автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.03
диссертация на тему: Безличные предложения в современном белорусском литературном языке

Полный текст автореферата диссертации по теме "Безличные предложения в современном белорусском литературном языке"

_ БЕДАРУСК1 ДЗЯРЖАУНЫ УН1ВЕРС1ТЭТ

Ci

(о Иа правах pyitanlcy

УДК 41.5.613/476/

Рамза Тадцяна Раоц!славауна

БЕЗАСАБОВЬЯ СКАЗЫ Í СУЧАСНАЙ БШРУСКАЙ Л1ТАРАТУРНАЙ MOBS

10.02.0$ - веларуская нова

Дутара фарат

дысвртацыГ на атрыманнв вучонай ступвнГ кандидата ф1лалаг1чных навук

МГнск - 19Э6

Работа выканана на кафедры сучаенай беларускай мовы Беларуската дзяржаунага ун1ввро1тэта

Навуковы к!раун!к - доктар ф1лалаг!чных навук

прафесар Л.1.Бурак

Аф1цыйныя апаненты - доктар ф1лалаг1чных навук

прафесар А.1.Наркев1ч

кандидат ф!лалаг1чных навук дацэнт А.В.Шыдлоуск!

Вядучая арган!эацыя - БеларусиГ дзяржауны

педагаг!чны ун1веро!тэт 1мя М.Танка

Абарона адбудэецца " 7 " мая 1996 года 7 14 гадз!н на пасядкэнн! савета Д 02.01.11 па абароне дысертацый на атры-ыаннв вучонай ступен! доктара ф1лалаг1чных навук у Беларуси 1 и дзяржауным ун1верс!'тэце па адрасе: 220030 г.М!кок,вул.К.Маркса, 31.

3 дысертацыяй можна азнаём1цца у б!бл1ятэцы Беларускага дзяржаунага ун!вере!тэта

Аутарэферат разасланы ".¿»Уаоч&с&кьа 1Э96г.

Вучоны сакратар савета па абароне дысертацый доктар ф!лалаг!чных навук прафесар

г

А1УЛБНАЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА РАБОТЫ

Актуальнаспь тэмк дысертацыйнага даследавання.У сучаснай л1нгв1стычнай навуш адным з найбольш складаных 1 актуальных э'нуля ецца пытанне структурнай I сзмантычнай арган!зацы1 аднасастау-ных сказау,сярод як!х значнае мвсца займаюць безасабовыя сказы. У дысертацы! зроблена спроба даследавадь безасабовыя сказы на матэ-рыялв сучаснай беларускай л!таратурнай мовы.

Ваянасць такога даследавання абумоулена некальк1м1 причинам!. Па-першае.неабходнасц» выяв!ць нацыянальна-самабытныя рысы бела-руск!х безасабовых канструкцый,а не абмяжоувацца тольк! канстата-цияй агульнасц! с!нтакс1чных мадэляу асобных моу.што дазваляе па-глыб!ць веды 1 уяуленн! аб спецыф!цы беларускай мовы у цэлым.Па-другое ,супастауленне безасабовых канструкцый дзвюх I' болып моу садзейн!чае вырашэнню некаторых найбольш актуальных тэарэтычных I практичных пытанняу:аб статусе прэдыкатыунага ядра безасабовых сказау.аб квал!ф!каш! сам1х безасабовых сказну,аб фунхцыянаваня! безасабовых сказау у розных тыпах тэксту1I 1нш.Ап!санне лекс!чна-га запаунення структурных схем,а таксама стыл!стычная дыферэнцыя-цыя лексем з'яулявцца важным фактарам не тольк! для вызначэння спецыф!к! беларуск!х канструкцый,але I для павышэння культуры п!сьмовага I вуснага маулення.бо семантычная !нтэрферэнцыя часта бывав прычынай шматл1'к!х моуных недакладнасцей I памылак.

Акрамя таго.у беларуск1м мовазнауства недастаткова распраца-ваны яшчэ адз!н аспект названай праблемы — узаемадзеянне структурнай'! семантычнай арган!зацы1 безасабовых сказау,а таксама роля гэтых сказау у розных стылях сучаснай беларускай мовы.Агляд 1 супастауленне адпаведных л!нгв!стьгчных прац дазволШ зраб1ць вы-вад аб правамернасц! даследавання перш за усё тэкстау мастацкай л!таратуры,бо "зядучая роля у стыл1стычнай с1стэме адводз!цца мастацкаму стыля>"2.Слушна зазначаюць.што "мова п1сьменн!кау вы-

1Усведамллючы тое.што паказаць Нкарц!ну /або карц1ны/свету" лягчэй на узроун! тэксту,усё а нельпа не л1чыцца з тым.што просты сцвярджальны сказ з'яуляецца менав!та тым м!н!мальным тэкстам.як! адлюстроувае иовял!к!я с!туацы!/па Л.Блумф!льду/ або сцзны/па Л.Ф!лмару/ падзе!/па Б.Раселу/.Гл.:Прохорова С.М.Синтаксис переходной русско-белорусской зоны:Ареал.-типол.исслед.-Мн. ,1991г-С32.

^Асновы культуры маулення I стылIстыкI:Вучэб.дапам./Лад рэд.У.В.Ан!чэнк!.-Мн..1992.-С.63.

коквае камуШкатыуную функцию таксама.як I усякая 1ншая.Як1м1 б 1ндыв1дуальным1 рысамI н! вызначалася тэта мова.яна "ствараецца" на базе "агульнай мовы" "/Ж.Я.ЦIкоцкI/.Што даткчыцца аф!цыйнага I навуковага стыляу.то у с!лу 1х спецыфШ тут прадуктыуным1 з'яу-ляюцца тальк! безасабовыя мадэл! э !нф1н1тывам 1 прэдыкатывам!. 1Утарковы сталь,наадварот,характеризуешь выкарыстаннем самых раэ-настайных безасабовых какструкцый,I менав!та на гэтым узроун! вы-лучагцца арыг!нальныя безасабовыя сказы.Такое даследаванне. выяу-ляе не тольк! заканамернасц! уяывання безасабовых сказау пры вы-ражэнн! пэуных с1туацый /сцэн.падзей/.яно актуальнае I у плане с!стэмнага ая!сання беларускай мовы.

Мэта 1 задача ласледавання.Мэта дысертацыйнага даследавання - выяв1ць I растлумачыць граматычныя I семактычныя асабл1васц1 безасабовых сказау у сучаснай беларускай л!таратурнай мове.Для дасягнення гэтай мэты став!л!ся ! вырашал1ся" наступныя задачи:

- раскрыць сутнасць катэгоры! безасабовасц!;

- вызначыць спецкф1ку прыроды прэдыкатыунай асновы безасабовых сказау 1 ахарактарызаваць яе структуру;

- ап!саш> своеасабл!васа! утварэння безасабовых сказау сучаснай беларускай мовы;

- падаць с!стэматызацыю !х семантык!;

- па меры ыагчымаса! устанав!ць сферу функцыянавання безасабовых сказау у сучаснай беларускай л1таратурнай мове.

Навукрэач наврана работа.Нов1зна дасертацы! заключаецца у тым.што упершыно у беларускай с!нтакс!чнай навуцы зроблена спро-ба грунтоунага вывучэння граматычных 1 сеыантыка-стыл!стычных асабл!васцзй безасабовых сказау; па-новал?у раскрываецца сутнасць катэгоры! безасабовасц1;!стотна перагледданы традыцыйныя уяуленн! аб арган!зацы! безасабовых сказау;упершыню выяулены I растлукача-ны сиещзф!чка беларуск!я безасабовыя канструкцы! ! вызначака сфера 1х функцыянавання.Удакладиена клас!ф!кацыя структуры прэдыкг-тыунай асновы безасабовых сказау.адрозпай ад форм выражэння вы-Казн1ка,1 асветлены патэндаяльныя магчымасц! яе пашарэння;вызна-чаны колысасны састау галоунага члена I удасканалена' граыатнчна-семантычиая характарыстыка яго кампанентау.З ул!кам новага пади-ходу да !нтзрпрэтащ! I клас!ф!кацы1 членау сказа разгледжана фармальная арган!зацьш безасабовых сказау,што дазвол!ла па-новаму

вызначыць 1х структуру У адпаведнасц! з паняццям! "актанты", "сI-туанты" I пдэтэрм1наЕаиия груш" як найболып карэктным! 1 значимым! у будове так!х сказау. Упершню на беларуск!м матэрыяле пра-ведзвна даследаванне семантычнай структуры безасабовых сказау, што дапамагло выяв1ць яе нацкянальную спецыф!ку I паказаць узае-мадзеянне з граматычнай структурай,дазвол!ла вызначыць семантыч-ныя разнав!днасц! безасабовых сказау у межах м1н1мальных 1 пашы-раных структурных схем.а таксама устанав1щ> лекс1чныя груш слоу, як!я звязаны у сва!м функцыянаванн! з пэунай структурнай схемай.

Практичная значнаспь' вын 1кау дысертацыйнага даследавання у тым.што яго тэарэтычныя палажэнн! I фактычны матэрыял могуць бьгць выкарыстаны пры выкладанн! с!нтакс1са сучаснай беларускай мовы у ВНУ.пры л!нгв!стычным анал!зе тэкстау.а таксама пры пад-рыхтоуцы спецкурсау I спецсем!нарау,розных падручн!кау 1 наву-чальных дапаможн!кау.Неабходнасць ап!сання безасабовых сказау сучаснай беларускай мовы вызначаецца I практичным! задачам! выву-чзння простага сказа,што непасрэдна звязана з вырашэннем сучасных праблем школьнай практык! ! культуры маулення.

Вын!к1 работы могуць мець пэунуо ц!кавасць для далейшай рас-працоук! тэарэтычных I практичных пытанняу с1нтакс!са беларускай, мовы ! параунальнага с!нтакс!са беларускай ! 1ншых моу.

Апноуныя паляжэнн! янсвотапч!.як!я выносяцца на абарону:

1. Катэгорыя безасабовасц! служыць для афармлення дзеяння або стану безадносна да 1х утваральн!ка у форме назоунага склону. Яна рэал!зуеоца у безасабовых сказах,як!я арган!зуюцца заднаго галоунага члена у якасц! !х прэдыкатыунага ядра.

2. Галоуны член безасабовых сказау з'яуляецца асобай с!нтак-с!чнай з'явай;спецыф!ка яго природы заключает» у абсалютна неза-лежнай с!нтакс!чнай паз!цы!:ён н! з як!м !ншш членам не каарды-нуецца н! па значэнн! /прадмет - прымета/,н! па форме.Афармяяецца галоу!ш член тольк! строга вызначанай паводле л!ку,роду ! асобы неварыятыунай формай або уласц!вым! тольк! яму лекеIка-граматыч-ным! разрадам! слоу /прэдыкатывам!.уласна безасабовым! дзёясло-вшл!/.

3. У семантычпым плане безасабовыя сказы — тэта с^ази. з розным! Б1дам! эднос!н стану ц! м!мавольнага дзеяння данеактыу-нага суб'екта /кал!-ён асць у сказе/.У адпаведнасц! з гзтым названия сказы падзяляюцца на бшщёвыя/бвссуб'ектшм/ ! прадметна-

асабовыя /суб'ектныя/.

4. Сярод ун1версальных мадэляу безасабовых сказау 1снуюць арыг1нальныя канструкцы!,як!я сведчаць аб самабытнасц! беларус-кага надыянальнага мыслення 1 спецыф!чных рысах беларускага с!н-такс!са.Адметныя рысы так!х сказау па-рознаму рэал1эуюцца I вы-яуляюць свае асабл1васц! у кожным стал! сучаснай беларускай мовы.

5. Выбар I выкарыстанне безасабовых сказау абумоул1ваецца кантэкстам.сферай яго ужывання.а таксама канкрэтным! абстав1нам1 I умовам1,у як1х знаходз!цца носьб1т маулення.Таму асабл!ва пра-дуктыуныя так1я канструкцы! у гутарковым ! мастацк!м стылях сучаснай беларускай л1таратурнай мовы.

Апрабатая дысерташйнага даследавания.Важнейшыя палажэнн! I вывалы даследавання был! абагульнены у навуковым дакладзе на Рэс-публ!канскай навукова-практычнай канферэнцы! "Беларуская мова I л!таратура:праблемы навучання I вывучэння у сярэдняй I вышэйшай школея/М1нск,л1стапад,1994/.Дысертацыя I публ!кацк1 па яе тэме абмяркоувал!ся на пасяджэннях кафедры сучаснай беларускай мовы ф1лалаг!чнага факультэта Белдзяржун1вере!тэта.

Структура 1 аб'ём дысерташ!.Агульны аб'ём даследавання складае 126 старонак, з ix 105 старонак займае асноуны тэкст,як1 уключае уводз!ни.а1ульну» характеристику работы,тры главы I вы-вады; 14 старонак -cnlc навуковай л1таратуры,што ул1чвалася пры нап!санн! работы; 7 старонак - cnlc тэкстау.з як!х выб!рауся фактычны матэрыял для даследавання.

АСНОУНЫ aviECT

Ва Уводз1нах абгрунтоуваецца выбар тэмы;вызначаецца спектр штанняу.звязаных з праблемай простых безасабовых сказау.Адзнача-ецца.што характарыстыка безасабовых сказау пададзена адпаведна са спецыф1кай катэгоры! безасабовасц!.якая разумеецца у аспекце с!нтакс!чнай семантык1:"Безасабовасць разглядаецца як адсутнасць с1нтакс!чнай нак!раванасц1 прэдыкатыунага члена на прадмет-дзей-hik.qto прыводз1ць да структуры,пазбауленай дзейн!ка i у той жа час замкнутай у яе змесце рамка;/. I слоуна выраяаных паияццяу"1. Канстатуецца факт.што нягледзячы на тоеснасць або бл1зкасць безасабовых канструкшй ва усходнеславянск!х мовах,беларуск1я беза-сабовыя сказы не пазбаулены спецыф!чных асабл1васцей,бо "кожная

1 Историческая грамматика русского языка.Синтаксис.Простое предложение/Под ред.В.И.Борковского.-М.,1978.-е.189.

мова па-свойму захавала са старажытнасц! вял!кую колькасць раз-настайных безасабовых сказау" I "кожная мова па-свойму разв!вае як сам! аднасастауныя сказы,так I 1х састауныя кампаненты.асабл!-ва галоуныя члены"1.Зауважана.што папауненне I пашрэнне безаса-бовых канструкцый адбываецца звычайна за кошт метафарччнага ужы-вання нехарактерных для безасабовага значэння лексем :Сх Шла з поудня /Я.Брыль/;Браласз на трэцюю гадз!ну дня /У.Ягоудз!к/ або аутарск!х неалагIзмау:ЗйасянIла,як перад самым снегам /А.Жук/; Вечарам.на заходзе сонца яму стала сорай /1.Пталш!кау/.Такое па-вел1чэнне колькасц1 безасабсвых сказау характерна для гутаркова-га I мастацкага стыляу.оле яно не выходз!ць за рамк! ун!версаль-ных с!нтакс1чных канструкцый,хадя "дэманструе самабытнасць I ары-г1нальнасщ> нацыянальнага вербальнага мыслення"^.

У песшай главе "Агляд л!таратуры па тэме даследавання",з ац-наго боку.асвятляецца пытанне безасабовых сказау у кантэксце кан-цэпды! семантычнага с!нтакс!са /М.Г1ро-Вэбер,Г.А.Золатава,М.Д.1Шяь лбу I 1нш./,згодна з якой так!я сказы прыл!чвавцца да л!ку двух-састауных мадэляу з с1нтакс1чным ц! нулявым дзейн1кам;з другога боку.разгледжаны працы аутарау.ато прытрымл!вавдца традыцыйнага пункту гледжання пры вызначэнн! статуса безасабовых сказау /Т.Б. Бандарэнка,Л.1.Бурак,Б.С.Лапау,Ц.П.Ломцеу 1 !нш./,адпаведна з як1м паз!цыя дзейн!ка замыкаецца тальк! у адной форме назоунага склону, 1 таму так1я сказы вызначаюцца як бяздзейн!кавыя аднасастауныя. Звернута увага ! на тыя цубл!кацы1,як!я прысвечаны ана-лГзу паасобных структурных I семантнчных тыпау безасабовых сказау /А.'1.Во1нава.С.1.Какорына,С.А.Лалаян.С.М.Цэйтл!н,В.В.Чыхнка-ва,Т.Я.Шабал1на 1 !нш./.

Другая глава "Структура безасабовых сказау" складаецца з двух параграфау.Першы параграф прысвечаны даследаванно прэдыка-тыунай асновы безасабовых сказау ! спосабам яе выражзння.

У л!нгв!стычнай л!таратуры с!нтакс!чная характеристика прэ-дыкатыунай асновы безасабовых сказау падаецца.неадназначна.Можна гаварыць.што 1снуюць тры паз!цы! у дачыненн! да гэтага пытання: адна.пры якой прэдыкатыуны м1н!мум безасабовых сказау разглядаец-ца як "асобая с!нтакс!чная з'ява",бярэ пачатак з прац А.А.Шахма-

1Абабурка М.В.Параунальная граматыка беларускай I рускай моу.-Мн..1992.-С.189-190.

¿Норман Б.Ю.Универсальное и специфическое в синтаксических моделях славянских языков:Доклады.-Мн.,1988.-0.17.

ь

тава I тэрм!налаг1завана 1м ят.""галоуны член"¡другая - ад Е.М.Галк1най-Федарук.дзе галоуны член безасабовых сказау заставила у рамках выказн1ка двухсастаунага сказа;трэцяй паз!цы1 пры-трымл1ваюцца л!нгв1сты,як1я,не зважаичы на спргчнасць тэрм!нала-г!чнага пытання /у аснове якога спецыф'ка самой прыроды безасабовых сказау/,у роунай меры карыстаюцца абодвума тэрм1нам1 як с1-нан!м!чным1 паняццям!.Нярэдка даследчык! ужываюць тэрм1н "выказ-н1к" у аднос1нах да безасабовых сказау з мэтай пазбегнуць тэрм!-налаг!чнага разрыву у курсе вышэйшай школы I школьнай практыцы. Самым важк!м архументам у карысиь тэрм!на "выказн1к" для безасабовых сказау з'яуляецца яго фармальнае супадзенне з выказн1кам двухсастаунага сказа.У апошн! час з пераасэнсаваннем семантык! выказн1ка /ён абазначае прэдыкатыуную пркмету прадмета маулення/ думк!,а не прымету дзейн1ка/ прыводз1цца семантычнае абгрунтаван-не.што дазваляе "заканамерна л!чыць галоуны член безасабовага сказа вкказн1кам"/В.В.Бабайцава/.Л1нгв1сты.як1я вызначаюць галоуны член як асобую с!нтакс!чную з'яву.за аснову размежавання па-няццяу "выказн!к" I "галоуны член" бяруць адрознасць 1х граматыч-нага значения:"...ён адз!н арган!зуе прэдыкатыуную аснову сказа, абазначавчы незалежную ад уладальн1ка адзнаку"/Л.1.Бурак/.Такая кшщэпоыя.пры якой у аднасастауных сказах не даводэ!цца гаварыць н1 пра дзейн1к,н! пра выказн!к,а пра галоуны член асобага роду, падтрымлIваецца I заходнеславянск!м1 л!нгв1стам1.У славацкай I чэшскай с1нтакс1чнай традыцы! "у прымяненн! да славацкай,чэшскай, а таксама рускай моу.прынята адрозн!ваць тры галоуныя члены ска-за:дзейн!к,выказн1к у двухсастауным сказе 1 галоуны член аднаса-стаунага сказа.як! называецца " «е^у ¿¿кЪи " ц! уНко

" або ЕСш. . Аднак: супрацьлегды падыход прапану-

ецца польскЛм! л1нгв!стам1,у прыватнасц! Д.Вячоркам.як! спасыла-ецца на польскую мову.дзе няма абсал»тызацы1 назоунага склону як адз!ка магчымага выражання дзейн!ка,I вылучае ва усходнеславян-ск!х мовах непрамы дзейн1к,напр.,ген1тыуны/Чудес на свете не бывает/,датыуны/Мне нездоровится/.акузатыуны/&ш>ного тошнит/. 1нструментальнц/Ударило громом/.лакатыуны/На океане штормило/2.

У безасабовых сказах ёсць прэдакатыунасць /ало няма прэды-

^Свзтлнк Я.Синтаксис русского языка в сопоставлении со словацким .-Братислава,1970.-С.78-79.

2Вечорек Д.К теории двусоставности предложения в практике преподаванкя//Рус.яз.за рубежом.-1991.-^5.-0.73.

катыуных аднос!н/,якая рэал!эуецца з дапамогай аднаго галоунага члена I канкрэтызуецца праз с!нтакс!чныя катэгоры! мадальаасц!, тэмпаральнасц! I персанальнасц!1.Што датычыцца формы,то дзеяс-лоукыя формы у безасабовым ужыванн! мокна л!чыць застылым! у , форме 3-яй асобы адз!ночнага л!ку ц! у форме прошлага часу н!я-кага роду;яны з'яуляюцца амон!мам! тоесных асабовых форм дзеясло-ва.Галоуны член безасабовага сказа займае у сказе абсалютна незалежную паз!цыю:ён н! з як!м !ншым членам не каардынуеидан! аа значэнн!/прадмет-прымета/.н1 па форме;!ншыя кампаненты /кал! яны ёсць у сказе/ у тым ц! !ншм плане паясняоць.пагпыраюць.удаклад-няюць ЯГО.

Паводле колькаснага саставу можна вылучыць адна-.двух-.трох-! чатырохкампанентны /радзей/ галоуны член безасабовага сказа.Ао-новай для размеяавання гэтых тыпау з'яуляюцца розныя.спосабы вы-ражэння лекс!чнага ! граматычнага значэнняу.аднак для ус!х !х характэрна наяунасць неварыятыунай формы безасабовасц!,што вылу-чае безасабовыя сказы сярод!ншых 1 дазваляе звярнуць увагу на фармальнае разыходжанне выказн!ка I галоунага члена.

Аднакампанентны галоуны член.акрамя дзеясловау.фразеалаг!-заваных Г с1отакс1чна непадзельных спалучэнняу.можа выражацца таксама:прздыкатывам! без звязк!:Пус1а без цябе /С.Грахоуск1/. •> Вылучэнне прэдыкатавау у функцы! галоунага члена адрозн!вае аднакампанентны галоуны член безасабовага сказа ад простай формы выказн!ка,у рол! якога могуць выступаць тольк! дэеявловы^./жы-ванне прэдыкатывау без звязк! у структуры без&сабовых сказау у якасц! 'Прэдыкатыунага ядра з'яуляецца самадастатковым,бо "дзеяс-лоу быць пры беэасабова-прэдыкатыуных словах не з'яуляецца звяз-кай ва уласным сэнсе гэтага слова.Граматычнае паняцце звязк!

Некаторыя даследчык! не уключавць персанальнасць у склад ирэдыкатыунасц!.матывуючы гэта там.што яна уласц!ва не усяка-му сказу,напр.:Св1тае;Вечарэе.Гл.:6урак Л. 1.Сучасная беларуская мова:СIнтаксIс.Пунктуация.-Мн.,1987.-С.58-59:Валгина Н.С.Синтак-сис современного русского языка.-М.,1991.-С.16.

^Гл.:Лекаит П.А.Типы п формы сказуемого в современном русском языке.-М. ,1976.-С.35Даця некаторыя л!нгв!сты вылучавдь просты 1мсш!Ы выказн!к.гл.:Бурак Л.!.Названая праца.С.б2-64.Мае ■ месца'У л!таратуры ! такое меркаванне,паводле якога усе безасабовыя сказы з'яуляюцца дзеяслоуным1,бо адсутнасць дзеяслова у !мешшх типах л!чнцца уяунай.гл.:Агаева Н.Б.О синтаксических особенностях и значении односоставных безличных предложений// Рус.яз.а азербайджанской школе.-1983.-iS12.-C.68.

узн!кае Еа умовах двухсастаунь^а сказа.Пры прэдыкатыуных словах роля звязк! з'яуляецца збыткоунай.бо "звязваць" выказн!к тут ня-ма з чкм"/А.1.Во!нава/.Цалкам пагадз!цца з так!м меркаваннем нельга.таму што без звязк! "немагчта было б вкраз!ць абавязко-выя для выказн!ка значэнк! часу I ладуи/П.П.Шуба/,хаця трэба за-значыць.што у асобных выпадках ролю такога паказчыка оярэ на ся-бе кампанент з часавым значэннем:Сёння ветрана /У.Ягоудз1к/;3_а-раз не да цябе /разм./цгры гэтам варта ул!чыць,што"у адрозненне ад !ншых недзеяслоуных выказн!кау,прздыкатывы маюць у сабе паста-янную патэнцыи часу I ладу.таму Што !х адзЛнае прызначэнне у мо-ве - быль прэдыкатач!"/А.1.Во!нава/.Для носьб!тау беларускай мо-вы звязка ёсць не асэнсоуваецца як неабходны структурны кампакшт сказа;зразумела.што адсутнасць звязк1 сцвярдаае наяунасць стану /прыметы/ у дадзены момант 1 менав!та без яе сказ будзе граматыч-на прав!льным,чаго нельга.напр.«сказаць пра канструкцы» так!х сказау у нямеакай ц! польскай мовах.дзе звязка-^ /^Л / неабходны структурны кампанент для граматычна прав!льнага сказа.Параун.: Сёння халодна I //tu.it Лл1 *л ЫН ; ¿ел1 и^о; Мне

нудна ! Мл лл1 «4 ; Jcл1 л«*ои>; у доме пуста 1

ц!ха ! Леши Л

Е.М.Галк1на-Федарук вызначала нулявую звязку як "неусвядомленую у цяперашн!м часе форму,якая сваей адсутнасцго стварае асобае гра-матычнае значэнне - форму цяперашняга часу выказн!ка"^.вылучаючы так!я канструкцы! тольк! на узроун! жывога маулення I абумоул!ва-ючы !х выкарыстанне уласц!вай мауленню лап!дарнасцю /няпоунай выражанасцю/;але ж на узроун! ! рускай,! беларускай мовы не !с-нуе канатрукцы1 Мне ёсць халодна;такая ыадэль не уласц!ва сучас-ным усходнеславянск!м ковам.

В!давочна,усе граматычныя значэнн! у мове выяуляадца у вын1-ку супастаулення.суаднесенасц! адных значэнняу з друг!м!.Значэнне часу 1 ладу галоунага члена безасабовых сказау,выражанага прэдыкатывам1 без звязк1,выяуляецца на фоне, яго суаднесенасц! э адпаведным1 формам! са звязкай у прошлым I будучым часе.але нау-рад ц! тэта дае падставы л!чыць так! галоуны член двухчленным2.

1Галкина-Федорук Е.М.О нулевых формах в синтаксисе//Рус.яз. в школе.-1962.-гё2.-С.10.

о

Гл.:Кочкнева 0.К.Взаиморасположение частей главного члена предложения//Фклол.науки.-1975.-ЙЗ.-С.105-11О.Даследчыца л1чыць нулявую звязку калпанентам структуры галоунага члена.

Г.А.Золатава адносна бездзеяслоуных сказау зауважае:"Приём пад-станоук!,аднаулення "апушчаных" або "нулявых" членау дапамагае даследчыкам у канструяваннI 1дэалькага аб'екта.што аблягчае ства-рэнне структурных схем.але пры гэтым адводз!ць ад рэальнай моунай рэча!снасц! .Ужыванне прэдыкатывау у якасц1 канструктыунага ядра безасабовых сказау сучаснай беларускай мовы з'яуляецца пашыраным, яны актыуна функцыянуюць у складзе так1х сказау без звязк!,таму 1х можна л1чыць аднакампанентным членам:С!ле розуму не трэба/Ьрым/г Млосна ад мал!н у расияробах /Р.Барадул1н/.

Да аднакампанентнага галоунага члена аднесенн I словаформа адмоунага характару.што складаюць адз!ны непадзельны комш1екс:ад-моуная часц1иа н!/ан! 1 субстантыу у форме роднага склону.У якасц! адмоуя могудь быць:часц!ца н!/ан!:Н! душы на увесь горад.Н! агень-чыка. /Т.Бовдар/; займенн1к н Iкога/н1чога:У к!шэн! ан!чога /М.Га-рэцк!/; займенн!к н!якЛ.-ая.-ае:Н!дзе н!якага гуку /Г.Дал1дов1ч/; спалучэнне не да:Вось 1зноу не да сну /С.Грахоуск!/.

Аднакамланентны галоуны член можа ускладняцца пауторам лекс!-ка-граматычнага характару:Пакута нарадаала неспакой.Думалася I ду-малася /М.Гачолка/;Вось сумна-сумненька тольк! /М.Зарэцк!/. :

Двухкампа'нентнасць галоунага члена безасабовых сказау абумоу-л!ваецца абавязкозым ужываннем двух элементау,адз!н з як!х мае • тып!зава'ную форму безасабовасц!;друг!м кампанентам з'яуляецца словаформа,у якой заключаецда незалекная прымета /ц1 стан/.У якасц1 яе могуць выступаць прэдыкатывы,1нф!н1тыу I !нш.лекс!ка-граматыч-ныя разрады слоу:Над лесам пачало днець /М.Танк/:Надакучае дома, сядзвць /М.Гамолка/:Трэба змагацца за самога сябе з сам!м сабою /Я.Брыль/;3 м!нулым было пакончана /А.Ас!пенка/.

Для такой структуры прэдыкатыунай асновц характэрна выкарыс-танне фразеалаг!змау:Наусцяж ад гумна было рукой падаль да н1зень-кай Г нейкай адз!нокаЙ при хлеучуку хац!нк! /В.Быкау/;Не хацелася адразу к1дацца з пал!цэйск!м у рожк! /А.Ас1пенка/.

Правамерна аднесц! да двухкаыпанентнага тыпу I так1я с!нтак-с!чныя слалучэнн!,што арганIзуюцца з дзеяслова быдь/ёсдь/.адалоу-нага слова няма з приназоун!кава-склонавым! формам! займенн!кавых назоун1кау/хто,ттр/ або займенн!кавых прыслоуяу/дзе,кал] .гдщы А тут ёсць на што таглядзедй /У.Караткев!ч/;Нам шша куда спяшац-ца /Л.Кудравец/;Не было з к!м пара!цца /1.Грамов!ч/.

Золотова Г.А.О структуре простого предложения в русском язы-ке//Вопр.язнкозкшпш.-1Уб7.-.,с6.-С.90.

Трохкампанентны галоуны чпн мае разнав1днасц!,як1я аб'яд-ноувае тое.што кожны кампанент выконвае сваю функцию у агулышм саставе I мае адпаведнае структурнае выражэнне.Параун.:Трэба бу-дзе раздабыць хоць бы як! агрызак алоука/Н.Г!лев!ч/;Мне давялося . працавацв няштатиым караспандэнтам франтавой газеты /1.Грамов1ч/; Ды мне не хочацца спяшавда жыць сягоння /Н.Арсеннева/;Яму рантам захаделася зраб!ць ёй балюча /А.Кудравец/.

Параунальна рэдка у безасабовых сказах можна вылучыць чаты-рохчленны прэдыкатыуны цэнтр;яго канструяванне баз!руецца на структуры трохкампанентнага члена.што ускладняецца при гэтым да-датковым! мадальным! ц! удакладняльнымI значэнням!:Мар'I пара было !сц! у садз!к заб1раць Ленку /А.Жук/;3 Лёнем ей не хочацца старац-ца быць лепшай.прыгажэйшай.чым яна ёсць /Л.Арабей/.

У друг!м параграфе другой главы разглядаюцца магчымасц! па-шырэння прэдыкатыунага ядра безасабовых сказау зыходзячы з паняц-цяу актанты,с!туанты ! дэтэрм!наваныя групы.пакольк! яны найбольш характэрныя граматычнай прыродзе галоунага члена так!х сказау.

Зауважана.што у якасд! аутаномнай адз!нк!,без кантэксту.можа функцыянаваць безасабовы сказ.аснова якога прадстаулена уласна безасабовым! дзеясловам! д! прэдыкатывам!;як прав!ла,яны не ужыаа-юцца без пашыральнIкау,калI выкарыстоуваюдда па-за кантзкстам.У так!х выпадках гэтыя сказы арган!зуюцца з дапамогай датэрм!нава-цых членау /як абл1гаторных,так I факультатыуных/.Функция дэтэрм!-нантау у структуры безасабовых сказау не зводацца да 1нфарматыуна-га палаунення ! удакладнення выкаэаання.а у пэуных выпадках увя-дзекне дэтэрм!наванага члена з'яуляецца с!нтакс1чным фактарам.як! надае сказу безасабовы характер.Такую ж с!нтакс!чную функцию мае ! спалучэнне творнага склону Тменных часц!н мовы з дзеясловам! типу абдало.дыхнула.пахла.што таксаш стварае безасабовасць канст-рукцы!,прауда,з той роэн!цай,што с!нтаксема у творным склоне вы-яуляецца па узроун! словазлучэння.а з начыць,уваходз!ць у структуру сказа як гатовая одз!нка.Структурна абавязковым! с!нтаксе:лам1, што цапкам падпарадкоуваюцца свайму гЛруючаыу слову,з'яуляюцца словафорглы у в1навальным 1 родныа склонах,наяунасць як!х абумоу-л1ваецца лекс!ка-граматичшм! якасдям! галоунага члена.У рол1 фзкультатнуних пашральн{кау у безасабовых шсазах функцыянуюць рознкя фор.',-л пршшоун!кава-склонавых актантау,с!туанты са зна-чэннем фонавай характаристык! I са значэннем абумоуленасц!.камб1-кавания групи дзтэрм1наваных членау !.зразумела,неструктурный

члены сказа - розныя типы атрыбутау.

Структура безасабовых сказау можа не тольк! пашраяца.але.- I ускладняпда.претим ускладняюцца як неразв!тыя,так I разв!тьи сказы: Сцямнела.як_вечарам/1 .Пташя1кау/:Шха.бы у таёжным туп!ку /Я.Ян!шчыц/;7 хаце.вышастанай за ноч ветрам.было холадна.як у ля-доун!/А.Нук/.

Трэцяя глава "Семантика безасабовых сказау" прысвечана ана-л!зу семантычнай арган!зацы1 безасабовых сказау у сучаскай бела-рускай мове,1х функциянальна-стыл!стычных асабЛ!васцей. Глава х уключае тры параграфы,у кожным з як!х акал!зуецца адз!н з трох тыпау безасабовых сказау,што вылучаны на асновв !х ахульнай се-мантык! I семантычнай структуры:бессуб»ектны,суб»ектны I пераход-ны.

Пад семантычнай структурай.услед за Н.Ю.ШведаваЙ.разумеецца 'Чнфарматыуиы змест сказа,пададзенн у абстрагаваным выглядзе як замацаваныя у моунай с!стэме суаднос!ны тып!заваных кампанентау схемы" .

Так.да бессуб*ектных/быццёва-с!туацыйннх/ безасабовых сказау можна аднесц! так1я сказы,у як!х з*ява,стан,працэс,дзеянне аба-значаюць сабой прымету быцця ц! с!туацы!.Прэдыкатыуны м1н1мум гэ-тых сказау прадстауляюць наступныя структурныя схемы:У««^, Рю»о1. |ип.,1х агульная семантыка - наяунасць бессуб'ектнага працэсуальнага стану,Семактычная мадэль/СМ/:Р ЛаЛ. :Падмароз!ла /Л.Дайнека/.

Зыходзячы з лекс1чнага надаунення схемы И^I можна

больш дэталёва даферэнцыраваць значзнн1 так!х сказау.Бессуб'ект-ныя сказы,што адлюстроузаюць ф!з!чныя з'явы прыроды.звязаныя з розным! момантам! сутак.колысасна абмежаваны у сучаснай беларус-кай мове 6 уласна безасабовым! дзеясловам! з розным! формам! тры-вання I часу: днець/развЦнеаь. разв_1да!ва1ц> ,п^!днець/,дке_ць /заднець, разднець/, залачаць, св !_таць/рассв !.таць/, вачарэць/здеча-рэць/,змяркадца/эг.-лркаць/;акрамя !х у творах ыастацкай л!тарату-ры I у гутарковай мове ужывавцца !х размоуныя варыянты ц! словы абласнога характеру типу задне;ода,ув.ечар_эць,уднеуь,сутанедь/5у-тоньвацца/ I аутарск!я ноэаутварэин!/здвечарэць/.Сюды я адносяц-ца асабовыя дзеясловы типу святлела.шгмнела.ярч зла.а таксам® с!нтаксеш у пераносным значэнн! тылу На ..надвяз.орак_паЙ!пло/В. 1па-тава/;Х!л1ла. пад з-зчар/Л.Арабей/:Бралася на. зачун. дия/З.Быкау/. Бессуб'ектныя сказы,сто маюць значзнке атмасферна-мвтэаралаг!ч-

ных з'яу природа,прадстаулены тольк! некальк1м! безасабовым! дзеясловамÎ /дажджщр>,мароз_Шь, п^од^з 1ща.парцщ./, асноуную ж трупу склад ашь асабовыя дзеясловы : выясн 1 вала. капала. л Î л о. мяло. пяк-ло.халадала,хмарыяа I пад.Запауняюць схему i сказы з мета-фарычным вызначэннем семантычнага прэдыката:Налоадж_верн5/В.1па-тава/;На_м§р53_бярэвда/М.Лобан/:Перавал1ла к вясне/I.Градов1ч/. Так!я канструкцы! уласц!вы выключна 1утарковаму ! мастацкаму сты-лямгяны ужывашца з мэтай канстатацы! пэунай прыроднай з» явы ц! з мэтай яе ап1сання.

Бессуб'ектным сказам характэркы розныя тыпы канкрэтызатарау: К toc. :В1днее ::а дварэ/Р. Барадул I н/ ; К : Зажурана вечарэла/A.Sywi К ¿о-ф. ;Пасля абеду нахмарыла/1 .Шамяк1н/;К удо.^.:Крыху прыпарвала /М.Ваданосау/,а тахсама ix камб!нацы1:К^Ё.+К 1ое.:Бадзёра на усхо-дзе днее/М,Пракапов!ч/;К<}«.^+К^)..:Задаждталася раптам на цзлыя сутк! /Я. Брыль/; К L>«.+K 3_неба_ л!ло лета I восень/В.Карамазау/.

Семантычны прэдыкат структурнай схемы tyh- выражае I дына-м!чную прымету.Агульная семантыка -наяунасць бессуб'ектната дзе-яння.СМ:Рах£.У так1м разе лекс!чнае напауненне схемы складаюць дзеясловы,што абазначаюць стыхШныя праявы природных с!л ц1 суад-носныя з lui дзеянн! ваеннага характару':буряIла.к!дала.рвала,стукала. xîстала I пад.! лексемы.утвораныя на аснове дзеясловау са значэннем 1мгненнага выгуку ц! дзеяння:бабахМВ• Взбухала.гахала, 5Рук§ла.Пакольк1 так!я сказы выра^аюць примету с1туады!,то най-больш пашыраны для 1х намГнатыунай структуры лакальны канкрэты-загар:У паветры св1сцела,выбухала,рауло/У.Караткев1ч/.

Бессуб'ектныя безасабовыя сказы уключаюць у сябе I сказы структурнай схемы Р«иЛ.з агульиай семантыкай 'наяунасць бессуб'ектната стану*/CMrPsiai./.Адпаведна лекс!чнаму запауненню так!я сказы молена квал1ф1каваць як сказы,што адлюстроуваюць стан.прыро-ды у аднос!нах атмасферных I кл1матычна-ф1з1чных праяуленняу:На дварэ было адл1жна/А.Кудравец/:скази.што выражаюць стан у пзуных абстав!нах:У пако! адпачынку было шматлюдна 1 щумна/А.Ас!пенка/; сказы з якаснай ацэнкай стану ц! станов!шча:Цёила было у тую ноч /I.Птавн1кау/.Як i для дзеяслоуных сказау,сказам схемы Р™«^.улас-ц1ви самыя розныд тыпы канкрэтызатарау.

Характэрнай асабл!васцю адмоуных безасабовых сказау з'яуля-ецца тое.што кожны 1х тып выражае некалыс! семантычных структур. Праяуленне гэтай загсанамернасц! растлумачваецца тым.што "ген1тиву

у так!х сказах уласц!ва неабмежаванасць катэгарыяльна-лекс!чнага выражэння"/Н.М.Арват/.

Суб'ектныя/працметна-асабовыя/ сказы утвараюцца на аснове ткх жа м!н1мальных структурных схем.што фарм!руюць безасабовыя бессуб'ектныя сказы,з абавязковай прысутнасцю семантычнага суб'-екта.як! выражаецца суб'ектным дэтэрм1нантам ц! абумоул!ваецца кантэкстам.Семантычны суб'ект у так!х сказах можа мець розныя значали! .акраад аднаго - быдь агенсам.Па структуры семантычны суб'ект можа быць не тольк! простым,але 1 састауным,ужываючыся у двух в1дах граматычных комплексау у«^«. ¡я Ля.. I рг*</х..

Агульная семантика прадметна-асабовых сказау - наяунасць пэу-нага унутранага стану суб'екта.СМ:^1^^.-Р1^.:У грудзях саладкава ные /А.Дойка/.

У якасц! семантычнага прэдыката схемы Рю^ .могуць выступаць с 1нтаксемы,леке'чнае значэнне як!х н!як1м чынам не стасуецца са станам суб*екта:А на душ*.бы у склепе.сыра.../Р.Барадул!н/:Усярэ-дз!не сэрца - пустэльна I гола/М.Дукса/;Xмурна было на душ у М1ндоуга /Л.Дайнека/.

СМ:.ЬЫ.-р¿¿«¿.уключае у сябе I лекс1чна абмежаваны тып без-асабовых сказау.пры як!м семантычны прэдыкат выражаецца фразеа-схемам! /Н.Ю.Шведава/ "не па ^<¿."1 "не да ":Дан1лу не_п& сабе было /М.Зарэцк!/;Было зус!м не да скядання /М.Дукса/ а такса-ма антан!м!чныя па сваёй структуры I семантыцы мадэл! Няма Есць Рюи./ы« .^ . :Мне дауно няма каго чакаць /Р.Барав!кова/; Брэсту ёсць чым ганарыцца /У.Караткев!ч/.

Адмоуныя безасабовыя сказы структурнай схемы «¿Ц.^л. такса-ма могуць уключаць у сваю структуру суб'ект,якI у так!х выпадках не э'яуляецца носьб1там якой-небудзь якасц1,уласц!васц!,характа-рыстык! ,як1 не валодае чым-небудзь або не зазнае той ц! 1ншы стан. Бельм! часта так!я сказы иаодь значэнне характарыстык! суб'екта, як! не прысутн1чае у сам 1м стазе,а вядомы з кантэксту: Вось табе I Журавы! Н1 людскай рэчк!,н! лугу.н! лесу.Веска ля балота... /М.Ваданосау/.

Пераходны тып беэасабозых сказау займаз прамежную паз!даю пам!ж бессуб'ектным! I суб*ектным1 сказам!,бо у сваёй семантыч-най структуры мае с!нкрэтычна кампанент,семантика якога аднача-соза мае дзве 1нтэрпрэтацы1:з аднаго боку,тут адлюстроуваецца прымета с!туацы! як момант пэунай рэча!снасц! /у так!м разе ска-

и

зы «окна аднесц! да быццёва-с!туацыйных/;з другога боку,тэту з»яву мсжка разглядаць як выражанне пэунага стану прадметнага ц! асабовага суб»екта /тада сказы можна разглядаць як суб'ектныя/ налр.:Санк1 рэзка вадз!ла у бак! /У.Ягоудз!к/.Магчымасць розных тлумачэнняу семантычнай сутнасц1 аднаго кампанента выяуляецца у дзеяслоуных сказах так!х структурных схем,як: Ja.ee.-

; р*Л* - а таксама схемы

пры выражэнн! Рпрэдыкатывам! !мператыунага значэния /доощь, дастаткова/ I большасц! сказау структурных схем Р<м.£. I Зу. .

ЖВАДЫ

Праведзены анал!э струнтурнай ! семантычнай арган!зацы! без-асабовых сказау у сучаснай беларускай л!таратурнай мове дазваляе зраб!ць наступныя вывады:

1.Палажэнне аб прынцышэвай двухсастаунасц! мадэл! сказа за-бяспечвае структурную цэласнасць 1х фармальнага адз!нства.1 усе ж здаецца.што у аднос!нах да структуры безасабовых сказау тэта некальк! штучны прыём.бо ! у так1м разе розныя структурный тыш безасабовых сказау будуць мець рознае вызначзннегяк эл1птычныя падаюцца сказы тыпу 0в17ае;Мароз1ць¡Цёвда; як сказы з нулявым дзейн!кам Над_галавой гудз!пь; як сказы з с1нтакс!чным дзейн1каи Мне- пашанцавала:Часу. не хапае:3 мац! дрэнна.Больш правамерна вы-значаць безасабовыя сказы й'к бяздзейн!кавыя з пункту гледкання 1х структуры 1 суб'екткыя ц! бессуб'ектныя з пункту гледжання !х семантык!.Адсутнасць субъекта у сказах тыпу Змяркаецгш:Ветрана значимая.Яна указвае на тое.што у так!х сказах ирэал1зуецца канкрэтнае граматычнае значэнне - значэкне незалежнай прыыеты" /Д.Д.Варон!на/.

2.7 аднос!нах да безасабовых сказау выразна праяуляецца вер-бацэнтрычная тэорыя Л.Таньера.згодна з якой дзеяслоу з'яуляецца абсашотнай дам1нантай сказа /кал1 ён ёсць у сказе/.Структура безасабовых сказау вызначаецца адз!ным галоуным членам.як! I арга-н!зуе яе прэдыкатыуную аснову.У так!х сказах прадмет.як! пав!нен быць дзейн1кам, з'яуляецца не стольк! вытворцам дзеяння ц! стану, кольк! працмстам.у як!м прэлуляецца дзеянне. ц1 стап.Беэасабовасць сказау вызначаецца ц! самой с1нтакс1чнай структурой мадзл!,ц1 с1туацыгЛ або кактзкстам.

З.Незалеаназ станов!шча галоунага члена абумоул!ваецца уны-

ваннем у паз!цыГ яго прэдыкатывау.уласна безасабовых дзеясловау, адмоунага слова няма або безасабовай неварИятыунай тып1заванай формы асабовых дзеясловау,што не характэрна сказам э дзейн!хава-выказн!кавым састаэам.З ул1кам гэтага у працы дадзена клас1ф!ка-цыя структуры прэдыкатыунага ядра безасабовых сказау,адрозная ад форм выраяэння выказн!ка,вызначаны колькасны састау галоунага члена I рас тлумачаш гралтатычна-семантычныя асабл!васц! яго кам-панентау.

4.Семантычны суб'ект безасабовых сказау не тоесны ианяццю х дзейн1ка у двухсастауных сказах.Па прымеце наяунасц1-адсутнасц1 суб'екта сярод безасабовых сказау можна вылучыць быццёва-с1туа-цыйныя I прадметна-асабовыя сказы,а таксама пераходны тып.у як1м выразне не выступав названая пр—лета,I таму сказам такога роду характэрна два1стая 1нтэрпрэтацыя.

5.Большасць безасабовых сказау па сваёй семантьшы адпавядае семантычным мадэлям ц! .Аднах як адна.так I другая мадэл1 групуюць у сабе самыя разнастайныя- у структурным плане беэасабовыя канструкцы1.Так,семантычнай мадэл! са эначэннем наяунасц! бессуб'ектнага працэсуальнага стану/Рл^^/ адпавядавдь сказы наступных структурных схем: 1/<Н»-/Днее/, У[3}./Пагодэ1цца/, РюлА. /Даждал!ва/.Н1 шолаху/ 1 1нш.Семантычная мадэль са значэннем наяунасц! пэунага укутранага стану суб» екта/^ЬЛ-Р^./ уключае наступныя тыпы сказау: опцу не сядзелася/, и/ьЫ.- ^к5*^- /Яму хацелася спаць/, Л ^^Бацьку не выпадала пагаварыць з сынам/, ц «у^». дцрэктара шчымела пад сэрцам/, ¿¿Л.- Г\«*^/Сашы было сумна/, ^/¿Л,- Зу/Цам пара разв!твацца/ I 1ни.

6.Беэасабовыя сказы пераходнага тыпу,як!я змяшчаюць у сваёй структуры семантычны сГнкрэтычны кампакент.прадстауланы у сучас-лай беларускай мове пекальк1м! типам!: 1/^»./Луг! зал!ло/, Уа«.-^Зг - а/^./Дарогу размыла л!унем/, ^.У*.- ^з».-^:^.// твар несла кроплям! давджу/. /Пра сустрэчу было дачоулена/ 1 иекаторым! $ншым!.Разглядаць так!я сказы як б!лщбва-с1туацыйныя ц! прадметна-асабовкя залетщь непасрэдна ад силой с!туацы! /кал! Я1Ш дадзены у кантэксце/.Кал! гэтыя сказы разглядаць аутаиом-на.то трэба агаворваць два!стасць з'яу.што у 1х адлэстроувавцца.

?.Безасабовыя сказы у тэ кетах розных аутарау нясуць роз;г/ю функцыянальную нагрузку,а тал:у рэгулярнасць выкарыстаиня тих ц!

!шшх мадаляу залежыць непасрэдна ад 1дыястылю п!сьмены!ка ц! паэта ! тзматыкГяго творау.Кал!.напрыклад.для творау В.Быкава характарны дзеяслоуныя безасабовыя канструкцы! са значэннем ф!-з!чных з*яу прыроды 1 дзеякняу ваеннага характеру,то у вершах Я.Ян!шчыц выкарыстоуваодца сказы структурнай схемы Р-^алЛ. са значэннем укутранага стану суб'екта або стану навакольнага ася-роддзя; у творах А.Разанава простыя безасабовыя сказы сустрака-вцца вельм! рэдка.а творы А.АсIпенкI,наадварот. насычаны самым! разнастайным! безасабовым! канструкцыям!.

8.Простыя безасабовыя сказы ужываюцца ва ус!х функдыянальных стилях сучасьай беларускай л!таратурнай мовы. Аднак у залежнасц! ад таго.яиую сферу знос!н стыль абслугоувае, звужаецца ц1 пашы-раецца колькасдь магчымых с1нтакс!чных мадэляу.Ун1версальнай для ус!х стыляу з'яуляецца мадэль Рю^л. .Шырокае прымяненне, выключаючы навуковы ! афIцыйна-дзелавы стыл1.маюць таксама мадэ-л! Няма , , Р»<*«1. 1 некаторыя !ншыя. Але найбольш

ярка I выразна безасабовыя канструкцы! выяуляюць свае магчымасц! У мастацк!м ! гутарковым стылях.у як!х у асноуным ! рзал!зуюцца спешф!чныя,адм9тныя рысы беларуск!х простых безасабовых сказау.

СП1С АПУБЛГКАВАНЫХ РАБОТ ПА ТЭМЕ ДЫСЕРТАЦЫ1

К Безасабовыя сказы'*! !х адметныя адзнак! //Весн1к ЕЩУ. Сер.4.-1994.-Л1.-С.42-46.

2. Аб одной разнав!днасц1 аднасастауных сказау у сучаснай беларускай мове //Весн!к ЕДУ.Сер.4.-1994.-ЖЗ,-С.25-28.

3. Аб семантыцы безасабовых сказау //Весн!к ИДУ.Сер.4.-1995.>-жг.-с.зг-34.

4. Аб вывучэнн! безасабовых сказау у школе //Матарыялы Рзспубл1канскай павукова-практычнай канферзнцы! "Беларуская мо-ва I л!таразура: праблемы навучання I вывучэння у сярэдняй 1 вы-шэйшай школа".-Мн.Л994.-С. 136.

Р Э 3 ю м В Рамза Таццяна Расц1славауна

Безасабовыя сказы у сучаснай беларускай л1таратурнай мове

Ключавыя словы:безасабовасць,безасабовы сказ.галоуны член, актант,с1туант,дэтэрм!наваная груда,структурная схема,намIнатыу-ны мШмум.семантычны прэдыкат,суб*ект,аб»ект,канкрэтызатар,се-мантычная мадэль.бессуб*ектны,сгб* ектны сказ.

Аб'ектам даследавання з'яулявцца простыя безасабовыя сказы сучаснай беларускай л!таратурнай мовы.

У дысертацы1 разгледжана структурная арган1зацыя безасабо-вых сказау I магчымасц! паашрэння 1х прэдыкатыунай асновы. Удак-ладнены традицийныя уяуленн! аб самой структуры галоунага члена; выяулены I растлумачаны спецыфГчна беларускГя безасабовыя канст-рукцы! I вызначана сфера 1х функцыянавання.

Упершыню на беларуск!м матэрыяле праведзена даследаванне ," семантычнай структуры безасабовых сказау,што дапамагло выяв!ць яе нацыянальную спецыф!ку I наказащ» узаемадзеянне з граматычнай структурай,дазвол!ла вызначыць семантычныя разнав1днасц! безасабовых сказау у межах мШмальных I пашыраных структурных схем,а таксама устанав!ць лекс!чныя трупы слоу,як!я звязаны у сва!м функцыянаванн! з пэунай структурнай схемай.

Зын!к1 даследавання могуць быць выкарыстаны у практыцы вы-кладання с!нтакс1са сучаснай беларускай мовы,яры падрыхтоуцы спецкурсау 1 спецсем1нарау.розных падручн!нау 1 навучальных да-паможн!кау,а такс&ча иець пэуную ц!кавасць для далейшай распра-цоук! тэарэтычных I практичных пытанняу с!нтакс!са беларускай мовы I параунальнага с!нтакс1са беларускай I 1ншх моу.

РЕЗЮМЕ

Рамза Татьяна Ростиславовна

Безличные предложения в современном белорусском литературном языке

Ключевые слова: безличность,безличное предложение,главный член,актант.ситуант.детерминированная группа,структурная схема, номинативный минимум,семантический предикат.субъект,объект,конк-ретизатор,семантическая модель.бессубъектное,субъектное предложение .

Объектом исследования являются простые беэлгяные предложения современного белорусского литературного языка.

В диссертации рассмотрена структурная организация безличных предложений и возможности расширения их предикативной основы. Уточнены традиционные представления о самой структуре главного члена¡выявлены и объяснены специфически белорусские безличные предложения и определена сфера их функционирования.

Впервые на белорусском материале проведено исследование семантической структуры безличных предложений,что помогло выявить яе национальную специфику и показать взаимодействие с грамматической структурой,позволило определить семантические разновидности безличных предложений в границах минимальных и расширенных структурных схем,а также установить лексические группы слов,которые связаны в своем функционировании с определенной структурной схемой.

Результаты исследования могут быть использованы в практике преподавания синтаксиса современного белорусского языка,при подготовке спецкурсов и спецсеминаров,различных учебников и учебных пособий,а также иметь определенный интерес для дальнейшей разработки теоретических и практических вопросов синтаксиса белорусского языка и сравнительного синтаксиса белорусского и других языков.

SUMMARY

Ramza Tat;)ana Roatislavovna

Impersonal sentenoes In tha modern Byelorussian literary language

Key words: Impersonality, impersonal sentenoe, prlnolpal part, aotant, situant, determined group, struotural soheme,nominative minimum, semantio predloate, subjeot, objeot, oonoretizer, semantio model, subjeotless, subjeotive sentenoe

The objeot of the researoh is the Blmple impersonal sentenoes of the modern Byelorussian literary language.

In the thesis the structural organization of the, impersonal sentenoes and the means of extending of their predioative base have been examined. Traditional views about, the fltruoture of the main part have been speoified; epeolfioaly Byelorussian impersonal sentenoes • have been found and explained, and the sphere of their funotioning has been determined.

Por the first time on the Byelorussian material the researoh of semantio struoture of the impersonal sentenoes has been made. It helped to reveale its national speoifioity and to display its interaotion with grammar struoture, allowed to determine semantio varieties of the impersonal sentenoes within the bounds of minimum and broadened struotural sohemoe. It also made possible to determine lexioal groups of words, v;hioh are oonneoted in their funotioning with the oertain struoture soheme.

The researoh results may be used in praotioe of teaohing of syntax of the modern Byelorussian language, in preparing of speoial oourses and speoial seminars, various textbooks and training aids. The thesis results may alBO be of oertain interest for further working out of theoretioal and praotioal questions of the syntax of the Byelorussian language and oomparative syntax of the Byelorussian and other languages.

Подписано к печати #£<$3.96. Формат 60x84/16.Бумага тип.йЗ. Печать офсетная. Усл.печ.л. ^ . Усл.краско-от. . Тираж 100 экз. Заказ № Бесплатно.

Белгосуниверситет.220050.Минск,пр.Ф.Скорины.4.

Отпечатано на ротапринте Белгосуниверситета. 220050,Минск.ул.Бобруйская,7.