автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.06
диссертация на тему:
«Гнес-ул-лугот» и его тюркский пласт

  • Год: 1998
  • Автор научной работы: Махамадалиев, Хиелатхон Матлабович
  • Ученая cтепень: кандидата филологических наук
  • Место защиты диссертации: Ташкент
  • Код cпециальности ВАК: 10.02.06
Автореферат по филологии на тему '«Гнес-ул-лугот» и его тюркский пласт'

Полный текст автореферата диссертации по теме "«Гнес-ул-лугот» и его тюркский пласт"

1 • V о • •

^ЗБЕКЙёТОН РЕСПУБЛИКАСИ ФАНЛАР АКАДЕМИЯСИ ^АМИД СУЛАЙМОНОВ НОМИДАГИ ЦУЛЁЗМАЛАР

института

I

ЦУЛЁЗМА ХУКУЩЩА УДК 494.3

МАХАМАДАЛИрВ Хиелатхон Матлабовнч

«РИЁС-УЛ-ЛУРОТ» ВА УНДАГИ ТУРКИЙ ЦАТЛДМ 10.02.С6. - ТУРКИ Й ТИЛЛАР

Филология фацлари номзодн илмий даражасинн олнш учун таадим этилган диссертация 1

АВТОРЕФЕРАТИ

ТОШКЕНТ-1998

Тад^щот Низомий номидаги Тошксит давлат педагогика университет умумий тилшуноелик кафсдрасида бажарилган.

ИЛМИЙ РАДБАР: Филология фанлари доктори, профессор Р.Расулов.

РАСМИЙ 011П0НЕНТЛАР:

Филология фанлари доктори, академик А.Русгамои Филологи? фанлари номзоди З.^амидов.

ЕТАКЧИ ИЛМИЙ МУАССАСА:

Мирзо Улугбек номидаги Тошкснт давлат университети

>\имоя Узбекнстон ФА ^.С.Сулаймонов номидаги 1<$лёзма;фр инстигути цошидаги Д 015.91.01. ихтисослашгаи ксигашнннг 1998 йил «т- 03 .»Сфсз7 ■£■£ да утадиган мажлисида буладп (700011, Тошкснт, Ьавоий кучаси, 69).

Диссертация билан Узбскистон ФА Бош кутубхонасида (700170, Тошкснт, И.Муминов кучаси, 13) танишиш мумкин. Автореферат 1998 йилшшг « Ы) » иь&Ш да тарцатилди.

Ихтисослашгаи кенгашнинг илмий котиби, филология фанлари доктори

ИШШШГ УМУМИЙ ТАВСИФИ

ТАДЦИЦОТ МЛПЗУСИШШГ ДОЛЗЛРБЛНГИ. Узбекисгошшиг мустакил давлат снфатида дунёга членит, хастштг барча жабхаларнда, ту жумладан, фан со^асида з$ам туб бурндишларии пужудга келтнрди. Ананаса, угмшн тарихимиз бита бсиосита боглш*; цулсзма маибаяарни, ллмпл адабий асарларип jípranmiira имкоиият яратилди. Бу эса алшшаларимшшшг маз.рифни па маьпавий мсрпсш а бугупш кул uyiçrau наэарндан мсхр куш бнлан, чсккт ^урмат билич карашга кенг /1ул очди. . Бшшбарил, улкан бой меросларимнэ ичида, аипикса, лукатлар алохида 1<;ш.шатга -л атки била» ажралнб турадн. Ашпфоки, тарихий лугатларш апкцлат, уларли иазарий па амалкй мацатдан чадблц этши, лнсолии хусуснятларшш махсус ургаишл, пшнунослик фапи учуй цнмматли маьлумотнар бсради, лсксикографияга «ид му^ам масалаларнн rçan зтотда бсиосита хичшт к.нлади. Ана ¡иупдан лскаи.чн рафик мамбалардан блрн Мухаммзд Рлёеудцшшнлг 'Tiíce-ул-лутг''и уз даарлшшг мапцур асари булмб, гарчи ^ииднетоида форс тилнда яратплгаи б^лса-да, унда ияспшонП ^aüiüiHr барча соз^аларнга тспншш булган куалаб туркнй султр. машкудяи, уларпи ургаииш зуркш) 'шллар, хусусаи, $збск лексикографиясттнг дол'зарб маеалаш булиб 1;оладн. Мзсашнинг долзарб гомоли una шундаки, шу дапрга г^адар туркиЙ, хусусаи, узбек тилига форс-зожнх тшшдан у'злапиап лсксик г,атлам хусустплари гад^и^ к.плиб кслнигаи. Ушбу шида- уса XIX асршшг 1 мрмшача форс-тожик гшшга узлашгаи туркнй сузлар илипл 'пцлилга олиб кпрплмо^ча.

Туркийшуиосликда мазкур луки шу куш а кадар тадкш;от об шл и б^лмаи кслгашшшни гаассуф билан цамд ïiiuh керак, зеро бу луга г билаи махсус тугулланнб, у яратилган монографии ишларпн учратмаднк.

Шушшг учуп Мухаммад Риёсуддшшииг "Рлсс-ул-лушг" асаршшлг ургашшшии туркийшуиосликда бу сохатин ^алИ очилмаган цнрраЛариии намоён этадн. Ana шу инцатдан мазкур гаплаш-ан мапзу туркпшиуиослшшнш' хал ^илиишнн лозим булган масалаларада» бирнга бакишлашашшгипи курсатади. ;

ТАДКИЦОТШШГ ШЦСАД ПА ПА'ШФАЛЛ!>И."Рисс-ул-лутг"даш зуркии сузларииш' (]м>истк, лсксик-ссмаптик па морфологик хусусиптларшш i'piaiiimi мацеадида цумндаги пазифаларнн бажаришии зарур дсб itiíiiiiíK:

-"¡-»сс-ул-луч о!" ^а^лда мам/умоз бериш;

-"Рпсс-ул-лутг'даги зуркий сузларишн- сузлипши зушш, уларцпрг ннсбепшш белгнлаш на мапбаларили аиициаш ;

-"1''исс-ул-лук)з"да1 и lypKnii лсксик пнрликларин ажразиш пз ccMaiinssr таашфиии ^амда laisciidiuiui бериш;

-"1"'исс-ул-лук)1"»и1п гузилиш ириицникнк укдагк чурюч'» сутцтиш-jiytana жомлалпкрилшлшш куриб чициш:

'Ч7иёс-ул-лугот"даги* туркий сузларшшг фонетик хусусиятларн ^а^ида маълумот бсриш;

-'Тнсс-ул-лугог"даги туркий сузларнинг этимологик таркябини ачи^щш;

-"Рнёс-ул-лугог"даги туркий сузларии морфологик тадв;и^ этши ва бонцалар.

ТАДЦИЦОТНИНГ ТА^ЛИЛ УСУЛЛАРИ. Лугатдагн барча туркий лекеик бирликдарни тадцш; ва таунш ^илишда тасаифлаш, чориштиршп, структур та.\лнл, тавсифл'аш каби усуллардан фойдалашшдн.

ТАДЦИЦОТ1ШНГ11ЛМИЙ ЯНГИЛИГИ ^уйидагилардан иборат; -'Тиёс-ул-лугот" тарихий маиба сифатнда туркийшуносликда бириичи марта лсксикографик жи^атдан ургашшдн;

-лутатнинг яратилшиида асосий сабаб булган экстралишвнстнк факторлар аншуланди;

-лугатдаги туркий цатламин ^оснл ^илувчи сузлар ажратнлди па уларга шару( бсриш усуллари бас» этилди;

-лугатдаги туркий сузларшшг маышлари билан боишц ^одисалар ургаиилди, суз туркумлари буйича ажрагилдн па ударшшг мшушрий нисбати аншуишди; I

-лукггдагн туркий бирллкларнииг ёзилишн па талаффуз цилшшшида ¿юйдалашшгаи усуллар ашиушиди; !

-"Рисс-ул-луют"даги гурки!'! сузларшшг фонологии тузшшши у'ргаинлди; • )

-лугатдаш туркий сузлар муайяи тематик гуруэушр буйнча тасниф ^шшиди, уларинш ссмаитик таркиби, эшмологнясн ва морфемик таркиби баси эгилди на ^озирг» кундагн маыюсн била» цнссланди;

-'Тисс-ул-лугоз'да'и туркий сузларшшг ^удлашпл сабабларн очнб оернлдн;

-лугагдаги туркий сузларшшг дшшсктизмлар билан муносабат ь;аид мелди;

-"1'лсс-ул-лутог"да1Н турки и сузларшшг морфологик, шушшгдек, суз нсалши хусусияпшри баси этнлди.

ТАДЦИЦОШШ1Г ПА'Ш'ИЙ НА АМАЛПЙ ЛХАМПЯТ11. Маьлумкк, туркий тнлдар лугатшупослиги бон чажрибага эга. АГшш^са, угмши дугатшуиослари узига хос луки гул пи усуллари, тамойиопарн, сузларпн шар.\лаш услублари лаццтидан ажралиб туради. Бу лугатда суз таплаш мезонлари, сузпипг ссмаптнк таркибнга муиосабат билдирпш, сузииш маыю ^ирраларини очиш каби масалалар буйича лозпргл замой дукаппуиосларн учуй хам назарий, ^ам амалий а^амнят касб згади. Айии^са, один у1уув юртларида тилшунослик фаиларида суз узлашгириш ^одисасШш ургапишда бой материал беради. Шуиншдск, у узбек ва бошца ■гуркий лскепк бнрликларни цисслаш, улар орасидагн узаро лнеоиий муносабагларни апшузашда а^амнят касб этадн. Ушбу тад^шуот изохли па эгимоло! нк лукаглар нратпшда маиба була олади. "

ТАДЦИЦОТНИНГ АСОСЛАНГАНЛИГИ. Ишда тилшунослик-лугаппуиослик со^аларида эришилган loryiyiapra э^амда диалектик фалсафанинг умумийлик ва хусусийлик, саба б ва оцибат, имкошят ва во^слик, шакл ва мазмун бирлнги, амшушк ва мав^умлик каби кагеюрш/ларга асосланнлди.Назарий тушунчаларни шакллантирншда ва умумлаиггиршида йирик зуркийшунос олимлар (A.M. Щчсрбак, Э.П.Севоргян, Н. А. Баскаков, А.Русзамов, Р.А.Абдура^моиов, Э.Фознлов, И.А.Капранов, ^.Нсьматоп, Э.А.Умлров, ^.Дадабосв, 1^.Махмудов, Р.Расулов, Х.Фаттацов, ¡^.Каримов) форс-тожик лукггшунослари (АЛкцидов, А.Нуров, Т.Зе^ии, Х.Рауиов, А.Сангинов, А.Атахаиова, X.Асадов ва б.)шшг илмий ишларига асосланилди.

ТАДЦИЦОТНИНГ ОЬЪЕКТИ СИФАТИДА 1905, 1912 йшшарда Коипурда (Х^шдистол) мои этнлган Му^аммад Ьиссуддиининг'Тнсс-ул-лую ч"асари ва ундаги туркий с^злар цаглами олииди,

ГАДЦИЦОТНИНГ МАЪЦУЛЛАНИШИ. Диссертация мавзуси Низомий иомидаги Тошкент Давлат педагогика института умумий тилшуиослик кафсдрасшишг йигилишида узбск-*;озо^ филологияси фа кулытчштг кешашида ва УзФА Тилшуиослик института мувофшумштирувчи кешашида маъцуллаш ан па гасдицлаш а».

ДИССЕРТАЦИЯ МУ^ОКАМАСИ. Низомий помидаги Тошкент Давлат педагогика инсипутшшш умумий тилшуиослик, узбек зилшупослиги ва зеки узбек чили па езупи кафедраларинииг цушма йикилиши (1997 йил 2 июл1.)да, Узбскистоп Республика«! Фаилар акадсмияси Цулезмалар института зуркийшушклик булимншшг кенгайзирилган мажлисл (1998 йил И шош.)да, Узбекисзои Рсснубликасн Фаплар акадсмияси Тилшуиослик институтинииг Узбек тили таркхи иа ^иёсий ургаииш булнми ссмииар кспгаш йитлишп (199Н йил 19 июшОда, ^амда Тошкент давлат Шар^шуиослик институт цошидаш ихтисослашгаи семинар кстати йигилиши (1998 йил 30 шоиь)да му^окама цштиди ва з^имояга заисия ззилди.

ТАДЦИЦО'Г Н AT И Ж А Л А Р И Н ИI i Г ЭЪЛОН ЦИЛИНИШИ. Дисссргания манзуси буйпча 7 макола на мат.руза тсзислари эышн ¿;илииди. Ишпииг нагижалари ^а^ида Узбскиегоп Рсснубликасн ФА Тилшуиослик институт сш тилшуносларшшпг аиъаиавий анжуманларида (Тошкент, 1993, 1995, 1997) ахбороз берилди.

ТАДЦИЦОТНИИГ ТУШЛШКИ. Тадки^от кириш. 3 боб, хулоса, туркий сузларпинг Jiyiu.ni ва адабиёзлар руйхагидап иборат. Ипшмпг хажмн 159 са^ифаии зашкил зтади.

тлдци^отшип лсосий млчмуни

Дисссргаиияпииг кириш цисмида "1'исс-ул-лукот" па униш яратлиш даври хасида тухталииган на тарихий лсксикчн рафик мамбалар хусусида фикр юригилади. Му^аммад I 'нёсуддиннииг ^асги, илмий фаолииги л,ацнда |улнц миьлумог йуь;. Jlyianimir му*;;-ч,,имасн на уи/iain Gavm /iyi-ат ' ма^олаларидаш маьлумоглар! а кура Муллммид Р'иосудлин Мадраса

мударриси булган ва' у • бир нсча асарлар муаллифидир. «Рисс-у лукот»нинг ^лёзма нусхаси бииача стиб кслмаган1. Олим лугат ярати ма1;садида 14 йил мс^нат цилган ва. 1242 йил ^ижрий(1827 мелодий)/ ^иидистоида "Рисс-ул-лугот" асариии яратди. «Рисс-ул-лугот» 17537 луп мацоласипи $?з ичига олган форсий иэо\ли лукатдир. Бу лугатда араб, фор ]ршд ва юной с^злари билан бир цаторда куилаб туркий сузлар ^ам мавж] (улар 8С0 га я^ии). КУриниб турибдики туркий с^злар асосий форс тили! уз таъсириш: уткаэган2. ^иидистонда туркий сузларнннг форс тнлш сингиб кепшш Бобур о<1 бобурнйлар сулоласи билан бсвосита Got паша Лугатдаги туркий сузларни га)у1ид цилиш жарасиида яна шу парса маьл) булдики, Му^аммад Риссуддин туркий дсб таъкидлаган сузлар нчщ туркий ^атламга хос булмаган, ят»ни боин^а тшшарга тааллу(уш сузлар мавжуд экаи. Биз бу сузларни генезисига дойр фикр муло^азаларимиз! апторсфсратшшг "Рисс-ул-лугот" лсксик материалларининг этимолоп таркнби» фаслида баси ^илдик (^араш 15-бет). JlyFaT форс-тожик иазм i иасрига маисуб булган асарлар лексикасини, куп мшухорда риёзиё тиббист, мантиц, фалсафа, астрономия, табиатшунослик со^аларига oi ачималарпи, бир иеча са^ифалардаи ибораг аруз, жамь, изофат, истиор муси^'и, фасли, xauuoc, ^афт ирим, ^иидустои каби ало^ида тадр;и^1 рисолаларини ^ам j/з ичига олади. Му^аммад Риёсуддии туркий cjamipiini туррилигиии, маъполарнпи таедшутш ва исботлаш учуи адаб! маибаларлаи мисол бермайди3. У мапба сифатида Рой Тскчаиди Ба^орни "Бахори Ажам", Сирожиддин Алихоии Орзуииш "Чароги ^ндоят"; "Сирож-ул-луют","Луюти турки", ?^усайни Иижунииг "Фар^ак Жа^ошири", Му^аммад Лоднинг "Муайид-ул-фузало", Му^амм; Хусайшшииг (Бурбон тахаллуси билаи)"Бур^онс ^отеъ", Myiu Абдурраншдшшг "Myiпахаб-ул-лугог" (уни "Рашидии араби" дейдилар)4каби лукатчардаи фойдаланган. "Риёс-ул-луют" бир исча б' >\Ш1дистоида, жумладаи, Тошксит ва Когоида ^ам иашр ^илиигаи.5

Бириачи боб "Piicc-ул-лугот''шшг тузилиши, сузларга шар^ бери усуллари па фоистикаси дсб номланади. "Рисс-ул-лугот" 32 боб ва 6 фаелдан иборат вулиб, шуидай принцип асосида тузшшш: сузлар ара форс алифбоси буйича берилиб, )^ар бир сузнинг бош ^арфи "боб" иккиичи харфп "фасл"да жойлаштирш1гаи. Охирги ^арф тартибига ри ^шншган, аммб сузлар ичидаги боища .^арфлар тартаби эътибор олшшаган. 1\ушма сузлар бош суз сифатида чи^арилган. Бош суз узн оид магериаллар (таржимаси, талаффузи, езилиши) билан биргалик лугат мацоласиии ташкил зтади ва сатр бошидан езилади. Сузл

' Л.Вамиов. Стр)vtvpno-WMaimtMccKua характеристика лексикив«Рнёс-ул-лупп». Авгорсф. дисс.... ханд-Филад. Наук. -Дчкшое. 1975. С.5.

: Л.Длпсп. КС\'дш\ов, У iCtK «дабии mill rapiKiuim. -Т.: Узбекистан, 1994. 21-26 -бет.тар. " Л.иахндов Стр^ктлрно-ссмантнчсская характеристика в «t-'iicc-y.i-.'iyFOT». Аяторсф. дисс. ... Ю1кд. фнлол. Па> к -Дмаанбс, 147?. С.6.

* Муутмал 1'нСсу;1.1ин.Гиёс-у.1-:!уи>т,-Ко1тур, 1323 (1905). 2-Ger " Д11>ро», "l'licc-y.i-.1у|от~.-ДушапСк: Лдпб, Т.1, 1987. cip.6. с

лаффузи, ёзилиши, имлосининг к^рсатшшши, грамматик характернс-шасининг берилиши, лексик маъноларининг (т^гри ва к$!чма) ю)утнишига кура "Рисс-ул-луют"ни филологик (лишвистик) лугат :йиш мумкин. Айни вацтда ж^рофия, астрономия, рисзист, мапти^, усица, тилшунослик каби со^аларга оид тсрминларпииг берилиши па паркинг юо^ланншига к)*ра уни энциклопедии лугатаар сирасига ирнтиш лозим. Айни лоцатларни ^исобга олган ^олда "Рисс-ул-лугот"ни 1Шюлогик-энциклопедик лугах дсб ата^-ак, мацсадга муиофи^ Сфшди.

"РИЁС-УЛ-ЛУГОТ"да сузларга юар^ бериш усуллари. Сузларни лар^лаш лугатшуносликшшг энг му^им жи^агларидан бири ^исобланади а х^ар бир сузпшп этимологик, генетик хусусиятларн, унинг бирламчи, 5гри ва к^чма машолари, *$лланиш доираси ^а^ида мукаммал маз.лумот «ради. Лугатда ^уйидаги шар^ бериш усуллари мавжуд:

1. Му^обнлЬкпипзлент) танлаш орцали шар^ бсриш.

Лугатда туркий сузларга синоним б^лган форсий эквипаленглар ашшн ва шу Й^л билан су'з маъноларига изо^ бериш шар)у1ашшшг асосий 'сулдаридан бири ^исобланади: ^апучы"-дарбан(383)" "дарпозабон, зшик ю^чиси".

2. К[ис^а шар^ бериш.Туркий сузга форсий му^обил тоншшаган па^гда гугагшунос ^ис^а шар^ ор^али с>>з маъносини очиб беради: ^уру г-жукрати сушк(397) "цуритилган цатиц".

3. ТУлш{ шар^ бериш, . >

Лугатда сузларшшг лексик маъноларини айнан очиб берадипш форсий мук;обил б^лмаганида фш^ шарадам з^ам фойдаланилган. Тулиц шар^шшг ^иеца шар^ан фарци лундаки, бунда ию^ланаётган суз унга хос цазор белгн-хусусиятлар атрофлича, нисбатаи кенг тутуитирилиб бернлади: тунцар "бургут" билан баробар, лекин ^уввати ундап зиёда булгап жуда камёб оц раигли олчи цушнипг номи(299).

4. Эцциклонедик шар^ бериш.

Лугатдаги айни усулда изо^лаиастгам т-уркий суз илмий, лишвистик, экстралишиисзик маьлумотлар билан ^ар томонлама мукаммал гавсифланади. Шунга кура бу усул тулиц шар^ бсриш усулидан фарц т^илади: Тахацу Йыл-"товуц йшш". Чуиончн I йил 12 ойдан иборат б^лса, шу йуелнда зуркларни 12 йил даври ^ам гайинлашаи. )^ар пил ало^нда щ'тои ломи билан аталади. Таха^у йыл 12 Шш жушшеига кнруичн Шчн Йилдир ва кимки бу ойнинг номи дсб тушунса шгф рндирН 13).

Тамга гуркий да отнинг сони ва бошца жойша цуйиладигап белгп, му^р, тамга маьноЛариИи ашлазади. Саидогар па хал^ан бож олшкмп замга дейдилар, бу позугри («Кашф», «Шарафнома» яа «Лугоз-ц зуркмй»дан). «Мусгадалоп>да гамгл (фат^али) мамлакаш'шг д.зрё на

Ишпмщда зуркий су и)ардаги унлиляр учу» лор "I али<||Г|С1а асослашжн цуйнлаш граискришшядаи (|к1Йдалаидтс. а, Й, >, н, и, о, и, у, V. " Кмт.- нчила бершиал рацамлар лу|а1 са^нфисшш пнлдирадн.

s

дснгизидаи утишда >савдпгарлардап олинадиган бож, ^амда бож олншапидан cfin савдогарларнинг мол л а рига »^йаладш аи му;\р маыншарини ашлагади. Султон фармони ва шоирпинг уз шсъри мазмуники бир исча бор такрорлаши маыншарини )^ам апглатади. Му^аммад Риссуддии «тамга» су'шни изо^юстганда, ушшг пнма учун тамга дсйилишипи ва ^ай вацтда ишлатилишини :(ам тушунтиради. "Басни тарихи турки"(374) лучат мацоласи ^ам энциклопедии iimpyminia мисол б^ла олали.

5. Омопимлар орцалн тар^ бсрти.

Шар^ бериласгган су'зни икиуиии учун келтирилган омоним сушаршшг баъзилари туркийдан бошца тилларга тегишли б^'лса ^ам, улар шаклан бир хил бУлгаии учун араб-форс ^арфлари opiyuin сзшшб, лугат ма^онасини ташкил этади: баб "арабчада дарвоза ва китоб номиии, зуркий ва форсийда муиосиб, баробар, арзийдиган, лойиь; ва ^аь;ида маыюларини англатади"(63).

Су «форсийда тараф, туркийда эса сув ва шароб («Луюги гурки» ва «Латоиф»да.ч); суь (заммали ва охири ^амзали) арабчада кулфат, фалокат, умумий дармонсизланишга fnini, опои, экзема, ,^ар ^андай офат ва касаллик; савь (фат^али) гамгин цплмоц, смой иш ь;шшог; ва ёмон ...» дсб шар^ бсрилгаи.

6. Сииоиимлар оркали lining бсриш.

Лугагда изо^манаётган сузлар цагорида синоним сузлар ало^ида келтирилади: ох(18),йай(566)-уц; ак;асы(9), башлык (65), туглу^ (123)-бошлиц. Т^иид тилида сузлашувчиларга айрим суз ва ибораларшшг маънолари анщроц ва яхншрок; тушунарли булиши учун муаллиф уларнипг ^инд ва урду тилларидаги синопимлариии хам ксл тиради: *;аш "цош", ^иидийда иханк дсйдилар(382).

Баха «сув ^айно..и булиб, хипдийда каж^ва (тошбаца) дсйдилар («Жа^ош ири»дан). Бу суз туркийдир».

7. Ангопимлар орцалн man^ бсриш.

Лугагшунос туркнй сузларга антошшлар о р кади шарх бсришда ишрк лугатшупослш ида кспг тар^алган "хилоф", "зидд" ва "муцобид" каби пш бирликларидап фондаланади1. Шуиингдск, у антоиимик муносабатиииг нима асосида юзага кслишини хам курсатиб бсради. Масалаи: а) «хилоф» сузи орцали изо.\: чындавул "кушин" орцасидап юрувчи соцчи туда, ^иравул (кушишншг илюр ^исми) ушшг аигоиими булиб. ^имом цилиш учун лашкар кстидан борувчи зуда маъиосини ■ пгла1адн"(!65); б) «зидд» сузи орцали изох: тар «туркийда тор маыюснни англа гиб юн сузи ушшг а111ч>пимнднр»(107); в) «муцобил» сузи оркали изо^: ацсун^ур "оц шун^ор" маг.носини ашлашб. царасунцур "цора шун^ор" упипгантопимидир"(9).

! Ц.|р,1П|: К .пиров TUI . Филологическое исследование елмиря "Хуласл-ен Добасн" Миры Мухлмчддл Хоии. Автореф лисе. . кайл фнло.т иду к Т . 1 стр 16

8. Айрим гурки» сузларга map^ берищда-тргтпмча гарзда бу с9знипг бошк;а тилла цанлай аталиши-ичрхлаииши ^ам к?реатнб ^гилгаи: а) «раб с^злари ор^алы morç бериш: ай -иицр(11)"ой". б)форс с^элврв oprçoutt изojç бсрнш: пайсрак-астар (105)"хачнр". п)^н«|Д сузлари орцвли пзо^ (крики тагай-мамуи(123) "тога". г)м^гул сузларм орц али inosj бераиг. ацасы-доруган дсвопхона(9) "девонхоиа бошлиги".

9. Баъзи сузлариииг УН'""""" и»ар иазни,.," лей бсрилади. Бу эса jfum сузларнинг ашиц па тулиц талаффуз ^илиниишаи осоилаштиради: талаш бар вазни хараш...(127): "Талаш" «хараш» с^зн каби талаффуз ^илииади...".

10. К\|'пчиликка маъдум бУлгаи с^злар "маьруф аст" (маълум) с^зи орцапн изохлипадн; сации-сац маъруф аст...(256) "са^ин" "cap;" (1. Болдир; 2. Дарахт танасн; уеимлик пояси)1 маълумдир.

П. >Çap бир лугат ма^оласилаги су'з ски »бора нзохлаиабтгаида. ynia с^знинг боии^а манбаларлаги шакли стлали ва манбаларнниг номпари ^ам кслч придали. Шушшгдек, бир маибадаги с^зшшг сзилиши па талаффузи бош^а бир маибадаги шаклидаи фар^ цилса, унинг варианта бзилиб, г;айси маибадаи олиигаии з^ам айзилади. Macana», >конаг//жо»а^ (155) -згар атрофи, мовуг ски от ciihfh («Рашиди», «Бурбон» ва «Лугоги туркн»дан). 12. Туркий сУзларни imtpxitam дапомида уларнинг тУгрн маъполари билан бирга кучма маъполарн («мажоззн» атамаси билаи) ^ам кслзирилади; илха(61) "очлар галаси па иодаси; мажозий отхоиа маъпосида ^ам келган".

13. Туркий сУзлардаи иборат б^лган отлар лугатда бош кслиишкла. фсч>ллар аса, acocan, viran замои бнр.чик ски кУилик щаклила кел гирилгап; бахмыш(65) "курган, кормит".

14. Агар суз (кслиб чи^тии) туркий булса. лугат мацолапииг сУиггила "ич туркисг" ибораси кслзирилади. Агар ejía фа^ат туркий тиллларда ишлатилса ски бошк,а гилдар билаи омонимик муиосабатда б^лса, у у>лда "дар гурки" ибораси билан бсрилади: йлан- ба Mai.nuи сабзазор ва маргзор; па ии лафзи туркист(57) "сабзазор ва jrniorç маъиолариии ашлазупчи туркий суз". Су-дар форси ба маънии тараф; ва дар турки ба маъиии об ва шароб(279) u(,)f.r. тараф, туркийда сув па шароб маьноларипи англатади".

Хуллас, Му^аммад Киссуддиниинг «Гисс-ул-лугопш муаллифиинг ^з даврииииг бошца лугатдаридаги камчнлик па мчуцларни чули*; Jpramium иа улардан зугри хулоса чи^ариши асосида гузилгаидир. Лугат сузларга шар^ бсриш усулларига кура ^ам, Узигача яратилган лугатлардаи ксиг ^амроплиги, мукаммаллиги па узига хослнги билан ажралиб туради.

"ГИКС-УЛ-ЛУРО'Г'дат туркий сузларшшг фшгсгнк хусусинглари заисифн. Икки гилли лугатларда ^ар икки гшшииг у^зи! а хос товушлар ишзирок ззади. Тилларда бир хил ^арф шаклидаи фойдаланишсалар %ри, улар ифола знак чопушлар галаффузи жн^агидап зурли хил б^ладн. Шу гуфайли Мухаммад 1'иссуддин )^ар бир ^арфнинг ^айси талга

' Мухаммад ('нссу.гчни. 1'нёс-ул-лун>1 Кшшур, 1Я2.1 (1У05), 27Н-Ос|.

»

мансублигини кУрсатали. Шунт кура муаллиф лугагдаг» форсий п. ч, ж, г царфларинн "бои форсий", "жими форсий", "зои форсий" ва "кофи форсий" деб ажратиб кУрсатади. Амон Во^идов сУзларнинг т^ри ёзилишини кУрсатади ган усулларпи иккита дсб кУрсатади:! )сУзлагн ^арф па царакатларни т^лиц номлаш ор^яли;2)шакли ва ^аракатларига кУра тепг кслгап сУзларии "бар вазни" дсб бсради.1 Бизниигча. уларни тУртга б^лиш мумкин: 1."У,аракат"ларин. иФвдалддчн Фончик бслгилар...(аломатлар) оркали бериш*. Луратдаги туркий су'зларда учрайдиган "а"," а " унлиларн "бидфазц" ^аракати билан (йчи(16) "ака"), "у", "у", "о" , "б" уплилари "биззамм" билан (уикц(32) "сш цул"), "и", "ы" ,"э" унлилари "билкаср" бслгнларн билан(зшвк(33) "эшак") ифодаланган.

2. ^арФларин махсус иомланг йУли билан ани^ к^рсагиш3. Лугат муаллифи цУлсзманинг кучирилиши, эскирииш натижасида ^арфларнипг ну^талари тутиб цолиши , Учиши ва скн сзилмай цолишиии ^исобга олган з^олда махсус тсрминлардан, яъии "муъжама" (нуцтали) ва "му^мала" (ну^гасиз) кабилардан фойдаланган: зои муьжама (нущталн "з"), рои му^мала (нуцтасиз "р") каби. Масалап; цаззан-билфат^ ва ташдиди зои муьжама дар турки ба маънии ро^зан (аз луготи турки)(389) «фатдали, иуцтали га» устида ташдид зуркийда царо^чи мамюсини англазади («Луготи турки»дан)».

Йару»; -ба замми рои мудмала рушан ва сафсд; и и лафзи туркист ($65) «шуцтасиз «р» заммали сруг ва о^ маъиоларини аш латувчн туркий с}>з». | ЗЛ^нсслаш усулилаи фойдаланшп. )

Мудаммад Киссуддип туркий сУзларнинг орфозниясини анин »а тутри курсатиш учун уларни эшигилиши жи^атдаи туркий сузларга ухшаш булгаи форс сузлари билан тадаослайди: зуза бар вазни куза; дар турки ба маънии гирь« ва навхч ва шуру машгала, яъии га в го (аз «Бурбон» ва шар^и «Нисоб») (251) "зуза "куза" сузи каби галаффуз ^илииади. Туркийда йиглаш, фигой, галасн ва тус-туподон маъноларини англазади. («Бурбон» ва «Нисоб» шар^идаи)"-

4. Терм т шар ёрдамнла изоднаш.

Лугагшунос унли топуншарни ифодалаш учун ^уйидаги тсрминлардан фойдаланади: 1.Алифи маМдуда- кспг очиц "а" зовушига нисбатан 1^'лланадн: (ат(5) "от"). З^озирги Узбек адабий тилида ксиг очиц "а" (о) унлиси фонема даражасига кутарилгап4. 2. Вови маж^ул- олд ь;атор, урча кенг "5" ва ор^а ^атор, "о"га нисбатан ь$лланадн: тбш(133) "туш" 3. Вови маъруф- олд каюр, тор "V" "а орца ^азор, тор "у"га нисбатан цУлланади: бута(89) "кнчик дарах г". 4. Вови маъдула- "у" 1а нисбатан цуллапади:

1 Л.Номиов. Сгрукгурно-семашичсская характеристика лексики в "Нпос-ул-лую1", ЛКД. -Душат«:. 1975, сф.У.

; Хасанов Б.Р. Принципы составления рукописных словарей к произведениям Навои. Лвгпрсф. днсс. ... д-рафнлол наук. -Т., 1989.С.7.

' Э.А. У марок' Словари сгаро>эоекского языка и вопросы фонетики о Т.. Фан. 1ЧЧ4, стр 28

* Л'ЖА'П'^«.?«« оОа^иар ш.шнчш фтишк течем,чси.-Т.: «1».ш. 1990.6243«.

n

уймацаз(56) "кишилар гуру^и, rçii6iuia".S. Ёйн маъруф- олд щтр, тор "и" ва унинг jça пи«$ лариаши "ы" га нисбатин )$лланади: ш(59) "ит", 6, Вйи маж^ул- олд rçarop, урга-келг "э" ни биддиради: 6эглйрбэг(93) "амирлар алшрн, вот цУшпиит", Лугатда товуншаршшг бирн Уршада иккинчисшшкг анмашиб ишлатилиши ыумкшшигими к}>рсатаднгаи мисоллар бсрилган, бу эса туркий тилларда ксиг ва тор унлнларнинг рак «а г^шимчаларда Jbapo алыашниуви ^одисасн мапжудлигинн курсатади1 : ахча-а^ча(19), сун-суй (279), rçoifyrç- rçonarç(382), отаг-ш»«<;(14) каби. ШундаЙ цилиб, лугатдаги туркий с^зларда 9та уили (а, о, у, ы- оред цатор уилилар, а, э, Ö, у", и- олд кагор уилилар), з^амда 22 та уидош фонемолар икс тошакн маьлум б^лди.

"Р«0с-ул-лу1от"дагн туркай с^зларпниг фонологам тузнлинт. JlyFaW бир буриили cjfciiapimitr очи«; ва спиц б^гинли турлари мапжуд: I. Ундош+ушш (СГ); су-сув (279), бу-бу (89), 2. Унлк+ундом (ГС); ат-от (5), ит-ит (59), ац-оц (9); 3. Ундош+уили+уидош (СГС), таг-тор (108), naut-кош (382); 4. Уили+упдош+уидош (ГСС); илх-отлар галйси (59), шш-ttajytaBoH (47);

Икки бруиили туркий еузлар ^ам очиц ва ёииц бутили буладш!. Ушш+ундош+уили (ГСГ); йкй-ака (9), а»щ-оиа (51); 2. Унли+ундош+упли+ундош (ГСГС); улук-улуг , капа (46), улус-халц (45); 3. Ундош+унли+упдош+уили (СГСГ); йабу-юК гашуичй Ol (566), зуза-ййглаш, фигой, галаси, г^с-т^полои (251); 4. Унлои»+уили+уШ№1й+уШ1И+уидощ (СГСГС); булац-булоц (асллар бурпмга тацшшлииш халца, биак буюмн) (84), цылыч-кштч (393). Уч б^инли cjtalap: блларбзг(83), (СГС 4СГС + СГС), пай ryt (СГС+СГС) кабн.

Лугагда сишармоцМзмиинг лаоиалцундуз, пужул, ytlllyiiyM) na иалатл(^ыиш, цалнан, бычац) кУришшшарй маижул. ßatiil ?,ши/арда лабнал сингармонизм ^одисасининг бузнлитнни кузаФамШ (бйлук&ь ' 01ули(угли), шамлу(и1омликтаом), Малайуу кабй). ;

Иккничи боб "I'licc-yji-iiyiot'^arll туркий старший- rtekcHk-tcríáiittík' хусусюплари Дсб Ппмлайади, Ушбу бобда лугаздйМ íyt>kKfÍ ty^mip •iyjHjiüimirä, мамш хусусИйМирш á Kj'pa ¡cMarliK lid •jHlMilJlüliík ikií^dtnáíí УрПШйЛДИ.

«^'иёс-ул-луи>т>>даГМ iy(iknli cyijiap Mailt у Жй^атдай pd)ii-6;l|iiiíii- hjjiii6, yjiaí» табИаГ lia жамииг нокса^одисйларй, йа^а-Ирсдмстпа^ 6tbiáií GcBUcH l-Д боглайМИ. Улар JillcollHÍl беЛ¡ il Сйфй'НШ МуаЙКН (4(1Я)., ryiílyil'iá ЬЙИИЙДЙ.

Jlytaijiülíl ¡уркЙЙ флар Цуййдагй Maliiy iypWÍáfliiiu ажрагйлдл: i.tiíliiiliWwiati: Ка^акурук!, Tyjmil, Цыб-Jaiç на б. 2. fcaMiiliw», ж^крофиП

1 Míi< м уд коп im {Ш Я "Дс'жшу лумниг 1у|т'"(1йрж'Им<1н ня нншрЫ T»ilî|W(i«'fH

('.hfyiXLiúCwiil, I,Т., i VW; íü'70 Ск-мир. t'HPa>.ßicjr, ЦосдаФс в MtaJIckoe /гшмпншше, -M., 1957 .Сф 221*222 Срдя^мИ-мьлнх itoj)KCK¿íx языков, »Л, Î070 'f

Cjp.26-47 * Ä

объектлар, цудудий тушунчалар ва табнат ^одисаларипи ифодаловчи cjfjjiap: гбг, бйлукат, йайлац, цар па б. 3. Йул ва сувли жой номлари: була^, йол. 4.Жой ва томонларни билдирувчи сузлар: арха, сал, йака ва б. 5.1^урилиш материаллари иа маъдап мсталлар ними: таш, алтуи, тэмур ва б. б.Вгирии билдирувчи сузлар: йай, ай, ча^аида ва б. 7. Маконии билдиргап с^злар: амажУ/амач, уступ, ичрй ва б. 8. ^арбий лексика: алтамыш, илгар, ча^ачац, цурчыбашы, ^ылыч ва б. 9. Этноиимлар. Туркман, Афшар ва б. 10. Антроионимлар. Агламаш, Бэхташ, Бэгйару^, Царасуи^ур ва б. Н. Усимлик помлари: б уда к, пахта, ^абак; ва б. 12. Опщ-овцят помлари: КУРУ1", Зтайк, бал ва б. 13. Иисои ат.золариии билдирувчи cjbjiap: uftuiv, гудй, баш па б. 14. ^ои-^ариидошликии и(1)одаловчн сузлар: аиа, йкй, цаыи ва б. 15. Диний тсрмннлар: кашиш, й;шавуч, гзири ва б. 1б.Урф-одат ва маросимларии билдиргап сузлар: збй, сачык; ва б. 17.УЙ-жой помлари: отаг, тутук, купдулан ва б. 18.Идиш-товоц помлари: айаг, чалаичы, ^азган ва б. 19.Уй-рузюр буюмлари: оча^, бычац, чОмчй ва б.

20.Ме^нат цуролларипи билдиргап сузлар: аскаиа, глий, чЗкуШ ва б.

21.Кииим-ксчак, газлама(мато), бсзак помлари: алхалуц, алача, булац ва б.

22. Раиг-зусии билдиргап сузлар: цани(^аи сузидаи -i^hh-цизил), ац, >;ара ва б. 23. Муищага оид сузлар: шитургу, шишак ва б. 24. Пул бирлигига оил сузлар: ацча, тумйн ва б. 25. Сон ва рацамларпи билдиргап сузлар: алтамыш, бир, йуз ва б. 26. Хаиионлар ва улар билан богли^ б^дган предмет номлари: аг, бога, цон ва б. 27. Парранда помлари: лачын, брдак, цаз ва б. 28.0вга оид предмет помлари: зала, тор ва б. 29. Мансаб ва касб-^унарни билдиргап сузларни: бзг, нойан, шиланчы, цушчы ва б. 30. Мав^ум тушунчаларни ифодаловчи сузлар: арман, жарболжар, йаруц ва б. 31. Мучал номлари: сыч^аи йыл,, уд(снгир) пыл, парс(йулбарс) йыл ва б. 32. Бошца со^аларга(прсдчстларга) оид сузлар: ал, баг, бзлй ва б.

Му^аммад Риссуддин айпн маъноларни )$ам вок,салар асосида итщ беришга ^аракат цилади. Масалан: íiiürü (aiüiíix)- эпагапинг зри(ота вазифаенни бажарувчн шахе). Яна ^исслаш: шагал (288), жагаг(140), кбмйч(417), йашй (569) каби. Туркий сузларнниг купчилиги ^ознрш куигача уз шаклипи ^згаргнрмаи сгиб келган: збшйкОЗЗ), ат(5), ит(59) каби. Лугатда шуидан сузлар хам борки, уларни нзо^сиз тушуниб булмайди. Масалан: алчи(48)«олувчи; бегопа мамлакатга хужум цилиб мол-мулк ва аенр олиш», ал(10)«ц|ппл», цолчац(394)«тсмирдан ясалган ^ул кнннми». каби. Лугатда туркий сузларнниг маънолари билап бокпиц цатор ^одисалар (полисемия, синонимия, омонимия, аигоиимия) ургаиилган. Туркий декенк бнрлнклар бир мам юл и ва куп маьноли сузларни гашкнл цнладн ва мшуюрип нисбати цуйидашча: а)бир маыюли сузлар - 359 та; б)нккн маыюли сузлар-161 га: в) уч ва ундан орпщ маыюли сузлар-236 та.

Лутазда бир маыюли сузлар мшуюраи стакчи булиб, турли нарса-прсдмсг. вокса-ходисалар билан боглаиади. Бир маыюли сузларни суз гуркумлари буйича келгирамиз: а) бир маыюли отлар. Бупдай оглар

ij

жошш na жонсиз нарса-предмезлар билам богланади; уларнинг конкрет но ми сифатида воцслаиади, масалан: йабу "гок ташувчи от"; йа^а "кийим с^асн". б)бир маъноли сифатлар. Ушбу cjbnap ранг-', ус ва инсон характсри билап богланади: ai?, rör, i^apa кабилар. в)бнр маъноли соилар. Улар лугазда фа^атпша иредметлариниг сон-сапонит билдирибпша цолмаЙ, бош суз туркуми (яъни отга) оидлиги билан дам характсрланади (t^apaitr 15-бет): алтамыш "олтмшп", Куз "юз".. г)бир маъиоли фсъллар. Бундай феъллар acocan, даракат феъллари зкаилиги билан ажралиб турадн, масалан: урма^ "урмо^", бахмыш "ку'ргап", йатмыш "етгаи" каби. Куп маъноли сузларми ^ам с^з туркумлари буйича келтпрамиз: a)ic>'ri маъноли отлар; öjiKä "ер, вилоят, улка, ватан"; йаса "мотам, ^атл, тапоичияик, цасос". б)кун маъноли сифатлар: алпулуг "жасур, улуг"; iiapyi; "ёрут, равшаи, 01;"каби. b)kJii маъноли сонлар: тумйн "10000 киши, 20 рупияга тснг íiaiyi олтии". Феъл туркумша оид куп маъноли сузларнн учратмаднк.

Лугазда суз маыюсининг цуйидагн усуллари ^айд этнлади: а)метафора ¡íi'jni билан (бнр предмет иомипи иккнччн предметга шакл, ранг ва ботцр. бнрор жидатдаи ухшашлигн асоснда кучирилннти) . Бунда муаллиф жониворлар яомлариш*. астрономик у'лчов бнрликлари номларпга схуд грабила номлзрини ннсон характерига хос б^лган фазилатларга Ухшатади. Масалан: ^арасун^ур -«цорашуицор» -ксч^уруп, одшом; хафча^-«кинчо1р>-^урцмас, довгорак каби. б)метонимия пули билан(бир предмет номиншгг иккинчисига ^ кучирилиши улар Уртасидаги да;риф<й апо^анинг мапжудлиппа асосланади).' Масалан: икдиш -«иккн иарсашшг бир-бири билан аралашмасн{онаси хпнд, отаси Туркистоилик булган inaxe)» -мураккаб на мажмуъ, rör <'кук(ранг ними)» -осмон каби. п)с!шекдоха нули билан (бир бутун нарсани унииг бирор т^немн билан аташ скн цисм номшш бузу и учун к;уллаш)2 . Масалан: ]у.пылбаш-"лашкарлЬршшг номи"-аскар; }-;отяс-'Т>укур сигир"-)о?тос думишшг ели каби.

г) вазифадошлик(функцлонал) жидатдаи ухшапшик ftjfrm билан(маънонинг функционал кучшии, предметлар бажарадиган пазнфаиинг ухлшшлш нга, яцншшгига асосланади). Масалан: ох(у^) камон уь;и маъносида, >ртир у милтиц, нулемсг, автомат, гун ytyiapnra ннсбатаи ишлатнлади. Туркнй ¡^атламга онд сузларшшг мяыю долраси торайган, маъно доираси кенгайган ва янги маъно касб этган куришшшарн ^ "щ эззшади. 1.Маъно донраси торайган сузлар. Маыюнинг торайнши маъно кенгашшшга зид ходнеа б^лнб, у маънонннг сифаз' ва мшуюр жихапшн уз ичига олади.3 Масалан:1уурут(386) "«цуритплган ва пишлоп»ни

билднрган. Хозир бу суз фа^ат гуригнлган сузма маъносигш биддирадн».

1 Узбек гплшпшг нзо.уш л упи и, С.лЛкобиров , Т.А.Лликулов, С.И.Ибрагимов ва

бошцалар, 1т.,- М.: Рус тили, 1981.461- бет.

3 Л.Соднцов, Л.Абдуанпов, М.Ирнскулов, Тилшуносликка кирнш: -Т.: У»;л!улми, 1981, 102- бет.

' М.Миртов. С.Усмоиоп, И.Расулов, Учоек пин: КаГпа шилапган иккшпи иашри. -Г.: Укнтувчн, 1966. 26-27-бетлар.

2.М4М10 доираси кснгайгаа с^злар. "Маыш ксшааиши лексик маыюаиш сифат жи^атнни(с^з ифодалагал бит* тушунча ^аичииинг ксцгайшни) на мшуюр Ж1Цатнии(с^знииг маьао структурасмшшг кенгайиши, лсксик маъаодариаиаг инги »сама маъиолар ^исобага аввалгига иисбатан ортнши) ичига олади",' УшацООО) "сш бола, усаирин, сш цул". ^озирда "ушац" с^зи нон , лимжоп, ^илтири^, кичкина, жажжи, ыайда, увоедиаа маьнолариаи )^ам англашди. З.Яш и ыаъаоаи кцсб ззтаа с^злар. Тараедиег жараёнида айрим с^злараийг маъаоси шундай ^згарадики, уларшшг ^озирги маъиоси энг аввалги, бошлангич маьаосидаи аича узо^лашиб ксгадн. Масалин: салла(273) "саиаг"ни билдиргаа, ф>зцрш маьаоси салла-наадозхаа эркаклар бошига Урайдигаа узу а о^ матони аигдатади, • {.Сиишишлар, Лугатдаги сииоиимларни $уйндаги гуру\ларгц брщик: 1,От туркуми доирасидаги синонимии. Бунда ыутла^ сиаоаимлар ла щкбиИ сииоаимлар фар^лааади. Мутла^ сшкиншлар -лсксик дублетлар: о|а^~йург-уй-жой; барда~уша^-сш ^ул, Шундай абсолют сиаоаимлар ^ам борки, улар лсксик дублет эмас, балки уч-т^рт создан иборат булади. 1^нсслаа1: букавул~шилаачы~тоцтал (бош ошназ маьаоси да), аца(сы)~башлыи;~гуглуц (бошлиц маьаосида) кабй. Нисбий сииоаимлар. Пуадай сшюнимлар майю Ж1цатдан бир-биридаи жузьий тафовуг ь;илуичи, мазмуааа бир-бирига жуда я^ип сузлардир, масалан: цораа^ ~ аукар - цуллуцчы ~ вушац ~ канизак, хизмагкор, навкар; жажым ~ цалын-опшпг устига саиладшан Гилам, умумаа Гилам маъаолариаи ашлазади. Буадай сииоаимлар маыш сиаоннмлира еки адсиграфик сииоанмлар ^ам дсйилади.2 2. Сифат -Гуркумй доирасидаги синонимия. Лугатда сифатлар жуда оЗ ми^орни гашкил ззади, масалан: ац~йару^-оц; ба>^адур~алн-ба\()дир. З.Кумакчилар доирасидаги синонимия: бирда ~ йЛ8// нрла ~ ла~ на -бир!а, билан маьйоларнй ифодалайди. Ксдгиридгаа сннонимлараинг баъ-ш бири (масалаа: «сулду, аукар,оН|">'УН иа ц.) кслйб Никита ж»Цазидан ботца гал злсмсШИ булиши мумкии. Лскан Му^иымад Риёсуддин айнй сузларнй гуркИй бирлИкЛар Ци1орйда бсрадй Ьа ударна бошца гИл элемента Дсб ^ишбДамийдй.

Н.А»ио(Ыт.Ы|). Лут1да бфйдшЙ сузДарИй аигонамик муиосабатга к^ра ^уййдаГй гуру>у1арги бу^1ИИ1 мумКйН: 1.^111-зусйй ифодаЛовчи аизонимлар: и^-Нара. 2.Нрсдмсгли{я1йи1^'^ижмшш нфоДйЛоЫш шпонимлар: 1ар-кл(. З.кнншларниаг ма1|Цс МуИрсабатлцрйай ¡1фо;!алоичи а11юнимлар: ул. 4.ТаГжаг ^('ЛИсаларйии йфоДа^1оичй ааги1а(Млар: к;ыШ-

циш. 5.киши ни (Шрса-нрсдл1с1ла|л1и1а ба!ги, хусусйятлариаи »({юдалойчи 8Н1шЫи)1цр:. Ча^-сшЙз. ё.ШК(1|Ши йфодшШичй айи)йймла|):

йарвчгр, ¡Й(//кОк Ч1СМо|1. Лу^зда анихшмик »¡укосабаг ^осйл цш1увчй барлнк,1ар кай уч^ай/иг

' .Ммр'исв, С.Уем,.нов, И.1'й1'улив, ^зоск шли: Цаиш |шы»шам нкшш'ш иашри, -Т.; Укшусчи. 1 'Ж>, ^.."»б-Г^ч^.ф.

1 Г>рс>1'В ^'.,\|у»|(1|>!>и Ш.^инцп» уЛек адабий чили:

'1)'<гшрнпап, |,.>ни щи 1.1ИЫН ¡11 иншрь 'I' Д'/Л.РИЧн.т.

Ш.Омопнмляр. Лугагла омонимиянинг турли кУрииишларм учрайди: I. Лексик омонимляр. Бундай омомимларнинг бария, грамматик гиаюшрм бир хил бу.чиб, улар бир хил с^з туркуми {масалан: от, сифат) Доирасйла воцелашади: булац "булоц;", булвц "аёллар бсзаги булга» бурун халкаси"; cyut^yp "ов цуши", Суи^ур "нодшо^ вами". 2.0моформалар. Маъиолари v»p хил булиб, Узларининг баьзи грамматик формаларига кУрагина бир хил талаффуз ^илииадиган па бир хил ёзиладигаи сУз формаларидир. Улар турли сУз туркуми доирасида юз бсрадй. Сифат ва от Уртасида: ча^ " семиз, ба^увпат, кучли, сотом", чац "пацт, замом". От ва сон Уртасида: шггамыш "царбий юришда олдиида юрупчи ^исм", алтамыш "олтмига". От ва фст.л уртасида: алтамга "подито^ му^ри", алтамга "срни бахшида этиш". З.Омофонлар. Булар айтилиши бир хил, аммо сзилиши фар^и булган сузлардир, яъНи бундай сузларни ёзувдаги ифоласи бир ^арф билан фарц ^илади. ^иёсланп айа^ "осц"; айаг "май косаси", ", гбг "кук", кбк "осмои", 4.0moi рафлар. Айии cjfrrmp ёзилишн жи^атидан бир хил, аммо айтилишига кура фар$ ^илади, масалаи: ыл "йил", эл "эл"; бо га "туя боласи", бута "кичик дарахт".

Омонимик муиосаСхгдаги сУзларнинг бири туркий, иккиичиси бошка .. тил бирлиги булиши мумкин. Масалан: су (форс тили) -тараф, су (туркий тал) -суп; ана (туркий тил) -она, ана (араб тили) -мен каби.

"FiiOc-ул-лугот''даги туркий бнрлнкларшшг ^озирги Узбек шсваларида >{ уллаввиш. Туркий бирликлариинг асосий цисмини Угуз(,бг, йчи, бажы, бурак) ва ^ннчок (tí а г, Йаруц, пишяк, жатаг) шевалари тапжил этади. Бу сУзларнииг купчилиги Бухоро, Цаш*;адарё, Хоразм шсваларида учрайли. Х^озирш узбек шсваларида мавжуд булган ва лишвистик узгаришларга зга булган сузларни 3 гуру^га булиш мумкин: 1.?^озирги Узбек теваларида ^улла/гнб, такл(талаффуз) ва маъно бирлш ими cacaran сузлар(^айма!5, суп, так). 2. Семантак узгаришларга учраган сузлар(топ(132) "туп, ту'да, rypyjf. Корамуртда "^олди^" маъносила ишлаталади). 3. Фонстак Узгаришларга учраган сузлар(^аиучы(383)-1;анычы(Хоразм), йабу(566)-йа:бы(Угуз) каби).

"Гиёс-уд-луюг" лексик магериалларишшг этнмолошк таркпбя. Лугаыаги туркий суз ва герминларни бойца тиллар на уззнрги у-бск птида ишлатилиши даражасига цараб, асосаи, цуйилагича тасниф ^шндии мумкин: I. Умумтуркий сузлар цадимдан мавжуд булгаи ва айии иайтда Узбек талида, боища туркгш тилларда ^ам учрайдигаи, барча гуркий таллар учун умумий Узак булган лугавнй бнрлнкларлир (таш.тага.баш,ат,арслан ва б.). 2. Бошка гиллардап Узлашган t-ухзар. «1*'исс-ул-лугор>да туркий сУздар дсб ;u¡li зпинан ¡mi бирлнкларн ичила бо ища гид элсмситлари хам учрайли. Му^аммад Ь'иёсуддин уларИИ ^ам гуркий сузлар (угтрнла келзиради. Бнз лугатда муаллиф гоМонидаи туркий дсб таькидлангап, аслида туркий булмагап сузларни ^уйидашча

гуру^лашшрдик: а)хигой тилидан узлиннаи с^злар1, acocan з^арбин унвон ва мансабларни ифода этапа (ха^ан(183) "улуг иодшо^"; туг(133) "байроц, шпион"); б)ируп тилидан Узлашган- сУзлар2, acocan ^арбий цисмларни ифода этади: диравул (548) «авангард»; чындавул(Ш) «арьергард»). в)араб тивдцаи Уэлашган с^злар, acocan, маа^ум тушунчаларни ифодадайди: (жу^(157)"тУда, кишилар тудаси, жиидар тУдаси", цаллаш(394) "номсиз, у ят, кУигли J^opa одам"). Араб тилида- Узлашган сузлар баъзи цУшма сУзларда ¡^ам учрайди: ала^аны (350) -баланд дарвоза; мажозий подшодларшшг дарвозалари; айнати (355) -унннг айн ^арфлари. г)форс тилидан Узлашгаи сузлар3 (арман(23)"ушалмагаи орзу, армон", анбур(55) "омбур"). Форс тилидан Узлашган сУзлар баъзи ^шма сУзларда дам учрайди: 1$абацандаз(384) -нишоша уршп; охкасмааццази(19) -цайтма ^ отиш. Шуига ^арамасдан, Му^аммад Гиссуддин араб ва форсий сУзларни дади^ий келнб чндшшши, манбаини, яыш »¡айси тилдан узлашгашши дам курсатнб Утадн.

Муаллиф "Цомус", "CypoV, "Мунтахаб", "Канз" каби лугатлардан олинган сУзларни арабча, "Жа^онгири", "Рашиди", "Бурдой", "Сирож-ул-лугот"дап олинган сУзларни эса келиб чшушиши форсий деб курсагади. Агар cjí3 бойца манбадан олинган б^лса, у "холла иккала тилдан бирортасша тегшшш бршшш мумкии, дегаи фикрни билдиради.

Учицчн боб "1''исс-ул-лугаз"даги туркий с^зларниш ясалийш ва морфологик хусусиятлари"деб номлаиади. Бу бобда зуркнн сузлар ясалиишнииг усулларн ва суз туркумлари Давида фикр корнзилади.1. Суз ясалиши. ^збек тилшуиослигида cjí3 ясалишининг цуйидаги усуллари ^анд этиладн. Будар:!) аффиксация; 2) композиция; 3) фонстик усул; 4) ссмантик усул. Шунишдск манбаларда сшггактик-лексик усул (скн лексикализация) дам курсагиладн4. Лугагдаги туркий с^з ясалишинииг аффиксация, сиитакгик ва ссмашик усуллари цайд зтилади, 1.Аффиксация усули билан cfi ясаш, Манбадаги тупкий сузларда суз ясовчи аффикслаг» билап от ясалиши асосий усул саналади.1. Отдан (иемдан) от ясовчи аффикслар:1.-чи И-чы. Айни аффикслар от ясашда ку'н ишлатилади. ■ Бу аффйкс шахенн билдируачи озлар ясайди: жар-чы "йулбошчи, жарчи"(жар-нидо,жар)(141); i^aiiy-чы - "дарвозабон" ("цацу" - дарвоза сузидап)(383). 2. -лыц-лик//льи-лиг//луц-лук//дуг-луг. Бу аффикслар от ва сифат ясашда иштирок цилади:5

1 Мснгсс К Г., Восточные элементы в "Слове о полку Игореве", Ленинград, 19ф), 110-бег,; Щербак А М , Oiy» - наме, Мухаббат - номе, М ,1959,14,8. .Махмуд Koiniapuií, Девону liywim Чрк Ш. 140-fici.

' 1\ардш: Да,1-'hicii i'ificK шли обидаларнда »пинан м^Чулчаejfvmp//

P'iOck ниш »а адабист, 1УН6, Ny{>. í2-37-6cuiap.

' Боровков А К , Г»джикско-у10екск»е лвуишчне н вопрос о взаимовлиянии таджикскою и уибекежр!о ячиков// Учение здлнекн ьиспнута востоковедения Т I" -М ,1952. стр. 165-200. ' Д. C'obci даврила ^чбек ajiaónii i ил шин зараккнёш, III юмлик, 111-ium, сЦч

*к*лнши м ли и г.а. - Г.1! .'.11.1991, 5-óei.

'С IIU.1H У HKl, HLIIIIIIIIII liipiHHil Vl>p!¡»'.n>l НКЧ1.-Т.. 'l'illl, |Ví<5. .tbiVi.

баш-лы^(65) "полню^, амир, бошли^"(баш-бош сузидан); зуг-лу>;(9б) "сарлор; иодшо^ noMK"(ryF- "rypyj{ байроги" фидан). 3. -^a,-Ka//-Fa,-rS//-ац,-3к. Cj>3 ясалиш асоси от б^лган фларга .$шилади:а) вазифани ифолаловчи отлар: агй-гЯ "энагаиинг эри, ота Урнипи тутган киши"(ата-ота сузила и); б) прсдметни ифодаловчи отлар: тума-^а/тума-ка "лочин, i^npmií па бо'шца ^ушларшшг бошига кийгизиб ^йиладиган бош кийим (цалноцча)(321); в) инсои ичкй аъзосиии ифодаловчи отлар; ?^абур-га "би^ии, f;oBypra".4. дага/-таш: хайл-таш- "^уролдош" (хайл "отлицлар т^даси" сузидап).5. -н (- аи) -ун: i^an^a-и- "чалдон" (394).6. -еа^: цорам-сац-хотишши боищаларга берадиган ^андай одам" (387);11 Феьлдан от ясовчи аффикслар." - у г/- ук//-у^-уг//-а^-аг//-ы^/-ыг//-ик/-иг; бОл-ук "ша^ар, циишоц" (бйл= "б^лмо^" сузидан); эшйк "эшак" ( эш= "чопмоц" скидан ) (33); ^ои-yV цон-а^- "мс^мон" (цон= "фтоц, жойлашмоц" фидан ) (393); -ш/-уш/-уш/-ьш1//-иш//-аш/-аш: кзца-ш- "ксигаш, масла^ат" (кэнЗ= "кспгашмо^" сузидан)(418); йур-уш- "душман устига горига, бостирит" (йур= "юрмоц" сузидан);

Фекл ясалинш."Риёс-ул-лугот"ла феъллар жуда оз мшудерни ташкил . -л ади. -ла : ба^ -л (ба1у1атмыш- "курипгап, курилгаи"); ' баг-ла= (багламышлар- "боглаганлар"). 2.Сиитактик усул била» с уз ясаш.Л)татда сингактик (композиция) усул билан икки(баъзан ундан орти^) cj!3 jharu узар» бирикишидаи ясалади.2 1. От+-ог( ата-бак- "тарбиячи, ота урниии тутган амир">. 2.Сифат+от (ацсунцур- "оцшун^ор"). 3. Сифат+сифат (алпулуг- "жасур, улуг"). 4. ОтЦ>еъл(охкасм8-апдази "^айзтиа уц опил"). 5. Сон+от (йузбашы- "юз кишшшиг бошлиги"). 3. Ссмаитик усул бнлан суз ясаш. Ссмантик усул билан суз ясашда сузшшг дастлабки маъноси ^исман caiyiamiinii ,^ам, йу*;олиб кстиши хам мумкии".5 .Масалан: а^суицур-"о^шуш^ор"- (цуш), afjcyn^yp- "кун"; цац "^уриган", цак "»^урнтилган гушт".Бу мисоллардаги сузлар узларишшг асл маъноларидан танщари боища тутунчага нисбатан ^ам цуллашап.П. Морфология. Туркий сузлар суз зуркуми ва ми^дорий бслгиси жи^атидан к,у иидашча: 1. От туркуми-664та булнб, 87,5 %ни ташкил цилади. 2. Феъл туркуми-57та б?либ, 8,5%ни ташкил к;илади. 3. Сифат зуркуми-27з'а булнб, 2,5%ни ташкил ^илади.4. Сон туркуми-8та. Сон, олмош, кумакчи ва боищалар-1,5%ни ташгил щипали. Лугатда булардан тани^ари равши. богловчн ва ундов сузлар ^ам учрайди. 1. От туркуми. а) зуб сузлар: ara, бэк, баш, ь;аш. б) ясама сузлар. башльц, йолдаш, ^ышлац;в) ^ушма сузлар: атабЗк, а^сушур, ^ызылбаш.

1 Пу ^ацда цараш: Шукуров Ш. , О г- XIII-XIV асрлар туркий адабкй ёцгорлнклари тшш. Морфология,-Т.:Фан, 1973, 63-С.г.

2 Фошлов Э., У ¡бек (шшшшг тарнхий морфоло! ияси.-Т.: Фан. 1965. 46-ßci. Пу хацла яна караш: Лбдур.тцмопов H.A., Шоабдурахмонов Ш.Ш., Хожиев Л.П., Учбог тили грамматикасн, I том; Морфология, -Т.: Фан, 1975. 22-25-бетляр.

' У.Турсуиов, Ж.Му.моров. Ш. Ралм:и>ллмсв, Xoinpui уюск a.iañiiii nLtii. К-1 »ra ншланган па гу'ллпршпам III патрн. -Т.: У и'скнсгон. 1992. 20?-öcr.

Аии^ отлар: йка, аш8к, ^алиац; мавэ^ум отлар: йург, улуш, йыл учрайди.Кунлнк формалари. Лугатда -ларАлйр: бзд лйрбэг- "амирлар амнри, бощ (5умондои"(93); йатмыщлар- "киргаилар"(565); -ат: бблукаг(83)- "бир-бирига тайллуцли б^лган бир пена цишлоц"( бирлиги бблук б^либ, "^И1Ш1оц").Эгалик формалари. -м/-ам(1 шахе, бирлик ц^шимчаси): гбзм-"кузим"; бэгвм "амирим". -и,-ы/-си-сы(111ц1ахс, бирлик цушимчаси):огулы(58) "^гли"; а^асы(9>- "маз;кама бощпиги".Лугатда II шахе бирлик ва I,' II, III шахе к^плнк шаклидаги эгалик ^ушимчапари берилмагаи. Кслншнк формалари. Кептшк ^лшычалари ало^ида ^амда сузларга »$шилиб, бош cfi сифатида берилгаи: ушш - "унинг"(57), са^ны(256) "cai<; маълумдир; -ни ро англа п ан маълога ijVpn- келади". -ка/ -га: сызка- "сизга"(267). -да: ча^анда-"ва^тда(161); г0гда-"осмонда"(432).-дын/дин: синдаи- "сидаи"(276).2. Феъл туркума. Феълниш з^аракат номи -мац, -уш ва -у^(-ц)каби шакллар берилади: урмац (22)- урмо^, йуруш(569)-душман устига юриш; талаш(107)- з^аракат, цндириш.

Сифатдошнииг -мыш /миш аффикси билаи ясалиши серунум булгаи1: олмыш(45)"булмиш"; чиглймыш (163)" чуЬилган, тортилгаи"; даглатмыш (212) "лармалаб тешилган". Равишдош шакли -ыб'-иб, -уб, -ун аффикслари билаи ясалади; учуб(15)"очиб", йтуб(56)"узнб".3. Сыфаг »уркуми. Туб сифатлар: rör "кук", йахшы "яхши". Ясама сифатлар: цызыл, дилрубалыц, алпулуг. Лугатда келтирилган сифатлардан йахшы, аь;, l^apa, kök, йарук;, тар кабилар з^озирги адабий зил да з^ам файл ишлатилади. Алиулуг, икдиш, йава, журра кабилар эса з^озирги кун нуцтаи иазаридан исзсъмолдаи чициб кстган. 4.Сон туркуми. Mmyiop сонлар: бир(бир), алтамыш (олгмиш), сйккиз(саккиз). Такрор сонлар: бир-бир. 5.()лмош зуркуми. Мэн (516) "мен"; сан (276) "сен"; сыз "сиз"; уиин(57)"улар".Кишилик олмошлармдан III шахе бирлик формаси, I шахе кушшк формаси лугатда берилмайди. Курса i шл олмошлари. иккита: бу ва ул. Кумакчыгар. 1) асл к^макчилар: бирлй-билан, лй-билан, nä- бирга.2)функциоиал кумакчилар: йаиа "сн, тараф"; кии "ксйин,ор^а".Ундовлар. >^ай мзри "мурожаат (хитоб) ь;нлнш маз.носида" ва на^-наз^ "хайразомиз зашеин маъиосида" ишлатиладигаи ундов лардир.Та^шдий сузлар. Шиллик(297) "зусатдан отилгаи бир неча гу'плар овози";ча^ача^{163) "цилич ва у^нинг овози". Хуллас, "Нисс-ул-лугог"да морфология юзасидан берилгаи маьлумозлар бнзда лугат яразилган даврдаги лиа.иий ^одисаларниш морфологик гаркиби, хусуеия глари з^ида муайян гасаивур, тушуича з^осил ^илади.

' 3 Нолшо», Тюрк'-хнс глаюлы в "Мукаддамат ал-апаб" Махмуда Замахшари, "Исюрнхо-лингвмггический шшии "еьсикм старопнамсиных памяшикои", -Г. Фан, !08-бст;

К Галико», в .Ii 1.1,.с "Kviaaiy билнг", "Инорико-^иитшггимескии а шипи лексики

С1«|х.|!1ч Ли-цш,к и&ьпнычг»', -1 Фан, 10'Л cip'Ю-91

У мумий хулосалар

1. Му^аммад Риссуддн11Шшг"Рисе-ул-лугот"н Конпурда (Хиндистои) 1827 йилда яратилган. 17537 лугат ма^олани Уз ичига олган ушбу лугатда форс, араб, ^иид, юнон сузларинигина эмас, балки туркий сузлар з^ам мавжуд (улар 800га яцин).

2. «Риёс-ул-лугот» филологик-энциклопедик лугатдир.

3. Лугатда шарз( бсришнииг ^уйидаги усулларидаи фойдаланган: му^обил(экпивалент)лар таилаш,' цис»;а шарзушп, тулиц шар^аш, энциклопедик шар^паш, омоним, сииоиим, антонимлар ор^али шар^лаш, бопща тил бирликлари: араб, форс, ^инд, мурул сузлари ёрдамида шар^паш, шуниигдск "бар вазни...", "маъруф аст..." каби.

4. Лугатда туркий сузларнинг талаффузи ва ёзилишини курсатишнинг 4 хил усули мавжуд: ^аракатларни ифодаловчи фонстик белгилар(аломатлар) орцали бериш; харфларпи махсус номлаш ор^али аниц курсатиш; циёслат усулидан фойдаланшц; тсрминлар срдамида иэо^паш.

5. Бир маъноли ва куп маъноли туркий сузлар суз туркумлари бунича ажратилган. Суз маъносининг ^уйидагн кУчиш усулдари ^айд этилади: метафора йУли бнлап(карасунг;ур, а^сун^ур), метонимия йулн билаи(гбг, икдиш), синекдоха йули бнпаи(утац, цотас), функционал жи^атдаи Ухшашлик нули билан(ох, а^ча).

6. Лугатдагп семантнк узгариишарга учраган туркий сузларни ^уйидаги гуру^ларга буяиш мумкин: а) маъно донрасн торайган сузлар(улут, КУРУт); б) маъно донрасн кеигайган сУзлар(йуваш, йурт); в) янги маъно касб эТган сузлар(салла, шалта^).

7. "Рисс-ул-лугот"даги сузларни диалектологик ну^таи назардан урганишдан маълум булдики, туркий сузларнинг кунчилигини угуз(3чи, бажы, гбг каби) ва ^инчо^цыпча^, тамга, жатаг) нгеваларига оид сузлар ташкил кидали.

8."Риёс-ул-дугоз" материалининг этимологик таркибини урганиш шуни курсатадики, лугатдагп сузларни г;уГшдап! гуру^ларга булши мумкин: 1) умумтуркий сузлар; 2) бонн^а тиддан узлгппгагг сузлар. Иккинчи гуру?! суздарн ичнда а) хитой зилидан узлашган сузлар; б) мугул тидидаи узлашган сузлар; в) араб зилидан Узлашган сузлар; г) форс тилидан узлаш. ан сузлар мавжуд.

' 9. "Риёс-ул-лугог" да туркий суз ясалиишнинг аффиксация, синтактик ва с?мантик усуллари мавжуд.

10. "Рисс-ул-лугот"даги туркь'й сузларни морфологик жи^атдан Урганиш шуни курсатадики, от туркумига мансуб сузлар энг куп мн/уюрни ташкил этади (664), фсъллар иккипчи Уринда - 67 та, сифатлар 27 та, сон 8 тадир. Булардан ташкари, би^ неча олмош, равитп, кумакчи, боглопчи, ундов сузлар хам учрайди.

Тяд^К^отуишг асосин мазмуии муаллифиииг ь^уиидат иыларида икс эп»и:

1. "Риес-ул-луют" цацидаН Узбек тили гараеднсш муаммолари.(Илмий асарлар т^плами)! китоб. -Т.: 1992.108-110-6.

2.'Тисс-ул-лутот"даги туркий сузларнда ушш ва ундош тонушлар//Туркий тнллар тараедиёш муаммолари.(Илмий асарлар тралами).! китоб-Т.: 1993.179-181-6.

3. "Риёс-ул-лугот"даги айрим туркий сузларнинг этимологик таркиби.//Туркий тилларнииг тара^ист муамыолари. Республика илмий-амалий анжуманн материаллари.-Т.: Фан нашрисги. 1995. 87-91-6.

4. "Риёс-ул-лукот"шшг тузилиши ва ундагн туркий сузларнинг жойлашиш за рти биУ/Ту рки й тилларнииг тараэдиёт муаммолари. Республика илмий-амалий анжумани материаллари. -Т.: Фан нашрисги. 1995.127-129-6.

5. "Риёс-уд-лук>г"да1и маьнодош ва шакдцош туркий лексик бирликлар()^аммуаллифликда)//Таышм жараёнида маги устида ишлашлинг асосий омиллари маизуидаги Узбек тили Доимий Анжумани туртинчи йипшишшг тезисдари. -Т.: 1997.193-194-6.

6. "Рисс-ул-лугот"даги туркий сУзларнилг * ^озирги замой Узбек шеиалари билан муносабати//Узбек тили ва адабисти. 1998. 3-сон. 0

7. "Рисс-ул-лую("даги туркий сузларшшг ясалиши// Тил ва адабиёт гаълими. 1998.4-сон. 53-54-6.

21

РЕЗЮМЕ

диссертации Махамадалиева Х.М. «Гиес-ул-лугот» и его тюркский пласт», представленной на соискание ученой степени кандидата филологических наук.

Диссертация состоит из введения, трех глав, заключения, краткого словаря п списка использованной литературы.

Во введении обосновывается актуальность темы, определяются цель я задачи исследования, формулируются основные методы, характеризуются научная новизна и практическая значимость работы.

Здесь представлен краткий обзор старых восточных словарей, включающих в себя богатую лексику арабского, персидского, тюркского и других языков. Приведены данные об истории эпохи создания словаря, общие сведения о жпяя н деятельности автора "Гпес-ул-лутот", а также источниках словаря 0 дашше об известных его изданиях.

Первая глава «Построение словаря «Гнес-ул-лугот», принципы толкования тюркских слов и их фонетика». Здесь же рассматриваются сингармонизм к фонологическая структура тюркских слов.

Вторая глава «ЛексНко-семантические особенности тюркских слов в «Гиес-ул-лугот», посвящена исследованию структурных построений н семантических особенностей тюркских слов с точки зрения их тематических групп и этимологии. Анализируются также лексико-семантические категории: полисемия, синонимия, аттоппмня и омонимия, а также их применение в' современных узбекских диалектах.

Третья глава "Словообразование и морфологические особенности тюркски;; слов в "Гнес-ул-лугот". При анализе словообразования определено, 'по псркск-о слова в «Гкес-ул-луготхе образованы, в основном тремя способами: аффиксацией, сптаксичсстим способом н семгитпяпнс'л.

Исследуя их отношение к частям речи, установлено, *по в основном, . тторкскне слова и .словаре относятся к именам существительным п глягалу.

В заключении изложены основные выводы, полученные в результате исследования. ' ■

SUMMARY

of a research work "Ghiyos-ul lughot" unci its Turkish stratum" writtca by RlaiJiaiaadaliev KkM and submitted for a candidate's degree en philological science.

The structure of a research work presented in llic following way; introduction, three chapters, conclusion, a brief vocabulary aud the list of used literature.

The importance of the theme is substantiated in the introduction, the aim and a tssk of the research are defined, the main methods are formulated, scientific novelty and a practical significance being characterised.

The brief review of an old oriental vocabularies, including a rich vocabulary of Arabic, Persian, Turkish and other languages given in the research work. The data about the liistory of an epoch on creation a dictionary, general background about "Ghiyos-ul-lughot" author's life and his activity, as well as the dictionary's sources and data about his well-known publications are given in the research work.

The first cliapter-"The construction of a dictionary "Ghiyos-ul-lughot", the principles of interpretation of a Turkish words and their phonetics". Just here a syngannonism and phonological structure of a Turkish words being examined.

The second chapter-"Lexico-sem.iniie peculiarities of a Turkish words in "Ghiyos-ul-lughot" aimed at studying the structure of a construction and semantic peculiarities of a Turkish words, proceeding from the themes and etymology. As well as lexico-semantic categories, as a polysemy, synonym, antonym and homonym and also their application in the modern Uzbek dialects being analysed.

The third chapter-"Word formation and morphological peculiarities of Turkish words in "Ghiyos-ul-lughot". While analysing the word formation it was defined, that a Turkish words in "Ghiyos-ul-lughot" are formed by means of affixation, syntactic and a semantics. Studying their relations to the pari.-; of speech, it was determined that in general Turkish words in the dictionary refer to nouns and verbs.

The main deductions received irpthe result of a research being stated in the conclusion.