автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.06
диссертация на тему:
Использование в речи художественного перевода форм прошедшего времени глаголов узбекского и уйгурского языков

  • Год: 1998
  • Автор научной работы: Фейда, Умарбек
  • Ученая cтепень: кандидата филологических наук
  • Место защиты диссертации: Ташкент
  • Код cпециальности ВАК: 10.02.06
Автореферат по филологии на тему 'Использование в речи художественного перевода форм прошедшего времени глаголов узбекского и уйгурского языков'

Полный текст автореферата диссертации по теме "Использование в речи художественного перевода форм прошедшего времени глаголов узбекского и уйгурского языков"

?ЗБЕКИСОН РЕСПУБЛИКАСИ ФАНЛАР АКАДЕМИЯСИ Х,.С. СУЛАЙМОНОВ НОМИДАГИ К^ЛЁЗМАЛАР . ИНСТИТУТИ

^ ' ^ ^ ^ Кулёзма хукукида

/ б ИЮЛ 1Я98

УДК 809.437.5 + 809.437.3

ФЕЙДА УМАРБЕК

УЗБЕК ВА УЙГУР ШЛЛАРИДАГИ УТГАН ЗАМОН ФЕЪЛЛАРИНИНГ БАДИИЙ НУТКДА ИШЛАТИЛИШИ (ТАРЖИМА АСАРЛАРИ МИСОЛИДА)

10.02.06 - Туркий тиллари

филология фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун тлкдим килинган диссертацияси

•АВТОРЕФЕРАТИ

Тошкент - 1998

Тадк^крт Мирзо Улугбек номидаги Тошкент давлат университети турк филологитси кафедрасида бажарилган.

шт РАЗВАР:

Филология фанлари номзоди, доцент А. Р. Рафиев

РАСМШ ОШОНЕНТЛАР:

Филология фанлари доктори, профессор Р. Расулов Филология фанлари номзоди Г. Назарова

ЕТАКЧИ ШШШ МУАССАСА:

Уз РФА Тилшунослик института

фмоя Уабекистон ФА У, С. Сулаймонов номидаги ^удёз-иалар институти кршидаги Д. 015.91.01 ихтисослашган кен-гашининг 1998 йил " 3 " елло^ц, ^,<гда утадиган маж-дисида Сулади (700011, Тошкент, Навоий кучаси, 69).

Диссертация билан Узбекистон ФА Бош кутуОхонасида (700170, Тошкент, И. Муминов кучаси, 13) танишиш мумкин.

Автореферат 1998 йилнинг " «S- " илонЬ да тар^атилди.

Ихтисослашган кенгашнинг илмий котиби, филология фанлари доктори

V, П. Содшузв

тддтаотнинг уыушй тавсиш

Мавзунянг долзарблиги. Храирги туркийшунослик олдила тур-кий тшшаряинг умумий синхрон типология таснифини зфмда струк-^урал ифода воситалари тизиминм ^иёсий з^амда функционая-ста-дастик аспектда тадкщ этиш вазифаси турибди. Бу воэкфааи ^ёсланаётган тилларнинг муайян кичик тизичларни чогиштириб урганиа всоеидагини амаяга ошириа мужик. Закон категориям феъдларнинг умумий системасининг кичик тизимни тапкил этади. Бу кичик тивим ифода воситалари зсосий 6«лги-хусусиятларииинг ^ийсий тавсифини яратлш умумий тизимнинг типологик ва функционал табиатшш урганкшяинг мпим шарти ^иооблаяади. Бинобарин, узбек ва уйгур тюяаридагя бадиий асарларнинг асл ва таряша аусхалеои катнларида муайян лисоний ардисанияг айни *олда феъл гэмон шаклларшшнг маънов ий - у с луб ий хусусиятлари ва имко-яиятдаридаги ухшаш хачда фарцям ящатларини >фганш музрш одамиятга юликдир.

Узбек ва уйгур гидлари бадиий мзтнларидаги лексик-ыорфо-логик бирликяаршюнг адабий тил тонуниятлари ва меъёрларкга !ду-яофи^ булии. таротманинг айни, маиа шу функционал мослиги (фзъл заказа шаклларининг таряимада айнан ифодаланиш) з^ар г-пеш тил рявоет учун >;ам, адабий-маданий нутц тадрижи учун з$ам ало-:-*5гда а^амият касб этади.

Бадиий таряимада утгая замон феъд шакдлариикнг з^ар адш •датта шъно ва услуб йщатдан айнан (адекват) угирилиш, аол ¡«атпдаги коммуникатив ггакрад ва услубий товланмига шс з^олда ^фодаланиш мэзони синхронии-типологик ва функционал- семаятик ^Фбиллигаинг ."^иёсяй мз&шди учун кулай ва мшфул омил саяа-лади. фр июш тидда дал фэъм замоайари ифода шакллзда ятшинг бар^арор жгёртря мавиуд булиб, тарлйтда уааришг {талмуникатив прагматик зяцатдан глатн »©змуни, нут^й вазжзт |!антщи талабларига . шелигини •твшишш изгони алз/ {Фэдяикатив-функкионал. уйгун ифодалар шакли бяи-бирига шс кедтш зрм, мое . |»лизсдлги ^ам ¡рш. Таряаманинг мазму-аий-кантшфй айнанлипи тарякшнникг ьщорати мэвояларк яуктаи яааарздан ифода воситакаршншг езшШ шслют Сйкй мое кэд-шслиги)з?ал !91дувчя роль уйкашйди. ^йгаш айни мана !зу хусусштлар ^иёсйй-сшхрои, фуякцяааая-коьйлункштйв фнутиетт-лардаги узига хоелмги оедгилашга гаесон беради. Швзуиинг

вупфШ-даткий цулланишлар ^гёсий танлили асосида ёритилиши са-баблагм нам шу билан изонланади. Будар тадо^щот швзуининг додзарблигини нам, унинг текшириш усулларини нам белгилаб Ое-ради.

Мазкур мавау додзарблигининг иккинчи бир муним иинати Нозирги уйгур тили феъл замонлари грамматикасининг етарли да-рагада таджик; этилмаганлигидан<1> келиб чи^ади.

Узбек ва уйгур тиллари нам. тилшунослиги нам тадрижий та-радаёт жюргидан маъиум даражада бир-биридан алралиб туради. йушвдан, феъл замонлари уйгур тилшунослигида монографик йуна-ладда махсус урганилганича йуц. Уйгур тилининг мавжуд грамма-тихаиарида<2> эса утган эамон феълининг ифода шакллари ва ыаъ-ковий гурунлари турлича тасниф ва тал^ин этиб келиншеда. Узбек тилшунослигида нам турлича таснифланшига ^арашй, мазкур диса нам диахрон» синхрон йуналишда кисбатан кенг ^амровда урганилган ва салш^ш тад^зртлар яратилган. Винобарнн, Д. Е Гуломоэ, А. З^ожав, Ш. Шукуров, А. А. йзклянова, М. Соди^зва, А.З& Сулайшнов. Ш. М. Нураэва, Ш. Абдулланонова» Г. Злкриллаев, II Шдшавларнинг тад^и^отлари, дарелик ва цулланмалари уйгур тшвдаги утган вамок фвъдаш урганиш учун намуна ваэифасини утащ щубнасиа. Виз уз тадкрнртларкмиэда айни мана шу тамо-йилга асосландик.

Тадкикотнинг максад ва вазифалари

Тад^отншг оддига'^Уйилган ма^сад уйгур ва узбек тилда-ридаги утгрн ваши феъл шшшшрининг бадиий ифодаланиш хуеусиятдарини функционал-сеыантик лацатдан • ^г.Зсий танлид фдавдцан иборат. Ушбу ьщсадни аыалга одарит шраёнида ^уйида-т вазифаларни нал зтишга наракат цялинди:

1. Щрааг: Насвлоа а И Грамматика уйгурского языка. - ы., 1940, Ш 6.; Шдаид 9. а СоврешНЫЙ уйгурский язык. - Ы , 1960,04 б.

2. Темр X. & Ьаэщчф! еаьш уйгур тили грамматикаси. -Би-еие, -1967, 311-372 б. Чинг Шшюн. Ьавявди уйгур тили грамматика«!. Шт Ев^л 1986. 28&-324-6.; Еа^и А. Ьаэир^ ваши уй?ур тали. - Бшшз* 1983, 124-196 - б.

-уйгур ва узбек тилларкнинг узаро тарихкй-тадриетй му-носабатдарига цаода уларяинг туркий тиллар оиласида тутган мав^еига дойр асосий ну^тадарга назар ташлаш;

-туркийшуносликда ^иёсий-лисоний тад^от жабзфси з^аща уларнинг муаммодаршш тагкиддашг

-тададот мавзуисининг Зфганияиш а^волини таллия этш; -уйгур ва узбек тилларидаги угган замоя феыи синтетик ва аналитик таширини уваро мукобид семантик метасистема аф&к-да функционал-семантик хусусиятлари ^иёсий тавсифини бериш;

-уйгур тилидаги утган за\ш феъли ифода шаклларига оид назарий-атяий тглумотларни узбек тилшунослигида туплангак би-лим ва тажриба асосида ба^олаи;

-уйгурчадал узбек тлйига, узбекчадан уйгур тшига угщш-ган бадиий матнларнинг аслияти ва тарлгма нусхаларини ургашб, утган замон февдининг ифодалакш вкклларидаги ухшаш ва Зарыли томонларни ани^лаш;

-утган замой Феъл ыаклларини бгдиий тарлимада хато угири-лиши ^олларини ва уларнинг сабабларши ургант

Бу вааифаларни хал этиш уйгур ва узбек тиллари мо$>фологи-яси ^5йсий синхрон типологией яратшз ва ^анда ама^яй-меъёркй тавсияларни ишлаб 'шщз нуктаи назаридан хам щамиятлидир.

Тадкикотнинг мавзуси ва материали. Узбек ва уйгур тшша-ридаги феълнинг утгая эамон маъкосини ифодаловчи синтетик ва аналитик шакллар тад!$я<ртиинг асосий объекти булиб, улар ¡фглшйшдаги машэ умукийдягкга кура гуру^ланиб тахлил !?ш!Н-ди. Ишни бажаршши бугак узбек алиби Абдулла Црднрмйникг "Угган кунлар" ва "Мгдробдан чаЗн" асарлари аслияти-ва уйгур тилига ^илияган таржимадари, уйгур бзувчиси Эия Самадийнииг "Шдшар сир/" китобининг асл ыатни ва узбекча таржишеи тадатеот мав-ауи талаб зтган грамштик вддиса буйича узаро ^иёслеб чщндди ^амда карточк&дзрга кучириб олинди. Тозрф Маяшеткаг "ИМтаиат" (иккинчи китоб) ва Т.Тургаотнг "Уеэк вадисияа" таили позестдар тупламидая олинган шеодлардан дом фойдалашзди.

Тадкккотнинг тутуш ва тадбилдащ. УШтг метоложоггж асосини (тутумини) тил ва тафаккур,. тая bs во^элкк» тш ва нущ уртасидагй доший. уавий ало'^адорлик тайин ээтан 1$энуи-коидалар, шахл-казмун. умушйлик-хусускйлик. мумки-нот-шконият тарзидаги бииар оппозитив ихтилоф (виддият) щ^ад&ги фалсафий ва лисоний таьличют ташкил этаяи.

Уйгур ва узбек тилларидаги фзъл замон шакллари парадигма-тик т юимларининг функционал-семантик та^лилида ^иёсий синхрон типологик йуриц (методдан) дчи фойдаландик. фр икки тилдаги утган аамон феъл шакллари умумийликдан жувъийликка (дедуктив) тамойилида алозрвда-алоэуща олиний, бинар усулида узаро му^ояса ^илинди. Чунки "тилларни типологик ^ийслашнинг бирдан бир объ-екти килиб, тилларнинг умумий системаларини эмас, балки кичик системаларининг узини олш лозим" <1>.

Бу усул утган замон фегли синтетик ва аналитик шакллари-нинг коммуникатив табиатидаи келиб чи^б айни бир му^обиллик агаолари сифатида тазушл этишни так/ззо этади. Бунда узбек ти-лида синтетик ва аналитик шакллар асосий меаон (метатил ёкг? эталон) ваэифасини утади.

ЦиЗсий лисоний тедкицот таразша наааршси ва стилистика иуашоларига 5$аы дахлдор щзобланади. "Тарника-муайян тът-нкнг айиан уаини богата тшз воситасида и^йта ифодалавдир" (А,Фостер), Узбек ва уйгур тилларидаги типологик адпрбйшй* аса генетик унумийликка при зга, Л. С. Бархударов "Таркиш наза-рдаси ув козртти билан нкки тил снстемасшш илмий асосда чогиштиршздан булак нарса этс"<2> деб таъкидлайди. Деьгак, тар-шша гарайни щйснй функционал та^лил лараёнкга ухшн. % боке бив тарташ назариясидаги та^лил усулларига нам функцио* Еал-сишисткк уекшириш уадбилларига ^ам мурожаат цилдик.

Етук туркийаувослар, таникд!г узбек ва уйгур тилшуносларк тадфщхгларида, дарслик ва фишанмаларида сай^ал топгая ил-шй-назарий фикрлар, заыоиавий йул-йуртугар ыазкур шшинг яра-«шаада бизга асос булди.

Тад191котдаги идмий янгилик. Ушбу иининг олдига цуйилгагё глаз^сад ва уникг вкшасига жлатилгаи вазифаларшг г узи ундагй 1Ш01Й янгилш ^аыровшш белгилаб берада. Булар цуйидагилардап иборат:

-уйгур ва узбек тилларк утгая аашн феъл щаклларининг ба-даий нуя^Дй шлатадшш задда яаршада беряшши масадаси

1. Вуронов Л Л Иигяив ва увбов Филлари де&снй грашатикаои (назаркй куро). -Т.; Уцитувда, 1973. - 76 6. Бархударов Л. С. Общзлингвистическое еначеиие перевода Сб. "Теория и критика перевода". йзд-во ЛГУ, 1962. -8-6; Вуронов В. В. Курсатилган китоб,-237-6.

циёоий аепектда шгк бор махсус ургаяилди;

-уйгур за узбек- тилидаги утган вашэя фэъяининг синтетик ва аналитик шшшгари уваро му>фбил свмантнк метасистема сифа-тидла тавсифлайди?

-урганилайтгаи грамматик додисанинг нар шаш тнлдаги се-ыантик ва отияистик хуеуонятлари н&ВДа функционал имкониятла-рининг кийсий танлили берилдиг

-мазкур ифода шклларининг таряимада йфодаяанотшдаги уму-ний шъновий-ало^авкй шнатлар ва фаргум томонлар анянаандя;

-уибу ифода шаклларшганг таржимаяа берилшаи ташйилларгаш курсатишгга адикаг кржпди;

-цар икки тилда феъд услубиятини шплаб чшсш учун даялдор булгаа кинатяар йритилди;

-уйгур ва узбек тилларида фэъллияг утган ваши машояари-ни ифодалазн тизишари ^иЗсий типологкяси тадршкнй (динамик) синхрон йу^гай наэаридан тавсифланпи;

-узбек тили фактларя ва увбэк тилшунослиги ютукдари асоси-да уйгур тиляунослигияа утган вамон Фэъл шаклларя накрдаги-ай-рим талнрнлар ойдинлаштприлдк; уйгур тилидаги утган закон фаг-ян шакллари парадигмзсн яиобатая кзягроц ва туларок; тавсифлаи-га эришидди.

Уадкикотиинг аюЦ киммати. Ушбу тад^к^от узбек, ай-якк,са, уйгур тилаунослигй доирасида щгёеий грамматика, ^пйсий стилистика, тарязша наэаршси -ва амалиЗти, матн лисонняти ва казн услубияти буйича ёзилаяак вамоиавий дарслик ва 1фяланма-лар учуй материал булиб яшкат кила олади. Тадкифтдягй ма-ьлу штлардая гагёсий типология муашоларни, узбек ва уйгур тилла-рини ургатгш ва уцитшя усудларияи ишзб чгя^изда, бадиий тарки-ма тамойилларини тейив этпша нам фойдаланшя нуют.

Тадкикотнинг синаимш. иа мавэуи ЫИрзо Улугбвв ношдаги Тошкеит давлат универеитети узбек фидояогияси факультатиштаг турггай филология шугбаснда ва шу факультетнинг Шши;; Кэнгаш (1095 йил 18 октябр 2 -сон) !щокака этилган ва тасдшугаягая. Рвбекистоя Республикам Шрзо Улугбек ноыадаги Тош©ит давяат универеитети ва И X Хбшд Сулайюнов номидаги Г*улвэмалар янстктутининг мунокама Яитшишила наша Тошконт лав-та® вар^шу-нослик института ва Тоштт давлат педагогика универсйтеткшгаг кенгаш йигняипща семинарида ыунокама нидиниб нимояга тавсия этилган. Тадкр^отнинг твмуни зигон цилиигак учта ма^ола ва

- 8 -

битта шърува тезиси материалига сингдирилгаи.

Чшнкнг j^amsi ва туашмш. • Диссертация ^ажми 148 саздефани тадаил отада. Тададот с?з Saras, кирша, уч боб ва хулосани уз ичига олади. Унга 11 хадвал ва фойдаданндгая адаЗийтлар руйха-га шша щтатая.

йшиинг шзмуш. Диссертацкянинг суз боши кдасмида тад^шфт швзусига оид муашэнинг ш илми тара^иётидаги долзарблиги, шшннг олдига ^уйилган асосий маг^сад ва зааифалар г^аада тадздартнинг илмий янгшшги, иааарий ва шалий ацамияти ^а^ида eye боради.

Ишнинг йириш кис ми уч буливдаи иборат. Биринчи ("Уйгур ва увбек ишларининг уеаро муносабати хусусида") булимда узбек ва уйгур »шшаригашг тарихий-тадрдазш ривода ва бугунгм кун ?а-рвадиётвдаги уыумийлик ва узига хсслик каоалашри шетшо-ий-дисоний ггщатдан мухтасар навардан угказшда, Чутки тур-кийшуносликда .. термшологияш уйгундаютриш, тилдарни щ&сий ургашш, адабкй гшиараинг шакдлеаиш» каби муетарак шгшодарн боркн, ударни биргшшкда ^шшеагика тугри

ва асреда шашй хулосаларге ¡«едаш мужин4' <1>.

Узбек ва уйгур уиллеринн ^ийснй урганиада асосан уларнинг тарихий ^ариндешлик томонигагина эмибор бериб келшган. Лисо-шШ му^обшшгк,, дингвистик изоморфизм ва лингвистик аллоыор-фта хусусиятлари генетик ьзуноеабатлардан анратилиб, синхрон кфодалар габ^асидаги тил тизими бирликларйшшг узаро шьиовий-усдубпй ыослиги (адекватлнги) ва шс эыаслиги» ухшаш ва ухшаш sпаелиги шеалалари ^зёсий-лисоний тад;даэтларншгг асосий ва-еифаяари акайлиги асослшгади.

Кириш фюгшшшг иккинчи булиьшда ( "Мавзу тедк,и^шш1Г таш^ша ва глзаяашшг |^т»шш1и)турккп ткллар щё ïcQ грашати-каешшнг тргеттт, таршшй тадршшй, ^iôcîîè таодп^этдартшг увита кос йуиашшшри таснифи ва эавсифи кусусвдаги муло^аза-ларшши байн втдок.

Туркий Tiiiaap тад151ццга овд ^ада^отларни, луратдарни ку-вегаш ^ёскй тадкда ташгйшздаршшг увоц тарихга ва узита seo ¥&мо!йшарга эгшшгшш курсатедо. Шз^ыуд КоЕРарпй. Адипер Ва-шгй каби шшотларшиш' асардари иундаа дасолат берадо. Еу ïypratô щ&сШ тилшуносяиги ( гоцпарт'ивисгикаси) тгршш утгаа

1. Дб,шщ1гоиов Г. Дал бкр, камрад б!ф. Цуло^т. -1S92. -8 сон, 126,

асрнинг икквдчи ярмидан, о. Вэтлиннк, Е а Радлоз0 В. Тошоя кабя олимлар ижодэдан бошшади, дог&ц ну*?гаи нагарга танг^идий ёи-даииш зарурдигини курсатади.

Туркийауносликда туркий тшдардаги фзгл закон шгадарини таряхкй типологии аспект да ургадша уетувор йуналшз 3 $т$ цряг ноцда. йяфимкзча. туркий ишар ^ибсий синхрон грашатиюси ташда^тгарда, биринчилан. щш.&штгвя ходисаямнг адабий (нггбрий) ва ноадабий оаклаарига, шшшчидан, уяарвинг вдгг»$й флланши !$>нуниятлэрига» учиичидаи, ^аъновш}-усдуОпй токфз«га-шдааршш бкр-биридан фар^лашга, туруиичи/у.щ. матаий-шзмутай «одафикациясшш тавеифлаыга, бешинчидан. тарязшада муггабид уф-даваиип ткошмтларикк шии^ашага алохида эътибор взэим. Буидай синхрон г^йссиз, - уйгур ва узбек тамарм фэък за-монларидаги диахрои тар&аяни да туляк ¿асвярлаб буямзДзи,

"Кирши" нинг учиячи ¡^ис.*Л1да"уз^ек ва уйгур тли утгая заной феадяаршшнг умукяй тавсифи"« иухташцдо. "Тшвтг энг конструктивкатегоршси (А.д.Потеоня) буладаган фэъа замоша-риникг ленсик ва гралааатик хусусиятдаряни урганшв тигшуноелар эъткбор!Ши д;аыиЕа угига галб зтиб калган. Щунга ^арздзЗ бу сох,ада килинган ившарни отарли де0 б?лшйш,<1>Ч/тт замэи ззкдлари т из ими хам уларнинг узаро ыуносабааги з?£ш„ бир замой шашаринииг ^лдалетдаги шарт-шроитдар ¡рнщарлп дг-рз-гкада урганилганича йу!С <2>

Диссертащида увбек ва уйуур тнлщуносдигода утгак зияя фэадарига берплгая та^1сф-тавсифда.р,уларшшг ифодаданш тм-даршш еелпшад *змда таснифязаз биган боглщ нуцргай яаваргар, уулоу,азадар татдадгй янщгдон аазардан утказилди. Увбек ва уйгур тидаувосдигидагя манбавардая шглакдашча, утиш задан фэышшнг шкдай ва иаъноаий тасшгфи ва хазшфзда акдадЕШ 3?}% Фиш аашц иакапаряни чоривгириб юборшз, а екая яувунчасияи гранштик шаклдан змас„ бадаз да бяр фг&шшг сейма«-грамматик табиатаяад гадай тщгй уасиифшв за з.^шз&шз кузга тшмшши. Шсадшг, уйгур тивда утган аамоь фэы

1, Дротов А. й^м. То®®®1. . 1973. з-з.» Шукуров а Зё&т фэм вамоалари тара^^втя. Тозх-зт. 1976. 5-6.

2. ШкЕяноза к. А. №тегор11я врешш в соврзкзквоу уеав'кеком азьасе. Шсква. 1963.7-6.

-10- »

лари 60, уебек тшшда 22, оаарбойжон тилида 19 тагача еткаэил-гаи.

Маввд адабийтлар таиуиши />оаирги узСж ва ^озирги уйгур 1илларида утгаи вамон феълшынг ^уйидаги му^бил оаклларини аяратишга имкон беради.

1.

2.

а

4. 6. 6. 7.

е.

ю. п.

Узбек тилида -ди (келдиы) -ган (келганыаы) -(и)б (кедйбман) -ган эди (кедган эдиы) -(и)б зди (келиб эдиы; -(а)р эди Скелар эдиы) -(а) ётгаи эди (келайтган адим) -(а) бтир эдиы (келаётир эдим) -ксвда эди (келшеда эдиы) -(а) ётиб здиы

Уйгур тилида

1. - ди (кзддим)

2.-т5н (калгэнмэн)

3.-(и) п+ти (кедипт'имэн)

4.-ГЭН еди (келгзн едим) 6.-(и)п еди (келивидим)

6.-(э)р еди (келэр еди)

7. -ватман еда

(келивагч^ан едиы)

8.-(и) ватеди (келивататтим)

9. -шкдэ еди (калмэкдз едиы)

10. (и) ват+(и) п еди (кеяивитиведиы)

11.-(и) дитан еди (келидитан едим)

Драирги уаоек ва уйгур тилларвдати утган заыон феъшшинг бу ифода шаклдари маъноси ва цудланшци гщатдан увита хоо Еусуештларга зга. Ударны- бир-биридан фар!уш хусусиятларшш анщ ифода ута оладиган ыахсус номлар бшш белгилаш кийиа,, чуики улар функционал »щатдан куп ьаънолилик ва матиий магно-дошлик хусусдатдаригй ^ада эга Бинобарин.бу шакдгзрринг ыуайян баредэор хусусияти асасидагина ноилаш, уларнинг хаНв^ий фут; -ционад-кошуаикатив табиатига айнан мое келавершйди. {вы ваши шклларшшиг ыаъноси бидон нугц (матн)нинг аён иа-рокти, назмуни орасндаги видак аыалда турли хил функцио-над-коммуникатив хусусштларшш наш^н ^илади. Уасаадн, Фейда шмайди йуыхаси яутц шароитига к,араб: 1)ишлаб турибди; 2) ант ишга кирди каби ыашшрни ифодалаши табиий бир хол.. Бунда 8ш.:он ифодаловчи лексик ва грамматик воеиталар бир--бири билан ички функционал сеыантик мосликни юаага келтиради. Феъд аашн ыаъноларини кучириб цуллавда бундай мослик иккинчи планга ути-

щи мушга <шз: котдик).

Фэы ввмон шающаршшг геп парадагшзи нутцщтг коьгмуни-катиз табиати бшган Осрлкц ?,олда айии бир ошгоя ваклшшнг кч-кя алмашпб (шънодйпшкк) ёкд урнига гараб гааси хил ви.:он учун деллшшш ва кузда матколсрда гсзлаишшя кззкур гсатегор^нпнг функдаонал-се>э.нт1:к тейкатга згап1гидан даталатдпр. Sy крнугада А. Гулшов, П. ¡Щпятое.а. Хожев. il Сэдшрва, А. А. Еок-яшювахарнннг итарида алохдда тадада&б утплгоп.

$зссертецилда увбек ва уйгур тиядарндагп утган вамон фоъ-ланшг тхс соя ва кайл катогоряясига ауносабати, утгап занон лйъяосйнинг синтетик ва епаишпс Ефедеаанкаи иасасигари тагщя^нинг ШЕзусига дахддор лщатгхржпшг муятасср ?щшш Овридди. Утгаи замэн фэъл йшшзриштг увбэк ва уйгур адабгй мшаридзги фушщконал-сзгаятяк ва фоног.;орфологик тад-ретте . одаб!5й тгашаркдаги мзъйрлярга мукособети кзсадаларига баъзи ойдиядЕклар кярятшщи. ХУсусии, утгел замоп фэъя виада-рзшнг бугупги кун адаогй тилтша ва А. Цодкрий асардаря нзтпйдв, г^лдшкназдаги баъэв узига Еос^гкяэр оретшада.

Утген задан феъли еодда (сплтэтш;) ва иурсккаЗ (йзадитпк) йглагарй пупуга узаро муракг.аЗ нгъ!ювп3-услу$пэ {^уносаС-атдарда буиуци. Г5гв;зуд дсрелга: га флтазкшряа, г^вташг t&myzpvtsp-№ аГли'шза ugr вузд^й-кг^иушзашв а?зозз!йашр чщвя доя-реоядая чэтдз ^элади. чукс: cixsprrr? кодларда фгьскшг сшгго-ïi3> ва еназетйк Еакдэдря пйрп^айргм оззЗ шзрхлапсдл. (Хдйаада Уйлгшшг йг!5кц:-10ва,1-ш>&1аткнст1ш, . гткгошШ- услуБг-й ¡щатдап у&аро умутай ва фар^ли я&^згазршш игрофгзча Орнши шсовд чэк-ss5 чуйшадя. шу боне оиз утгаа eœsm &ша систетгас г-а сзадп-ткк сгмйаркии функцкопзл-сензитшс yiçisî&œrnra гфра то^лпл этгшга нор&кат 1?еддик.

Тщстшгтшг ШШ5П ющ. УзСзг. г,а уйгур гладка утгоз зашк фзъм синтетик вшшгаршшг Фу^кгщок&з-соцзятшг хусусиятларя деб юшапази. ' Уйда увбэк ва уйгур тягдардага -ли. -(и) б ифода тш&ра са улхршглг фзпэкорфмогпк •ларинииг функщюьал-оеьангшг гусускггларигошр тазов^-бздгна намда уларнйнг штаяагя оаувш* гаргггялегп isjnpoaasss' ййю-аиятларн jçîScM тазукшеа

1.1. -зп, -уя miunt ÎsCîk ва уйгур ^гжк-ртаджз -дп С-гп) шкалари <тган затаи Фгтазншг Coeçj кажаркга злебатая

йтан замсш фзъгшиинг бу шш ^озирги узбек адабий тилида аоосан -ди, куринившарида, уйгур тилида sea биринчи шахе бкрликда -дим, -тип, -дуй,-тт. -дум, -тум (таптш, кордуы, куттуы), куплккда эса -дук,-туг. (язду^, таптуф вариантлари-да.идашчи шахе бирликда -дин,-тип ва -диниз.-тиниз, купликда sea -динлар, -тиилар шакевда куп ишдатшгади (II шахеда узбек тшшдаги иуллаяишга ухшаш.) Уйгур адабий тилида зофшт шь-иссидаги -дила, -шяа (бирликда), -иш+тила (куплккда) шаквлари увбек тили Toeksht шевасидаги цудпашшга ухшаш, яекин уйгур тшшда -да (-ти) шакднинг сингармонизм таъсирвдаги бош^а фоне-тик гариантлэри фаом ишдагаиади.

-дингиз, -тингиз шакллари уйгур тшшда фа^ат Н шахе бир-лик шьносини ифодалайди; куплик учув эса -динлар, -тиндар сака-! шшатилади. Узбек тшвда sea -дингзш II шхе бирлвда щл„ куплиада дом здфмат ыашзеида ^ллана оладн.

(фйсланг! Болалар, юшоге бордингларшг? бордашгизларьад? бор-дияарингми?).

Узбек тилида кеда (бирлик), келднлар (куилш) шип;

фарцланадм, уйгур ткяда бу фар:р»2шшз куааттгйди: фар^ гап субгьктк ор;?Ш5 ифодадолади (Еадклар кзддн). Ей' боисдан L Црднрий асарларзда к?п учрайдиган -£и+лар уйгурчага угирял-ганда аксарият -ди (бирлик), багзан -иш+та (бкргалик кисбати). шшада берилган (ирлдилар - квлшги, ^оркга пул бердагар -карата пул бэрди,' багишлздклар- багшякди).

55вда -да (-ти) шаклнинг нутц мошнтига ниебатан уишздаги ^аракатнинг бир мартшшги магаоларини ифодалал хамда вд^г, ваша шьносидаги гексик восш&щрбшш ^лланш ^олдаришшг зарзашада берилшш хуоусилтлари »гикрошти бшш богдаб тшркл щшшть йзеалан, А, Цодщшйнинг "Утгак кунлар'1 осадила утщш-дага отщш Kyii.Bg; нш.;ал оэдбати гузкоя г^ттэщ. ■ Бундагн -ди, -шшр шшшсш уйгурчага угиршща цуйидагича цод куватилади. .,. сопл еуздюшр - иуваппзц бодди; ... булпб крлдилар - haxcji-раи иаиашц. iis }^лада ^оадирдп - рул г^опда;...учрадо-

?вбок тшащаги бга-шепкашц- совдаги иослаауви уйгурча гаршеда шин 1::1одаланиаган.

1.8. -и (б), -(и)-п сакля. Ву шгашараинг III шхе бирлнк гм tjynEiTH -дир, -ди (увбек тилида) ва -дур, -тур, -ду, -ту (уйгур тилида) аффикслари (если "турур" сузидан) бялан тузила-

да

А.Щодирий асардари тилида макаара таевирини ярзтиш-да, утшгш во^злигшга щк>я г^швда -лир фшшчаси уряи бшш боглаш (кэскшшк) вааифасида з^озирги -ади иакли ва уггая 3EÜDH макгосида (-ди) 2?а>л'кенг {^улланилган, уйгур тилида sea акеарюге -иду. -УДУ пакли билан угиридгая. "1йх,робдан чайн" ро&анинтг "Ашр Уыархонншшг каяизи" бобидаги "Туркистон хоя-диги тарюшдан хабардор шшларга ыаълумдврки", деб бошшувэд Шдалихон :;атли бклан богдш; шлзро дикоясида -дпр, -дур ггш?-яинйнг кулланипндаги увита хсслик аник, кургнади. Вогдат Сот взеишшк) маъносида: будгощур (булгаи) -а+дир фпимчасига шчг аодопшп« вазифасида: нурббат куя дур - куЛиду; 1сутодир - кутилу; щявт> - щшш; яахтка шяадур - хон чгафду; Задо?а*пр зр'Езадур - балдрэткз йятаду; йнадур - куйуду; кундаланг ;?элл-яур - тосцунлуч щшнду. А. Црдирийда зрзнрги-кэдзеи вшгон фэ^ж-гякнг -а+ду ваши утган зш.гап фэыи секли оркрли кфодалангая (яекак, узбек тилида -gw*. -дир шакллара ¡^улдашишда шакздопяяк ва тшо кучириш хуеусияти анш$ кузга таиланади). Аиеарпят уржяарда эеа олиб крчкбдур -елиб шгашту; тазОз одлиЬди - тэ-бэ фшптур; овора ^даСмэа - авара ¡фдаптшэя каВиллдаги иукрбйддшк одатдаги хсл саяадада too уйгур тилидаги -gn) л esímxi айрим п,олларда isiieo зщатдан узбзк ва уйгур тшшдагя -я??, -та шшга яда гурса-яа, даршет ¿рщагп шъдушишг Сзвосютадлк (эаштандяк) ьгуъпссшш пугугеиаЯди. ¡'мха es? syvfCíSTHii ^кообга «диашпиг, уйгурчадаа узбзкчага щишгап тарякзда баъзи ралпзгпиарци келгщжО сдерган. •

-Си) -(и) п Еакжйниаг эготганлик (базоейтвяпк) ыажзоси уйрур тшшдз -(я) п трат, узбзк иивда ^ган змия ткздарага макгадош «фшишаига йшши бзрзди. (Уйгур: ... Ocprah тпеаггу-шез. пэйда болупту. Узбек: тгазсан эмиш. талиб ^олгашшг). У£?ур тилида, айшщеа оггакн нутвда шт тулшдекэ фэыигошг ("бор-ланчи" iJgtxb) -(и) п аэкди баяая еирпхш узбзк тидига гисбатен ;гуп учрайди. Щушнгдек, -(и) птэкзн -(и) я дурекза шетлари-ншг ^уллзякзм з^ам фаоадф. 'tssimreraira - кзтис::бдя-®. тилида этан тудикриз фоъш -(и) б msmi бплая гз2додоз булй. узпро биршасан з^олда деярж! кялатшзйди. Уйгур тиляда sea -(и), п тикэнмш шаклдари эштгшшгк ьгашосида шиагивадя. (йя1г?к рах,эт дэптйкэямиа - е>ак - ро^аг дз&звдя (асашдай).

-(и)бди -(и)пти (III шахе) ва -(и)Сман, -(nJimosH,

-(и)бсаа, -dûncîia CI ва II шале) шакдларнинг «агко sa «ааифа-ларцд? щайян увита хосликдар иаэгуд. Чунончи, I ва II шахе да ыатн тзыуни, нущ вааиятше rçapaô, эагилганлик ыаъноси кучеизлагшЕи, ^аршгатшшг узяаи эше, унинг натидасшш куват-ганзик (гувоя; будганлик), вжо бунинг сабабини билмасдик «аъ-иоси Оидан цулдавнднши купрои; кузга тавшанади; айни^са, диа-догларда: Кун исеш$ш, терлабсаи, Рагно? -фш кэлибсиэ -йнглабиакии? (терлзпези, кидидеиа, ййглшшшзнму). -ибсаи, -кбкаи, -иптюган, -ипсая шаклларйнияг ^apaitai катш&сшш "бо-вссита кузатгашщк" шыюеи нутц шароити, матний цуршовдаи аи-гдашшшб турэди. Бундай ^одварда улар -да $азда -ган шакллари бгшн шадодоштк муиосабатига кирша о дали: терлабеая-терда-гансаи.

ЩИРГ РШЩЧИ &Щ. "Узбек ва уйгур тидидаги утган вамоц фэъли 1ГЕИ. гШ. 1Ш Ш» Ш1 SS- -С«ДО Ш> "(и)п еда шакяларшшнг фушщонал-сеьгантщ хусуоияглари" даб номлаяиб, есар дпв^ада этйдгвн шшшр та^адата багщзангак уч (фодни ичига олади.

2.1. -ган,, -гаи гзклн, Уйгур ва узбек тидларидаги утгеа оггзоа фзьшайшг ькзкур тилшуноелккда ниобатан кеяг урна-кшган булса-да, ушшг цкйеий функционал- семантик тацлаш trasoye тадцщ этилгшшча

-rasi шаклздаги фоадаа аиглашлган царакатнинг ysorç утгаи аашнда сз бериб'муааяи вацт доирасида давом ваташшги тглуи цшпшгзй ^олларда легклж-саятактик ¡дазовашг адвдиде хизтти будадн. Буддой бадииа »аталар тардиыаонда mai чтт -гаи -(faa) еаклинл аФФши ор^ади ифодалаш *одлзрн куп уч-райди:... jçHsçîpra калган куннядг агисюа,.. китал сотивадгш - Raenppra каша детга зртасигайк iöjtoö сотиб пщ.

¿tüö ^аракагкинг оаитгавдик, боща ыаабалар opilara шънуи будгавдк кшоои ш 1Щ пфодадангздда бундай ь^бшдак даарда yypanaitet By хид зукоя усуадда -raff шш тгнда -рт эли. -fas 8?у'Ш, к^вдгдек. -бкаи тус^еца феъли иотирокидаги eosap кфода («й5С5Ш) дарга сшошш с^атша цуляанкш ыужщ. А Ррдирнй аоарларпда бу усул »«еиг ^удаздшйЗ^ утмта aorçaara îoTua-Kay, пзсаа-пеа Сайи ^дкшга ^одисашшг тадрвюйлигшй, ^apaitasiuffif та^зндотдарена ¡¿у^тасар %щюа цидингашш-

гши курсатизга даш?лржаа, ба£мгл ч&аяж,- даррда? о^ан-pgsfi Съргт. •

- Ib -

"йуадай бир неча йиддар идгари... Навш? исшшк бир ^ив улгаи зди" доб бошлангшан матнда бу хусусият аник кувга татла-иадя: кизлэрнинг оузига Караганда Назад чиройлик киз экан, • • • севииган, дотто... якинладган экан. Отаси... солюушрни тула«аган экан. Худоер чуголлари ... Отасини сикканлар. урган-лар.., Шзыини тортик килганлар. Юнга... Зккан.... хаышыга вборган. .., "rçiprç ^излар"га кушкан. .. Назыи.., йиглаб юрган. ... янгидиклар борга» ва охири уви сил будиб улган.,. ("Махроб-дан чабн" 501-бет).

Матпда бирликдаги кесим вазифасидаги "ган ^кан^ -каи, *ган) ли фвыарини -ган зди ва -ган экан шакляарида. ^уллаш ыушин. -rait экан билан ифодаданганда "эшитганлик" маъносида увгарша буд&айди. -ган §ди шаклида аса "эшитганлик" шшо-сц шадаг-ш планга утиб, доракатни ^айд этиш маъноси кучайди. Дшо -гаилац (куплкк)дш флланняларда бундай трансформация ни ашлга ошириа кийин: ургандар зди секи зкац). -ургая здилар Саканлар). Еундай ^одларда одатда урушган зди. йки урар здилар 'дузфбид кфода ¡пакляарй кудланади. Уйгур тилига ^шшган тар-вшада бу хусусият уз кфодасини топган: -ганлар шакли таряи-шсида асосая икки хил йул тутилган: 1) ишкан (биргалик нио-5аткда) ку.сшкдн, юшикан шаклида 2) -лар кушшчасшш гушириб крлдирия оркали : урганлар - урган ,каби -ганлар авклшш: бярликда (-ган) берщ уйгур тилига фшгаган таржиыа ттнида баъви гализликларни келтириб чи^арган: 'кисшпкан ва урган" тарзидаги грамматик шсляк буэилган ушщ $ула,'ипр гозага калган..

Шща утган эаыон фоъли "-ген" ли шаклшшнг шзхо ^ушиича-©р билан Саргаяикда ^улланилшш ва бунинг таржшада беридиш Еовдари тазралига доы тухтаб утилган. Узбек тилидан уйгур чага тирилгаи матшгарда "-ган" ли феълдаги вахс фшмчаларини ту-вфйб- ^олдиршз ^оллари 'суватидади. Уйгур тилида оубгект ифода-¡агаяда феълдаги -мзн. -сан, -сиз. -силар кЯшмчаларининг тудаб р.чш! иоъйрлй бир дол: биа сивни такдиф килгаии келганмиз -аз сизни тэКдип н^итини кэлгэн каби. Оубгект доы фб-ьддаги ахс даимчалари дом ишатилган холларда шшо таъкидланада. ундз Сзгзи узига хосдккдар Хам учрайди. Анвардан эшитганим бор ди.-Бпээрдин англиган едкы. Уйгур тилида увбекчадаги ноаик аъно товлшшва ("алча идгари, кУп будди" ыаъноси) ифода-

цаагая. фйе: зшитганим бор зди, эшитган здиы, ашитган-

ыан.

2.2. -ган эдн. -гая еди шаклдари. шла мавкур аналитш шаклнинг тад{$1ки ва тавсифига мухтасар тухтадинди навда увбек-чадан уйгур тилига, уйгурчадан узбекчага таржима ^шшишидаги узить хосликлар танлил одлиди. Шуии тагкиддаш керакки, бу аналитик шакл икки тилда у,ам шало ва вазифа жинатидан "-ган* ли ифода шаклидан увча фарц цилмайди. Биэ курган бадиий мате-ларда бу содда ва ыураккаб шакллар уртасвда уыушШшк бор,у^а| узаро функциядошдир, уларнинг урнини алмашгирод иазмунга деяр-ли таъсир этмайди. Бу уларнинг нар икки тилга адшшган тарж-масида н&м кузга ташланади. Бунда улар уртасида умуман фар1 йуч деган хулоса келиб чш;майди.

Иатнда -эли, -еди туллкчсиз феълининг 'тушршшб ^олдирия-гав уршларда аса уюазщ булак узвларига хсс хусу.'чятни куваш мумкин: Девор ... тусилган. Тусиеда ... теаик коддирилген. ... хандак ^азилиб, сув тулдирилган зди (3. сашдш!.). Охирги гап-дагн -эди уыуыласгйн булак ыакоыида нашён булган. Буек тасвирлашш уэоц утмишга оидлигшш ифодалаб булмае эди. Мни шз матнда "эди"- ни тушриб цолдиркш тасвирланаётгак иолатнинг ут-мкшдаги муайян еакр? дойр-1Свдаггага зизс (буни -гаи зди ифэда-яайди), ноэир нам мавгаудлигаш ифодалашга имков Сэра як.

Холатнинг утмишга оидлигшш ифодалаетайда -га;; эди.га; еди ифодаларидаы туликсиз .феълларкни( зди, едтг) тушириб дагш тардамада гализликка сабаб булшш мужкн. -гав еди,- ган од; игакллари нар икки тилда нам куша гаплар таркибидз цулланпб, муносабат ифодаианганда, -(и) б эди. -(и)п еди шаклдари бмш функционал Т'зегликни носил этади ва уларни бщшшг уршжа юе-кинчисшш ^ллаа ыуккин булиб ¡<рлади. Таршшада узбек тшгадап "-ган эди'' ли фэылар уйгур тшшга всосан -(и), я еди, уйру! тилкдаги бу шакл аса узбек тилига "-гая эди" ор1фзш улцшгш ва семантик айнандик тродинланган.

Ишда -ган зкан, -гзн скак цеклларикикг функциинал-семаи-тик табиати ва бунинг таргяшада берилиши хусусгиятлари н&' заилил етилда

2.3.- (и) б зди, -(и) п |5И шакллзри. Ушбу цкеада ьгазкух шахлларнинг тиадуносликда таллии атшшши билак богли^ баъз! муним жинатлар, формологик куринишлари ва буларнинг умумада-аал мэъёрларига ^осабати нам функционал-семантик табиати,

^щошшик Ммкошнгелари габи ыьсалалар куриб утилди. Бунда ¡^уйидагадер ало^ида гажидланди.

Уйгур тилида -(и) п шш -еди тули^скз билан би-

рикканда -ил, -уп,-уп, мт аФФ^сси "-ив.-ув, -ув-в" га айланиб -пвади (обведи, коруведн) тарэида татШ'э &тилади вз шунга 15увофиц з?олда ёаилади - умумадабия ьюгёр доирлсида ¿арададя.

Тарлша магнлари тазушли -(и) <5 ади. -(и)п еди юакллари-мшг ¡шага гщатдан -гая ади,, -гзн оди йаклларига якинлиггаш /Ббэк ва уйгур тиллари фактлари тасдинлайди, лекии узига хоо тгпо- щфрадарига дам зга. Чунончя, бирор яшш амалга ощриш иаксади йулада илгари гашшган заракатни (... я^кнлашкб утирув-Екм; ... цилай дэп кзлявидиы) ёки пайтяи С.. .ургасига юрув-Ц1Ь.., пзнжирини вчквщп...) ифодаладгза дяалогларда, г-ушма Гайдар гарвибвда куяро^ Еплатшвди. Бунда бажарияган игаси щ-ракзз? оралягидаги вз^гашг кнск^зшги. я*ша-пешлиги таъкидла-з» Еувдай айирма аслзда -Си) б и -(и) п^ -гав, ~гзн кушш-тааари яайкатидгз кедиб чиедци.

Тарлша магергши тшиилл -ди. -хи ва -(и) б эдя, (и), л ути каклгаргс ш-хдршсаткшг баларклин нак;тшсйкг уао^-як^шаиги-ш билдирганда бир-биридак унча фарк^аншслм мд&н далолат бэ-5йди. Ездащй а-аржиздаги ну^збшшик буйича биз 5уплатам факгдар-шяг 1{урсатишш, уй?ур тилида -Си)б ори шаклшшнг 90 фокзн ?з0эк яшшга -ган ади восигасида, увбэк «гидидага -гаи ади ёзълягргсганг 10 фзкзи уйгур хшшга -(и) п «¿¡и шаклида уги->!1лгаи. Бу узбек ччиглда -ган э?и, уйгур тилида эиа -(и) п еди закляаритшг фэоляогидсш далолат беради.

ТЩЛШГНИИГ УЧЩЧИ ВОКЯ. "Узбек ва уйгур тилидаги утган (аира фзъшпшаг аналитик шшмларшшг функционал-сешотин гуоуснамарй" таз^шшЕга барипшанган одтн (параграф) ни уз тага одада • '

3,1.-р ади. мш1, Мазкур дадаарнинг узбек ва

йгур тлгаунослигидаги таивши, таъриф тавсифяари бир-биридан та фарг, фшгаади. Х&Р жки тилда дам бу шагишинг утшшда юз 1&ргаы ^аракатнищ" ыаълум давр ичада дааом этиб тургандиги, исроряПлих хусускятига згалнги, бу адракатюшг тугашгааига, ;авом тургашшгаг х,одат, табиат, маизара тасьирида да®-ши 1^роати5 угалгаи.

Тврхишлаги иыконият^аря тшушл етилтаяда

уйидагн кувга шш; таилапади.

Увбек тидида -в эди утмяшла мзглум вакт ловом тур-

ган иш-*аракатни ёки ^олатни (натижаии змао, лараённи» ифода-лаганда, уйгур тилига акосан -(и) вататти. -си,) ватар иди (Отар зди) шакли воситасида угирилган: беш сала саройда вдаб кедар эди - ишэп келивататти. ... одаговур бошдакса цш, ... донг ^отио ух дар зди - .... баиишган болсвду ... техичо \щт ухдавататти (Д.Крдирий.) .

Узбек тилидаги экая шкли утган вамон иаедоешш ифода-лаганда уйгур тилидаги асооан крласи вамой учуй »шатйлувчи jj екан шакли билан функционал му)чэбил восита оудолмайди. Dt, tira кура экан ифода шакли уйгурчага -вигиц.„ -ивш'ютт -ута-ripi, -увитип ор^али таржима цндингая (кочирар екаа - кучурувй-тип).... еки уйгур тилига скфатдош - урин-cafar кашдагн Ш5Ш1-да: -ватканда. -иватканда, -уватквнда, -уватцанда ёт -ганда, -канда. -кэндэ, -гэндэ йрдамида еки сифатдмга "чогда". "вак^да" сувларини ор^али угирилган.

3. -диган. -диган еди. Узбек тидшуносяигида. -диган, -диган эди шакддарининг. ведаси ваша утган тгдаевдй кфо-дадаши борасида ани; бир тухтаига келянгаяйча йу^ Баьэетар бу шш келаси аамон, лап^алари sea утган ваша фзъди ь^рапвди. дарим тилшуносдар аса "-дигая" шакшш кедася ваши, "-диган эди" ни утган замен кУтая^к сифатида курсатшади. Баэ А. флшевнинг -диган зди таркибидз -диган формаси дозцргл -келаси вамон феъли вакилц сифатида фтнашайди, дегал фпкрго ЧУвдвашз.

Уйгур тилшунослкгида sea бу шкл еамон фазш кзравггич? сифатида ндгара шглуи давр ичида ув луке из даоом зтиб р-^ара-кат ни биддириши тагкидлаяоди.

Уйгур тидида утган вамонда такрорий. З'улио турадигап ^ара-катни билдирганда ran таркибила гахида, бгэкдз, енда-сакда ра~ вишлари» гуюа ангдатганда бздким, ехтгодал кэби ш&ая суедар г,аи нудданидади: бзвидз ... дэрдшш йшаяга ейтиотгац. -го^о .,. айтар щщ дзйдишн единг - дэ^ здашгиз. •

Уйгурча иатнларда кесш вазкфасада ихшб, утгш заыон иаъносида цудданган -диган ва -диган ели шзклларй узбекчага -р эди ор!^ади таржика кидиаази. JbKan увбе1? тихлиинг увьла ;х Мй ва -SÍ5M эди шакдли фегдлараи футцаиояад-семанткк ^атдаа бирининг урнида юзашчиси нуддаб будшйди.

3.3. -мокда эди. -макда еди увкди. Уебек ташауиослигкда

6y wu мамуы даражда и'ад^иц зтилгаа. АдабиетларАй оу шик.» -g ади билан бир семантик гуру^га (тугаиамаган утгаи ьамси фаъди) киритидади; -йтган ади шаклидаги феъдлар каби давим зтайтган доракатни, ыуносабатни ифодадаши таъкидлалади. Уйгур тилшунослигида а Ж Насилов, X Томурнинг ишларини дособга однаганда, бу феъл шакли деярли урганилмаган.

Тариддая аницланишича, бу шакл дор икни тилда дом маъно ва вазифа зкидотдан бир-бирига мое келади; магнда зди, еди, -йтган ади, -ваткан еди, -вагатти шакллари билан функционал ашашиш имюниятига зга: ... ыадрасалар бино килмокда. арик^гар чщармокда., урдалар ёпшкда зди (уйгурчага айнан уги-рилган) ;... кэскинлэшшктэ еди, - кескинлашкб борарди; сув олишмокда эдилар - су елишивататти. фр икки тилда дом -моцда ади шаклидаги кесим укшб келганда -эди, -еди тулицеиз феъли тушириб ^рддирилши ва ант охирги уринда уыуылаштирувчи булак 1«ы^снида ^улланиш ыумкин.

Узбек тшшда - шкда эди шакли ёт, тур, к®, утир долат фзъддаряга би.рккиб, додатнинг давоииЗлигини ифодалайди, Бив тшуда калган уйгур штнларда бу з;олат кузатюшади: исиниб утирмокда здилар исииишш олтурушатти (уйгурчада J3 еди куллангап, шъно узгармаган).

3.4. -етган эди, ваткан еди шакди. Узбек тилидаги -етган зди ва уйгур тилидаги -ват (асли йат- ят) кан еди шакл-даршшнг асосан иаънолари ва вазифалари бир-бирига умуман ыоа келади. Аммо узбек тилида бу шакл утыивда маъпум Barçr ичида тугшатан ва давом атабтган доракатни ифодалай олади: улик рудо эндигяна цайта жнланабтган эди, юрагида куз вмиб утган гедр эндигяна уйгонаётган зди (Т. Цадик). Уйгур тилида эса -ваткан еди бадиий ыатнларда зуда кам учрайди.

'/fip икки тилда дом бу шакллар доракатнинг баларилиш вакрини ойдинлаштирувчг! -ганда, -гзндз, -ган вактда,гзн -чатда шаклидаги суа ва ифодалар куршовида цулланади: ... жигига те-гаётганда ..., чора иадайтган зди. Телефон Саргандэ. ...ишла-ваткан еди.

Узбек тилида бу шакл одатда пайт эргаш гапнинг кесими ва-зифасида келиб эргаш гапни бош гапга боглайди, уйгур тилида }са аксарият содда ran кесими сифатида кудланади, Уйгур тилида гайт эргаш гапли rçyiam гаи таркибида одатда - вататти кушим-шеи ишлатилади.

- но -

Узбек ва уйгур тилларида -етган экан, -ваткан екан шод-лари худди -ган экан, -гэн екзк шаклларига хос маъно ва вааи-фаларда ишдатилаверади. Лекин уйгур йзма адабий тшшда -ваткан еди, -ваткан екэнмиш ифода шаклларининг функционал до-ираси тооора торайио, -вататти шакл1шинг имкониятлари кенгайиб Ооркоеда.

3. Б. -йтар зди, -вататти шакли. Узбек тшада асгш ди-адектад сифатга эга будгаи бу щао аоосан матбуот ва бадинД адабиёт тилида учрайди <1>. Уйгур тилидагм адабиётдарда козкур шагл -ваткан едя, -вататти. -витивиди шакллари Оилан Осглик; Нолда тавсифланади.

Таржшадаги функционал му^блялик лузгай назаридан ^ара-ганда -вататти ифода шакли узбек тилига асосан -йтгая эдп шак-лида, содда еки пайт эргаш галнмнг кесиш вазифасзда кедгаща баъзан -мокла зди шакладэ ^ утирилган» Щу раздай узбек тилида -могла зди пайт эргаш гашшнг кесими вазифасида кеяол-майди <2> деган фикрга аниг*ш: киритипши шц>зо этади.

Уйгур тилида -вататти шшиш орцали яаат оргаш гапли цушма гашарда нолат' оттенкам ва^т магкоси з^ам таьквджшагш, Наракатиинг давом этаЗтгашшги мфодадавади.

Уйгур тилида -вататти 'ли фэад юкт бадай штшщд -ваткан еди. -витивиди шкяяарига ниобатан кув «улланадь

3.8. -йтиб зди. -витивиди никли.

Ыаакур шкл узбек ва уйгур тили граыыатикаеига оид адабг; йтларда ада кам вратидгаи.

Узбек тилщуносдагвда -бтиб эди функцшнад-сетшж дан -етган эдо шшгдан кескин Фар^шкадлита 'деШд эгиб утая-ган <3> , бу факр -витивиди ва -1и)п еди шакллари уртасидагп муносабатлар тавсифига ухшаш <4>. -Ётиб зди (-етувди) огваки цутц учун хослангаи булиб Оаш нуткдо асооан диалогларда юма-тилада. -витивиди езма нутеда нам. огаага цугвда нам оир ша

1. Д. фжев. Курсатилгш асар. 81-бет.

2. Увоек тили грамматиками, ¡-той. Т., "фш", 1976» 429-бет.

3.Узбек тили грашатикаси, 1-том, Т.. 1У75. 491-4У2-6. Чин Шилионг, курситилган асар.

¡пшшща шдатилади. Виз т ад лил кдяган матнларда -витивиди шак-35 деярли учрамади.

Диссертациянчнг якунловчи кисмида тад1ун$)тнинг таадилий натшшарии ва ударга тегкшш хулосалар 0айн ^линди.

Узбек за уйгур тилларн утган замок феъд шаклларининг уму-imñ тадоиди тавсифи цуйидагмларни таъкндлашга асос булди. .

1. Уйгур ва узбек тили утган замон феъллари тарихий (генетик) отдотдая дориндош» Од'лланиши жидотдан асосий магно ва ва-йифагарига кура узаро мое, амкю баъзи фаркт узига хооликларга era му^сбид ифода шакллари парадигмаларини, фуккщюнад-сеыан-тик дай мни ташкил зтадп.

2. Утган замон фэмшшнг содда-сьнтетик шакллари уйгур ши-яшиаг хам, узбек тшвшгаг дом феъл замонлари асосий грамматик категориядарн тизимининг асосини ташкил этади.

3. Утган вамск фзът грамматик категория сифатида дор икка ■пища дом зарихан шакдлакган барвдюр ифода таюларига ara.

á, FsSss? адабий отш утган ваши фэъяи таращиёти ва зшкргп замен умумадвбий меъ§рларнкнг шакддаикшда ниебатан Оарг^рор кфода ¡закдларига эга будкб,бунда ёзма адабий тил аяъ-аиеиарининг фаол таъсири ани^ сезилади. фзирги уйгур адабий тилида эса утган задан феъл шакллари кУлланиши уртасидаги че-гара барцарор мегер даражасида фар^ланмайди. Бу огзаки сузла-шувга хос ьюрфологик вариантларнинг ёзма матнларида дом кенг 1$улланиши билан боглш;.

б. дар даки тшща дом утган замой феъш аналитик шаклдари-тж дор бири муайян грамматик иаънога ва узигагша хос довд>~ Г'!5й-услубий хусусиятларга эгалиги билан бир-биридан анш; фзрфшиб туради. Улар дор икки тилла дом мустакил ва мутлок. сунпнгдек, тобе ва иисбий замон маънодарини йфодалаши муыкин.

Тадфя^отикпг асосий мазмуни эълон ^ишкган цуйидаги щ-¡рла ва тсвисториакларнда уз ифодосини топгаш

1.Уебзк ва уйгур тилидагн -Си) б, -(и) п аффшюли утгая гаков ф91Ш1 // "Тил ва адабиёт таъаши" иурнали. Т., 1997, 3-сон, BS-91 б.

2."qiie" сузи ва уаинг уйгур тилидаги таряимаеи // "Тнл ва таракш" ауриали (хотой т$шзда). Урумчи, 1988.4-сон, 42-45- б.

3. Узбек аа уйгур тилдарядаги утган ваши фе-шшинг айрш кусусюилари. (Актуальные вопросы в области гуманитарных и социально-экономических наук). Шавуэовский сборник научных тру-ЦСВ, выпуск 2. Тапгкент, 1997 , 78-79 с.

- 22 -

4. Увбек ва уйгур тидларидаги утган вамои фегл шакллари нинг маъно фарцлари. (Гуманитар ва ижгимоий шугиводий фай ооцаиартшнг му^им ьдаалаларн. (Олий ^цув юртл-чри и.пмМ ншмри туилам". 1- ч1!гчиш. Г , 1993, В1-К5 V.

В. Матн устила ишлашда феьл зам'шлагини цшчшП урРппит. I аълчм караёнпдп ттп устидя итлчптииг «оог?ий омил.япри. Т. , Ш7. р,37 - £38 о.

РЕЗЮМЕ

диссертации Фейда Умарбека на соискание ученой степени кандидата филологических наук на тему: «ИСПОЛЬЗОВАНИЕ В РЕЧИ ХУДОЖЕСТВЕННОГО ПЕРЕВОДА ФОРМ ПРОШЕДШЕГО ВРЕМЕНИ ГЛАГОЛОВ УЗБЕКСКОГО И УЙГУРСКОГО ЯЗЫКОВ».

В данной диссертационной работе исследуются особенности форм прошедего времени глаголов узбекского и уйгурского языков в сопоставительном плане, а также возможности художественною выражения этих форм в переводном тексте.

В первой главе диссертации (функционально-семантические особенности глагольных форм -ди. -(и)б в узбекской и уйгурском языках) рассматриваются фономорфологические виды глагольных форм -ди. -и(б), сопоставляются адекватные возможности этих форм в переводном тексте. Каждая разновидность этих форм, имея некоторые общие черты в сопоставляемых языках, одновременно характеризуется своеобразным семантическим функционированием, что отражено в переводах произведений А.Кадыри, Т.Малика, Зия Самади, Т.Тохтамова.

Функционально-семантический анализ сопоставляемых форм прошедшего времени в узбекском и уйгурском языках выявляет ряд лингто»художественных возможностей речи, о чем повествует II глава работы. При исследовании синтетико-аналитических форм -Сан, -ган э,аи. -(и)б эди глаголов прошедшего времени в сопоставляемых языках раскрываются особенности их формы выражения в различных парадигматических окружениях.

В третьей главе работы выявляются значение и функции глагольных форм -(й)Р эди. -(э)р еди в узбекском и уйгурском языках, анализируются адекватные возможности их в переводе. Раскрываются причины неправильных употреблений форм глаголов прошедшего времени, обуславливаемых разновидностью функционально-семантической природы каждой формы глагола в конкретном близкородственном языке.

The Summary of the dissertation bv Phevda Umarbek presented for ]

a Candidate degree on the theme:

« The use ofpast tense forms in fiction in Uzbek a Uighur

language»

In this given dissertation peculiarities of past tense verb forms have been infestigated in Turkish languages, that is (Uzbek and Uighur) and possible means of expressing these forms in translations by comparative inethord.

In the first chapter of the dissertation (entitled as functional semantic peculiarities of the following forms as -an, -h, -m(6) in Uzbek and Uighur phonomorphologica! varieties of verb fornus - ,ih, -h(6) are compared and their similar forms in translations. Each variety of three forms have some common features in the given languages at one and the same time are characterized by peculiar semantic fiinctoioning which is really expressed in the translations of the following works by A.Kadiri, T.Malic, Ziya Samadi, T.Turg .

The second chapter narrates about functional semantic analysis of the compared past tense verb forms in the given languages and it reveals a number of linguistic possibilities in speach. Making a research of synthetic-analytical fornus of -ran. -ran 3/ih, -h(6) 3;ui in past tense have forms in compared languages; peculiarities of expressing their forms in different paradigmatic surroundings.

In the third chupter the meaning and functions of verb forms as -(«>)&_-( <l)p %in in the two languages: sinilar possibilities in translations are revealed. AKo the reason of the wrong of these past tense werbs forms being eused by the variety of functional semantic nature of verb form in a cocrete connate language.