автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.11
диссертация на тему:
Исследование рукописных источников творчества Фурката (1859-1909 гг.)

  • Год: 1994
  • Автор научной работы: Жабборов, Нурбой Абдулхакимович
  • Ученая cтепень: кандидата филологических наук
  • Место защиты диссертации: Ташкент
  • Код cпециальности ВАК: 10.01.11
Автореферат по филологии на тему 'Исследование рукописных источников творчества Фурката (1859-1909 гг.)'

Полный текст автореферата диссертации по теме "Исследование рукописных источников творчества Фурката (1859-1909 гг.)"

РГБ ОД

/ » •,

УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ФАНЛАР АКАДЕМИЯСИ >^С.СУЛАЙМОНОВ НОМИДАГИ ЬуУЛЁЗМАЛАР ИНСШТУТИ

^улёзма ^пку^нда

Í

ЖАЕБОРОВ НУРБОЙ АБДУЛ^АКИМОВИЧ

УДК 894. 375 Фур^ат

ФУР КАТ АСАРЛАРИНИНГ I0frlE3MA МАНБАЛАРИ

10.01.11 - Адабий манбашуносАик, адабиет ва фольклор матншунослиги

Филология фанлори номэоди илмиЛ даражаеини олиш учун,езилган диссертация

AB ТОРЕФЕРАТИ

Т о ш к е н т - 1994

Диссертация Узбекистан Республикаси Файлар Академияси Зу.С.Сулаямонов номидаги Кулезмалар инсплугада бажарилдн.

Нлмий ра>(бар

филология фанлари дохгори М. Хакимов

Расмий опггонентлар

— филология фанлари доктори, профессор Ш. Юсупов ■ филология фанлари ношоди ТРафуржонова

Втакчи ыуассаса

- Низомий номидаги Тоишент Давлат педагогика института

Химоя 1994 йил "К." x^ÖJJ

_куни соат

•II-

Да

Узбекистан Республикаси Х-С.Сулаймонов номидаги 1£улеэмалар институт к,ошидаги Д_015.90.21 ракамли Ихтисосланпирилгаи Кенгаш Яютялишида буладп.

(700011, Топгкент шащят, Навоий кучаси, 69/.

Диссертация билан Узбекистан Республикасн ФА гошг вот кутуСхонаеида (Тошкент шахри, И.Муминов кучаси, 13)

ТШШШШ МуМКИН.

Агггорсферат 19ÍM Шхл

»20 ■

хшрм

да таркатплдга.

Н*тсх>слаиггпрмлган Кгапачппнтг

нлмий котиби, филология у/^

фанлари дочгчрн Щ К. СОДШ^ОВ

ТАДВД0Т1ШНГ УМУШЙ ТАВС1МИ

мавзушшг лодзарйлити. Адабий шеросии илк иаибалар аоосмда ; Зфгашш ва тадциц этш - йугунги адабиётшунослик, хусусан, ыапба-шуноолшс иямининг уотунор вазлфаларидандир.

Худпи шу мат.!юда, Фурнат асарлиркшшг цулёэма манбалари ус-тида кенг куламда тадда?от шларшш олий борш, шоир асерларкшшг плмий жихатдаи галабга жавоб борадиган таянч муохалприии вдпирий топит, уларшшг плмий циКыатшш белгилаш тцоят дараиада музряд экшишгшш таъкидлаш лоз им.

Фурцат шодиёти туррясида жуда куп солмоцли тадвдоглар яра-тилган. Ы.Шайхэода, И.М^кинов, М.Юнусов, Г.Каримов, Х.Расул, А.Каюков, Ш.Юсупов, А.Абдугафуров, Т.Неъматов, А.Мадашшов каои олишариинг талдицотларида шоир асарларигошг ^улёзиа канйалари, матциЯ таз^лили иасалэларига ^аги эътибор барилган. Лекин, уларда шоир асарларинииг едлёама манбаларига с]анат маълум к-л^оад йулшш-гииа мурокаа» цшгингая. ^улозма манйалар тадцш;от объекта рлиб олшмагап, улар хуоуонда манбашунослик шиш нэдтаи иазарвдан муло-з^аза юритилмаган, балки, улардап зарурат юзасидангина фойдалалил-ган. Фурцат асарларинииг ^уябзка маийаларк, уларшшг шоир хдёта ва ижодий фаолнягшш урганишдаги а^амияти шхсус урганилган smo, Мазкур тацвдот худди шу мавзуга багшлангашшги бклан алоода шкралий турадн.

Тадкико'пшцг ипмдй янтэдиги. Диссертйцшпшнг acocili! вази$аси-Фур^ат иасодиётштнг адглёзыа манйаларшш тапцицот объектнга айлан-тирш, шоир асарларинииг цулйзка баоз ва мажмуачардаги силсилаоипк тадциц фишш, уларшшг-ыавкуд кашрларшги или ианйалар бялал цийсий тах)иш этой, мукакыал илмлй-т&ивдшй каишш ярниш билан боглш^ муаммоларни ^ал эташшшг ияцбул й$ллари гугрисмда мулоз^аза юритип, шушигдак, иш жараёнида ашщапган Фурцаттшг шш ахдига маълум булмаган асаршрц хусусида бах,с юригиш ва шулар асосида, мумтоэ адабиётшиз ихлосмандларида «Турчат адайий неросп гугрксида нисйа-таи мукаммал тасаввур уйротишдан лборат.

Таыадцланганвдок, 4урцаг асарларинииг цулЬзма манбалари устида ушйу йуналкшда шший ш цшшпган эмас, Тадк,иногда Фурцат гфгёзка асарларинииг Узбекистан ФА ^.Сулаймонов иоккдаги Кулёзмалар иисти-. тутк, Боруний номидаги Шарх^шуцоашк инсгигуги, Узбокнстои Карказий Давлы' архив л, Гафур Гулом номидаги Фаррона вшюят адабиЙг ыузойи Зонлларвда сгоутнао ггал муъгабар кпнбалари усгцца илмий ит шшй

йорилдц. Шоиршшг ыаэнур йондлардаги цулёзма оаёз ва мажыуалардан аншркшган, игу пайтга дадар аугега маълум булмай колгап асацла-рк транслитерация цилиниб.дкссертацкяга плова отилди.

БуцдшI таавдш, диссергашгяда Фурцат асарларишшг ало^вда шахс-лар томошщан китобат чшшпган Окр почта туилами Сиринчи ыарга влмий искфдага киритилди. ГМфйюмсш томонвдац китобат хршшган "Девони | Фурцаг Хуцавдий", А.Ыуродов ва А.Нуъошардийвлар тартиб бсрган "фур-дат асарларишшг туплами" ва Ходил Расул томонидаи йигшшб китобат 1)Илииган Фурдатнинг икки жилдлшс "Асарлар мажмуаси" шум ар жумласи-даидчр.

Шунмнгдек, таддкцотда бирпичи марта Фурдат асарларшш кучиргац хаттотлар тутрисида, уларшшг ^аёги ва ^аониятп Х£ЩВДа маълумот бе*-ради. Шоир асаршарининг мавжуд нашриари дулёзма ыанбалар билан диёслаииб, тазршл э галди.

Тадкчкотиинг мпнсэд ва вазиДаоч - й-урцат асарларинипг гатя манбалартш аншрзаш, шоир асариаришшг корий ммлодаги нашрларини тауцш утпш, мукаммал илмий-тащвдий матншш яратишга замш ^озир-лаш ва шоир шюдисзти билаи бундам коШ:н шугуллаиувчилар учуи дулай-лик тугдкрмоддии иборат,

Тапдцкотшнг услубий ва качаний аооси. Длссертацияни озшцца ил-мий шда "Л1г сипалган услуб - таркхий-диёсий услубдан фойдалашади. Алишер Павоий асарларишшг манбалартш таддш? этвда устоз сишшар-нинг туплагаи куп йиллик таирнбалари тутрм йулни ташшида асосий йулланма булкб хиэмат дыцш.

Мазку;) таддидсшш ёзиш харайнвда ^.Сулаймоков, П.Шамсиев, Я. Расу.*, М.Юиусов, А.фвдов, АДайигыетоь, Ш.Юсупов, БДосимов, А.Абдурафуров, А Дсшш^.едоБ, А.Надаминов, дардош халедар олкшари-даа Е.Э.Еергельс, В.Крачковекий, Д.С.Лихачев, ^.Араоли, 1.11агиева ваби олимпар шшарвдш, улар тадди^отларида эршилган муваффацият-лардан фойдалашшди.

Ишнинг вмапий ахамкяш. 'Хаддидотда баён атилгаи фикр-мулох^а-лардон вур^аг етодиёти, шуиингдак, адабий маибашулослик буйича еш олиб бораётган мутахассислар, уииверситетлар, шю гитутлар ва бошда илм масканларишшг талабалари нулланш сифатвда с1о1!далаиса булади. Буддан таищари, олий у!{ув юр-мтрида "Ыатшнуносликка ки])ш" махсус курсларида, гачабалар учуи дар^ликлар ярагигада фойданашвц ыуьашн.

Вднкнг ангюбониясч. Тадчп>от кавэуи Узбекисгоа чк >;.Сулайионов но!.ну[агд ¡^-лёзкалар инспиуп;ш;нг 1991 йтл 1В иа^да угказилгаи ад-кий коигшвда тасдш{лангаи булиб, шянкнг боршал бир шча марта "Ыаьбашуьослик ва ыагшиуносишк'^улиь.н.ца, шуаиигдск, шютитуг клмий

кеигшпларнда мухокпма цшишгаи. Диссертация Кулёзмапар unci игу jii-нииг 1993 Лил .17 нолбрда Утказклган ллмий нопгатида ëiyiarara rairewi этитгш!. Пшншгг ососий уазмуни туцяи матбуот пошрларнда эълон içmiiii-таи саккизта мацолада уз акситш тоигап. Кундан тсшщари, Кулёзмапар янсгитугида 1393 Аил 11 япварда угказклгаи ёш олимчарнииг илмлй ко», ферокцшсцца щ'линган маърузада мазкур талчи^отда илгари сурил-raii фикр ва мулс»{азалардан фойдпланилди.

Ищц'инг хякчп га /тузил при;. Диссертация илгари сурилгаи муакмо-лардап колиб чицпб, кирш, уч боб, хулоса ва фойдаланилгап эдабиёт-лар руИхапщан иборат.

ИШЙ ШШ1Г АСОСИй МАЗМУШ

Kinwm ^исмида тадвдог маизуштнг долзарйлиги илмиД асослаииб, тадвдотшшг ш^сад 'ва вазгЛолари, ьгавзушшг ялкий жихатдан ишлашяп дарагаси, ишншг услубий асоси, тгуншгдек, назарий ва амалий азгами-яти тухрясида $икр юритслди.

Биркнчи боб "Фурдат асарларинипг цулёзма мапбалардагк силоила-си" леб номлаиган. Маълуыкл, Зоккржон Холмуэ^шмад угли Фурцат /1В59-1909/ тохшшан 1805 - 1Ö36 Рнлларда узининг лирик шеърларшш йигнб депоп тартвб ятгаи. Бу эвдда у "Саргузш'пюма"да тундай езади:

.газшгиётпм Фаргона лузо^отнга ва дигар машакатларга мунгаяшр будди ва шурангиз шпъоргадин xoiiarçoj; ^офизларн yiçyô, сафо хайди з^ал-цаочга халовшлар багшчади ва тарабхоз аббгивдин жуиншрн каънгслар соз öiifoia сапт чицориб, ияод а^лкик мшшсига ^архатлар сткурди ва бул мут^еррищпип .чузьилошауш долгой гпзал ва ыухаумасяарим авро-дигш дафтар nmposacKFa боглаб ?га:л> цилддогЛ

"Фур^ашинг "Баёз" радиола явъри у/и:. /Муцпмий ^ужраси - музойкдв caiyiaiiMOiyia/ мазкур туилашшнг тузилганидан далолат боради:

Тодди opollra газаллардшпсп, jçap бир мисраи, подати бар'шсхаи бир таухд сиймкпбар баёз. Хар ^ачонким, очгк табъал богвдин бир тоза гул, Богладш гулдаота Фурцаг, айпадим дафтар баёз".2

Лскин, atJcycKii, бу девон ^озиргача топилган экас. Шоириинг шу куига içajwp нашр ¡рлингап асарларк XIX асрнинг охири, 7JÍ аср боиша-

1. Таилаигяп асарлар. II хядл. Тоаконт, Уэбоксогон Дрр-лаг "болииР одлбиУт Hajiipiion:, 195'', 139-бот.

2. KajjKKon Г.К. Узбпк пцабкпп; гарихл.Тошлонг,"У^;;,'увчл" на-7-ряётп, 1.987, 136-бвг.

puna китоОаг цшшнгап цулёзкп йаёз ва мажмуаяарлан, "Туркисгон ви-лолшншг газьги" сгци]аваридан, бундан тащари, Фурнат шеърилти-jiiíiir ихлосмандларк томонлдан Риг ил и б, жшлъ цклинган туалаштрдан олпитан.

Узбекистан ЗА ^.Сулай.юнов номидаги ]{ул6змалар института цул- -&зма асарлар хазинасида Фур^а-г асарлари кяритЕлган йигирмадан оргид баёз ва маюиуалар са^анади.

1. 2492 инвентарь ракаюш баез. Ушбу баёз 1{улбзмалар инстигути лазинаскдаги Фурдат асаряари эяг куп тутшангаи манба эдсобланади. Басз таркибига кирган шеърлар саргш шард корозига дора ва кизил сиёзугарда икки устунда кастами^ хатида к$чирилган. Баёздйн Фурдат-шшг жами 39 та газели, 1 та ¿¡арди,- 1 та мустазоди, 1 та мураббаъои, булардан тащари, шоирнинг маш>5ур "Бир ^амарсиАмонк курдук балдпи Катокрда" деб бошланувчя газалига Мудимий мухаммаои, Ыашцийнинг "Атойиб шухким бир капа одам биряа вдллур", Гозийнинг "Манга ра<]ъ оГлвкас гак шиддатин са^роу гулшан ^ам" миоралари бмлан боштнувчи г^зелларига Фурдат мухнммаслари урин олган.

Ыазкур баёздан Фурдапшнг или a vi ига номаълум булкб келгаи

Мане, хаста^олу, дардманд, $адир, Муудббат камандкга эрдим асг.р,-

баРги билон бопшанувчи газалк ашщаниб, ыатбуотда бирлнчи марта эълон дилинди.* 5

Кейинчалик, ^улёзкалар институте илмий ходики А.Шокировнинг гавсияск билан утабу баёздан /176-бет/ Фурцагиинг шу пайгга цадар маълум булмаган "Манга ра$ъ айлакас гам гаиддатин саздюу гулшан з^ам" дэб бошланувчи Гозий газалига битган мухашасшш ашнршшга кува^фщ булиндк. Ушбу мухаммас матни диссертацияга плова дшшщи.

Лдпбиётгауносликда Фурдатнинг Араб маулакагларида <#лганлиги . оъгироф этилган. Яекии, шоирнинг з^ат. ибодагларинк адо эггшшиги, уСожи деган улур номга кугаарраф булгашшги тугриспда муло^аза юри-гилган эмас. Диссертант токонвдаи биршга карта бу хщпа фикр бил-дирилиб, Фурцатнинг х,ож сафарида ёзгаи шеърлари мазкур 2432 радам-ли баоз асоскда нашрга тяйврланиб, пълон дилшщи.^

1. Жабборов Н.А. Фурдатшшг икки шеъри."Ёш лшншчи" 1'азетаси, ШЛ fxn 13 карт.

2. Абдул 1!урбой. Шоирнинг ру^оний дунёси, "Туркисгон" га-

•и-гаси, 19ЭЗ Еил, G ноябрь.

2. 1483 инвентарь раками баёз. Ыазкур баёз 1896 «пли котиб Айюб Утр томонидан фшаиид, ккгобат дклинган. Дулёзма саргдш рус фабрика догозкга йирик наствъдс.д хатида битилгаи. Мудоваси оч яштл маимдан ясалган булиб, у Имя надш туширилган. Кулбзшшлнг бошланшш йуд. Байэдан Фурдатнинг иккита газали урин олган.

Ушбу баёзии урганши хараёшща "Бир купи олдшга келди дилбари айер узи" ыисраси билан боншанувчи газалнинг Фурдат шеърияти ихлос-мандларига номаълум эканлкги анидланди ва оълон ф'лшшя.

Шушшгдек, Цулёзьсалар институт« хазинаскда 3122, 13, 2551, 2672, 1000,1502, 1473, 995, 1Б38, 234, 2743, 2102, 1895 радаютрн билан садланаётган дулёзма баёз ва маимуаларда щи Фурдат асарларшшнг ишончли нусхалари. кагауд. Диссертацияда ушбу манбалар тугрисвда ба-тафсил ыаълукот берилди.

Фурдат ижодиётининг эъткборга колик дулёэма .манбаларидан яна би-ри, бу - Цулёзмалар инсштути архивидаги Фурдат <1онди зр'.собланадн. ¡¿аэкур фонд 80-йклларда тагами э тяган булкб, Фурдатнинг Ёркентдаги ^аёти $ацида ишончли материалларни наылаганлиги билан характерланади. Фурдат фонди (лутахасоислар томонидан каълум даражада урганилган.^

•Еурдатнинг уз дастхаги билан битилган "Кажкул" деб ноклангая кундалид дафтарм, фоидга Ранпаон Султонов томонидан топширилган ма-териаллар, шушшгдек, шшионглнк зиёлилардан Фирдавс АзизиШгинг гаоир-нинг Ёркентдаги ^аёти ва фаолпяти тугрисида маълумот борувчи с акту б-лари ыазкур ?оддда сш£яанаётган аз{вмиятга молик каибалардир.

Шу фонддаш У радаюш ^у;етатда Фурдатнипг калцур "Сайдинг цуябер оайёд" асаршшнг ёзилиш тарихига оид м.у^им дайдпи учрагдик. Нумладан, >;ужштда дуйидаги фккряарни удиймиз: "... мазкур Фурдат ^индистонда кдтнсодцан скдшшб, ниёда йул юруб, Кашмир шазфига келшида йулда бир з^инд дофдон дуйуб, кийшшн тутиб алибдур. Кийнк булса ургочи акал, болаларк бо]) экан. Кийик гозуа болаларига, уй тарафга дараб йиглар • пмига, кузидин ёш чидар якщ, гор мазкур здоидга дараб йиглар омиш. Ватандин акрагон, бола-ча^аларвдин, волидаскдин, даршшогаларидин аяра-гон Фурдат оз$ тортиб, фарёд днлнб, узига ухгааш эзш1ган кийикни сайёд дулшшн ачфатиш учун бнидагк бор пулини сайсд ^кндга беркб, кийккнл

1..Яаббогюв Н.А. Фур^атнинг икки июъри."Ё|и ленкнчи" газетас», 1991 ¡?ил 13 ма])т

?.. Гасулова Д. Зокиржон Фу;:да1 фоиди. 1^осш;.ова Р. Фурда.нинг Ер-конгды'и з^астига оид маълумотлар.-нФуркау пгодиёш". Ташкент,"ФАН" пашриоги, 1990, 79-Й2, 153-15С-беглар; Расулова Д. "Су шогримнк сш{-ланг"."Узбеккогон адабиотк ва санъаги" газотаси, 1991 йил 12 апрель.

цугкарий, цуйуб юйорий.ушал яоРда ултуруб дам олий айхцон шеърла-риии озроцшш ездим..."

Шувдап койхш мактуб муаллпфи шоършшг deux бандшш кодгирган.

Адабизхшуносликда мазкур мусавдасшшг ёзилиш тарихи тугрисида турдлча мулоцазвлар баён цилинган. Жушхадан, А.Цаюыов асариинг Кубоида иэхшгашхигм туррисида,1 Ш.Юсупов аса Фурцатнинг дусти Саъ-дуяло >;о&изнииг фохкьяи улимиги бапшшаб Тоидаеитда ёзииганлиги хд-кида2 фикр йглдиргашшр.- Баз юцорида ицгийос келтирган мсктуб муал-лифн аса ыусаддасшжт ^нидистопда езмлгашншши таъкидяайдн.

Уйгур олишшридан Аршиддин Тоглиц узишшг "Фурцат ва Саъдулло ^ш;дда" ноши ггдорцртида ь;уйвдагияархш баеп эгади: "Узбек халчишшг йщшк шоирл, уйгур хшщишшг кддрдои дуст, Фурмах билан заиовдош . булх'ан ва лцин биродарчилик ijiuiraíi уйгур шопри мулло Саъдулло ^ай-роний зуи$идаги ыаълумотлар койлнги йилларга хадар маълум булмай калган эдн. Саъдулло Хдйроний деган нем шоир Ctypijarmmr каш^ур му-саддаси "Сайдшг цуябар сайёд"да "Фурках-да бу Саъдулло Хдйронара ухшайдур" деган миера-ла х;айд атглгаии учуп бу мусаддасшшг ёзилиш тарихи устида кунлаган гап-сузлар йулий утган. .

Саъдулло ким, упинг Фурцаг бшхаа цацдай мупосабаш бор? Бу ка-сала з^хцида мен йилганларимни ургага х;уйиб, Саъдуллони 1$иа$ача га-ниш гирий утмоцчимак.

Шувдан кейии Аривддин 'Гохлш; 195V йили ёзувчнлар камня ппшнг тошшрнги бклан Ёркешта йорий, Фурцатшшг ^аёта ва ижоднй фаодияти билан таншгашт'и, ункнг аоарларянЕ тунлаш ва макбарасини гихихаш ишларида шгирок эггашшги'ва шу наИтларда Фур^ат йилан Саъдулло ур-таеддаги дустона муносабатлар гугрнсидагн хогираларни эшитганлигшш баён атади. Фурмах1 билан заыондош йулган, у йилан цалин муносабат урнатган кекса, вси$еаиав11с кыаилар оу шиш шоир саргузаюглариш унга айнан сузлаб йарганликларшш таъкидлайди:

"Мулдо Саъдулло асли янгсорлик булиб, даишши кипи йулган. У, уз юртидаги бой ва мансабдор кишклар йилан аразлашиб, юршш тарк

1.Каюмов А. Шоир Фурцаг. -"Шарл; юлдузи", 19Ьй, 4-сон.

2.Юсупов Ш. Мусаддасхшнг абадкяги. -"Фурцат Йулларида". Тсшкеш Г.Гулом номидагк адабпёг ва с'анъат патриот, 19В4, 88-99- йетл'ар.

• " U « , 1 ш "o.iLCi^U^i-

отиб, Кошмирга квтган. Ну орда у шоир Фурщлг билвн танишкб, далии луогмш: ва (¡ироларчилик щтипти. Уз саргуэдилларшш Яуриагга суз-лаб боргал. Фур^аг унг.лг хае г водоаларидая куда ачинган ва улга уис~ дошлик цилган. Улар куп вацтгача узаро сирдош булиб, бир-бпршш РУд-лашиб, ино^ Утиштаилар. Кейннчаякк Фурцат Кашмирдан котит ниягига келгаа. Уз пргини ослаб, Baianra дайтиш шигила ¡орган ва Фуркатшшг аэми длёр о гиб, Кашмирдан Шнтонгга кетиш таралдудиик билгии Caí— дулло унга ){амро^ булиб, Ёркошта бирга цвПгиб кеяган.... Фурдат- ■ нинг сафар ранку машшдагларини Саъдулло хам бирга тортиб, токи таиу Каргалю? ва Ёркент сафарларпгача унинг билан бирга булган".*

Хуллас, Аршидцин Тотлиц Фуркат уз мусаддасвда номини зикр эт-ган Саъдулло - уйгур шоири Саъдулло У,айроиий деган хулосага келвдк.

Куриниб турибдякя, мусаадасштг ёзшгш гаршся, асяр ёэшгган какой хасида турлмча дарашлар мавяуд ва бу финр билдирган

олимларнинг барчаси ^ам уэ мулохазаларини далшшашга з^аракат ijiui-гандар. Еу масалага келаяакда батариладиган гадцицотлар ойдиняик киритади деган умиддамиз.

Фурцат фотщида сацланаёгган музрш хужгаглардан яна бири -шиюэднглик Фкрдавс Азизийшшг шоиршшг Ёркснгдагя ^аёги ва (даодий фаолилтм тутрясида маълумот берувчи мактублари- ^исобланади. Мазкур мадтубларда фурцаттшг Ёркентдаги сорчирра (Таолияти тугрисида клм ахли учу» дизидарли булган маълумо гларни учрагиш кумкин. Кумладан, II кактубда Фурцатнинг иуда хам зукко ва бкливдон табиб булгаши-гига далолат чклувчи каълумотлар борилган.йакгуб мазмушотан ашщ буладики, Фур^аг габобат сох,аоидаги югузргарл туфаЯли "'Зубдат ул-Хуяамо" /"Хокишаршшг сараси"/ деган шарафли унвонга сазовор булган. Бу хар.а биз диссертацшда ва "Хакшяарнинг сараси" номли ма-

~ о

цолада бата^сил гухталиб утганккз.

Бундан ташцари, Фууцатнинг хаттоглик бораскда у,см иксах майорат Г! га с и булгашшги ишончли манбапарца цаРл пгллган. Хусусан, Фирдавс Азкзий бу ^аада шундай бзадл: "Фур^а гнииг ^уснихати зам ии^оятда чиройли булгон. Унинг хаттоглик ма^оратмдин завцлангон бир данча кишилар ундин з^уснихат ургангаи пкан. Шулардан Фур^атнинг дусти ва шогирди Зайнобидцинхон Фур^аг Ba'Jor птгаидин 24 Пил койнн, яъии, 1933 Ршш Еркентда лнгн какшб - "Матлаъил-ирфоп" чурулгогща апа ту мадтабда зягснихат Удктувчисл булгон".

2. Абдул Хаккм Kypdoíl. ^акимарнинг сараси. "Oiuia ва здш:яг" газе гаси, 1993 Лил ноябрь, 44-сои.

Бугунги кунда илм ах,лига яхши танки булган Фурдат асарлари-пииг дасгнавис нусхапари з^ам шоирнинг &щоратли хагтот булганлиги-га ишончли-далил була олади. Фурдатиииг хаттотлнк борасидаги $аоли~ яги x,aw ало^ида ургашютга лойщяир.

Маълушш, Фурдат даерда яшамасин, каърифатпарвар, зиёли киши-лардан дустлар оргтирди, улар билан з^амкорликда дизгин маърифатпар-варник фаолияшш олкб борди. Биз шу лайтга дадар Фурдатшшг #удон-даги, Тоикентдаги ва бош^а иойлардаги з^аммаслак д^стлари тУгрисида анча батафсил каълумотга ига булсак-да, шоирнинг Еркенгда ягааган давридаги дусту бяродарлари, улар билан з^мкорликда олиб борган $ао* лияти т^грисида бувдай маълумотга эга эмас эдик.

Фирдавс Азизийнкнг мактубларида Тажашш, Бобожон У,ожи, Му^ам-мад 1^ори ^ожи, Зайлобиддинхон, Соли атлам, Умар ^оии каби Оурдат-иинг гурли ккллат вакялларвдан кборат дустлаии, Ёркентда улар билан биргаликда олиб борган маършХатчилик фюлияти туррисида анча бата$>-сил маълумот берилган.

Бундан шундай хулоса дилиш куккинки, Еркентдаги Фурдат бошлид маърифатпарвар, зиёли кипилар тез-тез навоийхонлик, бедялхонлшс, шеърхошшд кечаларини Ужазиб гурганлар, шунингдек, турли мавзулар-да клмий JtoHiuiap ташкил эгишиб, фикр алмашиб турганлар, Энг музрши, аса, Фурдат бундай tenimapminr ташкилогчиларидан булган. Бу-дапил улуг маъри^атпеша шоирнинг 1$дондаги, Тошкентдаги анъаналарга доимо содид долганлиги, ^аёгининг мазмушши длыу маъри^агда деб билганли-гига далолаг дилади. ;

Дулёзкалар института Г.Каримов архивидаги 9-^укжатда олкм то-моивдан сафсарранг снё^да насгаълид хатида нучирилган "Ваъда ёлгон-лар тилиоми интизор этти мони" мисраси билан боюланувчи шеърни уч-ратдид. Газалнинг ыадтаъи дуйидагича:

Бшшадим, Фурдат, тахон богяда сен не ранг гул, Лоладек даг-15аг,Мудимий,догдор этти мели

Профессор F.Каримов Муцимийпинг I960 йкли чоп этилган иски жнлдлик "Асарлар тунлаш1"га ёзган изо^ларвда ушбу газални Ыудямий-га дисбат берган иди.* Филология Хилари доктори Х.Гасул эса мазкур асирнинг Фурдат далакяга маноуб эканлигини таъкндлаган эди.**

1.Каримов Г.Изозутр.-МудимиИ.Асарлар туплаки.Икки тошшк.1 том. Тоыдент,Узбекистан Давлпт бадкий адабиёт нашриоти,1960,348-бот. л__^ . j,—oju, r

у^ j^xi1; "r^-f ""' &

Lü^l

• m- o-w- I • uJClJ jJL> (jCi

Маълумки, Нудоuna Фурдат, Ыудкшй, Эавдий, Нисбатий ва бож^а шоирлар доЕмий равишда бедплхонлкк, газалхонлг.к кечаларшш, шу-нкнгдек, мушоиралар, турли кавзуларда мубох^салар унитприб тургал-лар. Шундай кечаларда баъзан улардан бирортаси бир байт шсър айт-са, долгандари гаеърни давок эттириб, охкркга огказганлар. Бкзшшгча, мазкур шоър Фурдат ва Мудишйнинг ана шундай кечвларда ^амхорлысда битган шоърларщщн бири булса керше. Шеър ту иайтгача фадаг Мудимий асарларининг нашрларигагина кпритилиб, Фур^атнкнг 1991 Полги rje;:-еккило нашрига киритилган холос. Еизнинг фнкриш:зча, мазкур шеърни jçap икки шокр асарларининг нашриарига ккригиа лозш. Фадат, изо^ бормлгаида, шоършшг кжодий ^амкорлик i/a^cyjni окашшгаш дайд этки зарур булади.

Умугли, иккк, баъзан уч шоиршшг ){амкорликда газ&п б и ran *;оди-саск Цудон адабий ку^итигагина хос булган хусуснягдир. Фурдатшшг Завдкй билан иаодий х/шкорликда битган "Бодай ваалпнг, дачоших, нул этибон донаыиз", "Муддатедур, бодай пшдпнг мчиб мастона\®з","Ай!ш назарда ногох; куз ул жамола душ ni" газаллари.тушшгдэк, Нисбатий, Завдий, Фурдаг ^аисорлидца ёзган "Ой жамолинг шамъига кеча ур-таб ёпаыиз" газели Яуцон адабий му^итидагк ушбу узига хосликка де-лолат дилади.

Узбекисгон ФА Ееруннй нокидаги Шардшунослнк институт дулёзка асарлар хазинасида Фурдат асаряари киритилган нодир дулозма баёз ва матеуалар садланади. 7521, 10072,5730, 7512, 6352, 1E21, 1325, 5Б66, 9971, 9072, 9919, 7710, 4179, 4207, 11517 радах/лари билан садлштёт-гад дулёзмалар шулар жууласидандир. Мазкур баёз ва мажмуалар мута-хаооислар томоиидан кенг урганилган.*

Ушбу хаэинадаги дулёзыа баёз ва ыагауалар диссертант томошздан канбашунослик нудтаи назаридан, хусусан, Фурдат ииодиётининг дулозма манбалари сифатида урганнб чидилди. Дкссертадияда казкур манба-лар Т£ф1шхига анча кенг тухталиб утьлди.

Туркистон чор Россияся томонидан боепб олингач, бу улкада уз од йиллар миссионерлкк фаолиятшш олиб борган Н.Остроумовдан бой фонд долган. Мапкур Зонд айш: пайтда Узбекистан МарказиР Давлат архивклз еадланади.

1. Иоъматов Т. Шоир Фурдатшшг дулозма асарлари.-"Зокир:?:он Фурнм" .Узбоккстон Дашат бадш-.й адабк&г лаырштк, 1950,131-152чЗет-лар; Шокиров А. Муднмпй дастхат баёзнда <1у1ДОт газалларк.-"Адабий керос". 19BÜ,4-оон,07-бет; Муродов А Дувонкардисп А. Фурдатшшг лиги тошшган шсърлари.-"Шард шдузи", 1958, 4-сон, 72-80-бетлор; Фурдат шоъ(лари.-"Ша])Д илдузп", 1959, 2-сои.

Ыаълумки, Фур^аг Остроумов билан Тошкентда ганишадк. Улар "Гуркистон вилоятищшг газети"да бирга хизиат цклшиган. Фурцаг чех элларда орган пайгларида рм донмий равишда Остроумов билан хат ёзшиб турган. Бундан ташкарп, Фурцат асарларининг 'Чуркистон вило-ятшшнг газеги"да чоп этилиши куп жи^атдан Остроумов ^аолияти билан боглш$. Шуларии ^исобга олгашщизда, х,еч шуб^а йухрш, Узбекистан Ыарказий Давлат архивидаги "Остроумов шахсий 4онди" Фурцат ижо-диёгшш урганшдда шцоят даранада му^им ианбалардан бири ^исойлана-ди. Ушбу манба Фурмах иасодиёти нух$таи назаридан анча кенг тадр^ рлинган.1-

"Остроумов шахскй $онди"да Фудагнинг "Акт мажлиси хусусида" /фонд № 1009, руйхат № 1, Ш-^ужжат, 44-46-бетлар/, "Аза тавсифк"-, "Туй тавск(1щ", "Гапнинг тавсифи", "Клыи шеърни х;оидаи авзоншш баёни" /Зонд № 1009, руйхат №. 1, Ш-$ужиат, 83-107-бетлар/ асарларининг, "Мактуби манзумаи Фур^ат ба Му^шиЙ" сарлав^аси билан Муцимийга йул-лаган шеърий мактуби ва "Кавобноыаи Муцший ба Фур^ат" сарлав^асида Мдашй тарафадан ёзилган кавоб мактубшшнг /184-$узишт, 130 - бет/, "Гимназия" шеършшнг /115-^укжат, 2-жузгир, 103-'103а-бетлар/ даст-лавис нусхалари, шунингдек, шоир дастхатида битилган 20 дан орш; шктублар сахргшшди.

Гаък'.уиаш лозимки, Узбекистан Марказий Давлат архивида сахда-навтган Фур^ат асарларининг, шоиршшг турлц кашюкатлардан йуллаган мактубларининг дастнавислари шоир икодиётини тадцшс этил швда $ав-цулодца иу%ш а^амия-гга ога. Диссертациянинг биринчи бобида- казкур дастнавислар хасида анча батафсш тухталиб ^тияди ва Фурцаг асарларининг катний тадх$ш;ида улардан ко иг истифода этилди.

^УЧои шарада койлашган Гафур Гулом номидаги Фаррона вилояг адабиёт ыузейи хазкпасида х,аы Фурк,ат асарларининг куътабар вдлёзма

1. Каримов Г. Фуркат рёти ва ииодкга оид яиги катериаллар,- . "Шарх; шдузи" ,1.960, 1-сон, 149- 159- бвтлар.

Юсупов Ш. Фуркат дастхатлари пандан."Узбекистон мадаиияш", 1973 йил 25 декабрь; Фур1$агшшг табаррук дастхати."Тошкент оцшомя", 1380 йшх 14 карт; Табаррук дастхатлар.-"Фан ва турмуш", 1980. 12-сон 20-21-бетлар; Фурх{ат хвалами какдан."Узбекисюи адабиёти ва санъати", 1981 йил, 13 ноябрь; фуркат дастхатлари.-"АдабиЙ ыерос",1983,4-сон, 37-46-бетлар,

Абдутафуров А. Шеър ва чакмон."Узбекисгон адабиёти ва санъати", 1987 йил 15 июль; Зокиртоп Фуркат хдада янг-и 1/.аълумотлар.-"Фурх{ат вжодиёти". Тошкеит, "ФАН" нашрнёти, 1390 , 34-01-бетлар...

манбаларк capa нал п. Мазкур манбаларни урганкщ тораёшпа 1974 ра-1$аю1 билан сшршнаётган вложила нулёзма варшую Фурцатнинг мурм аз;амиятга ora булган дасгнависшш анидлагага муваЗ»]е1? булдик. Филология $анлари номзоди А.Мадаминов билан зушкоряикда анкцланган та-баррук дастнавис Алшер Навоийгашг "Иси" радифли газмшшнг Фур^ат даегхатяда кучярилган нусхасяэди.

Фурчатшшг мазкур дастнависл шоиршшг Навоий да^осига булгаи оз;тиромини курсагувчк ^уетаг скЗатнда з$ам алорда эътпборга лойид-дир.

Бундаи тшщрк, ушбу фошшаги 29 рацамли дУлёзма баёэни урга-ниш нараёнида Фур^атиилг шнл аршга маълум булмаган яуйидаги фарди-ни amillarara муваЭДац булдик:

Назокагда чодинг пахли сабодин бУлмасул хам деб, Суянчлд 1$йди дудрат богбони, бу - асо эрмас. /91а-бет/

Шунянгдек, мазкур фонддп 24,6667, 26 , 27, 607, 391, 606 , 7079 радамлари билан сачланаётган чулезка баёз ва мажмуаларда, 101/118, 101/120, 101/143 радаютри билан сараиаётган алоэ^ида варакларда "Фур^ат асарларининг игаончли нусхалари мавжуд. Ушбу канбалар гаоир ижодиёпши тадчиц этишда ку^им а^амкятга эгадир.

Тадкикотнинг иккинчи боби "Фур^ат асарларининг аяозрща шахс-лар томонпдап китобат цилиигян тупламлари ва шоир асарларини кУчир-ган хаттоглар" деб номланган.

Маълушси, íypijaT асарлари шоир шеьриятшшнг куплаб ихлосканд-лари томошдан йигилиб, кигобат цилинган. Шувдай тУгшешардан бкри Узбекиотонда хизг/аг курсагган удитувчи, адабиётшунос Пулатжон 1£айю-мов токонидан гуплаииб' китобат цилинган "Девони Фур^ат Хучандий" мажкуасидир. Шоирнинг 152 газал, 8 мухаимас, мустазод ва мураббалар, 17 макгуб ва ^аеилаларини уз ичига олган ушбу туплаки Фурцат ижодиС мербсишшг му^им канбаларкдан бири сдаЦатвда кагта а^ашятГа эгадир.^ Мазкур туплам Узбпкистон ФА мухбир аъзоси А.фашовнинг шахсий кутуб-хонасида са^анади.

А.Муродов ва АДувонмардкевлар томонмдан йигилиб, китобат ри-линган "Фур^ат асарларининг гушгамк" Беруний ноиидагя Иар^пунослкк кнститутида сачлпнаётгэи Фурчат асарлари киритилган кшончли дулёзма малбалар асоспда ярагилган.

1. ХпАруллаова М. Фурдатшшг ^улозма девони. -"Фупдаг кяодкёп!" Тошкенг, "ФАН" нашрпб гп, 1900, 109-112-беглар; Жабборов II.А. "Девони Фурдат" хядида. "Адпбий vepoc", 1993, 1-сон.

Фурдагникг Холид Расул гомонидан гайёрланиб факсимиле шакпвда иалр эгилган икки жилдлик "Асаршар маткмуаои" шоир меросшшнг деярли барчасини узвда мужассам эгганлиги билан характерланади. Ушбу туп-лам Фурдат асарлари нашрлари ичида нисбаган мукаммал эканляги билан азкралиб туради.

1>удонлик зиёлилардан 5>ожи Эргаш томонидан 50-йилларда китобат щлгашб, Фурдат асарларининг ишончли нусхаларини тОтшаган дулёзма дафгар з^ам шоир ижодиётининг музрш манбаларидан з^исобланади. Ушбу туплам А.Мадаминовнинг шахсий кугубхонасида садланади.

Ало^ида таъкидяаш жоизки, мазкур дулезмадаги шеърларнинг жой-лашш таргиби Фаргона вклеят здабиёт музейида садланаётган 29 ра-да-.иш ^улёзма баездаги тартиб билан з$айратланарли даражада бир хил. Бу далил ушбу манбалар Фурдатшшг узи томонидан ёди уз иштиродида китобат дипинган туплаыидан кучирилганлиги тугрисида тахмин дилкшга асос беради.

Мамушки, Шард хал^ари, шу жумладан узбек халди тарихида хаг-тотлик ва китобат санъг.ти Яавдулодца му^им агамия г касб этади. Шун-га к^ра, диссертацияда Фурдатнинг куплаб дулёзма баёз ва мажмуалар-да тгр{од з^олда етиб келган адабий меросшш йигдб, тупловчилик фао-ляятк билан шугулланган, улуг хатготлар анъанасини давом эттириб, шоир асарлариш китобат дилиб кетган Му^акмад Аминхужа Мудимий, %лла Карямбек Шарифбек угли Камий, Муз&аммад Тодир ХУдандий, Мулла Утаб Расул Муз^аммад угли, Сирожиддин Махдум Свддий Мирзоз^ид угли Хондайлидий, Пулатжон 1$айюмов, Абдулдодир Муродов, Гулом Каримов, Холид Расул каби халдимизнинг ориф фарзацдлари хадида, Фурдат асарларининг улар томонидан кучиргаган дулёзмалари з^адида багафсил маъ-лумот берилди.

Диссвртациянинг учинчи боби "Фурдат асарларининг магний гадди-ди ва та^лили" деб ношанган.

Угган давр мобайнида матншунослигимиз зришган югудларки эъти-роф этган з}алда, афсус ва надоматлар билан таъкидлаш жоизки, утмиш адабий мероснинг энг нодир намуналари дисдар'гирилиб, узуд- юл уд долда нашр этилиб келинди. Ёкд, з^ар хил тазйидлар билан умуман лашр этклмади. Бугунги фурдатшунослик з^aм, гарчанд, салмодли ютудларни дулга киритган булса-да, бу з^олатни четлаб утолган эмас.

Фурдат асарларининг кавжуд нашрларини илмий жи^атдан урганиб чикиш, та,ршл ва юддид этш, таддидот натижаларидан тугри хулоса-лар чидариа фурданиуноелшшинг бугунги кундаги муз^им вази<}алари-дандкр.

&ълуи:н, Фурдаг асарларининг деярли барча пашрлари Холид Расул токониден Ек&лга ож.рилгаи. Фурдат асарлари нашрларинл тавдлл

этипда асосий эътибор шоирнинг 1959 Йили чоп этилган икки жилдлик, 1975 йили яашр дилинган бир кшгдлик "Ганланган асарлар"и ва 1991 йилги факсимиле нашрларига даратилди. Урни-урни 0илан 1958 йилги "Ганланган асарлар"и ва 1980 йили "(Нард гагассиклари меросидан" тур-кумида нашр этилган "Фурдат шеъриятидан" тупламига хам мурожаат ди-линди. Шуиингдек, шоир зсарларининг дастнависяаридан ва дулёзма нусхаларидан з^ам фойцапанилди.

Фурдат зсарларининг нашрлари щадила гапирганда, шоир мероси-нинг жорий шлодаги мавжуд нашрлари бугунги кун талаблари даража-сида эмасяиги факгини дайд этиб Угмоц жоиздир. Фурдат ижодиёти би-лан шугулланган олимлар бу з^адда уз фикр ва мулог,азаларини билдир-ганлар. 1

Мавжуд нашрлардаги нудсонларни икки турга булгал мумиин: булар-дан биринчиси, бутунлай тушириб долдирилган шеърий ларчалар булса, иккинчиси, нотугри удилиб, хато ёзялган сузлар ва жумлалардан ибо-раг.

Далилларга мурожаат этамиз. "Масти бодай з$уснунг булмагон не-чук жондур" мисраси бгоган бошланувчи гаэал Фурдат шеъриятининг энг нодир намуналарвдандир. Мазкур газал шоир асарларининг 1959 йилги нашрида 9 байгдан иборат булса, факсимиле нашрида 14 байт. Демак, нашрга тайёрловчи газалнинг беш байтини тушириб долдирган. Узида чудур мазмунни яфода этган, гузал бадиий воситаларга бой уша байт-лар мазмунига диддат дилинг-а: .

Бог аро гулу сунбул, наргису суман, шашод, Тавсанинг хиромидин барча ерга яксондур. Доимо жамолингни равнадин дуо дилмас, Ул киши эмас одам, лазрийи биёбондур.

/5-6- байтлар/ Дилбари парирулар куп фалакни даврида, Офтобе олдида заррага нечук сондур.

1, Юнусов М. Фурдат з^аеги ва икодини урганкшнинг баъзи масаля-лари. - "Фурдат ва Мудимий з^адида мадолалар". Тошкент, Узбекистан Давлаг бадиий адабиёт нашри'ёти, 1958;

Юсупов Ш. Фурдат ва узбек маърифагларварлигининг янги босдичи. Филология фанлари доктори шший даражасини олиш учун ёзилган диссертация. Тошкент, 1990.

Рамзи нукгаи огзишг шарзрщин рщвм чекгим,' Кую$ига егар х,ар ккм - шоири суханвордур.

/9-10- байтлар/ Ул куни юзинг шав^и хаста кунглума тушти, То бу дам тану жоним ищ утига сузомур.

/ 12 - байт /

Мана шундай етц., оши^она мисраларни У^ий олмаганлигимиз, токи, улардан бехабар булганлигимиз канчалик даражада маънавяй ЙУ-цо тиш булганлигини белгилаш вазифасини мм а^лкнинг э;укмкга ^авола этамиэу, эътиборни шоирнинг "Муанбар хатларингнв буйи на мушки Хутаидандур" деб бошланувчи тазанига чараташз. 1959 ймги вашрда мазкур газалнинг салкам ярмк, яъш, олти байти тушириб $олди-ряпган. Мана уша мисралар:

Олиб нусха ба^оре, хилъагингдин бУстонларга, Гули ациар рухингдин, гунчаси дуржи да^авдандур. Демакш, отмайин тийри муяам нечук асир ^лдинг, Асир Улмо1р1игим эй шух, чашми сюффандандур. Раводур_, ку-зларингдин парварш топти десам наргис, . ^адинг нахли бу гулшанда расо' сарву сумандандур. Жа^он раъноларин уз га гирифгори гулом эттинг Бу хосият таккара$шон фасона глик сухандандур. Асар цилмас сиришкик мавжаси э^ам ти{ру афгонш, •Кузингни сех.ридин хоро, на ёри ва на гандандур. Нигиндек о^арфи ксминг хатим назмигаким, Фурцат, ' Кклибдур дарж, курганлар деди дурри Адандандур.

Шунингдек, "Чаманда рунчадин буйнунгга то^мишсан жарас булбул" ьмгсраси билан'бошланувчи газалнинг цуйидаги икки байги'^ам жорий имлодаги нашрдардан ^еч цандай асоссиз тушириб цолдирилган:

^ациций ошик эрсанг, гулга нечук нола айларсан, Худога йигларилким, чун эмас фарёдрас булбул.

/3 - байт/

Са^архезидек асяо ^илмамишсан баз;рае %оат, Кеча бедордурсан, ма^зи монанди акас булбул.

/6 - байт/

Фуркг.г асарларп нашрларини киесий га^лил этиш жараёнида, 1959 йилги нашрда ^аггоки, 1958 йнл нашркда хам учрамайдиган баъзи нуц-сонларга дуч келдикки, бу нашрга тайёрлага жараёнида жиддий эътибор

нам булганлигидан далолат беради. Хусусан,"Билурманким, дебон ман вола булбул" деб бошлннувчи газални транслитерация дилишда 1959 йилги нашрда олтинчи байтнинг иккинчи мисраси тушириб долдирилган. Шеърнинг тагида эса: "Бу мнсрани Удий олмадик" - деб изоз; берил-ган. 1958 ва 1991 йиллардаги нашрларда эса мазкур байт тулид бе-рилган:

Аё нодон, булурму гул гамета, Гул улгай лола бирла кола булбул.

Ёки,"Лабинг гунча, юзинг едки, дизил гул" деб бошланувчи га-залга эътибор дилайлик. 1959 йилги нашрда мазкур газалнинг учинчи байги чуйидагича берилган:

Чу шавдим хомасш^ та^рир^лаълинг, ¡{илиб доим ёзар хатти тасалсул.

1991 йилги нашрда мазкур байтдаги "тасалсул" сузи "тарассул" шаклида берилган. Хуш, дайси бири тугри? Мазкур сузларнинг луга-вий маъносига эътибор берилса, масала уз-узидан ойдинлашади. Тасалсул - занкир бандлари каби бир-бирига кетма-кет уланиб кетиш, бир-бири ортидан тизилиш маъносини берса, тарассул - хат ёзмод, макгуб битмод маъносини англагади. Куриниб турибдики, мазкур суз-нинг "тарассул" шаклида берилишм мадсадга мувофиддир. Демак, ушбу байт дуйидагича булшш керак:

Чу шавдим хомасин, та^рир, латлинг, ^илиб доим ёзар хатти гарассул.

Мазкур газалнинг'мадтаъи И'орий имлодаги нашрларшшг барчасида

Гадо Фурдатни долита карам дил, Эрурсан подшор бота^ашул,-

шадлида берилган. Факсимиле нашрда байтдаги "бота^аммул" сузи "бо-тажаммул" тарзида келган. "Бота^аммул" - сабр-тодатли, чидамли маъносини бер(!а, "богажаммул"- бадавлат маъносини англатади. Гадога карам дилмод, саховат курсатмод сабр-тодатли булмодликдан кура бой, бадавлат булмодликни тадозо этади. Шунга кура ушбу суэнинг "бота-жаммул" шаклида берилиши турридир. Бизнингча, бу уринда нашрга тай-ёрлоьчини "х,о" билан "жим" з^орфларининг шаклан ухшаш зкаклиги чал-гитган булса керак.

Мумтоз маги транслитерациясвда энг куп учрайдиган хатолардан бири - цута сузларни ажрагиб ёзиш ^олатига Фурцаг асарлари нашр-ларида $ам куп дуч келамиз. Жуиладан,

Базрси бир мушкул писанд шщира булмишман асир, Булмагай манзури жон назудон нисор айлай десам,-

сайтида бирданига учта хагога йул адйилган. Бириичидан, "ва^ки" с^эи ундалма вазкфасида келганлиги учун вергул билан ажрагилиб ёзи-лиши керак эди. Иккинчидан, аслида кушма суз ^исобланган, шшшр, нозиктабиаг маъносини англатувчи "мушкулписанд" сузининг ажратиб ёзилиши байт мазмунини англашда цийппчилик гугдиради. Учинчидан, "Булмагай манзури жон нш;дин нисор айлай десам" мисрасида "мензур" сузига flyij койдан изофа цушилгашш, натихада "Шундай ноз-иктабиаг, 1ШЖШ5 ернинг шш$ига асир булшшшанки, Jjarro, жонимни нисор айласам хам манзур булмаса керак" деган маънони уцишда анча мушкулот юзага келган. Яънк, бу ерда шоир ёрга манзур булмаслигини назарда гутаёт-ган булса, "манзури жон" дейилганда эса "жоннинг ы.анзури" деган ту-шунарсиз зкумла юзага келган.

^агтоки, Фурцат шеъриятшшнг мухлислари уртасида ни^ояг даражада маш^ур булган

Бир ^амарсиймони курдум балдаи Кашмирда, Кузлари масхуру юз жоду эрур тасхирда,-

маглаъи билан бошланувчи газалнинг мазкур бай гида ^ам' "ой юзли, гу-зал гзли" маъносини билдкрувчи "¡$а\;арсиймо" сузп шоир асарларининг барча нашряаркда ажрашб ёзилган. Бундай ^олатни шоирнинг бошца куплаб разалларида учратиш мумкин.

Шеърларни нашрга гайёрлащда аруз вазни цонун-^оидаларига цатъ-ий ай.ал цилинаши керше. Акс хдлда, шеърдаги кусш{ийликка, о^ангга * нуче егади .

^кё-циё бо^шаинг банда цглт эй дилдор, Табассум айлаганинг олди ca6¿; бирла карор,-

байгида иккинчи киерадаги "бирна" сузи вазнни бузиб хурибди. Аруз вазни галабига мувофик бу cj-з "ила" тарзида берилиши керак.

Фурцагнинг "У 1'ар-кетар" радифдк газали з^ам шоир ижодиёгининг capa надиу«аларидан рсобланадя. Аввалги нашрларда ушбу газалнинг бешити оайгн ^уйидагича берилган:

Хайр мухаййири улуб, айлама сар-басар эсанг, Мад^у маломаги долур, хайр ила шар угар-кетар.

Биринчи мисрадаги "сар-басар" шаклида борилган "суз"кинг но-тугри удилиши иатижасида байгда нима дейилмодчи булаеггаииии англам дийинлаяиб долган. Аслэда, ушбу байт дуйидагича берилшни. керак:

Хайр мухаййири улуб, айлама шар, башар эсанг, Мад^у маломати долур, хайр ила шар утар-кетар.

Чунки, "сар-басар" иаклида булганда ^еч дандай маъно англашил-майди. "Хайр мухаййири улуб айлама шар, бшиар эсанг" дейилганда эса, одам боласи булсанг, ёмонлик дилма деган юксак тарбиявий а^амиятга молик маънони англаш мумкин.

Фурдатнинг 1991 йили факсимиле шаклда чон зтилган икки зиищлик "Асарлар мажмуаси" шоир асарларининг нисбаган энг мукаммал натри зрюобланади. Мазкур нашрнинг юзага келишида Фурдат асарларининг жу-да куп дулёэма манбаларига мурожаат дилинганлиги ушбу фикрнияг да-лилидир. Мазкур туплам шоир асарларининг катта дисмини узида жаша-ганлиги билан э;ам а^амиятлидир. Тулламга кирган Фурдат асарларини шоир ижодиётининг дулёзма манбалари билан диёслаб урганмгг, тахлил ва таддид этиш натижасида шундай хулосага калиш мумкинки, мазкур мажмуада аввалги нашрларда Йул дуйилган жуда кун нудсонлар бартараф этилган. Шунга дарамасдан, угабу нашр айрим хато ва камчкликлар-дан холи эмас, Баъзя далилларни келтирамиз:

"Охким, ^авдард йуд, дард ошкор айлай десам" мисраси билан бош-ланувчи газалнинг аввалги нашрларда берилган, угабу газалнинг асосий мазмтнини узида мужассам эгган

Ерсиз тарки диёр айлаб эдим, а^боблар, Бор диёру, ёр йуд, азми диёр айлай десам,-

байти факсимиле нглирдан )?еч дандай асоссиз гушириб долдирилгая,

"Жомаи заркаш кийиб, от уйнатиб чидсанг нигор" мисраси билан ботланувчи газалдаги "заркалГсузи мазкур нашрда "син" харфи билан "саркаш" тарзида нотугри берилган. Шунингдек, "Зп^и ситамки, манга мунча, дилрабо, диласиз" деб бошланувчи газалнинг бешинчи байти шувдай берилган:

Ва?о дилурга, манга, бердиигиз чу минг ваъда, Ушал вафэни бирига дачон ваг[о диласиз.

Еайтнинг мазмунидан з(ам англагаилиб гурябдики, иккинчи мисряда

•'йлган "вафони" сузи "ваъдани"''шаклида булиши керше.

"О^ким.йудтур, мани, габълмга лойше улфатим" мисраси билан Сюяшанувчи газалнинг саккизинчи байги

^ол агар ушбу эрур, б^йла тирикликдин на суд, Булмаса бир ^агла асбоби жахонга хурматим,-

тарзида берилган. Асарнинг чулёзма нусхаларидан,ва аввалги нашрлар-дан маълум буладики, ушбу байгнинг иккинчи мисраси "Булмаса, бир дагла, ас^обя жахонга хурматим" шаклида булиши керак. Яъни, миера-дагн "асбоби жаз$он" бирикмаси "асбоби жахон" тарзида берилмоги ло-

гИгачиягда куйиб.жоно, хоки тар по булдим" деб бошланувчи га-эапганг чуйидаги байги факсимиле нагарда шундай берилган:

Кону дилим айгурлар бир-бирга видоъини,

Сен бирла кунгул ^олди, жон цолса ризо булдум.

Бир }<араида ушбу байгда хеч нандай хатолик йучча ухшаб туюлади. Нхгаирок дидчат чилинганда эса, иккинчи миера "Сен бирла кунгул ?ол-дя, жон кетса ризо булдум" тарзида берилса турри булиии аён булади.

Маълукки, мумтоз асарлар матнини текширишда муаллиф дастнавис-лари асос манба рсобланади. Шу маънода, Фурчат асарларининг мазкур Факсимиле нашрини шоир асарларининг ыавжуд дастнавислари билан щё-сий га^лил чилига мацеадга мувофичдир. . ®

Фурдатнииг "Акт мажлиси хусусида" деб номланган асарининг даст-иависини факсимиле нашрдаги нусхаси билан диёслаш натижасида уларда фарчли жи^атлар к$гп эканлигининг гуво^и булдик. Хусусан, маснавий-нинг учинчи байги дасгнависда шундай берилган:

Булуб вачтики, акт маялиси соз,... Куилурга имть^он расмини огоз.

Факсимиле нашрда ушбу байтнинг иккинчи мисрасидаги "имтшрн" сузи "Русия" сузи билан алмашгирилган. Шунингдек, асарнинг факсимиле кусхасидан дастнависда булмаган ^уйадаги гурт байт урин олган:

Улуглар бор эди я;ам анда хар хил, Баёнга булмадифурсат батафеил. /11- байт/ Келиб мажлисга дохил булди аввал,'' Саломлаяди з^ама бирла мукамкал. /15- байт/ Етушчон хослиада Ансурома, Утурди яъш: бир олий мш;ома./16- байт/

Мударрислар тавозелар дшшбон,

\тэ. давр олиб ултурди келибон./20- байт/

Асар дастнависида учрамаган мазкур байтларнинг факсимиле нашр-га киритилиши сабабини икки хил изо^лаш мумкин. Биринчидан, ушбу байтларни шоир кейинчалик, асарни дайта ишаш жараёнида киритгап деб фараз дилиш мумкин. Иккинчи тахмин шуки, байтлар асарни нучи-риш жараёнида котиб томонидан душилган булшии мумкин. Биринчи тахмин учун втарли далиллар булмаганлиги сабабли, хрзирча, байтлар котиб томонидан душилган бадихалар деган фикрда тухтаймиз. 1

Маълумки, Фурдат бир данча шеърий мактублар муаллифи ^исобла-нади. Шоирнинг Тошкентдан дусти Мудимийга йуллаган мактуби шулар жумласидандир. Мазкур шеърий мактуб даетнависини мавжуд нвшрлардаги матни билан диёслаш натижасида нашрга тайёрлаш жараёнида дуйидаги беш байт тушириб долдирилганлиги анидладди:

Фасонат гулшанида мисли булбул, • Нурсагау зи^и нагмасаролар./3- байт/ Эрур пайваста з$озир сухбатимда, Неча оромижону дилраболар. Аларнинг здшл манга йудтур жафоси, ^илурлар лутф ила мехру вафолар. Мурувват кургузурлар куз учидин, Саломат булсин ул доши даролар./7,8,9- байтлар/ Ярим подмор йудлаб го^и-гоз{и, Сураб холимни айгур марх^аболар. /14-байт/ ^

Курпниб турибдики,' Фурдат асарларининг 1991 йилги факсимиле нашри ^ам айрим хато ва камчиликлардан холи омао. Мазкур нашрни амалга оширишда муаллиф дастнависларидан умуман фойдаланилмаган. Шунинг учун хам, ушбу тртламнинг юксак ахамиятини зътироф этган хол-да,.таъкидлаш жоизки, Холид Расул "йигма илмий-тандидий матн" деб атаган ушбу нашрни илмий-тандидвй матн сиЗатида дабул з;илиб булмай-ди. Бу фикрни Фурдатнинг илм азршга бугунги кунга келибгина маълум булаётган асарларининг мавжудлиги, 5&дат номигина маълум булиб, топ пишга муваффнд булинмаган асарлари хам боряиги, янги анидланган куи-гина асарларининг ушбу мажмуага киритилмаганлиги далиллари з{ам iac-дидлаб турибди.

Мумгоз адабиётимиз улуг сиймолари меросига булган бугунги зь-тибор, уларга булган бугунги галаб шуни тадозо эгадики, келгусида

Фурдат асарларининг 1991 йилги факсимиле нашри хам шоир шеърларя-чшнг мавжуд дастнавислари в а бошда таянч манбалари билан диёсий ургакиль'оги, шоир асарларининг мукашал илмий-тандидий матнини яратиш учун кенг к^ламда илмий таддидот ишлари олиб борилыори ло-зим.

Ушбу таддидот натижаларидан дуйидаги хулооаларни чидариш ыумкин:■

1. Таддидотда биринчи марта Фурдат асарларининг дулёзма ман-балари яхлиг ва бир бутун ^олда таддид этилди. Узбекистан ФА }{.С.СулаЙмонов номидаги 1>улёзкалар институти, Беруний номидаги Шардшунослик институти , Гафур Гулом номидаги Фаргона вилоят ада. бвёт музейи хазиналарида садланаётган, шоир асарлари кирган 40 та-г дан купрод дулезма баёз ва мажмуалар анидланиб, шулардан энг ишонч-ли ва муътабар деб хисобланганлари илмий та^лил доирасига киритил-ди.

Мазкур баёз ва мажмуалардан Фурдатнинг шш азршга маълум бул-маган 15 та / умумий зажми 410 мисрадан ортид / шеъри ан'идланиб, илмий истифодага киритилди.

Тарил жараёнида дар бир асарнинг мажмуа ёки баёзнинг дайси сарфасидан урин олгашшги анид курсатилиб, айрим асарлар тугриси-да янгича муло^азалар баён этилди. Жумладан, Фурдатнинг машхур "Сайдинг дуябер сайёд" асари хадидаги мулохазалар шоир ижодиёти-нинг дардош туркий халдлар олишари томонидан хам катта дизидиш бялан урганилаётганлигидан, ущытуркий адабяёт ривожига душилган мухим хисса сифатида эътироф этилаётганлигидан далолат беради.

Диссертацияда дул'ёзма баёз ва мажмуаларни таддид этшп асно-свда бир газалнл икки, баъзан аса уч шоирнинг хамкорликда ёзилш XIX аср охири XX аср бошдаридаги 1$дон адабий мухитигагина хос полиса эканлиги анидланиб, далиллар асосида исботланди.

2. Узбекистан ФА Х-С-СулаЛмонов номидаги ^улёзмалар институти-да Фурдат фондининг ташкил эгилиши шоир ижодиётини таддид дйлиш ишида мухим а^амият касб этади. Диссертацияда ыазкур фонддаги мате-риаллар хам таддидот объекта сифатида одиниб, та^лил этилди. Ушбу фонднинг катал'огини тузиш - галдаги вазифалардандир. '

3. Маълумки, адабиётшуносликда Фурдатнинг сердирра истеъдод со^иби экашиги, унинг шоир, носир ва олим сифатидаги фаолияти туг-рисида димматли мулохазалар баён Дилинган. Мазкур таддидотда Фур-дат истеъдодининг яна бир дирраси - унинг табобатчилик' борасидаги фасшияти, ^ттоки, "Зубдат ул-хукамо" /"^акимларнинг сараси"/дегаи

шарафли номга сазовор булганлиг'и хусусида муло^азалар Саёи этияди.

Шунингдек, Фурчатнинг истеъдодяи хат-тот булганлиги, бу сосала шогирдлар х^м бтиштиргаплиги тутрисида фикр юритилди.

4. Тадчидотда Фурчат асарларининг замондош олимлар томснидан китобат дилинган туплаштри, хусусан, ПУлатжон фйгомовшгаг хиэмат-лари туфайли юэага келггдн "Девони Фурчат Хучандий", А.Муродов ва

А.Жувоимарди вЬлар тартиб берган "Фурчат асарларининг туплами", Холил Расул томонидан китобат дилинган шоирнинг икки жилдлик "Асар-лар мажмуаси" ва 3{ожи Зргашнинг шоир асарларини уз ичига олган ч£л-ёзма дафтари ходила батафсил маълумот берилди. Мазкур тупламлар биринчи марта илмий тазргил этилиб, Фурчат асарларининг мухим чУл-' взма манбалари сифатвда эътироф дилинди.

Шунингдек, диссертацияда Фурчат асарларини йигиб, китобат цк-либ, кейинги авлодларга етказиш ишида жонбозлик курсатган Мухаммзд Аминхужа Муцимий, Мулла Каримбек Шарифбек угли КамиЯ, Мухаммад То-Хир Хуцандий, Сирожудцин Махдум Сидчий Мирэохвд Угли Хондайлидий, Абдулдодир Кори Хучандий, Пулатжон JJaitoMOB, Абдулчодир Муродов, Гулом Каримов, Холид Расул каби *аттотлар фаолиятлари хачида хам фикр юритилди.

5. Бундан ташчари, диссертадияда Фурчат асарларининг мавжуд нагарлари 1991 йилги факсимиле нашри, чУлёзма нусхалари ва муаялиф дастнавислари бдлан вдёсий таугал этилди. Бунпнг натижасида, шоир. асарларининг турли1 сабабларга кура паяр этилмай келган иусхалйри, шунингдек, жорий имяодаги нашрларда хато удилиб, нот^гри берилган". ofs ва жумлалар анячлавди. Мазкур муло^азалардан келиб чидиб, ,Фур-Чат асарларининг мукаммал илмий-танчидий.матнини яратиш кечиктлриб булмайдиган вазифалардан эканлиги ало^ида таъкидпанди.

ФурЧат асарлари дулёзма манбаларининг тадцич этишиши шоир ижо-диётини Урганиш игаига муэрм з^исса булиб чушилади деган умиддамиз.

Диссертация юзасидан эълон чилингап мачолалар:

1. Фурчатнинг чулёзма асарлари. "Адабий мерос", 1992, 1-сон.

2. Фурчатнинг янги девони. "Узбекистон адабиёти ва санъати", .1992 Йил 3 ишь.

3. "Девони Фурчат" хачида. "Адабий мерос", 1993, 1-сон.

4. Фурчат: Матн ва нашр савияси. "Узбекистон адабиёти ва санъати", 1993 йил 10 декабрь.

РЕЗЮМЕ

Настоящая диссертация посвящена исследованию рукописных источников творчества Фурката /1859 - 1909/ и состоит из введения, грех основных глав, заключения и списка использованной литературы.

Бо "Введении" обосновываются актуальность темы, степень ее изученности, научная новизна, цели л задачи, методологические основы и методы исследования, теоретическая и практическая значимость работы.

В первой главе "Хронология рукописных источников творчества Фуржа га" исследуется ценные рукописные источники произведений Фурката, которые сохраняются в фондах Института Рукописей, Института Востоковедения АН Республики Узбекистан, Ферганского областного музея имени Г.Гуляма и Центрального Государственного архива Республики Узбекистан. В результате исследований вышеуказанных источников , найдены 15 стихотворений /общий объем - более 410. строк/, которые были неизвестны, и приложены к диссертации.

Вторая глава, - "Сборники произведений Фурката, переписанные отдельными лицами, и каллиграфы произведений поэта" - посвящена исследованию следующих сборников: "Дивани Фуркат Хуканди" /переписан в 1959 г. П.Кайюмовым/,"Сборник произведений Фурката"/переписан в 1958 г. А.Мурадовым и А.Джуванмардиевым/, "Стихи Фурката" /переписая в начале 60 -х годов Хаджи Эргашем/,"Сочинения. В двух томах." /переписан в 1990 г. X. Расулом/.' -,

Затем исследуется деятельность таких каллиграфов произведений Фурката, как Мухаммад Аминходжа Мукими, Мулла Каримбек Ками, Мухаммед Тахир Хуканди, Сираджудцин Махдум Сидки Хандайлики, Пулатдаан Кайомов, Абдулкадир Мурадов, Гулям Каримов, Халид Расул.

Третья глава посвящена текстологическому исследованию произведений Фурката. В этой главе анализируется имеющиеся издания проиг ведений поэта в сопоставлении их с рукописными вариантами. Б резул! таге отмечается необходимость проведения научно-критических исследований всех произведений Фурката.

В заключении диссертации отмечается, что исследование рукописных источников произведений Фурката имеет особо важное значение в изучении творческой и жизненной деятельности великого поэта.

Основное содержание диссертации отражено в восьми статьях, опубликованных в республиканских изданиях.

25 GIMJAEY

Silla thaaiu la dedicatee i;o the invooti^otion of the raanu-acript original sourcea of líurkut'a works /Iü>9 — 1909/ end con-oiata ofi introduction, three main chapterc, conclusion end a liat of uaed literature.

Actuality, atudy de;jroü of tha th-jno, aciuiitli'ic noirulty, olma and tunka, methodological banea and Investigation methods, theoretical and practical ui^uificanco of tilia v.ork ova ¡¿rounded in "Introduction"•

In the flrut chapter "Chronology of uanuacript critjinal sources of Furkat'a xvoxto" the valuable ¡nunuacript original aourcea of tho poet'a ivorka leapt in tha funda of Manuaoript Institute, Oriental Studies Inatitute of Uabok Acadoiay of Goicncoa, Pergeña Region lluaüua named after G.Gulyaa una Uzbek Central State Archives ere invar,ti^atod. Ao a roault of the investigation of the original sourcsj,iiientionod above, 15 poeua (total voluiae - over 410 Lineü), which ivera unknown bufova, have been found ana added to the theoia.

The aecond chapter - "Collected v;orka by lAu-kaU, rewritten by individúala, and calli^ruxjho of the poof a ivorks" - ia dedicated to tho invoati^ation of the following collections: "Divan of Fur-kat Hukand!"/rewritten by P.fCaiyuisov in 1959/, "Collected works by "ñirknt" /rewritten by A.Liuradov and A. Dzhuvamritrdiev In 195a/, "Pctiaa by Eurkut" /rewritten by ¡loj 1 ljr^ciah In tho early 60-a/, "úoika. In too volumaa." /rewritten by H.itasulov/.

Then the activities of auch calli^rcphera of Furknt'a worka a a Huhuuiiad Aiatnhoju Muklmi, Uullah ¡Cariisbek Kani, L'uhamrud Ta-khir Kukandl, Sirojuddin UtikhdunSidki Ilandeyllkl, Pulatjon Kaiyu-nov, Abdulkadir Uuradov, Gulyaii Sariiaov, Ilalld Ratiul, are investigated.

She th.ijil chaptor ia dedicated to the fcextualiaia reaearch of Purkut'a ivories. In thia chapter tho publications of Purkat'e vvorku available in comparison with tlie manuscript variants aro analyíüd. An u roault it ia noted that carrying out critical rati 0arcb of ull ifui-kr.b'a ciovka iu n^coaaary.