автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.06
диссертация на тему:
Лексика ювелирного искусства в азербайджанском языке

  • Год: 1995
  • Автор научной работы: Аскаров, Г.А.
  • Ученая cтепень: кандидата филологических наук
  • Место защиты диссертации: Баку
  • Код cпециальности ВАК: 10.02.06
Автореферат по филологии на тему 'Лексика ювелирного искусства в азербайджанском языке'

Полный текст автореферата диссертации по теме "Лексика ювелирного искусства в азербайджанском языке"

АЗЭРБА1ЧАН ЕЛМЛЭР АКАДЕМШАСЫ И НЭСИМИ адына ДИЛЧИЛИК ИНСТИТУТУ

Эл]азмасы Ьугугунда

УДК: 413. 494. 3: 671. 1

ЭСКЭРОВ ЬУСЕЛН АББАСорлу

АЗЭРБАЛЧАН ДИЛИНДЭ ЗЭРКЭРЛИК ЛЕКСИКАСЫ

10. 02. 06 — Турк диллэрч

Филолок^'а елмлэрн намнзэдн алимлик дзрэчэси алмаг учун тэгдим едилмиш днссертас^'анын

АВТОРЕФЕРАТЫ

Б А К Ы — 1905

Диссертасщ'а иши Азэрба}чач Елмлэр ЛчадсмИ|асы Н^спьы адына Дилчилик Инстйтутунун Турк диллэри ше'бэсиндэ ]еринэ jeтиpилмишдиp.

Елми рэЬбзрлэр:

— Азэрба}чан ЕА-нын мухбир узву, эмэкдар елм хадими, фило-локщ'а елмлэри доктору, профессор А. М. Гурбанов.

—филoлoкиja елмлэри намизэди | А. М. Мэммэдов. | Рэсми оппонентлэр:

— филолоки]а елмлэри доктору, профессор М. Б. Мэммэдов.

— филолоки]а елмлэри намизэди М. Т. Мэммэдов.

Апарычы муэссИсэ: Азэрба]чан Девлэт Диллэр Институту.

Мудафиэ«^^» ЛЯ^^ 1995-чи ил тарихдэ саат«^/^» дэ Нэсими адына Дилчилик Институту нэздиндэ филолоки]а елмлэри доктору алимлик дэрэчэси верэн Ихтисаслашдырылмыш Мудафиэ Шурасынын (Д. 004. 07, 01) ичласында олачагдыр. Унван: 370143,Бакы, Ь. Чавид проспекти 31, V мэртэбэ, Азэрба]'-чан ЕА Нэсими адына Дилчилик Институту.

Дпссертаси]а плэ Азэрба]чан ЕА Нэсими адына Дилчилик Ипститутунун китабханасында таныш олмаг олар.

Автореферат 1Е95-чи илдэ кендэрилмишдир.

Ихтисаслашдырылмыш Мудафиэ Шурасынын елми катиби, филолошца

елмлэри доктору: ^^^ 'ХДМ^у^'— ^ ^ МЭШЭДШЕВ

Езяяртлсца мгпщ& кгтп

Asopöajvan дилшпш лугзт тэркибкндэ ела саз груплари вар ки, онлар дил систешпнш гадим деврунэ енкэк, халпт Tapian гсечмишнэ нэзэр салмаг, онун юигу-таз ^этияи езрэгшзк, ыэгаззти Ьаггькда мэ'лугат алдэ етшк, со j гаку ну аращдыргаг бахымывдан олдутча vaparли вэ вЬакилэтявдир. Дашш яугэт тзркибинэ дахал олая бела сез групларадаз бир и дэ ж таз е'ыали илэ баг ли пе;.л сэнэт дексгасасыдоР- By соязт саЬасинэ аид сезлэр i-wehcaaxa,умуш j jawa, ичтиизи фзаллззот саЬэлэ-ри илэ билавасмтэ баглл олдугундап, эыэк просесиндэ ыэздаяа кэлдизвддэн онларкз hap бирглшя архасьзда зарандкгц дэврун таркхи заддашы, игтпсада, ыэдэнл hajaTU,6y Ьэзатда бал верэн дэзиаикяилэрпн тэчэееуму дазаиыр. Одур. ra!, бу л&кезианш Д1шт!2танн умуии лугэт тзркибиндэга! зерини, эшлзкэл}/^ sa , инккпаф xycycitj зэтлэршш isyaj .1 энлэпдир^ик тгкчэ дилчшшк учун mpvi, еххзп! бапга саЬэлорн учуй да оздулга дэззрлидир.

йаЕзувд'З ¿т^здяса. АзэрбаЗчаи дшгетлязкшш гарэлсында дуран муЬум ыэсэлавзрдэн бкрп ■ дэ /лзрбазчаа дидигат лугзт торжбипш HyrajKcaaa-ïapsœi гскогстдэ озрзтаг/зсздпр.

Бу бзхиддал пегэ-сзнэткп. ajpa-ajpa cah-элгр'л гиэ багга хекс;оса, о сь!радса saam гэдем ^aj^p^an Сар гксуяну экс егдгфан ззркзржч гексккасы зогкгпз штер.тад вера Оллэр. Еу швзу ajpu-ajpn «эгалэлэрдэ исмглаидарцгса да, кндизз гадор хусусн та^тита? обзекти олкаг&эдзх Зэряэрлкк жэксисасмвын гэда ¿ексих ла1 олиасы бела бщ> нэтггеэзэ пэлдазэ осгс верир ки, зэркзрлзж ш'мулатларнньа езу Азэрбазчал мэквэтиндэ чох гэдш тарихэ шдщдир. АЗдьшдир ки, бэзэк эязалэ^тш бир rxc'jsi гаадл зэрхэрлик ш' ыулатлары да Ю!пзэтдэ бэдни гоогун тэяэбяэринэ узгун олараг исткфадэ олунмупдур. Ззркаржж мэ' мулатларынын гг^гал тарнхэ малкк олиасы, аз экснии хагг зарадычилынзда, зазылы гбвдэяэрдэ тапиаси ояу костэрир ки, бу халтын обзектив алэм Ьадисэлэри идэ »5унасн0атдэ естетик тэфэккурунун эзу дэ чох гэдааиэрдан форкшзпдага бэалаА»ыэдьгр. Зэрхзрдик лексккаснныя струкгур-сеишшз: чеЬох-дэи таЬлили тачрубаси дэ тэсдиг ед1ф kïî, hamni сезлэрин

- -

йзрьзаЕ&шааы, Ьэгетв?г*г дэ, гэдаг тарьаэ иаваддар-

ЦубЬэскз, иуасир АззрЗаЗ'гак дашшдакк гзркэрдга гзкеикзсыны Геч дэ Оутевлукдз гад;ш лексик лазлар сырасыаа дахкл сна;: олшз. Чункк Азэрбазчанда заркарлик сэнэти узун за*Еи!лардан бэри }апа.)ыр,ш1кшаф едир вэ тэкмгишэшир. Санэт заказьй нигашаф етдккча исэ Ьзшш сэнатэ дайр анлазьшлары кфадэ ет!йк учун Jeни дил ваЬидлари дз заранир ки.бунлар гэ-дш лексик яа.)лардан илк ковбада оз гурулув хусусиЛэтлэря №Э фэрглзнир. Бела кл, гадки лексик ваЬздлэр, зсаеан, иуаенр днлдо квг. - сакидчи тарккбшю азр^ишазан сезлэрдэн ибарэт олдугу Ьзлда, нисбаган сонраю! деврларда зарананлар торэиэ еезлзрдир.

Зэркзрдик песзси ингашаф етдикчэ Сззак учун иашэдилэи аа! а ад дары нлэ запасы, еанаткарлыг вэ пеша нлэ баглы о лап лексик ваЬидлэр дэ ]аранир.

Ояларык структур - сешотшс чэЬатдзн а (рэшишаси, Ьаычикии саиатии сонрага »шкюцафи ила Сагш ваЬидлэрин тзШилз чолб едшшэси гэдкм во зени сезларин формалашасынь тз'сир сзотарзн аыилсэрии муэззэн олуниасы бахьашндак мараг догурур. Аззрба)чан зазыла абэдэлэравдэ иплэнтш, дакмн муаскр Азарйазмак дшошдэ кстифзда едилхэззн бир труп сеадаркн араздкрихкасы да хусусн эЬаьзшэт кэсб едир.

Бутуя буилар иса аравдцрцгал ыовзунун на гэдар ахтуав олдугуну с у бут едкр.

Уадгг^^згы ¿¡зслэд из Еозд^адодо Тадгкгатык зсас ыэгсэди АээрбаЦин дшзгадэ азрторлик лексикасннии ^ормалаизйаси вэ евол]уси.1асинца озрэнилмэскндэн, умуииззатло» Азарбазчан дхлишш лексик системиндэ гархэрляк лексикасилш: ;,ерк!шн '.г,'а] .1 анловдиипдан ибаротдир,

Бу иэгсэл.ю тодгигстда азагидакы вэзифзллрик }ор',и(о Зеткрилмэек ей чзкилир:

1)заркэрлпч. ¿гкжсаскм а;«; гзяиа леке:-:,-: гатлары езрэи^к учун Апэрб:ц'-:".:-. ззригрд1.мм:к тарихккз кооор салют:

2) азркгрллк соиаги кло оаглы тедоБиария ¿гкеюс-теиатих

тэснифпьшы

3) зэркэр^ м }ар.*и;п макбэлэрини костзрызк;

4) ооркарл;в-. сэаота язи батлы саз ьо ифздздзр учун

- ñ -

харгетерж охал uyt>j

ярт1!о::пдэр:-2и ._>Э1 j

б) зэртэр'плЕлз баглы сэзлгр;:« "апрели аяэ jfipe«Rau фрззеогожзчлзр, атагзр еозу "з згрбз-¡¿зсэягэри яэяэрлвь

Süs-rssra jssxsys. Дяссгртаица йгкньв ваг-?л jetnsijri Dnsaa ::бгр:я?дар ra, здтсзяздэ алх л^Фэ овзраг tór.p6aj4ai! далшда зэр"Г--г>тас сзнзтл asa Сзгла те^-глгзри: mottest-CQiaimx sap- •. :-.'syncseu a<;:'-p?.;;j japrass?»

гз'.-.бо.шрл .тясггрпл::лс:-с:а даксга-грапзкк шдгяяер.ч nyaj jsH^np^ratp, зэркзр^гг тгрклигргляя }гра»яйсы ct'-hacimsa ncinniacnja nprniexnxsspîsnca xycycajjcwi-ípsí узэ чихзрцзир. Вир 'ïos сэаггр екгагзяз ïsteirs чэгв едгкяр, haöe.23 архаоагтаз, jaxya бу хуа jasas cd ^«вэирдз

муЬг-^гаэ. олуя:гуа езадэр a=??i> олаггр. •Згржйржхзэ бггла созгоряа yateisi бела бкр nartraja nar^jo ссгд ггр:п> tci, оаггриа фргагкггссы бйлагпепхэ ссгзтгх »o^rrtypya згргжген зэ бэягя взвгул тагсблэрл ?;.тэ бггл^р. 3? сктаэр !>зу гэ&йг Beisein? ¿aj кгя ^piascsa .пэ hri хз ес:?~-са дограгрлл joparais» <Jö3isp:n езуззтетгкгзлз ггетергф.

терс^лзл, бу талгига?да uyajjeii ел::с:р. га, го^.л xe¡temt гатмэр гу>уД5>таа :œ::5caraEnjo гаг svcycnjjaisapn s?œ

етясряр. Лахип onxap еялхроз Caiii™:». ftsx *зэ rercisraijo ajpansäp. Еурзд?л да бежа яэтачэ «глаз» sa, заряэраяаэ багя: год1П1 skckk j'ajj.api'-f ]арзл:'л. тарахи Typst дилзэргадэ aaraeantajEH формагавмага базладогы дэвр ила багадар.

йзда^гтгя ^з c^sn Тэдпа-атез

лэзэрн иуизаегрггдаа Asapöajusjs вэ дияэр тур:с днлгэриагш невэ-саваг лэтагасынш, бу дтаэрпн aasHjaiasu ог^м ха-ггарщ шддк мэдзггл j j аткггдзгс! уиугег чэЬдагзрги аразяадигмасгжда фэ1даганиаг оггр. $?ссергасгоада авдэ едклэя кэтнчаюрдэп йзэрба]чап дцдгеткн таригп ^eicci^to^oitst iac<j вз Д1киге1еаюки.1асн иэсэлэдэрюаш гэдгипгадэ да шгмфадэ еди^з бпяэр.

К-этигатыи fffcsrcs ßhsmijsm оидадур га1„оиун нзткчалз-ри Лзо<5а1чан дщапг.га егнограф;^, sa турк жяяэ.:ш

архаик сезлэр лугзтлэринии Ьазырланмасында кениш истифадэ едилэ билэр. Бундан башга, бу эеэрдан тэрчума, изаКш, диадмкголожи, етимоложи, терминологии лугатларин вэ лексика]а аид дарсликларин тэртиб едилыэсиндэ дэ фа;|даланмаг олар.

Годзиагш ¡.-¿¡Тамара. ДиccepтacиJaдa тэсвири, м\та]ксэли-тарихи вэ гаршылаидырма иетодларкндан истифадэ едкими, арашдырылан мэсэлэлэрэ синхрон вэ диахронж аспектд эн данацылмшдыр.

/лроЗсгЩя. Длсеертае^&чьи асас муддэалары республика мхпаслн елми конфрансларда, Нэсими адына .Дилчилик Инстйтутунун елми семмнарларннда нэ'руээ едилыиш вэ музакира олунмуидур. ДиссертасиЗанин мавзусуна дайр онун мавмунуну бутввлукда аЬатэ ед-зн о мэгала чал олунмушдур.

Джсорхзси^йльа гурулузу. есар кнриш. уч фэсил, нэтичэ, библиографией ва габул едилмиш нхтисар вэ гысалгмаларьш сизаЬыдарындан ибарэтдир. •

К2ЙН 8САС ъзшт

"КирггГ дэ мэвзунун актуадлигы, тэдгигатин иэгсэд вэ вэзифалэрн, зенили^и, методлары, иазарк ва практик эЬэмишти, апробаси]асы вэ гурулуиу Ьаггиндг атрафлы мэ'лумат верилир.

Тэдгигатшыаыи об]екти олан заркэрлик нексикасы билаваокта мркарлик сзиати ила баг.лн о.лдугундан. 'Кириш"дэ тогдим олуныуш "Азэрба}чан зэркэрлизи тарихиндэн" Олмэсинда истэр зэркзрллк саизтп.чин, иетэрса дэ умуми^зто мотал е'малы ила б?лглы пеиэ-ссиэтин формалашмасы вэ ижишафи тарихи этрафлы с.эрЬ олуиур.

Эн гэдку. двврлорг.зк •'•«ш-.уараг куиумузэ кими Гзфпз, о сырадан Рлгг4>гав1На ¡--у куггпшиш зн азнгцш ва ранарэнк рекионларындаи оири слмуш, Аоща вэ Авропа арасвдакц муЬачирэт р.э тароак ^длары бурадан кечмвдир. Мил.)онилпикдэк хэбэр ю-р??. Ааэрбаичан Гафгазла бирлшед« тукч да Вру м-)дак!!3 ]зтиии!! шкин рэтэнлариндэндир. Бурада метал

••• ¿.-i "-r..M. i" v. .s -f-IV

Елозят- дэвру /V- IV »жшлликдар/ /зоргадо

?оп"Н2 л a vjí'í >:?ír-cna бзздзим ?yn*-ï />о->:>уадзЛ »' î -П :cíH!i.'Jiií!M,?p/jf.'pa4a:i ;,'?rñ.- V^póajr'.?íí «"y .va

таг.нхн}<до да!-sa ehD^ijpT,!-:; о;::-:/гз, . а

сь'радан зар;ярэдш садаккуду па «rcr¿í¿-ift óajyK тс'сир гаотРС'"!:']":» Эхбой ус-м-али ¿».стпсСадас1?: ;ш:голзр

сзндакарлар ортнг тут уяукзяр,бя&рязсэр,г/я?.-;."' гл у?;г.тс:,--Тоф neSHMajVy. ' ' лаГ^-ГКГ;

г;- !•:■]'. .-у: j техники усул?ардак кетйфздг» «тмэ |з

öaßjiajup*&pй

/зрроо^инда ггпжза <?. о. II tJwmaxHjKii соку 23 I :a¡-нилодиэ «ггиингы^^ги гвбпрз-ч тузя дояр sa .-зол ¡глукнг-га <5au»aj4}> за Зуну«яа уунч яевпу >-элзш) узгиупую дсг *¡p лэзру йоргзрзр олур-t

•\s3p6.*ílvr?hílo е'ö'> 'ч,'р сур' ót.b1 «дала^,

оэч nytfbecirt ' я, óy оразид» чсптзш «зтал jaierair-v/::; '.veten ида гё-г^до Ь-зч ,ц-'< д»)ил »trt. Дзсрбагхпц"? "v-ís

■агггГ/зрЬ' ;)й •■■зго.у-г^.П'П- бггхи бмр с:^? ;г

V^^ixanJnea гс^^ы/гр.пгн tchíís^VJ ГТОЫЛ Г;?

лучу;. <й'.'-а-:огу"ч-а ачгзрча 'екр>-а,

'-'î-'.'y.ïVK, \ehyр-угу;< пэ с, / jлориния» гьмш :-> içyfiyai^u чзигаг ^Bjaispmbîi /гикзп. reçy,

гг*, -VJK9 "я / ады чй'С'.тр за Оизге« вравши ^в*»;"*

-^liLMiFim''-________-____________-____——--------------

\\ (i. Лскаиьой. Stsuih ргзшягия дрзяи^йгзй »»таяддегка л >'@?алясобр80атыва»^его пролягодствз ча террит-р:«! ^ерЗяидгсшч - Древние «yawypu Кавказа и При'ге «ношс-лск степей, аып : "Наука". 1987. 14.

¿. Asa.cónj-rai rauioßi i w., Ruci, 1961. c. 29.

'i Jeuo '¡рада. 34.

■i. H Леланов, f. fi '¡.Ълубгпшу.. Ш. S1. я-лдо.

iipxco^oîîH грзмчтклзрдай '"raus в:» г^муо

прврл^тлэрин 'каталогу- Ваки, ¿S66, c.'ôo.

i'u'apoT Гафгаз Ai&yasjacbs зразксшда

ю-Ф^дэзаоев Азэрбазчанйа гаркарлилСи ишашафина дгЬа да тч-гаа всрмиэдир- Артыг ераммздан эввэл IV-II зсрлэрдэ ¿¿арСЗДчзнт шишл аразкоиида гэдви гыгид-кумуш устакары Yöyk, сырта, издало*: вэ биЕэрзвс кимы бэзэк aaijaaapu ha3Kp.c»j upgusap

V-VHI йсраэрдэ Asapöajvaa заркэрладкндэ jeim мэрЬэяэ стгад.зир. Садзф, згкг, кэЬр?«5а, гарадаа, ггаш, г^щтл, тунч.

гаш ма-геряаляар зэркэрлик ш' мулатларыиын истеЬсашна -»•гбкг йд^лпр'', гар!а'1ша: азркча со;:эт cahscsj кими тзиаккуд ■гажтЛ

Лз арбаjчан аэркэрди}« орха осрлэрдэ озуиун ниобэтан д.чЛа jYKcait csBKjjaüHHa чата билмиидирЧ Бу довр йэртарлэрингш Ьазырлздгя-и ба'зэк мз'мулатлары акагыдаки k;!i,;:i груплавдырылыр: билгрзгмлар. уаукмдр, сир?алар, а смалар, сшпаглар, тогга' вз тогзв, 693SKzap»s.

Аряьт XVIП асрдз бзд»ш г.этал мэЧудатлариаыи мухтэдиф иумукзг:зрзз е'калатханаларда кстеЬоал олунглга бапла]ирб.

toanSajvaii аэркэрлкг; тарихшшн араэдьгрилмаса гастэрир (аз, ■ XIX-XX эержрдэ toapöajvan ззркзрлик сзнзти jepjiüi яиааддал ксткфадэ едгшоси гэмиииадз давай вэ гакияаф етдиршвиа, }аргдьшш бзззк ю* кулазмары асасэв астрал, аооьпрф, тбахн, Ьаадасй иотквлэро зсасяаакындур.

Ж г-срин 30-чу ндлэриидэк башла]арат хавг зэркэрявдшз фабрик иеУ81«ад усулу да алана олукур вэ белзликлз,, teapöaj-чан зорпзрлал? икк - халг зэркэрдж зарадычшиги вэ-фабрик

1. Ii. к. Рзаев. £'3вслир>юе искусство Кавказской Албатш. -АЕАЫ, HZ 1, 1>;.!гу, 1SS5, с:. 74.

2. С. Асадова, IL Лбдуллаэва. Художественная сбработга металла. Баку; "^зьзчы", 1983, с. 12.

3. З.М. Буйийтсь. Азврбо&айн в VI MX вв. Баку, lüöö,

с. 66.

4. Ф. нодшав. дсср&дош: щтта оCV вяЬэрлэркздз мсталишдэмэ соязга. Еака: '"Ssu", 1Q8S, с. 80.

5. Jena средь, о. 01.

6. Ф. Ы. Еанали Аазрбазчая аоЬзрлори. Баки, 1360 с. 23-24.

g -

"crohcas усулу jo ту

•л е р г líiijap í ' i и " ! -геглтич г.эсппфп" пдг.чпир. Бу фвсия п«р«кргкс тер'ппизришя! ва бугозяуадэ лепэ-свяа* дюпсмодэ&и там тосшфши верэя 2 0&амздз:1 кбарзтдщх

îtec бэгмэ пойэ-сашдаго баг/л глжик заЬчл^прт-г лугат тзргагбяядэ jppraw hcqj сгукму^эдур.

Пэпэ-сеязг хеиегасси ¿лшшяклэ иуэталзф вдлгр изгада уогдкп олулур: cs'!~" *?ор>.гт:яоло;п!заеи, халг хздотягя .гз.'жкз.си, nov-z-csi • ссогср:«, Í'ÍT.P

лзжза зэ ü,

¿38póaj'ica лютзшниядэ лэ б/ ггбнлш олсп еозгэр ja "пепэ-сэнзт сэзлгри" К ja 3 "аеяэ-сояэг ааггеаксензда ашгндз raaíT однгяр. Бу лакеи: гшш iwïïoxtù '"!ï> адгаядарцолгса езу да оауп «r^ajfn» .гэдар тэдгрг (Щпмзяйкйч ггготаркй, • •

Еоккрэт бир дшап sapnrs озрзгсш-

лэ 5!3 а' тпбарлу штод teim хокстпсзкя теюткк груплар vapa тодкн* пдааксащ)3. Пгпэ-сэпэт Л22се::к,асизьз тэзгктя,. "бу гзксгк гага дахия. шач ísisskí груплгрш .'¡yajjoiixs^p:^-

:.!sciî dcpypr-íüjií yyp!toror.s3p ?<фз£од53 го.1д одид-

.

Пзпэ-еоаат ^згаееша йэхгзд огзз hap îîiîp сзз ïrcîohoaasa, атагш ¡Saaaajjos сзйэзэря плэ бэггн олдугуадан, эмзк прссвся вэтгшкшдэ шздала кэлдя}»шдэя бу сезлэриа Зараяиаснаяшш форгландиричи алауэт дэ сагарла баглн о.вур. йстеЬсаякп дитар саЬэлзретдэн фзргдн олзраг.гйтаквзгг&гэ

1. А М. Гурбзнов. ïiyacHp Азэрба J чан эдэбл лил;!. Еакы. 1888, с. 238.

2. С. Чэфароз. Цуасир Аззрба>таа дили. Баки, 1282, с. 80; ЬЭ.Ьзсзаов. Ууаего Aaapöaj'nu днлгшш! лсксштса Вага, 198«, с. 186.

а К. fi tíycaeB. Лексикология ткркскнх язьмов. Il : "Ifey-ка", 1984, с. 12.

4. A.A. ИЬщаззв. ilpsaupaiu состазлегпм Т15ркско-русскз« сдовзрей. Я, 1972, с.87-88.

- i'o -

хагли кавдк bajara vsxe занзкы ten я» «куя кчйшми, шг^танй, au бавлы^ы uc& естехик тафэгасурук\' гк& ездиркр длиш да '.гзфоккур гадэр гэдим олдугуну нэаара «шгагда бола Kaïisvaja кагмак ыумкувдур ки, коталишша илэ баглы псез-сэ-кэг доксдоасыгшн japaiîMacu да естето'с гзфзккурун фор5галаша-са ¡'-ла бир довро тасадуф едкр. Бу о деыаздф ки. Азарба1чая гйлгшш ecïeïta; уафэккуру на гадэр гадшдирее, онув »атаг в'шли вл-з багла лекекгггсьшын чг&рихи да оир о гадэр rafiima-рэ 'чихир. Бу кзткчэ о езуиу догрулдур ки5Азарба)-

чан japan;.arf катадиаизма лексгасасы, о cu¡xxi\z\'-

зэряэрдкк хсксикааы scac е'табары илэ синхрон касшедэ коп из caraiE45ija бэлуна Gitaxajan ва1кздлэрдэк ибарау олсу.в, Нэззрэ алызг хазиздцр ки, нэка пакилчи гс^лулсы просео* турк дил-лзраша, Ьэичишш teap6aj4aH дцшшв, илтисагилик дэвру >ш багыдар. Иятксагкмикв шзаш йзрЬзлзсшадэ «едка говудоп вэкилчилар кзкуи ка' касааш казеине вэ сезун еэкилщ-: ¡ш Сир saíi¡vi тзекьл етмзоинэ чох 6sjy¡; та'сир костарккадир Одур кидг/асЕр дозрдэ сар?а, куиув, бштрэик,алтун киш сел-лзркн !шк-1;эюь-.чи Ьудудуку sa фуикс^асьши Myajjon етиак чох чатдауэдр. Xiuüíü шггисаriiEijwi сократи мэрГеласинда юш езкялчи еарЬоддл wyajjai: олуныувдур.. Бурзлак Селз натичаза кзлзак олур ки, изтак^лчю клэ баг ли лексиканын japaäua тарихи даЬа чох дкшн илтисагилик деврука тэсадуф едир. By довру к с а нндк коккрет тарихла кастзрызк муыкун дез ил, Еукуила бела, халпльаин илк J аз tum нумуналари илтисаги дил i'V рулу пуну акс отгдкрдицшдэк.белэ гэназта кэлмэк олар rai, ha-иш просос ерамедаи чох-чох авюлкн мшшлликларэ баглцдир. Чункк ез илэ фэрглэнэн илтисаги гурулупут!

З&оршлаянзау млашиимлэр арзинда бол вера Сглзрди. Одур га;» как-иакилод T'-ipiaiö.'iaa ajpiumjab бутун созлзр киш hstc-m TíQiSH пою (^аичиикк кс-тадшдэмэ) созлэринян japam¿a

тарихпни дэ демгшиклдр да&руна гид етмэк

олар.

йзтал b'K-uiü i-.'.'j паглы г.зшэ-сзпзтин дорд са^еи оздугуидан, : м-н..--;, дахил олан свзхэра да

ДвРй групда 0\ оаар:

1) Ä3UHj>\;.ii.;i;;r.3 Саглы созлзр: хоиир, ш, гою.

■-•11 -

демирчи, балта, j аба, ^pjzs аэ с. '' '

2) шскэрликлэ багет созлзр: :л:о, rasa, чаи, лэ]зн, газая, таз, маи*э]и, шюквр во с.

3) зэркэрликлэ багги цзздзр: узу/с, сыр?з, биларзик, бО]увба?ис голба$и, зэр:яр вэ с.

4) тзяэкзчшшклэ баглы сезлор: гене;®, . бору, wjp&b, навалча, твиокачн зэ с.

Диссертас?иакын осас тздгигат объекта ззркзрлшлз баглы сезлзр олдугундан i Маслин нкинчи болмзсиндз ззркзрлш: тершшлзрннин тема:'»',- таенифаты мэсзлэлэри нэ?зрдзн кечирилир.

Оздтча рэнкарзнк, зэнгазд oi.au ¡зэркзрлик лексикаеыны аиагыдакы тенатик груплара ajtfpwar о,тар:

- ззркзрлик мэ' мулатларннын Ьказырланмасннда истифадо олунан материалларын адлары; • •

- зэркэрлик мэ'мулатларинын адлары; •

- заркэрлккда шгифадэ ojiyiran адзтларкн ва хусуси тэ'снсатларын адлары;

- истеИсал-технолоЕи просеслзрнн вэ бэдшг-техшжл усулларын адлары;

- ззркзрлик «У ¿улатлзрыкш Ьазкрггчкзсиядо ¡гсти^пд* олунан нзхьиларкн адлары;

-■ ззркзрликлэ баглы дтс-эр адлпр.

Ззркзрлик т' иулатларшш Ьазкрлатг учун кухтзлиф метаалардан, пимэтли зэ japKffHjKWW даилардан вз с. --дэ.\' истифадэ олунур ки, онларьш аддарынм да бу чур груплагсдырмаг о дар: ш-и (й игзалгария адгзрн (гшня, хумув, платан), отаая нвтялвария адлара (мис, галай хрои, мш ?э е.), агвза ттал хзмяълэрхяня адхари (томпак, бурут, тут, t«?хх:юр), ettSuarzs /яаларяв адлары (алоэ, Ьртзат, jszyr, сапф'.р, зумруд), ]артггциатт яаажарт адлари (топаз, * ииреари, фяруза, с\'ле)маяд^ми, малахит, шша, буллур, иушк, ею'гр, таре, турмалин, jawm (jasoMEiru) ► auaaomtr, егяг г>о с.), аир&рлж яа'иуяатдаршш Ьваиряашасют ксэт:.3эдз озуяаа адкзры (Еуаэ.кнпс.сумук, бу]нуз, капрон, нуы, гызыл су]у вз с.).

Зэркэрлик мз' мулатларннин Ьааырлакмасклда киткфада

- %г

глц-жх?; us is^uTim^v^ /¿sisap:-i; аддаръзш да sf> ¿сиегевзда I2CÎ ^рштовда б*флвядйршс о*ар: го&щ кукэулш дггдарка адлари (аьдш, jas«?, mpaapn, йз с.)г суп'к пцш-гли еэ зарамтщшхлк лагм.гр; ';; едгарц (дэш? кварс, фиатяг, ерадшт нзИрзба, сятъгж as с, )

иг iwjz&xajzsszn io-vyö сыргеша баззк е. г.г-. аар-лй&жзр «оро^гадэк Ьазырлака», Захуд

5••.-..'V;'.'jr/t «Dî-ç^i сда&оиин слиркк.

otíjavip^í ююшиардо ysyüY* гулатш.

ст-лжс, о^р:;;:.гхаглл':><, бала'.иаи сэ белаик вш:этлэндкр!.!а}у х.чйг-зх' едка. Бу базиидап овлсри* гудариш бал бззехяг&йзт га:/, ui'faîSa^y» дажет ш С. )гадзж-сжэ 7: ( ¡.s^njos, cuœiua, йо]упба?ы> чочш ва с. ), sos га Qapuzs Gszsitjzspvïtim (бшвдекк. узук. базубаед ва е.), бед ж nc-ury адхарика (изляр, tame риал, uiissi:,

взаяо ва с. ; йглнэк охар.

&jp:2iiiziüi лсксихасилт. кну.яь охай <sj©s едгч^хта бта r-sac ахгглзраа (ахэдая, ¡орук., гелдб, бургу, síaar -угчуе»- sa ), сэдззд;.; гуэ-лй^тг (.булов, jej'6, звррс'йш, :-юр!»дг1.% 1-цэдт, «¡эрггвр на с. ) bs ejca¿.-

а1\шу,йт. (ushätt, нтаи, а;;:а2аг«-герззл do с.)

ajHpupE4.

KstttfaaA -rcœasaca sfoesoea;»» за Gojçai-xexm-xsi усуякуш ¿3&z¿::-j 1гувафит олараг кззвйгшг-техсайзааз (öy/ш, с pansa, аврлэт, ecus, шш, пардахлаиа еэ с. ) в« е^лмшжлааг рсулсзглгз ( езбвючш^к, иттогзлиг, eajsâicsjœe su с. ) аадарылц зЬатз сдир.

Аззрбтмчал аэркэрлэрк гшырладаглары кэ* ыулатларш узэршадзки пст.тиэдш суроткяа тобии декорахяп формалардац íaj, удйу?, .-шаг, бади*, гув вэ с.) алшашар. Бу Haxinsapu» $t¡!«xit усулука еса^гздыгывдан онларкн

ад8шдафыд!/ас.'^!.птс' ¿»спз да е>зчзат!«> олмувдур.

¡¿отафэрик усу«ч .¡чраиаь оу кглав a'uapí£¡H o;»ac.»¡i акагндахы юани грушиедг.'рмаг с,дар:

- uaöav:.* :,vr».x53 нт-оширы: адаарьк сухй"^ суибулвэкши^ йзхуг,, ie.tx'^j - japnar шклинда олаа вахш.

- гллгз ".''-"•"!

■■ i/li aoxr-^i лял^'л^лл; .лдгслл: ¿л';:,; ■■

олэл hpsait.í, sy^ c.:z"~<x~j - w v,sr\'.¡: ¡ л.ллллл; ¡ллл ;í?.xl""!( -^rл.:.'j - глрлг плпл-сл ол!г>'"лл— , - баллггуллгм ■ лллллгл; o;:1:'! o,

- лэлдое;:; -этнолл лалг л'?гл:л лл^-лл-л ллллллл ;.• -• лллл' буегн OÏ-->F лллЛ: - -ллсллллл ОЛЛ: '-.-ki,

- mzóykjivsm лзр'.ллс^плй ¡:a:ra, ул ■ y-^,"-

.'агли "fí1-a. - •ол'тл ; л~л

'л ло c,

• лех-рлл ¡mnzr.i ■. ¡тыллгры:; здлгрл: . wy" удоздокшит нак:^ луглл - гл.:1 л j Г Л;З ,

- j,j;Tïî-:£i,p,ii ллллпллл; лс-л(,п во с;

-- ibptS'h ;V"cnHLÎ! óíJJVíH •ЛЛЛЛ'.р ЛЛЛЛ ЛЛ

мухтэжч GHjплар? ол.лчрл олалллллллл ^лл/л!.

• - урз;с ллклшда ол;<;: лллллл ллл..лл - лллл

глслсашпл travfo, олл: пгчх; л"л - лло л; л ул:1.;

.T2N i 'л Л; "' / л ; ; г/ Л Л'Л * Лг' Л ' ■ ЛЛ''ТЛ; С.

í ■Ъслля ллрлдрллллл! ол>гл;л -.•-<> -

;";p8:,'rKü:íxUD -ЗЭ 0у/лтл:уллл б/ "ЛЛЛЛЛ'ЛЛ. .. ' лл • 'Л'Л !

лллрлеллп :л;¡:o грул-■•■? ллл';Л"••;',:

I) :-"¡viy.-! 1л-лг"т!лл?л: лр; ллолл:-' лглл, л«1"';-"

••»р-/«:, .-горз/г-';/, ллрь' по

Я) r®n¡ri дакрзло'.r.V.Î.V.., 'ЛЛ/'Л. :.:>г еыр?.% Y4YK Фзрузэ, Op:?JJjam\ голал;; 30 о.

3} орпзи-дпалзк? свешали сгкшр: лгкг (сдагл). лллл (дул)к луо'а (сырта) во с.

îisHW. дазд»л» иггэдшэк созлзр ллалолтл'ллллр'; о:иасалар да, очлпрдся фзрглг!«грл?р. ^эло jeu уыумхалг далгапда оро.зн идэ илЬлуллллль'р-ллллл) шву олуб,здгчи дазэ дашл аешдыглара Ьзлдп, !.;С"ПДУД даирэлэ iKtro^ossn сог^ср йчтгеш! лоЬ-ЭДли Иудудлетго зо одгбч д»«;«!» .toitcí:^er.va дэяиллкр.

II фэснл.пэ о р г; а р л и к л о к с и к а с и и л j а р а и и а м э ;¡ ó о азра ^ря-лдж.'«!©.

Зэрхорлнк дексикгсы узэриндэ аиаршган !{ycüm.wp ?дастэрир raí, бу cahaja аид ол?н сезлзр'.ш 6ojy¡t sncopüj )этг: лилии годкм лз]ларьшы aico етдирэн ваЬидлэридир. Бу исэ оиук^а

lioah едилэ билэр ки, зэркэрлик сэнэти japamia, фсрмалаша тарихи бахкмындан чох гэдим даврларин мэпсулудур. Еашгз халг-ларла злагэлэрин сон дзрэчэ зэиф ' оддугу илк деврлэрдэ ззркэрликлз бш'лы мэфЬумлар эсасэн мклли зэминдэ ¿аранмьвдыр. Лакин сонралар дикэр халгларла мухтэлцф злагэлэрин заранмасы ьэ инкишафы нэтичэсиндэ зэркэрликлэ багли лексика башга ди.глардэн алын'мз ссзлэр hcca6icia дсЛа да озпкплзшмишдир.

Ьелэликлэ, Азэрбазчан дилинда иылэнэн зэркэрликлэ ба^лы сезлзри ыэншэчэ ики 6ejyK трупа белмэк ■ олар: AsepGajuaH (туи:<) юимели созлвр, аяшма сезлар.

11 фэслин илк Оелмэси Лзорбд/игш (тури) шивали свамрин ТйДГКГИНЭ haep олунмушдур.

Гэдим турк мэнбзлэринда зэркэрликлэ багли онларча сезэ раст кэлирик ки, онларын haiicu турк дилина аид олмасыны сезлэмэк чэтиндир. Она керэ да lisp haHcu бир турк дилинин гэдим лексик гатларынн арашдырмаг учун мутлэг умумтурк лексик фоидуна, мудтарэк турк абидэлзринз мурачиэт етмэк лазымдыр.

Азэрбазчан дилинда заркэрликлэ баглы адларын )аранма вз иикишаф тарихини ujранмак бахкмындан исэ hsu муштэрэк турк абидэлэри, ha.« дэ Азэрбазчан зазылы абидэлэри ejmi дэрэчэдэ бэзук оЬз?.?и]joTe маликдир.

Азэрбазчан дилинин тарихи ле кс и ко ло ки j ас ын и арашдырмагда KyhyM эЬэюцзэти олан зэркэрликлэ баглы созлэри ишлзнмэ характеринз керэ ики трупа азырмаг олар:

1) гэдим турк мзнбэлзриндэ вэ Аззрбазчан jазили абидэлэриндэ ишлэнмиш вэ муаоир Азэрбазчан эдзби дилиндэ бу вэ )а дикэр шэкилдэ горунуб сахланмнга оезлзр; -

2) гэдим турк манбэлэриндэ вэ Азэрбазчан зазнлы абидалэриндэ ишлэнмиш, лакин муасир Азэрбазчан эдэби дилиндэ унудулмуш, )axy;i диалектлэрдо горунмуш сезлор.

Еиринчи груна ewp?a, у пук, Ошт^хшк. ку муш, ахтун. гызыл, гурт?. болб.ч,", дутш вэ с. спзлори дахил етмэк олар.

С ы р г а Сирга :ч".ди,м туркларик истифидэ етдкзи муЬум баш бэзэклэриндэн биркдир. Етнографнк мо'луматлара кчрэ, Айорбятчгшда эч гадим пирг» т-yiu доврунэ тзеадуФ едир'.

1. Аззрбазчан етногра^изаеы. I чилд. Раки, 1088, е.37Ь.

- ..

..'.д; '.чу;a aw • o¡v;--:::/j

audt&iv. ;vj:\txva :/i ¡«¿н'./у о.-:пн .!г'.<гч ír.^co.r/--; ^ta-vc .с («яге« et»«*) -лг/тря, onys« т-»-у/иг- -«."»s

«-»•ал--) .голмта >zyjire4j» .л л •v." ■>•■? : от.' jax-';

огах^з.'.'-.т) а'";: rv^a-^es-fr:;". .до

••л:гт: ::сг;;.?одэ огукур.

г!у,г-"ГТ/"-Ь iToiieYKi*. "

'туре,:?.), (г?--' . с;.....: , г-'г\ î, ;

,„,.,„.,.., ( 1TOV, ;. , V-VÍ. ), ^rx?

(П'рЯЧ. -lîasît), ), (гу:!. ) ; ! vy;. i ,

v.." • : : (xa'íL ï sa с

ЛзорЗДчзя дел'-тчдэ gít;:«. сйг/гг/н порглела •«;(•-> »».угп с^зу ло чятодилир. .Дэз^н грГ-л|'г«ч дилгаш »к-h -н лур.'ичГ'лдд оу oca "г~:с.'.г} ycv:;" тлгЬ

У. йрпнгл "У н: .чуг"- -.--у

Г': ; ;:• (I«, î 11,217). ijjspôajvïi ;-пг."\т::; -fw:

•■¿у.} h'."'г1: бу осзу:; ду^з "op'op

{ASí7í,£78'i. йуп;-он fera, -г" 'с:-о1, •■"

г")- r—¡r ■.'•.ovj/'/OT-i '>:зу::л у" •.i?c:i,'y\"л, ""о).

Отгп r.r-.i ......*••• •••- •••: *■■ j: s'■■■ : -'--у

rcr?;';1.//-: ^уг"! Oísp:,:'.c>;.j;y> rojyo

By '¡ечу.'! îïiv оголи "он'ж чугга:.!:/)

M. Ргсэаеп суд?2 eoayjjyii /к/уз "сг.жу!

бе.ет бя» fgcîp грзл! сурур ки, оу coa ".т-жпс^к, «aros-»" ан::п|1глл узел tyçA-jxazï.y^zx.'?. 'ЧТотсб-.'-Лэ';^

Горгуд" шастанда rej;-*o oupximi

(Щ\ 53). Ззап г»' naja баз '.*. K?cr.?t>:sH*r.! 'Тйврн'Чзяа р-?с;1 í".'II, í , 73>- Нг>с:нз;иин úy свз

"дапд'^Айпу ".о'nzci^uiз з^^ол:-::;

Шч> -fe'-su c,r?nrar. -г:шг; (гте^г'гк)" ягжад^ XVII

»со Азсрба.1 vaii._.i азиди. ..абяг!осл_охзл. . "fephaHrot- ?уг-геСдр__

> ЯШч^'п, îfcTopïTO-cp?sœ!7<?x"»,?tt"ï ололарь цйс-хгхих

XIV е. , Ж I, >5. t89-2CO.

ü. -i, I'shpavaHoa. ifcc/asi вжгль'ш?л jíckcsíícic!! Î970, С. 6Я-6Г?

йогаздс жгкимиэдир. 0.tifexKJi;sjeí-í!Kü> фикринча, муасяр fcr.pvnjvîiK диланд^ки еыр$а сес-.у севу ияо га

¡»киикслнии бирлавмэсшдэн амэлэ кадмиидир. Сонралар иеэ бу бирдэашда и соек елкчингюиДОа утрашшдыр^. Еува охшар $икирлэр байта «эдгкгатларда да хэсадуф олупурй. Лакин бизэ олэ кэлир ки„ Аззрбазчан дидинда сыр?з cssynyn еЬтива етдизи • US'zu тана сеэунун ш'яаси уот-устэ душур. Соиунчу исэ гак ыорфениидак терэшвдир. Бу морфом муасир дилдз ез сенйнткк ¡.¡устзгиллизини итирмишдкр. Ласин Ьэюш морфэмин eteiir.a етдизи "гызьрты", "парлагльт" иа'нглары онун бир сыра дерввамаривда (мэчзлэн, дан iepu, гунн, гущ, 'токека, тоиднр, глтун) сахлакыиидыр.

j/.îjs ела мглир сыр?а оезундэки сыр юрфеми чыр коку клэ баглы торфом торамэсиндэн «барэтдир. Муасир Аззрбазчан дыкндз с;ф Ksicyuyii дериваты олмадыгындак онун илкин мэ'насшш аздинжи-дармаг иумкун олиур- Дакин чыр иорфешнин vup-iÄ дериваты вар raí, бурадо да парлаглыг.. ишыглылыг анлаЗкды аздын «уаиЬидо едилир. Бутук буклардзн болз нзтичэзэ кзлмак олзр кч, енрга вэ 'cans, азры-азрц сездэр олсалар да, уцуми бир аклазш билднрирлар. j3' ни сыр?з созуидз парлаглыг, гшарти ма'насы вар. Тэсадуфи де}ня ' кк, М, Кашгариник "Диваи"шда сыр ка.чуаун "ранк" мэ'касы костзршшр (MX, 1„ 324). Гадкм мэнболзрдз "россам" мо' насында шлодклан сырчи . созу да деди'слэришзэ бир субугдур ( ДТС, 505).

У s V f¿ Гсдкм турк монбзлэринда вз Азарбазчан зазылы абйдалэриндэ бу соз ууьук «¿ориасьшдз ипаэншиадир. Карундузу киыи, чаркхаа jyr.yK сезунуа ашаутунда j сашкп елшяшасизаза уграньшцнр. Умумиззатла, турк диллоринин бир гисшндэ бу сез самит аилаутлу, дикэринда иоа сайт анлаутлудур. Муг. от; турки, jyc/K, газ. гыр. stay к, тат. je зон, тув. хак. '-Тетугг, rai", у .¡г, г-г//-, озб„ узух, гаг. yar/и вз с. _____l^A.'v.í'^.VJLíOi--- __ыухтолиф_вэкидаэрда__иза>1

1. С. Ь'. Бахкишсла, С.млчюъ "'I'Jpxaiirw- т^рки*' Ыухш^едта-ги Клрагхжплу и ого знойно в изучении истории азербайджанского языка. ÂSTopèf. At.cc '..îu.ui;. Ф^лол. ваук Вачу, Î086, с. Ю.

2. 5ii X5<»«n;sa. ^фача^ш - 0алка{йкоо шмшюе слоЕообразонш^о. 19VV-, с. 66-60.

- i.7 -

«jyiEip. £у еезуи дняпдаки tíyyy/'

осг.с.чалар'-ц'» t.lA. Ха&ичэв ону "¡.\'х" ма'дасн нерэя sa «orîîri ¡к» earjajbp'^

Узу/С созуаун HiiO созу ШЭ ЭДЗГЗЛЭКЛКР'.5»<0Г;:/ atJjSHÜH гатс-рналн ío' наснида озуку догрултмур. Опу ¡copo до у?ук сэзунук етшжискхуаош'.' сэзлз барду йрагдчр!Ш'

«э.яир. Гадкм турк 1:3'лун олух» кк, $'sy;r «маукун

тзркибиндглга j уз коку "балл, ojHar, Оугуг;" насында шлэпмипщирíJ. Тасадуфи долил ici, бу мэ'по ;;у<:с:ф хур* дидлэриндэя тува, гзрзгаяпаг нз .¡акут дшдаркндэ нуЬаЗпзэ олункуедур (CIS. П. 2414л,

V'ayjyH бкр бззэк мэву хие-л баршта бэн» эл^лди^кни, бу чэЬзтан фзрглзндиричи элаиэ? км ио]даяа 'ааддчлгы позера ансаг, бу свзун rala "5зэд,. ojKar, бугум" г,®'пасы мо алш'зли олз,ecu фжря ¡ко разилагг.ет олар. ..

Бир.бэзок eœjâCK за»si -¿зуа турк • ¡¡зпяэяиядэ ке:гаа jajarawpK учуя бу дяллзрдэ узук сэзуиуа ".охлу ьсрсантлзр« g<'4 'на* на нараяеллврп дэ зараш.кздью.

S n lai73 sí п. By свз соддотдэ кеяии кеткйэдэ олумаи бззэк езиахгрквдан адцдкр, tespöaj^su дгл'п'д? onviur.

jaiœru бпр-б1ф:1Ш2з гам пзрахелп ;СР~З xœouca загос? лэ бгяубэпд сэздерпцдзп да ^сткфадэ олупур. Гол5а? сазу иэкиззд Ascpöaj<;an дигилз мэхсувдур вэ саг за ба? елом^пт^зривдеп ïsssîm аяукцугщур- Бззубаяд созу ксэ иувафаг ол?раг "год" за "баг" из' насыяы взран базу во бонд еленаптдзриндэп «барэтдяр. Bjmi 6уф oiuajbän учуй уч ыухтовиф.локсешч ксткфздз ол ■ геякмгача, «ухтэлиф дэврлзр'.га {«зЬсулудур. Одур ira, оалар^ан Ä3ap5ajvaK дили учун Кансшш stsrafii о-т.аеы факты да «apar дсгурур.

Aaapöaj'iaa д1шгадэ го&а? созу олдугу Ьалдз, бвзубснд fiy дил учун илхии садила бидмзз. 11у;-1Ю! сонунчу, го]д етд^имп;' soasa,__онун . .тан гаршлыгшш. .. Ояа . корз._дз_сккароц_.косикда

1. Я д. Хабичев. Яарачаево - балкарское жданное словообразование, 'fepicaccit, 1071, с. 75.

2. Этимологический словаре т«рксга1х ^знкоз. Обтет/фксгсю и меяглрхские основы яа б^гы 3, И. : IL, 1989, с.262.

тэркнб hrweejupuaa сбрила Graaiajas оезуиук

^¡до.. .-.дтамг $глри wate» ииакдирычидкр." Кош-этан Щ- зояйть чог,' ва ба/ ioiœ ыустагил сезлэрдэн дуээлдаш-. Гшдй.

оозуиун, учЬсчалк бкр ваЬид олюсина öaxvajapar, оыун пеки* TfipraiO шсоа.кзря.чи муа j зэнлашдирмак мумкун до.плдир. üop¿ да Ьэн.ш casyi* чаамлинда гоьбщ; оозундаки хчл^уи аса:; 'тутулдугуидаи, оа'гл; дкгчшюр бу сазун тариха« Oi'jMK и» :'ävi< :;ьалоотт би^здзсиндд* л/зла холдмиши члгт,-.рирзг»р Сделай. О, Чэфзрсву;: гжржчш. Ъаъх-лк оеаунд/ «»УК.;, «о улу/. t:o¿jai»»m» »¿и Ve»» аз дин корунмаса да. дупл TspiuíOiiüKh sow фсшдуна дахкл ола» оахорпик оозу ошк в.-. узу к с«злари:;дан горэмшдмр^

вкхлрвяк оазуяун с>ил»к кэ узу/" еоолэрикйп б«рлэцшо»тдаи калюсь фикриьэ дикзр тадгигсП-ларда да vac.-дуф одняип" Лаки« óimpam сезу экшк «э уеук созюршш Шдозшзсиидзд voysnca Села. sozöa? (базубвщ) зила j ¡лги биддирьир- '¿yara ¿üjjÜ.-юл в a Oaf созларикна, бгауЭ:».! »«>• с.»азу (гол) bú озад (баг) создэринин бирла^лсиндч:! кбзрзтдир ва jyr-арда гс)Д олундугу ккми, Oy ajpíxpic: Нгл •/.;•/ «jju: $уикси]& ;;аш]аи aüja ила оаглыдир. Бу бахшдаи бскцатк еозуну»; гурулушча бшгж ва узу/г сезлэрннда» иоарот uavricu í^'j<pa ciyfiha догурур. Лл'/.ар тарафдан, узук гол? делил, Оарг.лУ'э та:шль,р Сан кора дэ ксгисиа ьтыак олмаь ki¡, гурулуша да!» гадим корун-эа богзрзяк сезу «кшшд-э фарс джшкд» &упкси]ача озук о J ни олан aajanuH базубзнм адландарилг!зс1«а га'сир коитэрюшдцр.

Аз5рСи1чая дилккдэкм i>ojöa$ сезу кса ¿яароик созукэ у J гукдаади.л1лгл »арадмла (¡клмззли- Чуйки голо а? созунул jnpaiiüußu учу;« oaxapoœt созунуу; гурулуву aj«uii ва Myajjwi де^адир. й-.'.хг чыхирюг олзр ки. фарс дилиндэ tía

лоиееиинм* .ai-?'.ï:< fi'j» учуй <5»: го/ну««-. AsapCajucm днляндэ.гл aoJäfci? лек.чг.»и«ь>! '.-я."".: MaüViOASs (~кауб?нд сазу

осао ОЛМУЙДУ!-. £<',.\зл'л> да ,ч)ди»; с. у.. R.U íii^ia«;; созуида

"й^Г-.-ан-^Л^-'.-la:1..... .Ь^яси.аоглос])

i. С. í.¡vac,<.r. .V.;a¡>0; г.т.' дел? Jkxzj, î9?0,c. i CO.

И. 0. Ii- .'сох:,:, -п.; пиликни отпографик

лексикаца До лерлуг диос. ааго>э4*-рат Erua.% 1У93, с. 23.

■ - î.o -

tyrm Cesун «гаркибкада 6ivssK сезуйуя' mu <VV5 :«с*е*г!"гяга»тн& еах&знылыр. Сова -пгтс '.'.гсгззгйиия гокдашсы сонунчу к еескчик толсффузуну апдекикдкрир. Сна гагра да Ьэмян агцлшги арадзи галдырмаг мэгсади sua ж сзсч ахтисар олукур. Тзсэдуфи деяищир !Ui, _|ерли шшэлзрда базарит сезу зл? 2ЭКЛШИЭ ифадо олунур. Эблиндэ гэдим турк ÍMK, I, 518; я? орта зср^азывы абидалэрглдз да бу сое» билозик фориасьтаа твс&луф ОДуЯур.

Ууаскр турк :••:_>-риндэн турк (бплзик) ¡ ч-уркмач ( бятвт). газах (ù/ireaœc).. гэрагалпаг (бкяезж), xcraj ( ба&'зт)„ татар ( бал^пек)баггирд ( б плазе х), i"j*¥г (пппвзт) дкллэриндэ да бу сев р самииншя иоткраг^г^ одчадаи .чаладшюр. Ьзмзи; сездо р сесваии дакыигг дал» яаттэсиндг .чудача гсалд»]инн пушя етнак олар. tíyacnp Ааорбазчач двдшдэ сездоаддичн оэкилчп хямя -акит формаеы падэвмяр. Аачаг -'/уз ггакштисл ила }атшш бэ'зи созлардз Ьэмин txxnuvunuu ei ни ма'на чаларлары .трагдуты да муиаЬкдз адилнр, Ь'зозлэя, бела мэ'аа xycycajjsxa чуыурчуг (..-азул,за галмыгдыр, &?' га:: ' д;индкг дилсшдэ агачня ryuypsysxasmacu эвгзина тумурнуг бщионасы мфадасияи . ¿з етяэдврлари By о дегокдор ки„ созум эЬатзс'шдя ôs&ushsz шгздизд .довчТЭДУР. Туиурпу,? сезунуи овучу tahain етдтястэ адлиа олур ь-и, hrîococtî илюш

нз'нассша «зро ■"jyxpy"' aaxajvzi б:м,у.:р::р. ! Летйии, "öarziwt" ;,'о' часы -чуй вскалчисинэ аадднр. Куман тюк о.вар ¡ш, биязрэт сезуядэ-бягэ тзркхби "бшэк" (гол), -шяс ejKtuuvs тюз "óagzatísz" на' нгсы вэрир. Олбэттэ. бу иэтнчапин ззупун да элавэ фзистларла дэгиглоедиралнэ etmijauu взрдир. Оаа tupí» да бия озмлн гютдоэшт тшешплэ беткш езмэси $эфш/н>к ya&rur. <5гдэ heeefi едирик кп, бихорзия сэзу тарззсэя муроккас гурулут мзлик оамуидур вз онуи тэрюйиндэ шзкилчм о."дугу шубИэ догурыур. Ууасмр дилдз ксо Изнии сез кок вэ пз!Шлчи haccaaapiiKS ajpH-a б»Ш43дизина лврэ сада лекси; Kihimw» оырасьпгг дахил ^дил^нлдир.

____Д_уг .Зоркарлгаэдо .имонзи.?.жтал_аддар1мдаи. бипя__

I. A. IL Вуршианов. Исследование по

староюЕПЧРКского письменного памятника XIII в. t;;?kcw)-арабского словаря, ^П'л-Ата, 1970, с. 96-97.

сеаудур- Бу пез муасир дил бахшшдак оадэ сэзлзр сураскиа дахилдкр, чунки гызкп сеау >аа<й кумуо севу дэ тэргсиО ьиссзлэринэ бэлунэ билмир.

О, гэдим турк манбзлэриндэ да пдаэтли метал адларындан бири кими ге.1дэ алшмшдыр: кумуш "кумуш, кумуш пул" (МК,11, 181), Ол яумуи ажуют чектуряу - 0 кумушугызшщан азырды (мк, П,181).М\асир турк диллэрянда о, атгыдакы вариантларда ишлэяир: кумуг (газах), кумжа (турки.), ксхгус ( иакут), куг-гуш (турк), кемвк (чунаш) за с.

Кумуш овг\нуи етимолокиззсы барэдэ мухтэлиф фикир.чэр мзичуддур. Г. Рамстедт бу созу тэ(ш;л едаркан, онун /сумул праформаеииа зсаслаьир. Кару иду ЗУ ними, Г. Рамстедт бу сезун изн^зз зти! турк дшихэри ила багламыр. Онун фикринчэ, кумуш созу гадим Чин цплиидз гизыатлк мэтал ады билдирзн киом вэ лжи компячактдзрчиик бирлзшмаоиндан аиолэ кзлмишдир *, Г. Т'амстедч Намкн фикриии асасландирмаг учуа диггэти белэ бир чэЬоту зеизлдир ки, бириичи компонент такчэ Чин дилиндэ Зох, Ьэм дэ дккар ИЬрги Аск;а дилларинда хусусэн, Кпре;|а, Залон, члуэн дилларинда ги]мг,хли метал - г ил ил анлалыши билдиран соз кики иилэнир^. Икинчи компонент исэ анчаг гадим Чин дклшэ мэхсус гизмэтли метал (кумуш, гизьи) анлазышы билдирзн елемент Ьееай едилир*.

Г. Ггшстедтин бу ¡пзрЬ"индо турк мзпбалэриндзн, демак олар ки, истифада о.зунмур. Ьадбуки Оу соэ стоуктуруна ког)Э турк диллзри учун да)-« догмадар. Бурада мэсэлони чзтиплзшдирзн ча.Чзт он дан ибаратдир га, бу сезун как Ьиссасн тарихэн мз'на мустз^иллизини нтирмишдир. Сезун бутевлу.до ма'насы исэ то!шлчи тзркиби ил« бйрлщсдо ифада олунур. Онун ифадэ етдизи метал ез парлаглиги клэ сочкз Ззлзпир. Лжин сезун комлонентк муасир дилдэ енмантик мустагиллизини сахлакадыгы учун парлаглиг анд^ишин конкрот олараг бу компонента шамил ,6елэ.._С;Ц1.. .дэ„.дттэт_1оиэлтмйк

1. Бах. !'. и. [{)',:!|5и.ус . Т. Г. Бугаива. & этимологии названий металлов и и>. счлазо:: с алтайских дойках. - кглледсвакия

В области ЭТЫЛ.ЛОГСП «тЛйСКИХ ЯЗЫКОВ. Л. , 197Й, с. 25.

2. ,|ш;о у.мг.а. с:.2Ь.

3. .¡ено- 0p.4n.Ti.

яазымдир ¡ад.лум какуяун кои варианты гздкм турк манбзхэркндп гездэ злынгш камус (хгзкнз) сезуну»? да -лэрккбинда ишсэнир: ол отмус булду - о хэзинэ тапдь: í ЫК, l 'i, ЯбО).

Еелзликла, иуf-iya сезундэ парлаглыг мэ'насини муазззи етмэк чзтин олса да, онун raj катли метал билдирмэси heи бир вуб|>а догурмур. Хатырладаг ки, "'хезияздар" мэ'насында ишэдшшш ноту сэзунун паи кеку индн верки (Зклм) анлазшы ифадэ едэк шмрук сезуидэ дэ Myha&ias здилир. Яумуш сеэунун тарккбтадзки иэкилчики исз форма за функсизача муасир Азэрбазчан дилиндэ ишлздилза japuui, вурун, «ярк?, чкхиш гаши свзлэрдзки шэкилчи илэ е J ни манию ли Ьесаб етмэк 0.я»р.

Л у ,/ и э. Дулю палтар бзззклзри сырасына дахдл олан ззркзрлик мз' мулатларьгндак биринин адыдыр. Окун гызылдан, кумуидзн, гизмэтли ва заркмгизматли дашлардан Ьазырланмасына аз тэсздуф олунур. Бэзэк мзгсэдилз Гйзирланаркэк эксэр Ьалларда гызыл сузундак исткфадз олунур.

Гадим турк мэнбэлэриндэ tííqme//tu¡nne пэклиндз rejfla алшмкадцр: Gcrnlek, htrka kaftan gibí jeylerin dügresi (МК, 1,433). Бу еез мухтэлиф фонетнк вариантларда муасир турк диллэришш cKcapnj.¡этяндэ иялэдилмр: tyjvs (газ,.!, f/.i'-zi (гырг.), Tyji£Q (rap, -балк.), y/jts (г ум.), syjíís (ког.), да'ш(турк), тугш (езб.), xyi« (чув.), тусиэ (узг.), явдиэ (байт.) вэ с.

"Ду Зю" анлазыш турюлэн дилиндэ жк, тува дилиндэ век, xaicac дилиндэ марка, araaj дилиндз топчи сззлэри илэ ифадэ олунур.

Бунда;! злава, дум« сезунун паралели юши газах дикикдэ бастирна, гыргыз дилиндэ тоту, гарагалпаг дилкнда :шек, гумуг дилиндэ не ¡ir, Horaj дилиндэ casen, бзпгырд дилиндэ ¡:ca ¡103811 сезлэри ишлздилир.

"КитаСи-Дэда Горгул" дастанларинда бу сезз дукмэ иэилиндз раст кэлирюс Тогуа гари и?з-ту, хуб ./узлу, сачи ардш:я урулу, нхмси гыэи.ч мушю.т. з&юри би;кюшдв;1 гыкахы, о.чрхзглару жмэрлы мя/тбуб кэфзр гизлары Галин 0?уз бвкларнкз uispaа суру0 ичарларди (КДГ,42).

Муасир A3ap6ajvau дилиндэ бу сезун бир сыра дериватдара

вардыр: ду^шк, дузывлэмэк, дузшча, ду]ытик, зуиру?упу дпмэк, вэ с.

Гез'д етмэк лазымдыр ки, фонетик фарглэрлэ гозри-турк дил.яэринда да е.)ни анлазышы ифадз едэн бу сезэ раст кэлирик: догма "ду]Мэ" (РПС,742).

Пакик уютэнилзн бахымдан ду./ш сезунун турк мэкшади олмасы ¡¡¡убЬа догурмур.

Диссертаси]аг.а Иамчинин гуршаг, голба?, аызыл, алтун, гала_/, Оелбаи с-езларк кениш таг аил олунур.

Те дна турк швбалэрнялэ из Алг-ро^чш! давили аащ&яаршцр и*шш, хаот иуасм Аоэрба^чаи идоби дшшна* унудулиув» захуд диалокглэр&} горупуб сахланшныь сезлэр сьграсында бакыр, алча, нолан, купе, а^'ак во с. кими сезлэр анализ едилир.

Дилдэки сезлзрин муаззан гисми тарихи инкишаф азтичзсиндэ арханклэшир,тадричан лил дашызычшгари тзрафиндэ» унудулур, Бу чур сезлэр за дикзр милли сезла,за да алынмалар-т эвзз едилир. Гэдим турк мзибзлэриндз вэ Азарба;чан .¡аьылы абидзлэриндз шлэнан ззркзрликлэ баг.?ш еезлэрин да бир гисми-»«уасир дшшмиз учун архаиклэ«шиш вэ захуд диалектлэрдо горунуб сахланмышдыр.

В и к ы р "тс" (МК, 1,360). Азэрбазчан дшшндз мне созу олдугу учун Ьэмин анла^ьшы ифадз едэн бакыр сезу муЬафиза едилмзмишдир. Лакин бакыр анлазышы яле баглы пахыр сезу ишлзяир ки, бу да мис оксидиндан чыхак зз11зрли маддзни билдирир. Шс сезу исз' Аззрбазчан дилина ороб ДИЛ1ШДЗН алыямыащыр. Умумиззатла, турк диллэриндо квс анлазшш дзга чох бакыр сезу ила ифадз едилир: ба>шр (татар)„ бзяир (турк), баяыр (гааах), бахир (иогаз), бяхыр (башгырд). пахар (чуваш).

и. Рэсаязн бир асас олмадан турк диллзриндэки "мне" ма' вадында ишлэнан Оакир оезуку Иран мзншзли' , В. Г. Зегоров иса араб мэншзли^ Ьесаб едир.

1. Бах: Е. И.Цинциус,Т. Г. БугаеЕа. Кзстэрилэн эсар, с. 28.

2. Бах: В. Г. Егоров. 3-тимологический словарь чувашского языка. Чебоксары, 1964, с. 151.

• Z',t -

V, йзнпе fíanvp свзучу» -vr \y:y .vicwvk:» бжр,

¡гHj лмл/.даы" созу ила кугазлеа -дорэк «у >гзт«г?*.1э

¡■:э ки, h п ми к ces турк щилзрвнй t>ye липядои цахид олыукдур1 Ьзлбуки рус дилиндэ шс мэ' ишлада, yf-symii }атлэ. Оптир созу юхдур

Л'лс иасыад» бзкир сазу гад»?« турк ».опозлзоипда ла

i, 1&1,об0. ЩОЖ> ja::;!ítí о-зкмр балясинка -гшил ( ДТС-. 'л2) "тючз vc.-ïjrp «оетаг 4WC8 чет inii-niuö". Siiii.vh .Зулс'я -эр.v. cavíi'í vcv (JíYC. 82} "СВР пулу -ю/ moa «лчив ''0¡c".

y.;«íií«.i;p4Knfí ''m:ío" ко' cu да?;ы.К1Н бзкыр сезу яла jíj'rr:':-: оиуи ;пм-г>р яаралеливэ да /зсадуО едаою: ¡с» :<?йкг»ФДь "о.? (газах). (.татар), .reo (asraj), «.те

( 'лурл} ,¡'j-r ; «упад).

Бу созун фомг"гкк вариактл&ок*;--« монгол дчллэоппз,- до '?а<;ад/л ?дяянр: Í гадим монгол), чес (монгол),

ч Cylîj'iT) .

bar:« ces "КктгСя-Дэд? Горгуд"да фор"?сшлэ re ¡да

í'í;3¿j:i ■ аадга гетур&ияр, "баьитлг гру)';'

(КДГДЗО).

ЯЬЗ/р ссзупуи r/p;î "'ОТ" T'?.CU чЬТЫК'Н

л;?р'.г'ллиа гчд;:>4 лаг^нда тесздуф од;гл;:р: ¡сз "е--рч ¡гс" (лТС.йСО).

i z у л ")сумув, пул" u;rc,4S).

Гадкм турк ткбалариидо за taapSajvaa 1азилч эб:'долг>рингр чайся'Ш бу саз Ьаякрда jamais лиалолт лз тггзадярдэ герукюгдздир. Азэрбаяан дилинян дкалектлзрнадз гуча !. "бапитлаги!! уз.эр;:ндэки пзрак., пул") ссргясснла ísusuóh бу «п«уг ареаяу олдутча дарааагэдэ. Lí/aer-p -гурк да.н«п)р яяе

ГЮ!«!ЯНДЭ илл-онир*.

-КиуаЯи-Додэ Гсргуд"да о, .юта озкдкндэ гс1дл

Агар хог.ниом, бол р.гчгн \-ernw6 цурурсзн, csin олу/hf uyir, 48). ИГ аз'/а «гудялдар, ''nyswp'ê (КДГ,

I. R иУининус.Т. Г. Бугаева. Костгрклэн осар, с.28. г. TÜrkijo зоЪГиК. Í(A-J), Ankara, 1083, а. 34.

- РЛ - "

118). Кафзр В]дир: "Баклар, Газаиын твлв-твм наЛО'аз атларыны бтшщ'З, ам-ун агчасины ¿а?малашпуз, гырг зитдлвн о?лы Урузи тутсаг етжшуз. Гатар-гатар дзвалэрини летмишуз, гырг инча беллу гызлан Газаиын Ьэлалынн тутмышз. Бу Ьелфлари биз Газана етмипуз," - деди (НДР,43).

Я УАЗ "сирга" (Ш, 111,217).

чадшлу, чал гарагуш врдаылу, гуртурш гушаглу, гула#ы ■¿лгун яубали, Галин 0?уз бвкларипи бир-бир ати.чдан ^-ы ычы, ¡'¿1злыз зот о?лы бвк Лекнэк чаиар ^етде.- "^ал гылшнн. а.?ам ¡'¿тан, зегдкм/" -- дед я (!уц\148).

Ааэрбазчал дили диалектлэриндэ бу сез ю/фэ "сырга" юз;шшда иилэдилир (АДДЯ,278). Муг. ет: лула "сырга" (ЫК, III, 217) - .;у(Ге "сырга" (АДЦЛ,278).

Мугазисэдэн кэрукду3 у кими, гадим шкбэлэрдзки форма (кула) л л-.) йавырда диалектлэрдэ горунуб еахланан форма (куфв) араеындаиы фярг Залныз й>$ эвэзлэнмэсиндэп ибарэтдир.

Купи сезунун паралели . кими Аззрбазчая дилинин ^ дяалектлэриндэ уаиа сазу да ишлздилир: Гта шгоая язадаревдо ' узух"'до-' го^йллар (АДДЛ, 378). Гу.ха$шы-

имг яншдер <;;А#р5378). . "•"•■-■■

Муаскр' 'турк1 диллэриндэн турк вэ гагауз. • диллэрвндэ "сырга"1 ¿з'насында куп с> сезу итлддшшр/

й ] Л Я игэдаЬ, пизаяз" (Ш, 1,84).

Ллгун aj¿tг сураАнлэр дузулмушди (КДР, 42).

Ичь'Ж! варабл-ла' л чусврхош епор е*]а?...

Хзтаи, 1 ,'60.

Ej саги, яагяр довр еуагш, давр еле, сун шш,

Бу довр о.)'а?ш давр/ну дввран билир ашаг. а Насими, 30.

Гадим турк мэнбэлэриндэ вэ АзэрСазчан завыли абыдэлэриядэ ишлэкэрэк 'муаскр дилдэ укудулмуш, захуд .¡алныз диалект вэ шивэлэрдэ швчуд олан созлэр тэкчэ >уяареда салалананлардан ибарэт дезил. Тэбии ки.,диссертасизада окларын

1Т0ЩI ЗйъЮК £. (К-г).

5. 949-

1аяныз вир гкски - лшгвизтик бя&оддг «ярлг

догургыласы 8рапдкрьшдг!д>,"р.

А Л Ы И /.I А СОЯ Л В Р. Азэрбазчак дидшвд» »рскарэткдо баглы аяынмэ. сезлзри мэниэяя» нора уч групз белмаи. »ир. 1) ерэб мзншэли сезлэр, 2) фарс мэнвзл« сезлэр. 3) рус за Лвропа мэншэли сезлэр.

дрвб шасэда сезлэд Ззркэрлмаа баглн <>рзб мэввэя) созлзра агагыдакылары мисал гсеетармзк олэр; Ьзтзпя бозуадан асылан.уззри пилзклэ базздашш? гаднн кюяаЗ - ззркэрликдэ, елэчз да оаидтин байта <:я1ш'Ори«да килзд'ллан дэлкчи алат, бургу; апянзз - аэркардикдг кети-¡¡я.пз олунан маша1аохшар алат; «яззв - зэркар-тк.Яг; «аки ал-зти; шхгап - чзки ваЬзди; иягга» ■■ дарзди (ихинчи рдекэвт фарс мэнпзлидир) - гизмзтли шззлзри чэкмзк учук кичик дегаг тарэзи; огиг - мухтэлиф рэнклара чалав лазлардан нбпрэ^- гщ-нэтли даш; а^ар , - гызил вэ за ку!«ув\дак га}рилмьв ке.1 д.эрик сафлыг дэрэчэси; - гырмызы рэнют гпз;/.атлн ¡рак-гаи? ады; изрят - бэзак пе]лзри га1ирмаг учуя истифада одилэн ал-гкрньвм, чзЬразы ве за аг роняли.тэбии даш вн с.

Оарс шязэдо ссоягр. Мухтэлиф доврлзрдз днлимчзв кечг.мя заркэрликлз баглы фарс мэювэли сязлзрз зтагцдгкыларм ггзеак гозстэрмак олар: кэчэр - бела бгтлз_1;аг учук кстк^здз едкзан бэзэк зазасы; аврпзр (зар "гызыУ + -кар)- адэтан гызалдан, гсумущдэя вэ гизмзтли даш-гатжардаи бзззк еаздари Гтыродзв уста; нирвэр:! - базэк пззлзршкгн (тазь-рланмасында иетефадэ олунан даи-гаш наву; зор - гызил, ггаил сузу; Сут ■■ И'летдэ гнзыл, кумуш зритмзк учун одадавамлц ьатериаядан газрш&йгл габ; хоЬрсба - мухтэлиф бззагс шэзлзри Ьззырлакая гатргуцгы шаф^аф, сари вэ за сари-гоиур рзнкля Оэрк к«адда на с,

Дшалоз дахил олмуя фарс Ч'3!П53.ки зэр'йрлж термшлэрипин б!ф гис!.и фразеолояи ифадэл-зрия Зорзп»'ге,сяда да фэал иштнрак едир. Мзсзлзн: гзиэрт аяпл без еж - ач с таг; нз;гзр:г.1 гшш бэдотаэк

змра Ьэз1др вазиззатз кэлязк; ¡хгшр тг.п - дув во узун мо' г.ась^;да во с.

Р}-с кэ /шгиггл изк-зли сзл.ъ>х Аззрбазчан дюспиш луг«-! тзркпбиада рус вэ Авропа диллэривдэн апта;! создор хусуои

- f,r¡ -

jep тугур. Рус дшшадэк AsapOajwaH дилино t*^ бу дяюк озуко мэхсус сездэр, Ьэм да Авропа дидвариндзи гшшшш coasap кеадздар, АээрОазчаь дней Авропа дшизрине мэхсус о.пац сезлэра гсасзн рус додш васитэси из алшаэдир.

Заргардшиэ багха рус диликдэн аяииан сззлэр Азарбизчан дшшнин дугзт тэрккбина ааигыдакы ^олларла дахнл олмувдур;

1) Лзэрба)чан езнаткардарыиш рус сэкэткарлари плэ Оллаваситг» унсгшэтдз сдалась; золу илэ;

2) кнтаб, газет» ».урнал ва дикэр лазили мзнбэлзр васн-

тэсилэ;

3) Рускэада Kcrehcai олунзн зэркэрлик из' муяатларынкн Ааэрба|чана ихрачи натичзсиндз;

4) XIX асрии эввэллэриндэн базлаjapar Азэрбазчар во Русизанын заркорлкгста батлы кустар сэназееи арасыада гаргияыглы алаголэрии даны инкивафы нзтичзсинде.

Дгшаагаш аэркзрлик лексшчасында монгол дшш ила дз уиукилик тэдошл едэк созлэрэ рзст кзлирнк. Бу свз.лэр ojhh плэ, за Да чуз'и -фоветкк далишкликлэрла башга турк днллэриндэ да шдэдшшр.------- -

¿й'луы оэдугу vasta, . турк xasriapu* у&ук муддат юлголларла сш: тамасда олмуш, harra mrm¡a¡:--cvijactí бкрошк да заратмшшар. Бу да монгол ва турк хзлтлары учуй ортаг олас сезлзрин кэздана калыаеинэ сэбзб олауидур.

АЪн'гол ва турк хаягларн учун орхаг ojjaj; 5а'зи сезлзрз ejmi £оркада вэ ejm¡ ш'нада (масэдзи. &wyai туигуе-маичур днылрккдо дэ тэсадуф едилир. Щ, турк халглар ¿ззш шкголларла заратдигы ичтимаи-сизаси бкрлила тукгус-ианчурларци да дахил олмасы ила изал едкла билар.

í í 1 г)«эсмд "8 о р к в р л и к л в б а £ л и а л л ар и н л tí н г в и с v и к т в ti л и л ¡f адланыр- Бурада заркарлик -гер^тлзринш структур хусусиззэтларп, ззркэрликлэ батлк адларын .¡аракшсында номинасяза принеиплзри вэ зоркерджкз бш'ди созлари! шгиракы ила (араикш фразиавокашшр арашдкрыгкр.

Sap!®pt®ai термиилэринй гурудушча сада, дузалтш вэ мурэккзб адлара бэланк олар.

Сада гуруаушу зэркэрлик терг^нларннин аксэризззти

- 27 -

гадим гатлары илэ баглвдыр. Тарихая онларын бир гисииндэ мухтэлнф фонетик еэ морфолоии дэ^шикликлэр баш вермишдир. Бунда« башга, бу сезлэрин бир Ииссэси архаиклэимиш, дикэр huccacH пса кивэлэрдэ му!тафизэ олунмувдур. Садэ гурулушлу терминлэрэ гуршаг, mjaa, njiia, еактаз, кзизр, фирузо, jaayr, зумруд, ахиаз, 6pmjam вэ с. сезлэри мисал кестэрмэк олар.

Диосертасизада садэ гурулуаяу зэркэрлик терминларишш бир гисминин етнотопоним кими нилэнмэси мзсэлэсинэ дз тохукулур.

Азэрбазчан дилиндэ сез зарадычылыгынын уч эсас усулу го зд едилир: лексик-семантик, шрфоложи, синтактик. Бу, зэркэрлик терминлэринэ дз аиддир. Лексик-семантик золла эсасэн садэ гурулугалу зэркэрлик терминлэри зараимьщдыр.

Дузэлтнэ гурулуилу зэркэрлик терминлэри исэ морфолога усулла заранан созлэрдир. Бу гэбилдэн олан зэркэрлик термин-лэри эсасэн ашагидаки иэкилчилэр васитэсила дузэлмипдир:

-яж'1. Бу шэкилчи илэ ззркэрликлэ бзгли мухтэлиф мэзиунлу сезлэр эмэлэ кэлир: хлртдзяхя -бозун-синэ бэззклэ-ри снраскна дахил олан бэзэк апзасынын ады; - палтар

бзззклзри сырасына дахил олан бззэк зязасыньи ады,- бсзпхг -гадинларкн баиларына гоздуглары тачиэкилли, дап-гашш бэзэк зазасынын ади вэ с.

-ta3. Бу шэкилчи атрибутив исимлэр энэла кэтирэн эн кэЬсулдар создузэлдичи тэкилчцлэрдэн биридир вэ зэркзрликлэ баглы адларын зарантсинда да фэал гезгирак едир. Мэсалэн: ccvn - эшрзф:!, империал, червон, пклзк, 3ts6ap4a!, захакуллу кими мирвари вэ инчи дуз'умлзриндзн 1тазырлаткз заха бэзэклэринин умуми ады; еглгэ - зэркэрлик мз'мулатларкшн Ьагшрлануасинда истифадэ олунан усуллардан биришга ады; сарг/о -баи бэзэклэри скрасила дахил олан бэзэк уисурлэриндзн оиринин ади вэ с.

-чу'1. Исимлзра госулараг пешз-сэнэтлэ, о чумлэдзи зэр-кзрлшсяэ баглы дузэлтмэ сззлэр амэлз кэтнрир. Иэсэлэн: бпсчггги - басмагэлиб усулу илэ зэркэрлик иэ" мудатлары Ьазирлазгш уста, ззргсзр; istnzpiи - гизматли кеталдан дузэлдилмиш по J лэрин узэринэ мина илэ нахыа чэкэн, мина

Bypass oou&et&p, ьашаоазг щЗйвхт - ввозка усуду -зар^шгк ш'мудазгхары Ьазкрдазаи ума вэ е.

by еэкшюи васиядси ш рэнкараик ыэ'на xyeycHj-Зогдэршэ улик; вэраэроаамэ багжы сезлор змало кэлкр. Узсодэш mpsu (сырге.) » бузаш (сырга), влавиама (öojyuöaru) вз «

йэрлэрдшсли багл! дуззлтма сеадэрин ,1араш.!асшда Ьэшши-к -и"-, за rejpü-мэпеулдар -кар/-¡юр >;з -ыгУ-iuí/

-уг/-ук дакшлшэри да кштирак едкр.

t&i'zizzs s&pyjjm? адгауа Зэркэрдшклз батлш нуроккаб гуруэдтау адаар japajaa усудува керэ ккя група ajpuajp; - мурзккгй сез шдеди узрэ Соршяаааагар; -• сок бгрлзклзлэрн аэюпшдэ japanaturap. Шршгая ч'шадэд ожш еаряэрдкк тер:.г:шлармнки imp гисми jaaacía залу киэ агзда кашшдар. Бела тершшэр дапа »юч боед, ба?г, &вг, еабаг .вз с. сезлараи Köiöjiuia зарйнмшдщх ;:зозхз!п скзсбвзд - зинэ-г учук гадандарьи сииэлэршш яахдиг-лзри гызка вэ ja ßyuyra базэк; ££3tS£ö3ця - бэм:х?м; ryptsar; üosys&íx&i ашэг учуп бс^ундаи асилан- зэркаргшк мо' 15улахаарыцдан бирптнк . ада; Шойзггягг! - гадаларш богаздарша уаздагдара гызвддан вэ пум&тдн- даынардак пазырлашыи аинэт; sysssaia^y - баа бэззк шву вэ с.

Мурэжэб сез шдзды узрэ фора-агава« зэряэр,мк тершшязриаж: tíiip гесш rosa сэздэрдок гэшже одуныуодур: зар-зи5а, даз-гзш, м-wzahnpats вэ с.

Сез бираашиааэря ьшшндэ форшЛагая вэркэряик юдаш-ларикэ пахлава сщ&а, hocupu бивврзт, öpnjijmr увук, ¡шш ронхзси вэ с. бщхккшэлзр:! ьисап кастармэк одар.

III фзелкп "Зэркэршшэ баглы адларш заршшасьшда uoîsaiacHja принсиплэри'* адлаиан ^апмэсиндз бу адларш; Заранглсьыда кстинад едилэа чэЬэгдзр араэдыршыр, окдарьт рэняарэнгг вэ кзраглы гуеусгшаглэри иэзэрдои loraspimp.

êîssâ'j jo-цу ияэ дуаэдэн адзарда ифадо одуваи мэ'на кэчазн олур. Ззрязрдииз öaгды бега аддары беи групда бирдэидараэк олар:

1) нзбати ютивда мэ* мулатдарын адларьс ариуду -

арууд ЕЭ^азшдз oxas; сырга, rar-ojn сир^а - узум тзнашиян

sf,y.ïumn дувууундзл nCapoy 6ojyj»6ara, «тж •• пул

ллютшдэ олан баи öasajronra зды ва с.

2} зоокорф »втезлп но' мулатлзрнн аддар« зуя» icL.:pra): ЯЯ'1 .WHWJX (cupra), еш .дарйй.^ (снрто),

jyzsíN' (снэга), во с-

3) астра- !'otî;;v,;\ ча' му.латл?!^?! .чдлэрьг- 9щуь ¡ ei/pr-a). aj-y.viyj (сыргэ), ajnapa (сыргэ), .'уяор (скотч*.) .'.ta а

.<) Ьандосл ;-'.o?n?,.r,s »а' wjiwodvr эл%зрк ""tfv.':-.-: : C-.TV-1), («ягрп»), сгмхзлзтр (cirara) за u.

5} .¡ор»шз гтосак орг8нязм?»чип ajpw-ajpy узвхврянкк ло .■.¿улалиф !!Di!":3v cijjanapiKmi ситару олал ьчУ гулахларта г; :л.з р;-:: ггис?и (скрла), фита а {пллга), у ре/г (ci'pra), гарузя (кз!'"»р), лэ.рзри (сггрга), бук-и-ы (скргз) лэ с.

"абптк, гоеморф, астрал, Ьзндасп фор'-л^ар -э»;

»'улзтларгаа, hc-я да зарглрллкда пстсфзде олупа:» ; ' а лла ра a ¡ 5д;р.

Ягр'етрхг.кяэ баглы адлары-'. jepss>scLOÄa ясттод лспстлсрлап бпрл да эазапка ht-чеи .v-szcz'3 дузаздч^-^л. очум клнс; "-у^у.с.-Цгтя .1с-р!'но jC'T-p.vrcr.vP- Т,у г-О-ч-дл??

Ьэч пуйРаопз ;./», ^укксща, ïs' í -¿дгд ссгв гея si «n/хкл зяф. Кл-еалаш ¿:2hyp-</зу/г, лахь'П .«'НЛОСИ, 60¿5Q?U, ßOjyrSzpy, улусу, ¿ШОТ

mpívp пур'с;:, зогвурап во с.

sr.? кзрэ е«олэ калан адларда snjajapis с^гэт'ллр^ (tow, i-vO?îîij jaT, Kffj^njjar, рзч:: со с. ) ссг.с котурулур. Еалта еозлэ, зламзт onjcKai адлаиигенада "о^гаатет. лгЬгл :-сл'.л лог;.":! едир. Наседая: jtasrrs гизил. to;-sciii ysy«, узу/с,

гекгзс снрга, tecitpu билэрз^с, сгллз cosös.?. в'з с.

Ззргорлгаслэ баглы ела эдяар да вар raí, оилгр^к згракмгсыяда па бонзоп'э, на фуикскза еэ тэ' зииат, по да a.ias'CT ксас гсотурулур. Еу1?.тор, садал-з олараг, Ьазьгчтопддалзри !.стериаллар!л1 адлари ила адлашлрллр. Нзсэллн: cwaMJ узу/с, фпрузо гызым гз*эЬ, зунр/Д уау.г,

fii-ira- ¿аош узу/с, буллур яаилы уду«; кукую ücyvp, иртгауг, г»вэ чочик ва с.

33p.tspaicî сэнзти баглы алха^жзр:-^

адлакдаришасшдакы фэрглэндиричи аламатлара асасланараг, бу саЬада ноыинасизаяш шагвдакы хусусииэтлэрини кестаршк олар:

- ашзанын тэбии злаыатлэрини экс етдирэнлэр;

- халгыиызын-иа'нави мэдэниззэтини оке етдирэнлэр;

- халгын етник тарихини экс етдирэнлэр.

Дезилэнлэр. бела бир нэтичаЗа кэдмз^э эсас верир ки, ношшасизаньш исгэнилэн невундэ фэргландиричл эламзтин сечшмэси конкрет сараитдан (эн'она, емак просеси, чографи шэраит вэ с. ) асыдыдыр *

Ззркэрликлэ баг ли сезлэрин иштиракы ила заранал фразеолокизилар структурча Ьэм бирлэшэ, haw дэ чуилэ характерли олдугувдан онлары ики гисмэ азырмаг олар:

1) ¡<;з* наларша кора чу usa je бэрабэр оланлар?

2) сезун ыэ' на еквквалеити киш чыхыш еданлэр,

Биринчи група дахид о дан фразеолокизкщзр бутов

синтакгик ваЬидлэрдир. Онлар структурларьша кэрэ предикатив характерлидир. Цэсэлэн: Еариазлары гызыл касир. hsp бир малаш гызылдыр. Щыо атсаи jepo дутаа вэ с.

. Сазун мэ'иа еквйваленти. кша чыхыа едэн фразеолокизмлзр номинатив фуиксиза дасызыр. 1!эсэлэш Гула?инда сирра етыж Гызыла тутизг. чУгук гаш юпя! share етчок вэ с, ,

Ззркэрликлэ батлы сезлэрин иатиракы ила заранан фразеолокизмдэри тематик бахшдан гшгыдаки ккми груплашдырмаг олар;

1) тарихи-етнографик анлазышлары вэ сосиал-мэииэт ыунасибэтлэршш ифадэ едэн фразеолоигзшэр; уа/п k^thjzssk -разшшг элдз едкадикдэн coupa гыза никои тахмаг учун оглан евиндан^гш евина узук вэ ширни кэтирмзк; каиарио! акт боэ qjzïsz - ач одхиг, ачшаг; кехгэриа ашш барюгтизк - дозунча Земэк; багыза яет sajuss - Захшы ишэ, мунаенбэтэ гаршы Захкншг етнэк; x&sxap-Gmas oasoe - гаты душэн олмаг; уоус

шздг spzfn as® - hap тэрэфдэн ahara етмак; аетаа сарасггз - даваЗа Ьазырлавмаг вэ с. ;

1. Б. А. Серебренников, Номинаций и проблема выбора. -Языкова* ношнациЖобц^е вопроси). 11 : "Наука", 197?. с. 170.

2) чр.егшы, онуи <ycycnjи«тлгр"Я5' •<nr;n."Tniv':»-> ••д.-;; ¿рзчевлокгаптр* о-гг'аг, OL-З«

(vr-io^nr утмэк: '«зсарзтла. *>а-

••аркглы, знрэк о.-:маг; .твотзркягя* йср*! «гсгл"*; • ""-'Р к?.)и оду учуг: aciWKJU'K, "Р cajisr-, гряде arrrrt зал им,

роп-сиз non ¡taca зазытн гсзлмэзан. awrajaH едз« паггилла. ve;,-у тзрбщэсиз. J3yuv мгрюпг бачаг'-ч-^ч

л^о'сиз здг.;' паггкпда; ¿тэт*-im •••.•*...... -'ох \оззл,

• <.v nasw огнгоя йаыгвзя, кезэл е-з дэзэрли сеалэр coj.iaj^n адрч паггкяда «а с.

?;?р.'йШ'-нк JT-3rc!Kr.'C!j .1тя.''.'Г; -pay '7-э ,члр{>я~f «садсзрдз дз -'гупц;: Зэр зерхар бнлзр. ft?;;-

oj::m¡ -;ор "JT' оявиз, "ава/ъ:р бгзарыида нутуг пати:п<аз. яаШатм 'пр'-этчин соррсф бея» р. djno торба да. яадяаз Ъю ?ахсн, ;.-гч! Eap^yu узук беявр, лажгары нами

]у?арыда мисчл ".отнрилег; аталар пазу вэ -юрг-и-гасазлорз дикзр турк диллэрнидэ да рас? хумкундуо

-•'ддг кудрикли.'.'аищ умумилгадкряятаэ балки я&яишкэ ••cspíf/ací аталар сазу ва здрОи-ичсэлдэрда .íe-coi.ix'r ьгиж г.ешп ~кс олуниасы взу дз оиун чэ rojsai' --и: см WW3 :«алкк оддугуну кэстэрир.

дз дксссртаслз -ч.чьл еаае мудязапры

к uíip.

Днссертасизаньш ¡<овзуеу чла баглы оиун «a-.»wiywv -слч phavo едан 3 мэгала чал олунмулдур:

1. Азэрбазчан дилиндэ ззркзрлкк сената

•■ ергж'лгр Ьаггында. - Ла-эрбазчан тсрютолокизаеи чроблг-'-Рзр'?, Еакн: ДГМ, 1083, с. 44-45.

2. ¡^эркорлик лексикоси саЬэсинда Hmsœacitja пряисгпюмр;»-набери зеаеларкиа дайр. Азэрбазчан дилчпда^кс® :ik'íveо;

проблеплэрк. Баки, 1989, с. 69-72.

3. Лэорбазчан даличдэ »«тал о'мал» ила баг л» ч«тг<- кас.чт сеалорм. - Аззрб. ССР КА-huh хэб^рлзрн. '"^дойчцат, лил >:?■-г.нчзсзнз'г" сер. , 1990, Я*, 3,0. 59-64.

Азэрбазчан дилннин пепэ-сэпзт лечвякасыига iw-аяннмалары. - Ягялювш mmsxm v литератур!?»-; свлгчв. с. 127-128.

5. Азэрбазчан дилинии попа- сэнэт лею;икасвнда зоркгол;-:-;

терминлзришт jcpn. • Aaopûajwan дили муаеир -морЬояадо. Баш: » "Елы", 1990, с. 68-71.

6. Азэрбазчан дшшндэ зэркэрликлэ баглы бэзэк адлары.-Азэрбазчак эдэби дшшндэ норма вэ норыалашма мзсэлэлэри. Бакы: "Елы", 1991, с.121-123.

7. Бнр даЪа вэрвэрлик терминлэри Ьаггында. - Дил, етнос вэ етшлшмща Баки: "©рнэк", 1934, с. 60-61.

8. Зэркэрлик терыинлэршшн гурулуш-структур хусусиззэт-лэри. - SMOjiOKHja мзсэлэлэри: nasapnjjs ва методика. Баки, 1994, С. 82-84.

9. Aisûp6aj «ан дилиндэ зэркэрлик терминлэринин japamta мэнбэлзри. - 'Гарихи - лингвистик фэнлэрин тэдриси проблемлэ-ри. Бакы, 1994, с. 51-54.

- 33 -

'<' ч а л ;? г п а л л р

лддл

АД!1Л -

АЕАМ -ДТС -КДГ -

Í/X -

1!эс,;мк -

PIK -CP,Я -

Уатаи -

Азэрбазчан дилинин диалеетотоя! лугзти, Баки, АзорСазчал ССР ЕА на!гри33аты, 1S64, Азэрбазчан дшдшпк иззh-ян лугати. 1-IV чилдлзр. Баки, Азэрбаз«:?н ССР ЕА кокрнззатн, 1966, i960, 1983, 1337.

Азэрбззчан Елмлар Академнзаеылин >.-'э'рузалери. Древнетгркскил словарь. Л: "Наука", 19П9. "Кстабн-Додз Горгуд" дастанлары Тзрт::б едэкп Ф. 3ejKaJio3 ва С. Элизадз. Barat "Jastr-îu", 1983. Kafsrari bíahmut. "Divanii 6ugat-it-TurkK terctinssi. psviren B. Atalay. I-III, Ankara, 1939-194!.. Рладздднн Нзсими. Сведшая эсэрлврн. Тзр'гиб на карИл-эр Э. Сзфэрлгачшдг.р. Баки: "!*париф", 19S5. Русско-персидский словарь. И. , 1986. Словарь якутского язмса, ïi,T. i-III, 1G58, 1959, 1959.

232h Исказил Затаи. есарлори. Тартгб едзюг 9. !.'эг\(эдов. I-II ч. Е^кл,, 1975-1975.

ff X Т IS С Â Р Л Л Р

Азэрб. - Аззрбазчан дялт Зек. - закут дет?

0.П7. - АдтаЗ дпли ног. - ногаз туил

баст. - баагырд д;ш! е.з0. - ОЗбЕ'С ДЛ;Л

бур. - бурзат диля тат. - татар дилл

газ. - гагах дили тув. - туга дили

гзрагалп. - гарагагпаг дили тургс - турк дил;!

гзрач. - балк. - гарачаЗ-балкар дили турю.'» - туркг-зн ДН"»

г Up. - гыргш дили ХЙК. - хакас лили

ГУ) '-. - гумуг дили

2'. к. Acsiapoi;

ЛЕКСЙКА ШйЛЯРНОГО ИСКУССТВА В АЗЕРБАЙДЖАНСКОМ ЯЗЫКЕ

р и s ia п е

Диссертация состоят из введения, трех глав, закЕичония й библиографии.

Во "Всздзшги" определяется предмет и цель исследовашш, обосновываются его актуальность, научная нояизно я практическая значимость, освещается история ювелирного искусства .в Азербайджане.

В ? главе, озаглавленной "Профессионально-pej,(ееленвсчя лексика и тематическая классификация терминов ¡ове-варного искусства", рассматриваются место профессионально- ремесленно* лексики в елоЕараол составе языка к история их возникновения и развитая, группируется лексические единицы, связанны«., о металлообработкой, и тематически, классифицируются термины ювелирного искусства

Во II глазе выявляются источника-! возникновений тоде&о» ювелирного искусства, определяется оостаь sic

про'лохоадениа Ряд терминов, представдяюаюх лиигви-.л-ическай елтерас, подвергается этимологическому анализу. Здесь анализируются и слова, употребляющиеся » современно« а&ерОайдаанеком языке, и слова, выведшие из употреблении в современном язык«, но сохранившиеся в диалектах.

ilf плава посвящена лингвистическому анализу терминов шелирйого искусства Здесь анализирунп-ея структурны.-особенности этих терминов, принципы ношшацин "'Ф" образована ик и рассматриваются фразеологические сращения, образованные с участием терминов ювелирного искусство.

В ^Уafшмeиии,' обобщаются основные выводы, к которые мы припая в ходе исследования.

H„ A. Askerov

VOCABULARY of JEWELLER'S ART IN AZERBAIJANI

ABSTRACT

This thesis concists of the introduction, three chapters, conclusion and bibliography.

In the INTRODUCTION we determine the subject and purpose of the research, base it's topicality, scientific novelty and applied significance, and elucidate the history of jeweller's art in Azerbaijan.

In CHAPTER I titled "Themtical classification of the professional-handicraft vocabulary and ths teres of jeweller's art" v;o deterr.lt» ths placs of the profes i onal - hand i craft vocabulary in tto rrr.eral vocrbuJ ary of tho language, deal Tilth the hist cry cf tho origin and their development, group the logical units related to the ratal-workins and classify those torts of tha joroller's art by subject.

In CHAPTER II we bring to light ths sources of the beginning of jeweller's art vocabulary. Here a nartoer of these terns being of interest is received th.o ethynrnlogica}. analysis, too. This analysis covers both tha tierds being-kept in tfodern Azerbaijani and these of beins out cf use in the •bdorn language, but preserved in tho dialects.

CHARTER III is devoted to tho linguistic analysis of the terms related to jeweller's art. Here re deal with structural features of the vocr±>ulary of jeweller's art, principles of nomination when forming tho terrrs of Jevfelle»''s art and phraseological cor.cration forming by ustn;i of these terras.

In CONCLUSION the ram conclusicas thst « sane to are generalized.