автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.06
диссертация на тему: Метрика поэзии Нима Юшджа

Текст диссертации на тему "Метрика поэзии Нима Юшджа"

Донишгозди давлатии миллии Точ,икистон

Ба %укми дастнавис

1-оя -пс

)

Хо^аёров Насрулло Файзуллоевич

^Cj^/z-Ufc^ u-u. Нии^г tr*

ВАЗНИ АШЪОРИ НИМО Ю1Щ

10.01 .Об.-Адабиёти хальдои Осиё ва Африцо

Jt& А. i-f

Рисола

барои дарёфти унвони илмии номзади илм^ои филологй

Ро^бари илмй: Доктори илм^ои филология, профессор О. X,. Хо^амуродов

Душанбе 2000

Мундари^а

Мук,аддима...............................................................................................4

Боби якум. Нимо Юшич, ва та^аввулоти аруз.....................................22

1.1.Самт^ои чустучуй^ои навпардозонаи Нимо..................................26

1.2. Хусусият^о ва к;онуният^ои арузи озод.........................................31

1.3. Истик;лоли мисраъ^о дар шеъри озод............................................46

Боби дуввум. Вазни ашъори Нимо Юшич,...........................................58

2. 1.Рамали солим..................................................................................58

2.1.1. Ашъори классикй.........................................................................59

2.1.2. Шеър^ои озод...............................................................................63

2.1.2.1. Лагзиидои вазнй.......................................................................66

2.1.2.2. Дара^аи корбурди андоза^о.....................................................80

2.1.2.3. Басомади корбурди андоза^о..................................................84

2.1.2.4. Басомади корбурди зи^оф^о...................................................87

2. 2. Рамали махбун...............................................................................91

2.2.1. Ашъори классикй.........................................................................92

2.2.2. Аашъори озод..............................................................................95

2.2.2.1. Лагзиш^ои вазнй....................................................................102

2.2.2.2. Дарач,аи корбурди андоза^о...................................................110

2.2.2.3 Басомади корбурди андоза^о..................................................114

2.2.2.4. Басомади корбурди зи^оф^о..................................................115

2.2.2.5. Мавцеъи сакта.........................................................................119

2. 3. Музореъ........................................................................................121

2.3.1. Ашъори классикй.............................. .........................................121

2.3.2. Ашъори озод..............................................................................125

2.3.2.1. Лагзиищш вазнй....................................................................127

2.3.2.2. Дара^аи корбурди андоза^о..................................................131

2.3.2.3. Басомади корбурди андоза^о.................................................134

2.3.2.4. Басомади корбурди зи^оф^о..................................................136

2.3.2.5. Мав^еъи сакта.........................................................................137

2. 4. Х,азая,и солим................................................................................138

2.4.1. Ашъори суннатй........................................................................139

2.4.2. Ашъори озод..............................................................................139

2.4.2.1. Дара^аи корбурди андоза^о..................................................140

2.4.2.2. Басомади корбурди андоза^о................................................143

2.4.2.3. Басомади корбурди зи^оф^о..................................................144

2. 5. Х,азач,и ахраб................................................................................145

2.5.1. Ашъори классикй.......................................................................145

2.5.2. Ашъори озод..............................................................................149

2. 6. Хафиф...........................................................................................154

2.6.1. Ашъори классикй.......................................................................154

2.6.2. Шеър^ои озод............................................................................155

2. 7. Мучтасс.........................................................................................159

2. 8. Мунсаре^................................... ...................................................159

2. 9. Сареъ............................................................................................162

2.10. Мутацориб..................................................................................162

2.11. Мутадорик..................................................................................163

2.12. Рач,аз............................................................................................167

2.13. Дуба^рй.......................................................................................171

2.14. Вазнй шеъри кудакона...............................................................172

2.15. Мавцеъ ва дара^аи корбурди бу^ури арузй........................174

Хулоса..................................................................................................177

Китобнома...........................................................................................181

Мук;аддима

Солкой 20-40-уми к;арни бист дар шеъри форсй дигаргунй ва та^аввулоти азиму такдирсозе ба вукуъ пайваст, ки самти рушду инкишо-фи шеъри порсиро дар к;арни сипаришудаистода ва к;уруни оянда муайян хо^ад кард. Ин та^аввулот ба фаъолияту э^одиёти шоири сарсупурдаи Эрой Нимо Юшич, (Алии Исфандиёрй) робитаи ногусастанй дорад. Ин но-бига бо нубуги зотй ва саъю талондои мудовиму пайгиронаи худ шеъри порсиро аз ^олати рукуду рухути чандинасра ра^ойй дода, масири тозаеро боз кард, ки имруз ба майдони фарохи яккатозони шеър табдил ёфтааст.

Навоварии Нимо дар шеъри порей х>ам дар ч,анбаи суварии шеър-вазну к,офияву шакл ва ^ам дар ч,анбаи дохилии он-забону баёну тахайюлу эъ^озу тасвир сурат гир^тааст. Махсусан, ч,анбаи суварй аз шеваи к,адимиён мутафовит буда, дар айни замон аз сарчашмаи анъанаву сун-нат^ои онх,о об мехурад.

Чдраени "шеъри нав" имруз дар шеъри форсизабонон мавцеъу мацоми шоистаи хешро касб кардааст ва дигар бах>с дар бораи дурустиву нодурустй, "навй" ва "ку^нагй" дар миён нест. Акнун зарурати дарки амик; ва омузиши холисонаву пайгиронаи ин шева э^сос мегардад. Аз табъи на-хустин ашъори дар арузи озод гуфташудаи Нимо солиёни зиёде гузашта бошад х,ам, вале то имруз цонуният^ои ин вазн ва вижагихри он ба пур-рагй ва дак;ик;ан мушаххас нашудаанд ва дар натич,а х,арчу мар^и вазнй дар шеъри порей ва аз он ч,умла дар шеъри Точ,икистон имрузи мо низ идома дорад. Масоили му^имтарини арузи озод аз к;абили корбурди зи^оф^о, ис-тик;лоли мисраъх,о, басомади корбурди авзону андоза^о дар шеър, тарзи корбурди авзону бу^ур ва ни^оят банду цайд^ои нави ин вазн то имруз таснифбандй нашудаанд ва баде^ист, ки тадк;ици вазнй ашъори Нимо Юшич ба х,айси саромаду мубтакири ин шева ба ин масоил равшанй хо^ад андохт, ё ^e^ набошад ^щати таъйини тамоюлоти асосй ва к;онуният^ои он са^им хохдд буд. Бо назардошти ин нукта ва дарку фах^ми зарурати х,ал-

ли ин масоил, муаллифи ин рисола тасмим гирифтааст вазни ашъори Ни-моро муфассалан ва дак;ик;она тадк;ик;у таодик; намуда, аадофи зеринро ба даст орад:

1. Таъйини маро^или бидъат^ои Нимо;

2. Шинохту таъйини к;онуният^ои арузи озод

3. Таъйини дара^аи корбурди андоза^ои як ба^р дар шеъри озод;

4. Таъйини хусусиятхри истик;лоли мисраъх,о дар бух,ури во^идул-аркон ва мухталифуларкон;

5. Тадк;ик;и мавориди лагзиш^ои вазнй;

6. Таъйини басомад ва мавк;еъи сакта дар бу^ури рои^уссакта;

7. Тадк;ик;и тарзи корбурди зи^оф^о ва таъйини истеъмоли раво ва норавои он^о дар шеъри озод;

8. Таъйини мавк;еъ ва дара^аи корбурди бу^ури арузй дар ашъори Нимо;

Мо умедворем, ки ин таджик; дар рушду такомули арузи озод ва ши-нохту дарки мавозину к;авонини он сах,м хо^ад гузошт ва дар арзёбиву дарки ^усну куб^и ашъори шоирони имруз, ки бо сабки Нимо Юшич, шеър мегуянд, хидмат хох,ад кард.

Бидъати Нимо аз замони пайдоиш то имруз дар Эрон ва хорич, аз он сару садои зиёдеро ба вуч,уд овардааст. Аксари тарафдорони сабки к;адим уро мухарриби шеъри порей ва бар^амзанандаи вазни шевои аруз гуфта, осори уро орй аз ^ама гуна а^амият медонистанд. Тарафдорони Нимо, дар навбати худ, арзиши бидъату навпардозии уро к;оил шуда, ма^з шеъри дар сабки у офаридашударо шеъри вок;еъй ва ростин гуфтаанд. Дар нати^а, ро^еъ ба Нимо ва ва осору сабки у чй аз тарафи мухолифон ва чй аз ч,ониби пайравону ^аводорони у мак;олаву рисола^ои мутааддид таълиф гардиданд. Махсусан, таълифоти адабиётшиносон ва шоирони варзидаю маъруфи Эрон Му^аммадзиё Х,аштрудй (164), Абдулалии Дастгайб (36;37;38,39), Парвиз Нотили Хонларй (125; 126; 127,18,129), Ризо Баро^анй (22), Ч,аннатии Атой (17), Алии Х,усурй (166), Исмоил Нури Ало (11), Лут-

фалии Суратгар (110), Махдй Ахавони Солис (103;104;105;106;107; 108;109), Ч,алол Оли Ах^мад (83), Нодири Нодирпур (82;83), Х,амид Х,асанй (163) ва дигарон ба чанбахри мухталифи ашъори Нимо равшанй андохта, шеваи уро аз мухолифон дифоъ кардаанд.

Доктор Ч,аннатии Атой дар "Нимо Юши% зиндагй ва осори у"(17) рочеъ ба зиндагонй ва осори шоир маълумоти муфассал дода, баъзе ак;оиди Ниморо дар бораи вазн, к;офия ва дигар масоили шеърй дар мук;аддимаи ин асар чой додааст.

Дар таздици чанбах,ои мухталифи шеъри озод ва аз он чумла шеъри Нимо асари мух^авдик.и борикбин Ризо Баро^анй "Тилло дар мис" (22) нацши махсус дорад. Китоби мазкур нахустин тадк;ик;оти муфассал дар бораи "шеъри нав" буда, дар он ^ам ашъори Нимо ва ^ам ашъори пайравони у баррасй шудаанд.

Асар аз ду бахши асосй иборат буда, дар бахши аввал, ки "Шеър" ном дорад, масъала^ои мухталифи шеъру шоирй матрац гардида, зарурати навпардозих,ои Нимо таъкид шудааст. Баро^анй муътацид аст, ки шоир бояд инъикоскунандаи замон ва му^ити худ бошад, зеро шоир "агар мах,ал ва макони му^ити худро набинад ва к;озии гузаштаву бинандаи х>ол ва пешгуи оянда набошад, хиёнат кардааст" (22,33). Му^ак^ик; инчунин ба Чараёни эчоди шеър дахл карда, ин чараёнро тавсифнашаванда ва баста ба э^сосоту ил^ом медонад ва тарафдори он аст, ки шоири вок;еъй бо ис-теъдоди худодод ба дунё меояд ва шеър, ба акддаи у, ^унарест, ки онро дар Чое натавон омухт. Барох,анй шеърро дорой ду шакл медонад: "Дар шеър ду шакл дорем: зох,ирй, ки шомили вазн ё бевазнй, тасовии мисраъ^о ё куто^у баландии он^о, к;офия^о ва садо^ову х^аракот зох,ир мешавад" (22,35). Шакли дуввуми шеърро у "шакли зех,нй" номидааст ва дар асари худ асосан ин чанбаи шеърро баррасй карда, мавцеъи ташбех,, истиора, тасвир, символ ва устураро дар шеъри Нимо ва дигар пайравони у таджик; карда, шакли зех,нии шеър-му^таво, забон, тарзи баёнро шакли му^имтарини шеър медонад, ки мо ба ин гуфтаи у розй шуда наметавонем,

зеро шеъри вок,еъй бояд аз таносуби мувофици шаклу мазмун бархурдор бошад, чунки агар шеъри разине дар вазни шуху шод э^од шавад, таъсири ^узну анду^ он к;адар амик; нахо^ад буд.

Бахши дуввуми ин асар "Шоирон" ном гирифта, ба баррасии ашъори шоирони навпардоз ихтисос ёфтааст ва аз та^лили ашъори Нимо шуруъ мешавад. Дар фасли аввал, ки "Ча^ор рисолат ва ча^ор масъулият" ном дорад, муаллиф ак;идаи худро дар бораи вазифа ва масъулият^ои шоир иб-роз дошта, рисолат^оро ба "замонй, маконй, ич,тимой ва адабй" (22,220) табак;абандй кардааст. Баро^анй риоя ва дарки ин рисолат^оро аз ч,ониби Нимо Юшич дар заминаи ашъори у исбот менамояд. Му^ак;к;ик; роч,еъ ба вазну к;офия дар ашъори Нимо тавак;к;уф накарда, бо овардани гуфта^ои Нимо дар ин бобат иктифо мекунад ва асосан ба мазмуну му^тавои ашъори у а^амият меди^ад, ки аз доираи тадк;ик;и мо берун аст. Новобаста ба ин, асари мазкур дар шинохт ва фа^миши ма^орати шоирии Нимо ва мацоми у дар шеъри порей а^амияти му^им дорад.

Шоир ва му^акдици чирадасти Эрон Абдулалии Дастгайб аз ч,умлаи он му^ак;к;ик;они эронист, ки бо доштани маълумоти фаровон на тан^о дар шеъру адаби форей, балки шеъру адаби ч,а^онй са^ифаи наверо дар шеършиносии нави порей боз кардаанд. Дастгайб дар байни солкой 1967-1972(1345-1350-и ^ичрй) роч,еъ ба шеъри муосири Эрон се асари пурарзиш (33;34;35) таълиф кардааст, ки дар ош,о тамоми ч;анба^ои шеъри форей вок;еъбинона та^лилу барраей гардидаанд. Нахустин рисолаи у "Та^лиле аз шеъри нави форсй"(38) ном дошта дар соли 1967(1345- ^и^рй) таълиф ва нашр шудааст. Дар ин асар мух,ак;к;ик; суханро аз таърифи шеър ofo3 карда, бо та^лили ак;оиди мутак;аддимон, шоирону донишмандони Fap6 ба на-ти^а мерасад, ки: "Шеър каломест шурангез, ки биниши шоирро нисбат ба ^аводис ва ашёъ нишон меди^ад" (38,18).

Дастгайб бо тах^лили шеъри форсии то замони Нимо ба хулосае мео-яд, ки: "пеш аз зух,ури Ипщй ва Нимо Юшич, шеъри форей ба маънои воцеъии калима нав нашуда буд. Мазмун^о аз ч,омеа гирифта мешуд, вале

х,ануз биниш (Vision)-H шоирон к;адимй буд. Дуруст аст, ки арзаи мазомини тоза худ гоме ба ^илав буд ва шоиронро аз ин^исори муташоирон берун меовард, вале цолаб^о ва алфоз ва устухонбандию вазн нишона аз то-зач,уйй надоштанд ва таркибх,о ва истиора^о голибан такрори суханони шоирони клоссики форсй буд"(38,15). Мух,ак;к;ив; дойр ба масъалаи наво-варй дар шеъри порей тавакдуф намуда, онро аз ин нук;таи назар ба ду давра тацеим мекунад. Давраи аввал, ба назари у, 30 сол тул кашида "дав-раи машрута" ном гирифтааст ва ба ак;идаи муаллиф хусусияти ин давра ифодаи мушкилоти и^тимой дар к;олаб^ои маъмулист ва давраи дуввумро у "шеъри нав" ном ни^ода, оеози онро аз "Афсона"-и Нимо ва" Се тоблуи Марям"-и Ишк;й медонад(38,18).

Му^ак,к;ик; хусусият^о ва фар^ият^ои шеъри навро аз шеъри классикй та^лил карда, менависад: "Сурати куллии сабки шеъри нави форсиро дар матолиби зер метавон хулоса кард:

1. Дар шеъри имруз(шеъри нав) кушиш мешавад матлаб бидуни му-колама ва тавзех, гуфта шавад(манзури Дастгайб муъ^азбаёнист- Н. Ф.)...;

2. Такя ба ташбе^...

3. Х,арф^ои зоид ва бе^уда, ки дар асари илзоми к,офия ва го^е зарурати итмоми вазнй аруз ва мук;айяд будан ба идомаи якнавохти он то по-ёни к;итъа, ки дар шеъри к;адим ^аст, дар шеъри нав муло^иза намешавад ;

4. Компузисиюн (таркиби ^амо^ангй), яъне к;итъаи шеър дар х,олату сохтагии хеш комил аст;

5. Дурй аз мад^у тамаллук;у дашном;

6. Наздик шудан ба зиндагии и^тимой;

7. Шоири имруз худ маллоки арзиш^ост ва х^аводиеро аз даричаи чашми хеш ва з^олат^ои худ васф мекунад;

8. Вазн- майдони интихоби вазн дар шеъри нав васеътар аст;

9. Наздик шудан ба ч,анбаи умумй ва му^овараии калом;"(38,21-22)

Бояд к;айд кард, ки бархе аз ин хусусиятх,ое, ки Дастгайб зикр карда-

аст, ба шеъри классикй ^ам хос аст ва эъч,озу истифодаи ташбе^оти гуно* гунро дар осори тамоми бузургони шеъри форей метавон мушо^ида кард ва му^аедик; низ ин нуктаро инкор намекунад. Дастгайб ба ^адафи Нимо дар вуруди бидъат ба шеъри порей низ тавач,Ч,У^ карда, мак;сади уро аз ча^ор нуктай зайл иборат медонад:

"1. Вазн дорой о^анги табий ва ^олати шоир бошад;

2. Х,ар гуна царинасозй ва цофия ва мурооти назири тасаннуъй ва санъатгарй канор гузошта шавад;

3. Зебои^ои тоза дар табиат ва ашё ч;устуч,у гардад;

4. Муколама дар шеър лозим аст" (38,26).

Дар рисолаи мазкур Дастгайб ро^еъ ба вазни шеър, зарурат ва цонуният^ои он муфассалан тавак;к;уф кардааст. Дар к;исмати "Вазн" у су-ханро аз таърифи вазн шуруъ карда, дар бораи сохти ^ич,ох,ои забони форей, таркиби аркони арузй ва бу^ури он маълумоти муфассал меди^ад ва ба вазни шеъри озод расида, бо та^лили руякии к;итъае ва он ^ам дар зери таъсири Рустам Алиев(11) к;аноат мекунад. Му^аодик; вазнро яке аз хусусият^ои зотии шеър гуфта, вуруди онро ^атмй ва зарур медонад: "Бояд гуфт, ки к;авоиди шеърй, ба вижа вазн, агарчи маздудият^ое барои сароян-даи мубтадй фаро^ам кунад, боз лозимаи баёни шоирона аст. А^амияти кори шоир дар он аст, ки аз мавонеъ бигзарад ва бо риояти цавоиду зоби-та^о, бавижа вазн, аз уадаи кори ^унарй барояд"(38,127). Ин гуфтахр, ал-батта, маънои онро надоранд, ки Дастгайб мухолифи арузи озод аст, балки ба мук;обили шеъри бевазн, ки ба истилох, "шеъри сафед" номида меша-вад, равона карда шудааст.

"Сояравшани шеъри нави форсй"(37) дуввумин асари ин му^аедик, дойр ба шеъри нави порей буда, Дастгайб дар ин асар нукта^ои дар рисолаи нахустин иброздоштаи худро тааммук; бахшидааст ва бо тадлили ашъори тамоми шоирони замони худ хусусият^ои му^имтарини забону баён ва мавзую му^тавои шеъри форсиро мушаххас сохтааст. Асари саввуми у "Нимо Юшич,"(36) ном дошта, ба барраей ва та^лили ^аёт ва ч,анба^ои

мухталифи ашъори Нимо тахсис ёфтааст. Дар ин асари худ Абдулалии Дастгайб шар^и х>ол ва осори Ниморо зикр карда, сипас маро^или э^одиети уро таджик; мекунад ва "мазмуни бархе абёт"-и нахустин шеъри Нимо - "К,иссаи ранги парида"- ро "зоидаи биниши нави шоир"(36,14) цаламдод карда, "Афсона"-и уро "гушояндаи фасли наве дар шеъри форсй" (36,16) гуфтааст.

Дастгайб ба зарурату а^амияти бидъати Нимо таъкид карда, менави-сад, ки: "Нимо аз тарзи баён ва шеваи андешидани к;адими^о дур мешавад, вале аз суннат^ои асили шеъру ^унари порей дур намешавад"(36,26).

Дар цисмати дуввуми китоб Дастгайб дар бораи замина^ои дигаргу-ни^ои Нимо таваедуф карда, "Муншаот"-и К,оиммак;ом Фаро^ониро нук;таи огози ин дигаргунй ме^исобад(36,28). Силаеву накдш Амири Кабир, Мирзо Малкумхон ва Адибулмамолики Фарох,ониро дар танкдду фош кардани камбуди^ои забону баён ва шаклу к;олаби шеъри порей таъйин намуда, а^амияти шеъри Ахди Машрутаро зикр мекунад ва дойр ба шеъри давраи Нимо тавак;к;уф карда, чунин менависад: "Агар ба суннати маъмули шеъри порей дар рузх,ое, ки Нимо даст андар кори шоирй шуд, хуб дак;ик; шавем, дармеёбем, ки шеър маънои худ ро аз даст дода ва назми белутфе ба ч,ои он нишаста буд. Дигар авзону цофияхр ва саноеъи шеърй ба чи^ати баёни маъонй ва тасаввуроти шоирона ба кор намерафт, балки маънй фи-дои лафз мешуд ва ку^ангароён коре надоштанд чуз ин, ки тасовири шои-рони ку^анро дар вазн^о ва к;олабх,ои маъмул бирезанд"(36,34). Пас аз зик-ри ин матолиб Дастгайб ба нати^а мерасад, ки Нимо бо тагйири цонуният^ои арузи классикй дар шеъри порей та^аввулоти азим ба амал овард.

Дар соли 1963(1341 х»ичрй) дар ма^аллаи "Андеша ва х,унар" мацолаи Тундаркиё(116) ном шоире ба табъ расид. Муаллифи он бо тах^лили шеъри Ахди Машрута аз ли^ози вазну к;олаб ба натич,ае мерасад, ки нахустин дигаргунй дар вазнй шеъри форсии садаи бист ба фаъолияти у мансуб буда, аз ||Шо^ищо"-и у, ки нахустини онх<о дар соли 1939(1317х)ичрй) ба табъ ра-

сидааст, шуруъ мешаванд ва Нимо гуё гуи сабк,атро аз у рабудааст(116,258-260). Дастгайб дар асари худ ин мацоларо х,амач[ониба танк;ид намуда, даъво^ои беасоси муаллифи онро бо далелх^ои мубар^ан такзиб ва "Шо^ищо" - и уро ба "нав^аи таъзияхонх,о"(36,46) монанд кардааст. Мух,ак,к,ик, сипас ба арузи озоди Нимо мутавач,чех, шуда, бо так;т�