автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.08
диссертация на тему:
Полипредикативные сложносочиненные предложения в современном таджикском литературном языке

  • Год: 1999
  • Автор научной работы: Кенджаев, Соливой
  • Ученая cтепень: кандидата филологических наук
  • Место защиты диссертации: Ходжент
  • Код cпециальности ВАК: 10.02.08
450 руб.
Диссертация по филологии на тему 'Полипредикативные сложносочиненные предложения в современном таджикском литературном языке'

Текст диссертации на тему "Полипредикативные сложносочиненные предложения в современном таджикском литературном языке"

л

/ /

ВАЗОРАТИ МАОРШМ ЧУМХУРИИ ТОМШЕГШН ДОНИШГОХИ ДАВЛАТИИ ХУЧАНД БА НОМИ АКАДЕМИК Б. ГАФУРОВ

К Е H Ч А Е В СОЛИБОЙ

«а-

1 * ¿ о i? t ( ■'<

ЧУМЛАХОИ МУРАККАБИ ПАЙВАСШ СЕРТАРКИБ ДАР ЗАБОНИ АДАБИИ ХОЗИРАИ ТОЧИК С10.02.08 - забонхои ЭРОНЙЗ

Рисолаи илмй барон дарефги дарачаи номзади илмхои филологй

РОХБАРИ ШМ: доктори илмкои Филологй» профессор Зикриёев Ф.К..

ХУЧАНД- 1998

МУНДАРИЧА

МУКАДДИМА...........................................1-15

БОБИ ЯКУМ. АЛОМАТХОИ ХОССАИ ЧУМЛАХ.ОИ МУРАККАБИ

ПАЙВАСТИ СЕРТАРКИБ.................................16-30

БОБИ ДУЮМ. РОХХОИ ТАШАККУЛИ ЧУМЛАХОИ МУРАККАБИ

ПАШАСГИ СЕРТАРКИБ.................................31-86

БОБИ СЕКЗМ. ИФОДАИ МУНОСИБАТХОИ МАЪНОИЮ ГРАММАТИКИ.. 87-116

ХУЛОСА..............................................117-123

АДАБИЁТИ ИСТИФОДАШУДА.............................124-141

МУКАДДИМА

Дар забоншиносии точик алкол чумлакои мураккабе, ки аз ду вокиди предикативй иборат мебошанд, ба андозам муайян омукта шу-даанд С 8; 15).

Гуруки дигари чумлакои мурагасаб, ки аз се ё зибда аз он чумлакои содда таркиб ёфтаанд то кануз ба дарачаи кофй мавриди таккик карор нагирифтаанд, кол он ки барои онко тарзу роккои максуси тар-киббандй ва ифодаи муносибаткои гуногуни маъной кос аст. онко дорой куеусияткои чудогонаи сокторй Сструктурй ва маъной (семантикй) мебошанд. Чунин колабкои наквй ба се навъ чудо мешаванд:

а) чумлакои мураккаби сертаркиби тобеъ;

б) чумлакои мураккаби пайвасти сертаркиб;

в) чумлакои мураккаби омекта.

Аз аввалин дастуркои таълимии забони точикй то китобкои дар-сии солкой окир дар бораи ду навъи чумлакои мураккаби сертаркиб -"Чумлакои мураккаби тобеи якчандпайравдор" ва "Чумлакои мураккаби омекта" маълумоти муктасари ибтидой дарч гардидааст с 52;67-68; 53; 78; 184-195).

Даксолакои баъдина гуруки якуми онко такти истилоки " Чумлакои мураккаби тобеи сертаркиба " то дарачаи рисолакои чудогонаи илмй тадкик карда шудааст с 79;50). Дар бобати гуруки дигар, яъне "Чумлакои мураккаби омекта" бошад, ба гайр аз маълумоти китобкои дарсй алкол факат якчанд маколакои илмй ба табъ расидаанд с71;24-27; 80; 14-18;50). Аз ин боис мо азм намудем, ки тадкику таккики максуси илмии макз камин навъи чумлакои мураккаби сертар-кибро ба ухда гирем.

Сазовори кайд аст, ки ба туфайли маълумоти китобкои дарсию тадкикоткои алокидаи мазкур чанде аз кусусияткои чудогонаи чумлакои мураккаби сертаркиб ва омекта чи аз чикати маъно ва чи аз

чихати сохт омухта шуда, хелхои маъной ва роххои таркиббандии онхо муайян гардид с 47: 260-265: 48: 301-311: 30:302-308:26:152:156:62: 531-570:99:182-187: 103:104). Баъдтар тавассути тадкикоти узви во-бастаи Академиям илмхои Точикистон ш. Рустамов аз таркиби онхо чумлахои мураккаби пайвасти сертаркиб чудо карда шуда, кисми мазкур хачун мавзуи алохидаи китобхои дарсии мактабхои олй ва грамматикам илмии забони точикй ба хукми таълим ва омузиш даромад (72,16-19: 30:302-308: 26,152-156).

Мухаккик дар хусуси ба еохтори грамматикй ва гуруххои маъноии чумлахои мураккаби пайвасти сертаркиб С дар зикри баъдина-ЧМПС) та-ваккуф намуда, як катор муносибатхои маъной ва аломатхои граммати-кии онхоро ожор намудааст.

Ба гайр аз ин дойр ба ЧМПС дар баъзе маколахои забоншиносони точик, бевосита набошад хам, баъзе ишорахоро дучор мешавем.

Хануз солхои шастум забоншинос ХЛалилов дар як маколаи худ дар бораи такрори сараъзохои чумла мулохиза ронда, кайд намуда буд, ки такрор шуда омадани мубтадо ё хабари чумлахои содда боиси таш-кил ёфтани чумлахои мураккаби пайваст мегардад. Барои исботи Фикр мисолхои тарики зерин оварда шудаанд: Ман нотавон, ман музтар, ман хеч.. - С НИ, ДО, 282).

Гул хурраму барги ток хуррам Аз сабза тамоми хок хуррам.

С с.Айнй, Ашъори мунтахаб, сах. 40) (104,48-58)

Олими забоншинос Н. Бозидов дар хусуси чумлахои мураккаби феълихолй сухан ронда, инчунин кайд менамояд, ки як кисми чумлахои мураккаби пайвасти мазкур аз се ва хатто зиёда аз он чумлахои содда хам таркиб меёбанд. Мисолхо: Аз тирезахои хучрэ парта-ви офтоб ба дарун афтода, хучра гарм шуда ва соат хам ба дувоздах

расидагй буд с С. Айнй). дари куча гижжос карда кушода туда, поймонии Пулод шунида туда ва касе уро ба кона таюшф карда гуфт с Р.Чалил).

Ин гуна колабкои сертаркибро ЕБозидов ба ду гурук чудо меку-над: навъи чида; навъи гайричида.

Мисоли якуми дар боло овардашуда ба навъи "чида" докил карда шудааст. Муаплиф кусусияткои чудогонаи чунин чумлакоро нишон дода, муайян мекунад, ки кабари ду чумлаи соддаи аввала ба шакли Феъли кол ва кабари чумлаи соддаи окирин бо шаклкои тасрифии феъл ифода мешаванд.

дар макола инчунин дар бораи шаклкои ифодаи кабару мубта-докои "чумлакои мураккаби пайвасти феъликолии чида" муФассалтар сукан меравад С 14,13-19). Ин Фикрко кобили кабул мебошанд.

Дар кусуси чумлакои мураккаби пайвасти бепайвандак мукаккики дигар, олими шиноктаи точик Абдулганй эшончонов низ якчанд мако-лахо навиштааст с 95,28-34: 96,27-31; 97,27-30:98,40-44).

Мавриди кайд аст, ки А. Эшончонов назари тахкики кудро максу-сан ба он кабил чумлакои мураккаби пайвасте менигаронад, ки такри-бан аз ду, се ва зиёда аз он чумлакои соддаи чида иборат мебошанд: Хаво соФ буд, осмон бо ранги нилобй бегубор медуракшид, офтоб пакн шуда,тамоми ёбонро дар нури пурсурури куд гарк карда буд СС.Айнй). Яке-раис, дигаре - бригадир, саввумй - муаллим СР.Чалил).

Аз маколахои А.Эшончонов, ки ба тадкжи чумлакои мураккаби пайваст Сасосан пайвасти дутаркиба) бакшида шудаанд, максусан, ду макола чолиби диккат мебошад С95,28-34: 96,27-31). Дар онко ба кадри кол таснифоти чумлакои мураккаби пайваст Сномй ва феълй), роккои сертаркиб гардидаи онко, воситаю василакои грамматикию Фо-нетикии онко, ки дар ин чо муаллиф Факат ба шаклу воситакои иФо-даёбии кабарко зътибор додааст, муайян карда шудаанд. Дар мако-лакои муаллиф, сарфи назар ба баъзе норасоико, ки чо-чо кайд кокем кард, Фикру мулокизакои бикри илмй зиёданд. Умумй карда гуем, муаллиф ба масъалакои зерин зътибор додааст:

а) унсурхои таркибии чумлахои мураккаби пайвасти чидаро ни-шон додааст- Мнко - чумлахои дутаркиба, куллас, тафсилй, яктарки-ба, унвонй, саволй, хикоягй ва баъзан хитобй, чузънои таркибии чу-нин колаби мураккаб:

б) як микдор воситахои ташкилдихандаи чумлахои мураккаби пайвасти чидаро бо мисолхо нишон додааст: савту оканг, шакли ифодаи хабархо, кисмкои таркибии чумланои мураккаби пайвасти чида, баъзе чонишинхо, аз чумла чонишинхои ишоратй, феъл-бандаки-аст, Феъли ёридихандаи буд: пайвандаки -у ва муносибаткои замонй.

Мавриди кайд аст, ки воситакои мазкури алокаи пайваст пештар нам як навъ маълум буданд. масалан, онхо дар тадкикотхои ш. Нийзй нам ба назар мерасанд. Аммо А. Эшончонов ба ин масъалахо боз хам чукуртар назар афкандааст. Хусусан у дар бораи шаохои ифодаи хабар - феълхои чумлахои соддаи таркиби чумлахои мураккаби пайвасти сертаркиб, интонация, феъл бандаки аст, Феъли ёвари буд батафсил таваккуФ намудааст. Албатта ин хуб аст, вале овардани ка-тори мисолхо бидуни тахлилу чамъбастхои илмй хилофи усули тадкикотхои забоншиносй мебошад. Ба -гайр аз ин, маколахо бо якди-гар айният дошта, бисьёр Фикру мулохизахои муаллиФ дар онхо так-рор ба такрор оварда шудаанд. Нихоят, дар маколахо муносибатхои маъноии хар як чумлахои мураккаби пайвасти чида ба таври алохида кайд карда мешавад, ки и'н хам чандон ахамияти илмй-тадкикотй на-дошта, тасвири батафсили семантикаи хар як чумлаи мураккаб ба тумор меравад.

Маколаи сеюми муаллиФ иштибохнок аст, чунки дар он муаллиФ чумлахои мураккаби мукаррарии омехта ва сертаркиби тобеъро ба хам пайваста, ба онхо истилохи нави "чумлахои мураккаби тобеи пайваст" ном додааст, ки пазируфтан душвор аст. Амалан, онхо чумлахои мураккаби омехта мебошанд.

дар ду макшаи аввала нам, бо вучуди фикрхои бикр, ки дар мавриди худ зжр хоханд ёфт, такрори Фикру иФодахо хеле зиёд мебо-шанд. Нихоят, маколахои А.Зшончонов бештар ба тахкики чихатхои ус-лубии колабхои мураккаб майл доранд.

Хамин тавр , Фикру мулохизахои Н. Бозидов, Х- Чалилов, А.Эшончонов дар тахкики чунин вохиди мураккаби синтаксисй кадамхои " аввалин ба шумор меравад ва катъи назар ба баъзе норасоихо , ки мо ч дар боло кайд кардем, кимати муайяни илмию амалй доранд.

Инак, ягона асаре, ки бевосита ба тадкику тахлили ЧМПС му-тааллик аст, маколаи дар боло номбаршудаи Ш.Рустамов ба шумор меравад. МуаллиФ чунин менавиеад: "Дар забони адабии точик чумлахои мураккаби пайвасте хастанд,ки се ва ё зиёда чумлахои соддаи баро-бархукукро дарбар мегиранд. Ин гуна чумлахои мураккаб аз чумлахои мураккабе, ки аз ду чумлаи содда ташкил ёфтаанд, бо як катор хусу-сиятхояшон фарк мекунанд" С 72,173. Ин гуна хусусиятхоро у дар тар-зи чой гирифтани чумлахои соддаи таркиби чумлахои мураккаб, воси-тахои алока ва муносибатхои маъноии байни хиссахои таркибии онхо мебинад.

Ш.Рустамов ба муносибатхои маъноии чумлахои соддаи таркиби ЧМПС зътибор дода, муносибатхои шумур ва номбаркунй , замонй, хи-лофй, чудой, муносибати омехтаи чумлахои содда, шумуру хилофй, шумур ва сабабу натича, замонию хилофй, замонй ва сабабу натича ва хилофию чудоиро бо мисолхо нишон медихад С 72,16-19).

Солхои 80-ум ба омузиши чумлахои мураккаби пайваст (паратаксис) проф.- Ф. к. Зикриёев . батааннй машгул шудааст с 30, 302 - 308; 31,57-65;34,47-53; 26,7-68). Дар коркой тадкикотии у пахлухои гуно-гуни колаби синтаксии мазкур чамъбаст шудааст, аз чумла мухаккик:

- хусусиятхои маъной-грамматикии чумлахои мураккаби пайваст-ро муайян намуда, дар забоншиносии точик истилохи " паратаксис" -ро хамчун ифодакунандаи алокаи пайваст чорй мекунад;

- б -

- мокияти паратаксисро С дар мукобили гипотаксис) дар он меби-над, ки ба воситаи он дар як колаби синтаксисии пайваст якчанд му-носибатнои маъноиву грамматики ифода шуда метавонанд:

-ба роккои сокташавии чумлакои мураккаби пайваст зътибор до-да , воситакои зиёди ташаккули онкоро нишон медикад:

- чумлакои мураккаби пайвастро аз чикати маъно ва воситакои алока тасниф намуда, онкоро ба ду гурук чудо мекунад: чумлакои мураккаби пайвасти пайвандакдор ва бепайвандак. Ба кар яке аз он гурукко аз руи аломаткои созмонию семантики ба таври муфассал маълумот медикад:

- чумлакои мураккаби пайвастро аз руи качм тасниФ мекунад: чумлакои мураккаби пайвасти намудкои баста ва кушода.

МувоФики акидаи Ф. Зикриёев, "чумлакои мураккаби намуди баста факат аз ду гуруки предикативй иборат буда, имконияти потенциалии васеъ шудан надоранд", чумлакои мураккаби навъи кушода бошанд, качман зиёд шуда метавонанд, барои вусъат ёфтани микдори чумлакои соддаи таркиби онко имконият мавчуд аст. макз намуди кушодаи чумлакои мураккаби пайваст манбаи асосии пайдоиши ЧМПС ба шумор коканд раФт. Бакри таквияти мулокизаи куд V чанде аз року имко-нияткои сертаркиб гардидани намуди кушодаи чумлакои мураккаби пайвастро кайд менамояд: "Чумлакои мураккаби пайвасти пайкам ва чу-дой асосан ба намуди кушодаи чумлакои мураккаби пайваст докил ме-шаванд: дар баъзеи онко тартиби ягонаи кисмкои чумла дида мешавад: дар гуруки дигар яке аз кисмкои таркиби нопурра иФода меёбад: дар гуруки сеюм яке аз аъзои пайрави чумла ба кар ду кием мансубият дорад :Зимистон сакт, барф гафс, сарутан тунук, барои хурдан нон нест, барои суктан кузум нест, барои кизмат чой нест (С.Айнй). Дашт дилкаш, бог зебо, куксорон кушнамуд, -Хуррамиро дида мечушад мукаббат дар вучуд СМ.Фаркат). дар он миён рус нам буд, точик кам буд, узбеку туркман кам буд С Ч. Икромй)-С 26-15).

Дар забоншиносии рус, ки яке аз мактабхои лингвистии пуркув-ват ба шумор меравад, масъалаи чумлаи мураккаби пайваст тавассути як микдор адабиёти илмии махсус, гуфтан мумкин аст, пурра ба чо-даи тадкик расидааст. Алалхусус, чумлахои мураккаби пайвасти ду-таркиба хамачониба омухта шудаанд.С Ниг.: 19,402-44-;23,440; 24,42, * 42-48; 43,187-191; 44,70-83; 46,1-82; 57,3-16; 58,131-146; 60,355-396; ; 63,247-250; 65,3-11; 73,96-105; 76,250-256; 77,573-624; 81,177-192; 82,99-102; 84,1-39; 86,1 - 65; 87,1 - 88; 12; 90,1 - 83; 91,6 -33; 92,319-322; 18,95-105;41,42-48).

Дар хусуси чумлахои мураккаби сертаркиб низ асархои пурарзи-ши илмию тадкикотй таълиф ёфтаанд (20,95-132; 5,260-265; 9,22-25; 10,1-60; 13,230-238; 17,196-209; 24; 43,190-194; 2,1-45; 37,5-159; 81,17-198).

Дар нахвшиносии рус то дахсолахои 80-90-ум як усули тадкико-ти мураккаби сертаркиб пеш гирифта шудааст, ки ин чо бояд хатман кайд карда шавад: аксарияти олимон-забоншиносони рус, муаллифони китобхои дарсй, тахкикгарони чудогон хама намудхои чумлахои мураккаби сертаркибро ба фахмиши мо тахта як мафхум -"чумлахои мураккаби омехта" (бо номхои гуногун бошад хам) ба калам додаанд. Онхо ба монанди точикшиносон чумлахои мураккаби сертаркибро ба се навъ (чумлахои мураккаби пайвасти сертаркиб, тобеи сертаркиб ва омехта) чудо намекунанд. Дар забоншиносии точик хамаи онхоро "чумлаи мураккаби омехта" меноманд. Аз ин чост, ки чунин усули тадкики чумлахои мураккаби сертаркиб барои забоншиносии точик намунаи ибрат шуда наметавонад. Олимони рус, даставвал, тахти терминхои "много-компенентные сложные предложения","усложненные сложные предложения", "полипредиктивные сложные предложения" ва монанди инхо чунин колабхои мураккаби сертаркибро ба калам додаанд, ки аз се ва ё зиёда аз он вохиди предикативй таркиб ёфта, дар асоси алокахои пайваст ва тобеъ сурат гириФтаанд (20,95-132;21,1-37;37,1-159).

- 3 -

Хушбахтона, дар намин сурат нам, дар камаи асарнои нишондо-даи мо, максусан, дар рисоланои докторй ва монографияхои олимони забоншинос Г.П.Уханов, Г.Ф.Калашникова, Г.Ф.гаврилова с 81,177-192: 37,5-40:21,1-45), ки бевосита ба тадкики илмии чумлакои мураккаби сертаркиб баншида шудаанд, дар катори дигар масъаланои чумланои мураккаби мазкур, инчунин оид ба чумлакои мураккаби пайвасти сертаркиб низ Фикру мулонизанои тозаи илмй оварда шудаанд, онноро чо-чо кайд конем кард, мавриди таъкид аст, ки ба таври чудогона тадкик намудани чумлакои мураккаби пайвасти сертаркиб дар забонши-носии халкхои дигар , аз он чумла забоншиносии рус низ факат * солкой 80-ум огоз меёбад. Аз ин чост, ки акнун дар забоншиносии рус нам такти истилоккои "полипредикативные сложносоченненые предложения", "трекчленные сложносоченненые предложения" ва амсоли инхо ЧМПС ба чодаи тадкикоти мансус ворид гардид С 1,1-16: 22,1-10:64).

Дар ин кабил рисолако Фикру мулокизакои зиёди илмй гунчоиш доранд, ки кобили кабул мебошанд.

Аз чумла, дар асари В.Ю.Альникова кайд карда мешавад, ки: "В > треккомпонентнык сложносочиненных предложениях С неоднородного состава) появляется новое свойство, присущее всем мно го ко мпо не нтым предложениям Скак сложносочиненным, так и сложноподчиненным, а именно: способность их компонентов объединяться более тесно, образовывать структурно-семантические блоки, в результате чего структура предложения становится бинарной блок из двух компонентов противопоставляется третьему компоненту"С1,1). Ва ё камин хусусияти Фарккунандаи ЧМПС-ро Гольдина Е.в. низ боз хам равшантар ва мукам-малтар кайд намудааст: "Иерархичность структуры и бинарность являются важнейшими закономерностями ПССП служащими адекватному проявлению иерархии смыслов в нем и свидетельствующими о высокой степени структурной организации ПССП" С 22,2).

Ногуфта намонад, ки асархои мазкур, аз як тараф рисолахои номзадй бошанд, аз тарафи дигар, нуди онхо хануз дар дарачаи ибти-дой меистанд. Бо вучуди ин, мо аз онхо хеле бахраманд шудем.

дар баробари кашфиётхои олимони рус мо аз махсули илмии тадкикотчиёни забони халкхои дигар аз чумла забоншиносии зронй, олмонй, туркй ва гайра с 4; 61: 67,186-202: 68,186-262: 69,8-9: 41,1-243: 42,101-111: 66,146-160: 67,87-94: 74,43-50:75,166-175: 88,74-81: 89,82-89: 6,101-108: 7,17-32: 49,20-25) низ истифода бурдем.

Хамин тавр, аз кайдхои мазкур ба хулоса омадан мумкин аст, ки то хол дар забоншиносии точик Факат ба чихатхои зерини чипе зъти-бор рафта , дар ин бора баъзе фикру мулохизахои муфид ба амал ома-даанд, ки ахамияти калони илмию амалиро молик мебошанд:

а) ЧМПС - як навъи чумлахои мурагасаби сертаркиб буда, аз ко-лабхои мустаъмали забони адабии точик ба шумор меравад СШ.Руста-мов);

б) сермаъно будани ЧМПС-тавассути маънохои чудогона, вале ба тамоми чумлаи мураккаб марбути чумлахои соддаи таркиби ЧМПС ба вучуд меояд, аз чумла маънохои шумур ва номбаркунй, хилофй, киёсй, сабаб - натича, чудой СШ.Ниёзй, А. Эшончонов, ш. Рустамов, Ф. к. Зик-риёев) :

в) пайвандакхо ва интонатсия СШ.Ниёзй, А.Эшончонов, Ш.Рустамов), такрор, калимахои нисбй,эллипсис, анафора ва монанди инхо СХ.Чалилов,Ф.Зикриёев) хамчун воситахои алокаи байни вохидхои предикативии ЧМПС хизмат мекунад.

Албатта, чунин даетовардхои нахвшиносони точик дар рохи тадкики ояндай мукаммал ва харчонибаи ЧМПС хамчун гузориши барно-мавй хизмат намуданд. Умдатарини масъалахое, ки мо ба тадкики онхо камар баетем, инхо мебошанд:

- муайян кардани аломаткой косса ва вазифакои маъноиву грам-матикии ЧМПС;

- ба таври пурра ва камачониба нишон додани тарзу роккои таш-килёбии ЧМПС, максусан макоми воситакои грамматики, лу-гавй ва сав-тиёти алокаи байни марказкои предикативии таркиби ЧМПС:

- мукаррар намудани асоскои илмии таснифоти маъноии ЧМПС ва ба гуруххои семантики чудо кардани инко.

Хулоса, дар забоншиносии точик кануз ЧМПС ба таври алокида ва каматарафа тадкик карда нашудааст. Вокеан, ифодаи Фикрко ва то-биш