автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.22
диссертация на тему:
Топонимия Ромитского региона

  • Год: 2005
  • Автор научной работы: Махмаджонов, Олимджон Обиджонович
  • Ученая cтепень: кандидата филологических наук
  • Место защиты диссертации: Душанбе
  • Код cпециальности ВАК: 10.02.22
450 руб.
Диссертация по филологии на тему 'Топонимия Ромитского региона'

Текст диссертации на тему "Топонимия Ромитского региона"

<£/■■ OB- -/о/У<19?

МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ РЕСПУБЛИКИ ТАДЖИКИСТАН ТАДЖИКСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ ПЕДАГОГИЧЕСКРШ УНИВЕРСИТЕТ имени К. ДЖУРАЕВА

_______А.ДЖОНОВ Олимджон Обиджонович

ТОПОНИМИЯ РОМИТСКОГО РЕГИОНА

Специальность: 10.02.22- Языки народов зарубежных стран, Европы, Азии, Африки, аборигенов Америки и Австралии

(таджикский язык)

Диссертация

на соискание ученой степени кандидата филологических наук

На правах рукописи

Научный руководитель: доктор филологических наук, профессор Исмоилов Шамсулло

Душанбе - 2005

ВАЗОРАТИ МАОРИФИ ЧУМХ.УРИИ ТОЧИКИСТОН ДОНИШГОХ.И ДАВЛАТИИ ОМУЗГОРИИ ТОЧИКИСТОН

ба номи к;. 4УРАЕВ

Ба хукми дастнавис

о- '

МА^МАДЧОНОВ Олимчон Обидчонович

ТОПОНИМИЯИ МИНТАКДИ РОМИТ

Ихтисос 10.02.22 - «Забонхри халк^ои мамолики хоричии Аврупо, Осиё, Африка, бумиёни Америка ва Австралия (забони точикй)

Рисолаи илмй барои дарёфти дарачаи номзади илми филология

Рох;бари илмй -доктори илми филология, профессор Ш. Исмоилов

ДУШАНБЕ - 2005

МУНДАРИЦА

Мук,аддима...........................................................4

1.Маълумоти умумй...............................................................4

2.Сохтори рисола.................................................................13

3. Мавцеи географй ва маълумоти мухтасари таърихии минтак,а...............................................................................15

4. Тахрили этимологии топоними Ромит................................18

Боб и 1. Tax/шли сохтории топонимияи Ромит................24

1.1 Назаре ба баъзе масъалах,ои марбут ба таснифоти сохтори

топонимх,о...........................................................................25

1.2. Тахрили сохтории толонимцои тоники............................29

1.2.1. Толонимхри навъи аффиксдор.......................................32

1.2.2. Топонимх,ое, ки бе анцомаи топонимсоз сохта шудаанд...37

1.2.3. Топоиимхри мураккаб.................................................39

1.2.4. Топоним - иборах,о.......................................................41

1.2.5. Толонимхри навъи pluralia tantum...................................46

Боби 2. Ташаккули таърихии топонимияи Ромит.........52

2.1. Топонимх,ои шарции эронй...............................................53

2.2. Сохтори толонимхри шарк,ии эронй.................................57

2.3. Топонимхри турки.........................................................68

2.4. Топонимх,ои русй............................................................75

2.5. Топонимх,ое, ки баромадашон номаълум аст......................78

Боби 3. Тах/1или луаавию маъноии топонимхр...................84

3.1. Баъзе мулох,изоти к,аблии мавзуъ.....................................84

3.2. Ойконимхр.....................................................................89

3.3. Этнотопонимхр.............................................................95

3.4. Антропотопонимх.0.......................................................101

3.5.Tax/iunu гендерии антропотопонимх,о.............................106

Хулоса...................................................................................116

Ихтисорах,о........................................................................122

Замимахр............................................................................123

Фех,ристи адабиёти истифодашуда....................................126

Фех,ристи топонимхр.........................................................138

МУК/ЩДИМА

1. Маълумоти умумй

«Шахрх,о хароб гардиданд, давлатхр бардам хурданд, забонх,о ва худи халк^о аз байн рафтанд, аммо НОМХ.О боцй монданд...» В.А. Никонов Ном^ои чУФофй як чузъи таърихи миллат ва баёнгари даврахри мухталифи рушду инкишофи забону фар^анги чомеа ба шумор мераванд ва омузиши онхр яке аз масъалахри мубрами забоншиносии муосир ба ^исоб меёбад, зеро ном^о маълумоти гуногунрангу мухталифчанбаро аз к^ъри аср^о ба мо мерасонанд.

Топоним^о вобаста ба раванди инкишофи чомеа, дар давра^ои гуногуни таърихй ба вучуд меоянд ва бахшхри мух,имтарини х;аёти мардумро дарбар мегиранд. Аз ин ру, дар симои топоним^о нак,ши со^ахри гуногуни илм^ои хрзиразамон -забоншиносй, этнография, таърих, чуфофиё ва гайраро ЧУСТУЧУ намудан мумкин аст.

Номхри чУфофй х,амчун чузъи устувору камтагйирпазири во^ид^ои забонии минта^ои гуногун нисбат ба забони зинда дар худ марх;алахри гуногуни рушду инкишофи забонхри бостониро тачассум менамоянд. Ин хусусияти мухами ном^ои чУФ°фй метавонад фах,миши моро дар бораи раванд^ои гуногуни диахронй, аз Чумла дарки масъала^ои таърихи забон ва ташаккули миллат дар тули таърих густариш ди^ад ва барои пажу^андагон имкониятхри васеъ ва доманадорро дар бобати тах,ия ва истифодаи усулхри нави лингвистй му^айё намояд (Додихудоев 1975, 3).

Тах^ику омузиши ^амачонибаи топонимхр имкон медих;ад, ки мо дар забон шакл^ои нави во^ид^ои лугавиро пайдо намоем. Ин вох,идхри лугавй дар х,аллу фасли мушкилоти мавзуъхри бахши

этнолингвистикаи забон, дарки амику комили расму оин, ^иссаву ривоёт ва ба истилох, «таърихи зинда» -и халк, кумак менамоянд.

Топонимика шакли назариявй ва амалй дорад, ки ин ду шакл дар баробари гузориши масъалахри маърифативу тарбиявй боз як идда мушкилоти имлои истило^от, дакиц кардани вазифаи он^о ва таърихи номгузории мавзеъ^ои чУФофиро баррасй менамояд.

Маводе, ки мо онро дар таэдикрти амалй ба даст овардаем, гох; мавриди та^лили лингвистй к,арор нагирифтааст.

Тахдицоти мазкур аз он чих,ат актуалй аст, ки дар он бори нахуст топоним^ои яке аз минтака^ои таърихии аз к;адим маскун ва то ба )^ол омухтанашудаи Точикистон бо номи Ромит мавриди таэдик.и забоншиносй к,арор мегирад.

Зарурати интихоби мавзуи мазкурро таваччУ^и муаллиф нисбат ба номх;ои чуфофии ин мавзеъ ва кам омухта шудани он ба миён овард.

Топонимхр к,исми таркибии фонди лугавии забони ин ё он минта^а буда, ифодагари хусусиятхри махсуси 0бъектх10и чугрофй мебошанд.

Баробари истилох,и топонимия дар забоншиносй истилох,и микро(макро)топонимия низ роич аст. Микротопоним^о бештар ба исм^ои хос мансуб буда, он^о >^амчун номи объектной нисбатан хурди табий дорой хусусияти аз дигар топоним^о фар^кунанда мебошанд. Микротопонимхр нисбат ба топонимхр бештар ба тагйирёбй мувочех; шудаю вазифаи ишоратй доранд. Ба ак;идаи B.C. Суперанская «,..микротопоним^о...ном^ои фардии объектной хурди табий, саноатй, сунъиро ифода мекунанд. Одатан, он^о бевосита номх;ои ибтидоии ма^ал буда, намуд ва ё хусусияти объекти номгузоришударо ифода мекунанд. Чунин ном^о аз чи^ати лексики возе^анд.

Х,амин тавр, к^сми бештари тагйирпазири топонимх;о ифодагари пайдоиш ва инкишофи чомеа аст. Онхрро аксар вак^ доираи махдуди сокинони мах;ал медонанд» (Суперанская 1967, 38).

Топонимияи х;ар як минтакри табий - ЧУФофй, аз чумла Ромит дар тули таърих к,абат ба к,абат ба вучуд омадааст. Ба ин чунин далел^о метавонад шахрдат ди^анд, ки нак;ши забони ахолии эронзабон дар ташаккулу та^аввули он хеле бузург мебошад. Аммо дар айни замон наметавонем аз таъсири лафзи ахолии гайриэронй (гуру^ои этникй) ба топонимияи Ромит, ки дар замон^ои гуногун дар ин минта^а басар мебурданд, чашм бипушем.

Таи да^сола^ои ахир дар бештари таэдикрти илмй ба та^лили сохторй-грамматикй ва формантй а^амияти махсус дода мешавад. Чунин усул х;амчун тарзи хеле кулай ва ба мак,сад мувофик; дар таэдик,и топонимияи эронй истифода гардидааст, ки ба ин шумораи зиёди рисола^ои илмй ша^одат медих;анд (Хромов 1969; Додихудоев 1979; Алимй 1995; Исмоилов 1999; Офаридаев 2002).

Таваччух,и муаллиф мах,з ба минтак,аи бостонии Ромит, аз як Чих,ат, бо шавк,и у нисбат ба омузиши номхри кдцимаву муосири ин мавзеъ алоцаманд бошад, аз чониби дигар, аз он сабаб аст, ки дар ин минтак,а аз замон^ои ^адим к;авму к^билахри мухталиф сукунат варзидаю кучиши таърихй дар топонимияи он равшан инъикос гардидааст. Чунин далел имкон медихрд, ки раванди рушди этногенези халк,и точик дар эдцуди Ромит ва музофоти он таэдику баррасй гардад.

LLlapxy маънии этимологии топоним^о яке аз марх;илахри мураккаб ва му^имми тащщ\л топоним^о ба шумор рафта, дар бобати барк;арор сохтани маъно ва шакли ибтидоии ном^ои ЧУФофй замина фаро^ам меоварад.

Тахдицот аз он цих,ат нав ба х,исоб меравад, ки:

а) дар он бори аввал маводи топонимии к;исмати шимолу шарк,ии водии Xjucop - минтак,аи Ромит мавриди max/iunu лингвистй к,арор мегирад;

б) дар рисола маводи нави топонимО чамъоварй шудаю ба номшиносии тоцик ворид ва ба истифодаи умум пешнихрд мегардад;

в) аввал и н бор дар номшиносии точи к сохтори топонимх,ои шакли pluralia tantum (шакли цомеъ) мавриди тахрил к,арор гирифт.

Барои амалй намудани ^адаф^ои худ муаллиф чунин масъалахрро баррасй намуд:

• роххо ва баъзе к,онуниятх,ои пайдоиш, инкишоф ва ташаккули топонимияи Ромит таъин гардиданд;

• тахрили мукрисавии топонимхри минтак,а аз руи семантикаи онх,о ба амал оварда шуд;

• шаклх,ои лексикй-семантикии топонимхр ва усулхри номгузории онх,о муайян карда шуд;

• шакли чомеи топонимх,о (pluralia tantum) дар маводи минтак,а омухта шуд;

• таъсири забонх,ои дигар ба ташаккули топонимхри минтак;а баррасй гардид;

• сарнавишти таърихии этимологии топонимхр тахдик, гардид ва max/iunu гендерии баъзе аз онх,о ба амал оварда шуд.

)^амчунин дар чараёни кор ба усули этимологй низ мурочиат гардид, ки афзалияти онро донишмандон В.И. Абаев, И. М, Оранский, А.П. Дульзон, А.К.Матвеев, Э.М.Мурзаев, В.А.Никонов, А.И.Попов, А.В.Суперанская, В.Н.Топоров, О.Н.Трубачев, А.Л.Хромов, Р.Х.Додихудоев, Д.Саймиддинов, Н.Офаридаев ва топонимистони дигар таъкид намудаанд.

Ба ин тари^, мо дар баробари такя ба воцеияти чуфофй бояд ба манбаъхри таърихй низ мурочиат намоем. Зеро «...дар этимологияи топоним^о махсусан, чи^ати Чолиб он аст, ки х,атто «этимологияи дак,ик[гарин» )^ам шартист. Тан^о дар баъзе маврид, бо истифода аз маводи субстратй, эътибор додан ба калка (кучиши бевоситаи маъно ва ё калима), маълумоти физикй-чуфофй метавон маънии топонимро то андозае муайян намуд» (Хромов 1975 ,5).

Ю.А.Карпенко менависад: «Аз объекти чУФофй cap карда то ба номи он (агар онро содда нах;исобем) метавонем баъзан этимологияи номро таъин намоем. Ва мах,з бо х,амин усул худуди чУФофии шарх,и этимологии топоним муайян мегардад» (Карпенко 1970, 5).

Ма^сади таэдицоти рисола, пеш аз ^ама, аз муайян кардани крнуниятфи асосии структуравии ном^ои ЧУФофии минтак;а, таъин ва мук^ррар намудани баъзе хусусият^ои умумй ва фарк,кунандаи ин топонимро дар му^оиса бо минта^а ва ^удуд^ои дигари интишори топонимияи Точикистон иборат мебошад. Илова бар ин, крлабх;ои сохтории топонимхр муайян гардида, хусусиятхри ташаккули онх,о мавриди баррасии х,амачониба кррор мегиранд. Дар ин робита Чанба^ои мухталифи этимологии топоним^ои минтак;а дар мукриса бо номх;ои эдцудхри дигари густариши забонхри эронй ба риштаи тах;к;ик; кашида мешаванд.

Вобаста ба ин %адаф%ои тахдицот чунин муайян гардиданд:

A). Таъини крнунияти сохтории асоси топонимияи мах,ал.

Б). Нишон додани баъзе хусусиятхри умумиву махсуси онх,о дар муцоиса бо мах,алх,ои дигар.

B). Ба к,айд гирифтани пахрои истифодаи homxjd дар худуди Точикистон.

-9Г). Муайян сохтани крлабхри грамматикии топонимхр ва баррасии хусусиятхри ташаккули онхр.

Вазифахри тахдицот аз инх,о иборатанд:

A). Цамъ овардани маводи тащик,.

Б). Тасниф ва max/iunu coxmopO, маъной ва этимологии

мавод.

B). Нишон додани мавк;еи унсурхри топонимсоз аз нигох,и мувофикрти этникии номхр.

Г). Таъин намудани мавкри топоасосхр дар зухуроти топонимхр.

F). Муайян намудани замону макони пайдоиши топонимхр.

Аз руи имкон муаллиф азм дорад, ки дар шарху маънидоди мух;тавову вазифа^ои номх;ои чуфофй дар таърихи забон ва таърихи мах,ал сах,мгузор бошад.

>^алли ин гуна масоил аз муаллиф ичрои чунин талаботро такрзо дорад:

- пажухрши маводи тахдицшаванда;

- тасниф, тах/1илу ташрех,и лингвистии маводи топонимию микротопонимО;

- тахря ва баррасии методикаи тахррку омузиши этнолингвистикаи к,исмати шимолу шарции водии Хисор (цануби Точикистон).

рангами х;алли мавзуъ ва умуман дар тах;к;ик;от, метод^ои мухталифи лингвистй мавриди истифода к,арор гирифтааст: метод^ои сохторй, ареалй (формантй), мукрисавй, диахрониву синхронй ва f.

Маводи чамъоваришудаи минтак;а мавриди омузиши синхронй-тафсирй кррор ёфта, дар айни замон бо усулхри мукрисавй ва муфисавй-таърихй >^амчоя омухта шудааст. Зарурати чунин бархурд дар таэдикрти топонимй ва микротопонимй ва ба вижа дар тах;к;ик;оти

мазкур нишон меди^ад, ки сохтору семантикаи ^исмати бештари топонимияи точикй ва икп"ибосии водии Ромит дорой хусусиятхри Чолиб мебошанд.

)^ангоми маънидод ва шарх;и этимологии гурухдои семантикии топонимхр ва микротопоним^о маводи дигар забонхр (аз цумла славянй, турки) низ истифода гардидааст. >^амчунин аз маводи лах;чаи минтак,а ва умуман шеваи чанубии забони точикй, вожаномаву фар^ангномахр ва адабиёти дигар хрм дар ин маврид кор гирифтем.

Вок;еан, то имруз оид ба ном^ои чуфофии мавзеъ^ои ало^идаи Точикистон як силсила асару мацола^о ба нашр расидаанд, ки >^ар кадомашон ба таэдик.и х;амачонибаи масоили мухталифи топонимияи ма^ал^ои гу ногу ни чумхурй бахшида шудаанд.1

Барои таэдици амик,и он мо аз методхри мукрисавии синхронй-диахронй, ки аз тащили сохторй-грамматикй, формантй (тащили анчома^о) иборат аст, истифода намудаем. Мутахассисони номшинос мубрамии чунин тарзу усули таэдикртро дар рисола^ояшон таъкид намудаанд (Бондарук 1970, Поспелов 1974, Роспонд 1961, Воробьева 1968, Хромов 1975).

1 Ниг: А.З.Розенфельд. Название «лангар» в топонимике Таджикистана. Известия ВГО.т.72, вып.6,М.1940; Материалы по этнографии и топонимике Ванча. Известия ВГО.т.85,вып.4 М.,1953; Топонимика нижнего Каратегина в связи с некоторыми вопросами его истории. Известия АН Тадж. ССР., вып.10-11,1956; Топонимика Ванджа. Топонимика Востока, М., 1962; Заметки по гидрономии Юго-Восточного Таджикистана. Топонимика Востока. Новые исследования. М. 1964. Гидрографические термины в топонимии Таджикистана. Местные географические термины. М.,1970; А.Л.Хромов. Тюркские названия в микротопонимии Ягноба. Известия АН Тадж. ССР., .№3.1967; Некоторые проблемы топонимического исследования Таджикистана. Известия АН Тадж. ССР., .№1/51/, 1968; Еще раз о согдийском топоформанте -ув. Известия АН Тадж. ССР., №3 /53/, 1968; Изучение географических названий Таджикистана в СССР и за рубежем. Известия АН Тадж. ССР., №2. 1969; Согдийская топонимия Верховьев Зерафшана. Топонимика Востока, М. 1969; Историко-лингвистические исследования Ягноба и верхнего Зеравшана. -АДД.Душанбе, 1970; Очерки по топонимии и микротопонимии Таджикистана, вып.1. Душанбе, 1975; Ягнобские архаизмы в топонимических названиях. Иранское языкознание. М. 1976;Состояние и задачи топонимических исследований в Таджикистане. Вопросы языкознания. 1977.№4; Р.Х.Додыхудоев. К топонимике Западного Памира. Известие АН Тадж. ССР., № 2/55/, 1969. К вопросу о топонимии Памира. Известия АН Тадж. ССР., №3, 1969; Ареально-историческая интерпретация (микро) топонимии Памира. Ареальные исследования в языкознании и этнографии (тезисы докладов и сообщений) JI.,1971; Памирская микротопонимия/Исследования и материалы Душанбе, 1975; Памирские этимологии. Иранское языкознание. М.197б;Сулаймонов С. Лингвистические основы топонимии в труддах арабского средневекового автора Йакута - ал - Хамави /Х111в./ - АКД. М., 1979; Ч.Алими. Ташаккул ва тахаввули топонимияи минтакаи Кулоб. Душанбе,1995;Ш.Исмоилов. Топонимия Каратегинской долины Таджикистана (Лингвистическое иследование). Душанбе, 1999; Н. Офаридаев. Микротопонимия Ванджа и Дарваза. Душанбе,

Бояд таъкид кард, ки бартарии тащили формантй дар номшиносии ча*онй ва имконоти (потенсиали) ин усули омузиш ба таври хеле возе^ дар таэдикрти Топоров В.Н. ва Трубачев О.Н. ишора ёфтааст, ки он ба тах^или лингвистии гидронимхри болооби Днепр (унсур^ои эронй, финнй, балто-славянй) бахшида шудааст (Топоров, Трубачев 1962).

Илова бар ин, методи таърихии тах,лил дар омузиши номхри ЧУФофй дорой а^амияти назаррас мебошад. Чунин ак;ида аз чониби яке аз топонимистони номй Попов А.И. таъкид ва исбот гардидааст (Попов 1970). Бо истифода аз усули тах^илии таърихй метавон раванди пайдоиш, рушду инкишоф ва тагйирёбии топонимхри навро аз замони ба вучуд омаданашон то имруз мушо^ида намуд.

рангами таэдикрти лингвистии топонимияи минтак,а аз руи имкон, мачмуи сарчашма^ои к,адимаву асримиёнагии хитой, юнонй, арабй ва точикиву форси, аз чумла маълумотнома ва ишора^о аз осори Страбон, Ал-Истахрй, Ибни Х,авкал, Ёк;ути Х,амавй ва асархри назири «Шо^нома»-и Х,аким Фирдавсй, «Зайнулахбор»-и Гардезй, «Х,удудулолам» ва «Таърихи Табарй»-и Рашидуддини Наршахй ва дигар ёдгори^ои таърихй мавриди омузишу пажу^иш кррор гирифтанд, ки аз он^о маводи гаронмояеро дойр ба топонимикаи Х,исори к^дим, инчунин Кумеду Кофарни^он дастрас намудан мумкин аст.

Аз ниго^и назариявй муаллифи рисола асосан ба таэдифти топонимистон - забоншиносони варзида чун В.И. Никонов, Э.М. Мурзаев, А.И. Попов, В.А. Жучкевич, А.П. Суперанская, С.Роспонд, О.Н. Трубачев, А.К. Матвеев А.Л. Хромов, Р.Х. Додихудоев, Ш.Исмоилов, Н.Офаридаев, С. Сулаймонов, Ц. Апимй ва дигарон такя намудааст.

1991; Насрадиншоев А.Н. Микротопонимия Восточного Памира. -АКД., Душанбе, 2003.

Арзиши амалии кор дар он аст, ни натичаи тах,к,ик,оти мазкур метавонад рангами мураттаб сохтани лугат^ои номшиносй, шевашиносй, тафсирию этимологии забони точикй ва дигар забон^ои эронй мавриди истифода царор гирад. Х,амчунин аз маводи рисола дар таэдик;и топонимияи минта^ои дигари интишори забон^ои эронй >^ам кор гирифтан мумкин аст.

Аз маводи рисола ва умуман натича^ои тах,к,икрт дар таълим низ метавон истифода ба амал овард. Алалхусус, мавод рангами ба рох, мондани курской махсус оид ба антропоними