автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.11
диссертация на тему:
Узбекские антологии XX века

  • Год: 1996
  • Автор научной работы: Самандарова, Сайёр Эркиновна
  • Ученая cтепень: кандидата филологических наук
  • Место защиты диссертации: Ташкент
  • Код cпециальности ВАК: 10.01.11
Автореферат по филологии на тему 'Узбекские антологии XX века'

Полный текст автореферата диссертации по теме "Узбекские антологии XX века"

узбекис1 он республикаси фанлар академияси х;.с.сулаймонов номидаги кулёзмалар института

г: . од

^ О ' '' > ''-I

' ' ' К,улёзма хуку^ида

УДК 894.375+930.221

СаМАНДаРОВА сайёра эркиновна

XX АСР УЗБЕК ТАЗКИРАЛАРИ

7 с/

10.01.11 — Ада&ий манбашунослик ра матишунослик

Филология фанлари номзоди илмий длражаси учун ёзилган диссертация

АВТОРЕФЕРАТ И

Тошкент - 1996

Иш Узбекистан ФА ^.С.Сулаймонов номидаги К,улёзмалар институтида бажарилди.

Илмий ра^бар: Расмий оппонентлар:

Етакчи муассаса:

Уз ФА академиги, Узбекис-тонда хизмат курсатган фан арбоби Азиз ^АЮМОВ

Филология фанлари доктори, Узбекистонда хизмат курсатган фан арбоби М.КОДИРО-ВА

И.БЕКЧОНОВ

Мирзо Улугбек номидаги Тошкент давлат университета

Зримом Узбекисюн ФА ^.С.Сулаймонов номидаги 1\улсзмалар института ^ошидагн Д.015.91.01 ихтисослаштирилган кенгашнинг 1996 йил ' иис ,-/С™" да утадиган мажлисида булади (700011, Тошкент, Навоий кучаси, 69).

Диссертация билан Узбекистон ФА Бош кутубхонасида (700170, Тошкент, И.Муминов кучаси, 13^. танишиш мумкин. Автореферат 1996 йилнинг " Д-г ЛХбслллу да тар^атилди.

Ихтисослаштирилган кенгашнинг илмий котиби, филология I

фанлари доктори щ Л.Содщов.

ТАДК.ИК.ОТНИНГ УМУМИЙ ТАВСИФИ

Мавзунинг лолзарблиги. Тазкира адабий жанр сифатвда шар^ адабиётида цадимий даврларда юзага келган з^амда унинг ^атъий куринишлари шаклланган. Тазкиралар араб, форс-тожик, узбек тилларида яратилган булиб, "Йатимат ад-дазф", "Тазкираи Давлатшо^ Самар^андий", "Тазкираи Соди^ Китобдор", "Музак-кири аз^боб", "Мажолис ун-нафоис", "Ту^фат ул-а^боб фи тазкират ул-асз^об", "Афзал ут-тазкор фи зикр уш-шуаро вал-апгьор" каби тазкиралар бу жанрнинг мумтоз намуналаридир. Аммо шу пайтгача узбек тилида яратилган бизга маълум тазкира Алишер Навоийнинг "Мажолис ун-нафоис" асаридир.

Шу нарса ^увончлики, узбек тазкирачилигида Навоий бошлаб берган анъана бизнинг асримизда з^ам давом этди. Биро^ бу асарлар етарли даражада уРганилмаган> илмий истифодага киритилмаган эди. Булар хоразмлик олим ва шоир Хасанмурод Лаффасийнинг "Хева шоирлари", "Тазкираи шуаро" хамда Узбекистонда хизмат курсатган у^итувчи, ^у^онлик олим Пулатжон Кайюмийшшг "Тазкираи ^айюмий" асарларидир.

Мазкур тазкиралар узларининг тузилиши, уларда шоирлар з^а^ида берилган маълумотларнинг мазмуни ва характера, фактик материалларга, муаллифларнинг илмий-бадиий, фалсафий му-шо^адаларига бойлиги, энг муз^ими, янги материалларнинг акс этиши жи^атидан илмий ^имматга эга булиб, адабиётимиз тарихини урганишда му^им манбалардан з^исобланади. Аммо, бу асарлар, таъкидлаганимиздек, з^али махсус илмий тадци^ этилмаган. Бу эса уларни манбашунослик ну^таи назаридан илмий-тад^щот объекта ^илиб белгилашимизга асос булди.

Мав.тунинг урганилиш даражаси. Адабиётшунослигимизда XIX аср охири ва XX аср бошларидаги Хоразм з^амда К^он адабий муз^итига оид айрим тад^и^отларда уларнинг мавзуи доирасида мазкур тазкиралар материалларидан ^исман истифода этилган.* Лекин бу асарлар з^амон махсус тад^и^от объекта булган эмас.

Тад^и^отнинг максал ва вазифалари. Тад^и^отдан кузланган асосий ма^сад XX асрда яратилган мазкур тазкираларни илмий истифодага киритишдир.

* Разжим Д., Матрасул Ш. Феруз. Шо* ва шоир цисмати. F.Гулом номидаги нашриёт-матбаа бирлашмаси, Тошкент, 1991.

Исмоилова Г. Феруз даври Хоразм адабий му^ити. Номзодлик диссертацияси. Тошкент, 1995.

К,аюмов A. Kjtjon адабий му^ити. "Фан", Тошкент, 1963.

Бу мацсадни а мал га ошириш учун цуйидаги вазифалар белгилаб олинди:

— ушбу тазкиралар муаллифларининг хаёти ва ижоди ^а^ида маълумот бериш;

— "Хева шоирлари", "Тазкираи шуаро", "Тазкираи К,айюмий" асарларини илмий тавсифлаш;

— "Хева шоирлари" ва "Тазкираи шуаро"нинг илмий мундарижаларини ^иёсий та ^ л ил этиш;

— "Тазкираи К1айюмий"нинг манбаларини ёритиш;

— тазкираларнинг илмий мазмуни ва мо^иятини, уларнинг узбек адабиёти тарихини таджик; этишдаги урни ва а^амиятини белгилаш.

Тад^и^отнинг назапий-услубий асоси. Ишни яратишда манбашуносликда мавжуд илмий тавсиф ва ^иёсий та^лил услубидан фойдаланилди. Шунингдек, тазкира жанрида яратилган асарларнинг илмий тад^и^ини амалга оширган А. Муталлибов, Ш.Шому^амедов, И.Абдуллаев, С.Ганиева, РДобулова, И.Век-жонов, АДабибуллаев каби олимларнинг тад^и^от услубларига таянилди.

"Узбек адабиёти тарихи"нинг куп жилдлигини яратишдаги илмий-услубий тажрибадан фойдаланган з^олда, з^озирга замон талаблари асосида иш юритилди. Ушбу тазкиралардаги адабий маълумотлардан миллий мафкурани бойитиш ва ривожлантириш ма^садида фойдаланиш кузда тутилган з^олда истифода этилди.

Тал^и^отнинг илмий янгилиги. Тад^и^отда мазкур тазкиралар илк бора манбашунослик ну^таи назаридан урганщшб тавсиф этилди ва илмий муомалага киритилди.

Ишнинг илмий ва амалий а^амияти. Тад^и^отда мазкур тазкиралар юзасидан ^илинган тавсифлар ва назарий хулосалар "Хева шоирлари", "Тазкираи шуаро" ^амда "Тазкираи К^айюмий" асарлари XX аср узбек адабиётшунослигида тазкиранависликнинг давом этганлигини асословчи асарлар эканлигини курсатади. Шунингдек, ушбу тазкираларнинг илмий истифодага киритилиши муносабати билан улар янги илмий-тад^и^от ишларининг юзага келишига замин булиб хизмат ^илади.

Тад^и^отнинг амалий аз^амияти шундаки, унда мазкур тазкиралардаги материаллар асосида келтирилган маълумотлардан урта, олий • таълим у^ув юртларининг у^увчилари учун дарсликлар, у^ув з^амда услубий ^улланмалар тузишда, шоирлар ^афвдаги маълумотларни янада янги, фактик материаллар билан бойитишда фойдаланиш мумкин. Шунингдек, ушбу тад^щот

. олий таълим тизимидаги филология факультетларида "XX аср : узбек тазкиранавислиги" мавзуси буйича махсус курс утишга з^ам асос була олади.

Тал^и^отнинг манбалари. "Хева шоирлари" ^улёзмаси ва "Тазкираи К^айюмии'шшг цулёзма нусхалари, "Тазкираи шуаро" нашри тадцпцртттг асосий манбалари булиб хизмат ^илди.

Ишнинг жорийланиши. Диссертация мавзуси УзР ФА ^.С.Сулаймонов номидаги ^улёзмалар институтининг 1994 'йил 10 ноябрда утказилган илмий кенгашида тасди^ланган. Ишнинг > мавзуси буйича Кулёзмалар институтида манбашунослик ва матншунослик масалаларига багашлаб утказилган ёш олим-ларнинг илмий анжуманларида маърузалар ^илинган.

Диссертация кулёзмалар институтининг илмий кскгашида му>;окама цплиниб, хпмояга тавспя этилган. Шуниигдек, диссертациянинг мо^ияти кулёзмалар института ^амда Низомий номидаги Тошкент Давлат Педагогика институтида утказилган илмий семинарларда уз ифодасини топган.

Ишнинг таркиби. Диссертация кириш, уч боб, хулоса ва фойдаланилган адабиётлар руйхатидан иборат. Тазкираларнинг фото нусхалари ва мундарижалари ишга илова тарзида берилди.

ИШНИНГ АСОСИЙ МАЗМУНИ

Кириш ^исмида мавзунинг долзарблиги асосланиб, унинг урганилиш даражаси, тадк^щотнинг ма^сад ва вазифалари, илмий янгилиги каби масалалар баён этилди.

Биринчи бобда XX аср тазкиранавислари — ^асанмурод Лаффасий ^амда Пулатжон К^айюмийнинг ^аёти ва ижодий меросига оид маълумотлар берилган.

^асанмурод кори Мухаммад Амин угли Лаффасий 1880 йил Хевада, Ку^на ^алъада Отамурод ^ушбеги ма^алласида дунёга келган. Эски мактаб таълимини олгач, мадрасада хизмат цилган. Кейинчалик, 1920 йилдан, Хоразм Хал^ пгуролар жум^урияги идораларида, 1933 йил март ойидан бошлаб Хева музейида лектор булиб ишлаган.

Лаффасий XX асрнинг биринчи ярми Хоразм адабий му^итида тарихчи ва адабиётшунос олим э^амда шоир сифатида шу^рат топди. У Хоразм тарихини акс зттирувчи "Хоразм тарихи материаллари", "Озоднома", "Гулшани ик^бол" каби тарихий асарларини, "Хева шоирлари" , "Тазкираи шуаро" тазкираларини, "Ме^р ва му^аббат" номли шеърий достонини яратди, уз

шеърларини жамлаб "Комкори ал-ушшо^" девонини тузди. Диссертацияда унинг газалларидан, рубоийларидан ^амда "Хева шоирлари'га битган шеърий му^аддимасидан намуналар кел-тирилди ва уларнинг гоявий-бадиий хусусиятлари тугрисидаги фикрлар билдиридци.

^асанмурод Лаффасийнинг узбек адабиётшунослигига ^ушган улкан ^иссаси — унинг "Хева шоирлари" з^амда "Тазкираи шуаро" тазкираларини яратганлиги билан белгиланади. Лаффасий 40-йилларда XIX аср охири, XX аср бошларида Хева хонлиги з^амда Хева хони Му^аммад Ра^имхон II Феруз саройида яшаб ижод этган 51 та шоир ^а^ида маълумотлар ва уларнинг асарларидан намуналар жамланган "Тазкираи шуаро" асарини яратди. Уни асримизнинг 50-йилларида хоразмлик адиб Матё^уб Бобожонов араб ёзувидан ^озирги узбек ёзувига утказиб кучирган.* Асарнинг ана шу нусхасини журналист Полвонназар Бобожонов нашрга тайёрлаган ва у 1992 йилда Урганчда чоп этилган. "Хева шоирлари" эса 1948 йилда яратилган булиб, у ^озир УзР ФА Д.С.Сулаймонов номли ^улёзмалар институтининг ^улёзмалар фондида 213 разами билан са^анмо^да. Шунингдек, УзР ФА Абу Рай^он Беруний номли Шар^шунослик институтининг ^улёзмалар фондида Лаффасийнинг яна иккита ^улёзма тазкираси мавжуд булиб, улар "Хева шоир ва адабиётчиларининг таржимаи з^оллари" деб номланади. Улардан бири 9494 ра^амли ^улёзма булиб, филология фанлари номзоди Абду^одир Муродов томонидан 1951 йилда кучирилган. 11499 ра^амли ^улёзма эса 1951 йилда санъатшунос Абдулла Болтаев томонидан кучирилган.

Тарихчи олим -ва шоир, тазкиранавис ^асанмурод Лаффасий 1949 йилда Хевада вафот этган.

Асримиз тазкиранависларидан яна бири Пулатжон ^айюмий 1885 йилда ^у^оннинг ^айдарбек ищаллааща зиёли оиласида дунёга келган. Унинг бобоси Абдура^им Мирзо мирзолик хизмати билан машгул булган. Отаси Абдул^аюм Мирзо з^ам хаттот булиб, унинг ^ули билан кучирилган Навоий ва бош^а шоирларнинг девонлари Тошкентда литография усулида босилган. Пулатжон К^йюмийнинг маърифатпарвар булиб шаклланишида, олим сифатида ^атор илмий-тарихий асарлар яратишида у таваллуд топган ана шу оила муз^ити замин тайёрлагани шак-шуб^асиздир.

* Лаффасий X., "Тазкираи шуаро". Урганч, 1992, 3-4 с. (Сузбоши).

Пулатжон Кайюмий аввал усули ^адим мактабида савод чикарган, сунг рус-тузем мактабида, мадрасаларида та^сил

олган. У уз замонасининг энг илгор кишиларидан бири сифатида камол топди.

]\айюмий уз умрини илм-маърифат тар^зтиш, хал^нинг маънавий меросини туплаш ва уни янги асарлар билан бойитиш ишига багишлади. Унинг бу борадаги фаолиятини турт даврга булиб урганиш мумкин:

1. 1910-1917 йиллар. Маълумки, бу давр В^у^он маънавий з^аётида катта бир кутарилиш палласи булди — улкаДа маърифат тар^атиш >;аракати кучайди. Бу йилларда маориф со^асида шундай маърифатпарварлар авлоди етишиб чиедики, улар ёшларни илм-маърифатга даъват этига, хал^нинг маданий савиясини ошириш йулида фидойшгик курсатдилар. Бу маърифатпарварлар замонавий билимлар беришга асосланган усули жадид мактабларини ташкил этиб, уларга ёшларни жалб этдилар.

Пулатжон К^йюмий >^амза ^акимзода Ниёзий, И бродим Даврон, Сулаймон^ули Рожий, Ашурали Зоз^ирий, Му^аммаджон Доликий, Абдулваздоб Ибодий сингари машз^ур маърифатпарварлар билан бир сафда туриб фаолият курсатди. "Узи усули жадид типидаги хусусий мактаб очиб, болаларни у^итди.

2. 1917-1945 йиллар. Бу даврда Кайюмий уз муаллимлик фаолиятини з^укумат томонидан очилган мактабларда давом ^илдирди. Унинг бу йилларда хал^ маорифи соз^асидаги хизматлари юксак баз^оланиб, унга 1942 йилда "Узбекистонда хизмат курсатган укитувчи" унвони берилди.

3. 1945-1955 йиллар. К^айюмий бу даврда К^он улкани урганиш музейида тарих булимининг мудири вазифасида хизмат ^илди. Бу йилларда унинг ташаббуси билан узбек адабиёти ва тарихига оид нодир ^улёзмаларни туплаш ва урганиш буйича самарали ишлар олиб борилди. ^айюмий узбек хал^ огзаки ижоди намуналарини ёзиб олиш билан хам шугулланган. Диссертацияда бунга оид материаллардан парчалар келтирилган.

4. 1955-1964 йиллар. Бу даврда В^айюмий узининг икки энг йирик асарини — "Ку^он тарихи ва адабиёти" з^амда "Тазкираи 1^айюмии'ни яратди. Бу асарлар муаллифнинг угли, академик Азиз ^аюмовнинг шахсий кутубхонасида са^анмоеда.

"Тазкираи К^айюмий" 1960 йилда ^у^онда яратилган булиб, унда узбек адабиётининг турли даврларида, турли адабий музрггларида яшаб, ижод этган 324 нафар шоири ^а^ида маълумот ва уларнинг асарларидан намуналар берилган. Азиз

Каюмовшшг эътирофича, 1^айюмий мазкур тазкирани яратишда Садриддин Айнийнннг "Намунаи адабиёти тожик" асаридан ил^омланган. Айний асари билан танишган Пулатжон 1\айюмий "Намунаи адабиёти узбек"ни яратишни орзу ^илган. Ана шу орзунинг ижроси сифатида ушбу тазкира юзага келган. К^айюмий асарни тазкира тарзида тузганлигидан з^амда унда бош^а тазкиралардаги материаллардан истифода этилганидан ва у бутун узбек адабиётини ^амраб олганлик даъвоси булмасин деб, уни камтарона "Тазкираи К^айюмий" деб номлаган.

Пулатжон 1^айюмий мазкур тазкирани яратиш билан узини мо^ир тазкиранавис олим сифатида намоён ^илци.

Пулатжон К^шюмий, шунингдек, К,ори Ра^матулло Возе^нинг "Ту^фат ул-а^боб фи тазкират ул-ао;об", Афзал Пирмастийнинг "Афзал ут-тазкор фи зикр уш-шуаро вал-апгьор" тазкираларини узбек тилига таржима ^илди. Фур^атнинг "Девони Фур^ат ^у^андий" номли ^улёзма девонини тузди.* Мазкур асарлар Уз ФА Абу Рай^он Беруний номли Шар^шунослик институтининг ^улёзмалар фондида са^ланмо^да.

Маърифатпарвар муаллим, тарихчи ва адабиётшунос олим Пулатжон 1^айюмий 1964 йилДа К,у^онда вафот этган. Диссертацияда Узбекистан хал^ шоири ^абибийнинг ^айюмий вафоти муносабати билан битган тарихи келтирилган.

Дасанмурод Лаффасий ва Пулатжон К,айюмий узларидан жуда 'катта ижодий мерос ^олдирдилар. Бу меросни ташкил этувчи тарихий-илмий асарлар утмиш адабиётимиз ва тарихимиз-ни янада кенгро^ урганишда жуда му^им манбалардан булиб ^исобланади. Бу асарларни нашр этиб, хал^имизга етказиш оддимизда турган шарафли вазифалардандир.

Иккинчи боб "Дасанмурод Лаффасийнинг "Хева шоирлари" ва "Тазкираи шуаро" тазкиралари" деб номланган ва икки ^исмга ажратилган.

Биринчи ^исм икки фаслдан иборат. Биринчи фаслда "Хева шоирлари" нинг илмий тавсифи берилган. Мазкур асар ^улёзмаси УзР ФА Д.С.Сулаймонов номли ^улёзмалар институтининг цулёзмалар фондида 213 рацами билан са^ланмо^да. Бир чизи^ли дафтарга бинафша ранг сиё^ билан ёзилган. Узбек тилида. Араб ёзувида. Хати — настаъли^. Автограф. 117 саз^ифа. Хажми: 21x17,5. Биринчи титул варага: "Хева шоирлари". 1948 йил 22

* Жабборов Н. Фуркат асарларининг цулёзма манбалари. Номзодлик диссертацияси. Тошкент, 1994.

июль. 1347 з^ижрий шаъбон. Туфлогувчи Хева Давлат тарих музейи лектори ^асанмурод Му^аммад Амин угли Лаффасий". Иккинчи титул варага: "Хева шоирлари". Кейинги вара^да унвон урни ажратилган ва унга "—1 —са^ифа" деб ёзилган. Матнлар сиё^ билан рамкалар ичига олинган. Шеърлар икки устун ^илиб жойлаштирилган. Бошланиши:

Аё, дусти сод и к;, сизга ^олим

Ки, сизга айурга йу^ мажолим.

Охири:

"Ё ёлборсам етарму ушал йулдошима,

Найлайин, Лаффас каби булдим гирифторинг санинг".

Кулёзманинг энг сунгги са^ифасида унинг ёзиб тугатилган ва^ти ва ким томонидан ёзилганлиги кайд этилган: "1948 йил 26 июль. 1347 ^ижрий, 20-рамазон. Ро^ими факир Х^асанмурод ^ори Му^аммад Амин угли Лаффасий".

"Хева шоирлари" Лаффасийнинг му^аддимаси билан бошлан-ган. У • "Мундарижаи Лаффасий" деб номланган ва назмда, маснавий усулида ёзилган булиб, йигирма саккиз байтдан ташкил топган. Му^аддимада Лаффасийнинг ушбу асарни битишдан ма^сади ёр^ин ифодаланган. Унда, жумладан, шундай дейилади:

... Бу кун айла китоб ончи шеърлар Ки, шеърлар сенга ёри булурлар.

Аларни жаъм ^илиб булгил санохон, Жаво^ир жаъм ^илгалки, базфи уммон.

Колиб сандин нишони ёдгори, Кунгил за^мига малкам айла бори.

Бу Хоразм ичра утган онча шоир Ки, жаъм айла аларни санга мо^ир.

"Хева шоирлари" ма^олалари маълум бир тартиб асосида тузилган эмас. Асарда 52 шоирдан 29 таси з^а^ида аввал маълумот, сунгра улар ижодидан намуналар берилган. Долган 23 шоир хусусида эса маълумот келтирилмаган, уларнинг асарларидан намуналар курсатилган, хилое. Мавжуд биографнк

маълумотлар з^ажм жи^атвдан фар^ланади. Диссертацияда уларнинг характери тазкирадан келтирилган мисоллар воситасида ёритилган.

Иккинчи фасл "Тазкираи шуаро"нинг илмий тавсифи" деб аталган. Ушбу китоб о^ рангли рузнома ^огозига босилган булиб, жами 120 са^ифадан иборат. ^ажми: 20,5x15. Му^оваси о^ рангда. Унга: "Лаффасий. "Тазкираи шуаро" деб ёзшхган. Китобнинг 3-4 са^ифаларида "Нашрга тайёрловчидан" номи остида сузбоши берилган. Унда мазкур китоб нашрининг а^амияти з^а^идаги фикр-муло^азалар биддирилган. 119-са^ифада тазкирадаги шоирларнинг руйхати мундарижа сифатида келтирилган.

Тазкира матнининг бошланиши: "Мунис, Муниским, Шерму-з^аммад мироб Аваз утлининг аз^волоти".

Охири:

"Ушбу гаддори фалак з^ар куйига солди барин Ким, бугун о^ил шиносонман, деганлар ^айдадур".

Тазкира ма^олалари асосан бир-хил шаклда тузилган булиб, улар турт ^исмдан ташкил топган. Бу ^исмлар —. шоирга маснавий йулида берилган таъриф, сунгра унинг з^аёти ва ижодига оид маълумотлар, яна шеърий таъриф з^амда шоир асарларидан келтирилган намуналардан иборат. Тазкирада шоирлар таърифида берилган маснавийлар жами 688 мисрани ташкил этган.

Асарда келтирилган шоирлардан фацат турттаси — Равна^ий, Хожаий, Нишотий, Гозий (тазкирада Гозий тахаллусли икки шоир мавжуд — С.С.) з^а^ида маълумот берилмаган. Бу фикрларни асословчи мисоллар диссертацияда уз ифодасини топган.

Иккинчи ^исм "Тазкираи шуаро" нинг илмий мундарижаси ва унинг "Хева шоирлари" билан ^иёсий таз^шли" деб номланган.

"Тазкираи шуаро"да шоирлар з^ацида берилган маълумотлар узининг характерига кура эътиборни тортади. Лаффасий шоирлар з^а^ида маълумот берар экан, улар з^аётининг куп жиз^атларини ^амраб олишга интилади. Диссертацияда бу маълумотларнинг характери мисоллар ёрдамида очиб берилди.

Маълумки, XIX аср охири, XX аср бошларида Хоразм адабий муз^ити, уша давр хал^и з^аёти сингари, Хева хони Муз^аммад Ра^имхон II Феруз номи билан богли^дир. Мазкур тазкирада,

таъбир жоиз булса, айтиш мумкинки, маълум маънода Феруз образи яратилган.

Асарда Ферузга тамомила ^арама-^арши турувчи шахе — Исфандиёрхондир. Агар Феруз китобхон куз унгида адабиёт ва санъат з^омийси сифатида гавдаланса, Исфандиёрхон золим ва шаф^атсиз хон, ижод аз^лига бе^урмат ва беэътибор киши сифатида намоён булади. Диссертацияда тазкира асосида бу фикрларни далилловчи мисоллар келтирилган.

Тазкирада жами 1533 миера шеьр мавжуд. Шундан 979 мисрасини газаллар, 384 тасини пайравлар, 70 тасини мухам-маслар, 58 тасини мусаддас, 34 тасини тарихлар, 4 тасини рубоий ташкил этади. Барча намуна шеърлар тули^ з^олда берилган. Дар бир шоир ижодидан иккита намуна келтирилган.

"Тазкираи шуаро"да Феруз авлодига мансуб Муродий, Комёб, Султоний, Саъдий, Асад каби шоирлар ^а^ида берилган маълумотлар эътиборга лойщ. Шунингдек, бу давр Хоразм адабий му^итида фаолият курсатган О^ил, Доий, Нозирий, Шиносий сингари шоирларга оид материаллар з^ам адабиётшу-нослигимиз учун му^имдир.

"Хева шоирлари"даги Муншийдан бопща 51 шоирнинг з^аммаси '•'Тазкираи шуаро"даги шоирлардир. "Хева шоирлари"нинг узига хос хусусияти шундаки, Лаффасий мазкур тазкирада айнан такрорга йул ^уймайди. "Тазкираи шуаро"да шоирлар з^а^ида берилган маълумотларнинг асл мазмунини сауиган ^олда, уларни ^ис^артириб, узгача ифодаларда беради. Асосий эътиборни эса намуна шеърларни купро^ келтиришга ^аратади. Таъкидлаш зарурки, бу шеърлар з^ам "Тазкираи шуаро"даги шеърларнинг айнан узи эмас.

"Хева шоирлари"дагя баъзи бир маълумотлар "Тазкираи шуаро"ни тулдиришга хизмат ^илади. Хусусан, "Хева шоир-лари"да Хужа ("Тазкираи шуаро"да Хожаий деб берилган — С.С.), Равнац хусусида берилган маълумотлар шу жумладандир.

"Хева шоирлари" з^амда "Тазкираи шуаро" асарлари узлари-нинг тузилиши, уларда шоирлар з^а^ида берилган маълумотларнинг характери ва з^ажми, шоирлар ижодидан келтирилган шеърларнинг жанр турларй жш^атидан узаро фар^ ^илади. Диссертацияда бу тафовутлар унта асосда курсатилди. Лаффа-сийнинг мазкур тазкираларини ^иёсий урганиш натижасида шундай хулосага келиндики, "Хева шоирлари" "Тазкираи шуаро"нинг бош^а нусхаси (копия) эмас, балки янги, тазфир ^илинган, ^айта ишланган нусхасидир ва у шоирлар з^а^идаги

маълумотларгина эмас, балки улар ижодидан келтирилган намуна шеьрларнинг янгилиги ва асосан куплиги жиз^атидан характерли-дир. Зеро, "Хева шоирлари"ни тузишдан Лаффасийнинг муддаоси з^ам шу — "Битайин ончиким апгьорларни, Вале ма^зун кунгул афкорларни". Лаффасий мазкур тазкирани ана шу ма^сад йулида яратди, бу билан эса, у^увчиларнинг "Тазкираи шуаро"даги шоирлар ижоди билан янада як^инро^ танишишлари учун имконият тугдиришга муваффав; булди. Бу асарлар XIX аср охири ва XX аср бошларидаги Хоразм адабий му^итини урганишга оид му^им манбалардан булиб з^исобланади.

Учинчи боб "Тазкираи К^айюмии'га багишланган ва уч ^исмдан ташкил топган.

Биринчи *;исм "Тазкираи ^айюмий" ^улёзмаларининг илмий тавсифи" деб номланган. Тазкиранинг икки цулёзма нусхаси мавжуддир. Улардан бири К^айюмийшшг уз ^ули билан бир чизшуш дафтар ^огозига сафсар сиё^ билан узбек тилида, араб ёзувида ёзилган. Хати — майда настаъли^. Са^ифалар сони 631. ^ажми 20x17. Дафтар ^алин ^ора картон ^огоз билан му^оваланган. ^улёзманинг охирги варагада муаллиф уз ^ули билан ёзган шундай ёзув бор: "I жилд. "Тазкираи ^айюмий". 324 нафар шоирни уз ичига олган булиб, 20 нафар шоир замондошимиз, з^аёт шоирлардур. 631 бетни(нг) ташкил этди. II жилдга яна материалларимиз бордур. К^йюмов Пулот. 1960. IV".

Ь^улёзманинг боши: "А.Навоий. — Улуг шоир Алишер мелодий ила 1441 нчи йилда 9 февралда ^ирот ша^арида хизматчи амир оиласида дунёга келди".

Охири:

"Камий бечорадек шому са^арлар тинмайин з^ар дам,

На савдо бирла узни зору -з^айрон этдинг, эй булбул".

Тазкира ма^олалари маълумот-намуна тарзида тузилган.

Асарнинг мазкур ^улёзмасини биз "А" нусха деб атадик.

Унинг иккинчи ^улёзмаси Азиз ^аюмов томонидан "А" нусхадан з^озирги узбек ёзувида кучирилган ва у ¡^улёзмалар институти мулки з^исобланади. Бу нусха олти дафтардан ташкил топган. Саз^ифалар сони 778.

Ушбу ^улёзма "А" нусхадан тули^ холда кучирилган. Аммо унда кучирувчининг баъзи бир жумлаларга, жой номларига, во^еаларга берган ^ис^ача изоз^лари учрайди. Дисссртацияда "Б" нусханинг з^ар бир дафтари алохида илмий тавсиф этилди.

Иккинчи ^исмда "Тазкираи ^айюмий"нинг манбалари ёритил-ган. Шоирлар з^а^ида маълумот беришда ^айюмий баъзан турли манбаларга з^ам мурожаат этади.

Тазкиранинг манбалари сифатида ^уйидаги асарларни курса-тиш мумкин:

1. Алишер Навоийнинг "Мажолис ун-нафоис" тазкираси.

2. 1\ори Раз^матулло Возез^нинг "Туз^фат ул-аз^боб фи тазкират ул-асз^об" тазкираси.

3. Афзал Пирмастийнинг "Афзал ут-тазкор фи зикр уш-шуаро вал-ашъор" тазкираси*.

4. Фазлий Намангонийнинг "Мажмуаи шоирон" мажмуаси**.

5. Турли адабий нашрлар.

Шунингдек, К^айюмий асосан К,уцон адабий муз^итига мансуб шоирлар з^а^ида суз юритишда огзаки маълумотларга з^ам таянган. Диссертацияда ^айюмийнинг ушбу манбалардан фойда-ланиш услубини курсатувчи мисоллар келтирилган.

Учинчи цисм "Тазкираи К^юмии'нинг илмий мундарижаси" деб аталган.

Тазкирада шоирлар ^а«;ида берилган маълумотлар узининг мазмунига кура жуда характерлидир. Бу маълумотларда шоирлар з^аётининг жуда куп томонлари ёритилган. Диссертацияда ушбу маълумотлар таркибий ^исмларга ажратилган з^олда тасниф этилди.

Тазкирада шоирлар ижодидан намуна сифатида келтирилган шеърлар лирик турнинг ^атор жанрларига мансуб булиб, улар жами 10259 мисрани ташкил этади. Хусусан, асарда 4996 мисра газал, 2300 мисра мухаммас, 120 мисра тарих, 246 мисра назира, 1650 мисра бош^а шоирлар шеърларига богланган мухаммас, 60 мисра рубоий, 4 мисра фард, 34.мисра ^итьа, 23 мисра мустазод, 126 мисра дебоча, 426 мисра маснавий, 40 мисра мушоира, 82 мисра саломнома, 16 мисра сок;ийнома, 48 мисра мусаддас, 56 мисра фасада, 24 мисра таржеъбанд, 18 мисра татаббуъ мавжуд.

"Тазкираи К^айюмии'да келтирилган шоирлар узбек адабиё-тининг турли адабий муз^итларига мансубдирлар. Жумладан, улар Фаргона, Тошкент, Хоразм, Бухоро, Самарканд, Катта фургон, Дисор, К^арши каби жойларда яшаб ижод этган шоирлардир.

* Пулатжон Цайюмпй Пирмастийнинг мазкур тазкирасини "Тазкираи Лфзалий" иоми билаи юритган.

** Пу асар тазкирада "Мажмуат уш-шуаро" део юритилади.

Асарда берилган бадиий материаллар уз мавзуси жи^атидан ранг-барангдир. Бу материаллар лирик мавзудаги, тасаввуф ва маърифатпарварлик мавзусидаги асарлар силсиласини ташкил этади.

Таъкидланганидек, "Тазкираи К^айюмий" узбек адабиётининг жуда катта даврини ^амраб олган. Асарни шу ну^таи назардан урганганда, унда ^уйидаги даврларга мансуб шоирлар з^ида маълумотлар мавжудлиги аён булади:

1 Х1-ХШ асрлар умумтуркий адабиёт намояндалари (Махмуд ^оютарий, Юсуф Хос Дожиб, Аз^мад Югнакий, Рабгузий).

2. XIV асрда ва XV асрнинг биринчи ярмида яшаб ижод этган шоирлар (Хоразмий, Сайфи Саройи, Дурбек, Саййид Аз^мад, Амирий, Атоий, Саккокий, Лутфий).

3. XV асрнинг иккинчи ярми узбек адабиёти (Алишер Навоий) ^ -

4. ХУ1-ХУН асрларда яшаб ижод этган шоирлар (Хожа, Мажлисий, Ба^оий, Машраб).

5. XVIII асрда яшаб ижод этган шоирлар (З^увайдо, Носез>, Машраби соний, Мансур, Низомий, Шав^ий I, Равнаф.

6.XIX асрда яшаб ижод этган шоирлар (Гозий, Амирий, Нодир, Фазлий, Нодира, Ма^зуна, Увайсий, Жалолий, .Азимий, Калтатоий, Биймий, Рамзий ва б.).

7. XX асрнинг урталаригача булган даврда яшаб ижод этган шоирлар (Нодим, Муз^ий, Тажаллий, Садоий, Мазушй, Хилватий, Дилафкор, Пирим ^ори, Таслим, Писандий, Муътасим, Кузрга, Зулулий, Муаззам сингари).

Тазкиранинг сунгги саз^ифаларида эса тазкира яратилган пайтда барз^аёт булган шоирлар з^а^идаги материаллар берилган (Собир Абдулла, Мажз^ур II, Зарра, Чархий, Фиро^ий, Жавдат, Дабибий, Шукрий каби).

Тазкира Алишер Навоий з^а^идаги материал билан бошланган булса-да, унда бош^а шоирларга оид маълумотлар ана шу даврийлик приндипи асосида келтирилган.

К^айюмий Х1-ХУШ асрлар мумтоз адабиёт намояндалари з^а^идаги маълумотларни умумий тарзда, уларнинг асосий мазмунини са^лаган з^олда, узига хос ифода услубида: мухтасар баён этади. Бунда, энг мухими, Мовароунназуз, Хуросон, Эронзамин, Хоразм ва Олтин Урдада яшаб ижод этган туркий шоирлар з^аёти ва ижодининг ушбу тазкирада акс этишидир. Биз ^айюмийнинг мавжуд маълумотларга ^айтарзда ёндашган-

лигини курсатиш ма^садида, тазкирада бу шоирлар з^а^ида берилган материалларнинг айримларини диссертацияда келтирдик.

Тазкира, асосан, XIX аср ва XX аср бошларида яшаб ижод этган шоирлар з^а^идаги ян га - маълумотларга эга эканлиги жиз^атидан дшдатга моликдир (Акмалхон тура, Нисбатий, Тажаллий, Муз^ий, Дазиний, Пирии ^ори, Азизлар, Равшан, Ёрий, Алмаий, Насимий, Дилафкор, ЦЩзода каби) ва у мазкур шоирлар ижодини тад^и^ этишда бирламчи, муз^им манба булиб хизмат ^илади.

Хулоса. Бундан минг йиллар муз^аддам асос солинган тазкира жанри асрлар оша анъана сифатида араб, форс, узбек тилларида давом этди. Бу анъана XX аср узбек адабиётшунослигида ^ам уз ифодасини топди.

Дасанмурод Лаффасийнинг "Хева шоирлари", "Тазкираи шуаро" з^амда Пулатжон К^айюмийнинг "Тазкираи ^айюмий" асарлари бунинг ёр^ин мисолидир.

"Тазкираи шуаро" ва "Тазкираи К^йюмий" асарлари уларда шоирлар хасида берилган маълумотларнинг характери, фактик материалларга бойлиги, уз мавзуси доирасида давр руз^ини акс эттириши, намуна шеърларнинг куплиги ^амда уларнинг жанри ва мавзуи жиз^атидан ранг-баранглигига кура, узбек адабиёти ва адабиётшунослигига овд муз^им манбалардир.

"Хева шоирлари" "Тазкираи шуаро"нинг Лаффасийнинг узи томонидан ^айта ишланган нусхасидир. У, асосан, намуна шеърларнинг янгилиги ва куплиги жи^атидан характерли булиб, "Тазкираи шуаро"ни янги материаллар билан тулдиришга имкон яратади.

Аввало шу нарсани алоз^ида таъкидлаш лозимки, шоирлар шахси ва ижодига объектив ёндашув — Лаффасий з^амда Р^айюмий учун ушбу тазкираларни яратишда бош мезон булиб хизмат ^илган. Муаллифлар шоирлар шахсидаги ижобий ва салбий жиз^атларни з^ам, улар ижодининг юту^ ва камчилик-ларини з^ам самимий, холис эътироф этадилар.

Тазкиралар муаллифлари шоирлар з^а^ида маълумот берар эканлар, улар з^аётининг куп томонларини ^амраб олишга интилганлар ва аксари з^олларда бунга муваффа^ият билан эришганлар. Маълумотларда шоирларнинг шажаралари, касб-корлари, ижтимоий фаолиятлари, фазилатлари, таш^и куриниш-лари уз ифодасини топган.

Мазкур тазкираларнинг узига хос хусусияти уларда янги материалларнинг мавжудлиги ва шоирлар ижодидан берилган

намуна шеърларнинг тули^ ^олда берилганлигидир. Шунингдек, з^ар бир шоир ижодидан асосан икки ва баъзан ундан орти^ намуна берилиши ^ам тазкираларнинг музрш жи?;атидир.

Буларнинг ^аммаси ушбу манбаларнинг адабиётимиз тарихи-ни урганишдаги илмий ^иммати з^амда а^амиятини анш^-равшан белгилайди.

Диссертация юзасидан эълон ^илинган ма^ола ва рисолалар:

1. XX аср узбек тазкиралари. "Миллий тикланиш" газетаси, 1995, 31 октябрь, 21-сон.

2. Душман эмас эдилар (Пулатжон домланинг Му^ий тутрисидаги маълумотлари). "Миллий тикланиш" газетаси, 1995, 19 декабрь, 28-сон.

3. Лаффасий тазкираси ва унинг ^улёзмалари. "Хазина", Тошкент, 1995. 1,9 б.т.

4. "Тазкираи К^йюмий" — ^улёзма манба. Уз ФА ^улёзмалар институти нашри, 1996. 1,3 б.т.

РЕЗЮМЕ

Самандарова С.Э.

УЗБЕКСКИЕ АНТОЛОГИИ XX ВЕКА

Тазкира (литературные антологии), имеющие тысячелетнюю историю, были и остаются наиболее ценными первоисточниками в изучении истории литератур многих народов мусульманского Востока. В истории узбекской литературы традиции составления тазкира, получившие активное развитие вслед за арабской и персидской литературами, нашли своё продолжение вплоть до XX века. Ярким подтверждением этого являются тазкира ученого-историка, литературоведа и поэта Хасанмурада Лаффаси "Поэты Хивы" и "Тазкира поэтов", а также заслуженного учителя Узбекистана, ученйого-краеведа и литературоведа Пулатджана Кайюми "Тазкира Кайюми".

В связи с этим введение в научный обиход этих источников и является целью настоящего исследования, состоящего из введения, трех глав и заключения.

Первая глава диссертации посвящена жизни и творческой деятельности Лаффаси и Кайюми.

В двух разделах второй главы рассматриваются вопросы истории создания обеих тазкира Лаффаси, их структура и содержание. Третья глава состоит из трех разделов. Она освещает материалы "Тазкира Кайюми".

"Поэты Хивы" и "Тазкира поэтов" заключают сведения о жизни и творчестве 52 представителей хорезмской литературной среды конца XIX — начала XX вв. Причем тазкира "Поэты Хивы" является переработанным авторским вариантом "Тазкира поэтов" (здесь 51 поэт). Она отличается большим количеством поэтических образцов, приводимых из творчества поэтов и отдельными дополнительными биографическими сведениями о них.

"Тазкира Кайюми" охватила собой огромный исторический и географический период. Здесь приведены сведения о 324 представителях различных литературных сред узбекской литературы XI — первой половины XX вв.

Лаффаси и Кайюми пытались по возможности полно и всесторонне осветить биографию (и жизненную, и творческую) поэтов, чтоб создать о них целостное представление и в пределах

собранного ими материала а основном достигли этого. Следует отметить, что главным критерием для авторов в оценке личности и творчества поэтов является прежде всего объективность и непредвзятость.

Научная ценность этих источников в том, что они дают ряд новых материалов по истории узбекской литературы (в частности, о таких её представителях, как Муради, Саъди, Асад, Дай, Акил, Шинаси, Мухи, Таджалли, Акмаль II, Алмаи, Азиз, Нисбати, Таиб и др.), а также в том, что образцы из творчества поэтов приводятся в полном объеме, тогда как обычно в произведениях этого жанра приводятся от 2 до 4-6 поэтических строк.

К диссертации приложены фотокопии ряда страниц исследуемых тазкира и полное их содержание.

SUMMARY

Sayara E. Samandarova UZBEK ANTHOLOGIES OF XXth CENTURY

Tazkiras /literary antholódgies/ having thousand years history were and remain more valuable sources in studying the history of literatures of many people in the Moslem East. In history of Uzbek literature the traditions of composing the tazkiras receiving an active development following the Arabic and Persian literature found its continuation till XXth century. "Khiva poets" and "Tazkira of poets" by a historian scholar and a poet Khasanmurod Laffasi are a vivid example of_ it and "Kayumi tazkira" by a prominent literary critic Pulatjohn* Kayumi as well.

The aim of the research is to investigate these sources. It consists of the introduction, 3 chapters and the conclusion.

The first chapter is about the life and the creafive activity of Laffasi and Kayumi.

The histroy of creating both Laffasi's taskiras, their structure, and contents are considered in 3 parts of the second chapter. According to such scheme the third chapter illuminates the materials of Kayumi's tazkira.

"Tazkira of poets" and "Khiva poets" include evidence about the life and the creative work of 52 representatives of the Khorezm literary circles at the end of XIX — the begining of XX century, tazkira "Khiva poets" being re-made author variant of "Tazkira of poets" /51 poets are given here/. It differs by many number of poetic patterns taken from the poets' works and by separate additionae biographical data about them.

"Kayumi tazkira" included a- vast historical and geographical period. Here, the evidence of 324 representatives among different literary circles of the Uzbek literature during XI — the first half of the XX century are given.

To create a total imagination about them Laffasi and Kayumi trjed to illuminate fiilly and many-sidedly the biography of poets as far as possible and they managed in it within the data collected. It should be noted that objectivity and pre-conception are the main criteria for the authors to evaluate the personality and creative work of poets.

The scientific value of thise sources is to give a number of new materials on history of the Uzbek literature /in particular about such of representatives as Muradi, Sa'adi, Asad, Dai, Akil, Shinasi, Mukhi, Tadjalli, Akmal II, Almai, Aziz, Nisbati, Taib and others/, and patterns from the poets's creative works are given here in full volume as well. Usually the poetis lines of such genre are given from 2 till 4-6 in the works of suck genre.

The photocopies of a number of pages of the tazkiras resear— Ehed and full content of them .are added to the dissertation.