автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.08
диссертация на тему:
Вставочные слова и словосочетания в современном таджикском литературном языке

  • Год: 1999
  • Автор научной работы: Кадыров, Баховаддин
  • Ученая cтепень: кандидата филологических наук
  • Место защиты диссертации: Худжанд
  • Код cпециальности ВАК: 10.02.08
450 руб.
Диссертация по филологии на тему 'Вставочные слова и словосочетания в современном таджикском литературном языке'

Текст диссертации на тему "Вставочные слова и словосочетания в современном таджикском литературном языке"

с? 7 ' — -У/о / с?

' V ^ - у

МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЕ РЕСПУБЛИКИ ТАДЖИКИСТАН

ХУДШДСКШ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ

ИМЕНИ ШБОДШНА ГАФУРОВА

ИОМРИНСКИЙ ТЕХНОЛОГИЧЕСКИЙ КОЛЛЕДЖ

БАХОВАЛЛМН КАЛЫРОВ

ВСТАВОЧНЫЕ СЛОВА И СГЮВОСОЧЕТАНИЙ В СОВРЕМЕШОМ ТАДЖИКСКОМ ЛИТЕРАТУРНОМ ЯЗЫКЕ Сспециальность 10.02.08 -иранские языка)

ДИССЕРТАЦИЯ на соискание ученой степени кандидата Филологических наук

НАУЧНЫЙ РУКОВОДИШЬ: ДОКТОР Филологических наук» профессор Зикрияев Ф.К.

ХУДЖАНД - 1999

Мазоратм маорисри Нумхурии 1 очикистон Донишгохи давлатии Аучанд ба номи ' академик В= 1 ашуров Ко ллщм. технологии И г ерш а

Ьщоваддин 1\одиров

КАЛИМА ВА ИБОРАдОИ ТАВЗЕХЙ ДАР ЗАБОНЙ АДАЩЙ ХОЗЙРАЙ ТОЧИК

1У=и/=иО-'За6ое2рэи эронй (забони точикй)

%

РИСОЛА

барон дарёшти дарщаи номзади илмзеои филологй

Родбари илмй:

доктори илмхой Филология,

профессор Ш= ликриёев

Хучанд- 1999

МУНДАРИЧА

МУКДДДИМА 4

БОБИ АББАА

КААИМАЮ ИБОРАХОИ ТАБЗЕХИ ХАМЧУН КАТЕГОРИЯМ

СИНТАКСИСЙ 18

I. Шяркк гозридаои тавзехй аэ калимаю иборахои туфайдй 20

.:. Шарди воощдзгои тавзедй аз калима» и бора ва чумлащш иловагй JS

БОБИ ДУЮМ

НАМУДХОИ СЕМАНТИКИ ВА ВАЗИЩАХ10И УСАУБИИ КАЛИМАЮ

ИБОРАХОИ ТАВЗЕХЙ 47

1. ЗАалямаю иборахои тавзедие, ки бар шарди мафжушжж дакик меоянд 49

ЗАалимаЮ иборадаи тавзедие, ки бар шарщ мафщумщш умумй меоянд 65

J. Аалимаю ибодащш тавжщ, ки бардашрхи ношцо меоянд 73 4, 1\алимаю иборадои тавзедие, ки бар щарэщ .мтаосибатзюм холя меоянд 78

5. Лалммйю иборадои тавзезше. ки здсосот ва муноеибатм гуян-

даро иФода мекунанд oz о. Кощддаи тавзедие, ки муносибати создби. нутдро ба

услуби басни фикр иФода мекунанд 54 7. 1АалимаЮ иборахои тавзедие, ки сарчашмаи Фккрро иФода мекунанд 85 Ь. 1\алимаШ иборадои тавзедие, ки барси ифодаи мстедзо, кимоя,

нафрин оварда мешавамд Ь6 У. Аалимаю иборадои тавзезре, ки Еазиамдои мудталиши

дкгар доранд оЬ

БОБИ СЕЮМ

СОХТИ БОХИДдОИ ТАВЗЕХЙ БА ТАРЗИ ТАШАККУАИ

МУНОСИБАТХОИ МАЪНОЙ ВА ГРАММАТИКИ И ОНХО 90

i 1 арзи ташаккули мтаисибатдои маъной ва грамматики У1

А Нои водиддаи тавзехй дар чумла НУ

• Иетифодаи аломатдои кктобат дар водидхои тавзехй 1УУ

4. Мавридши иетифодаи давсайн 111

5. Мавриддои истифода тире 116

ХУДОСА 12!

РУИХАТИ АДАБИЁТХО 125

ШАРХИ ИХТИСОРАХО . 140

МУК.А4ДИМА

лабон дамчун должай чамъиятй дамеша дао раванди татйиру тадаввулот карор дорад, i lac аз мшшлоби соли 1УТ/ на тандо дар таркмби лутавй?балки дар сохти грамматикии забони адабии точик низ тадаввулот падид омад, i атйироти назаррас ба содам кадей забони точмкй низ таалауд дорад: воситадо ва усулдои нав ба нази ибораорой ва чумлабандй пайдо гардиданд, дар углуби гуфтор ва навиштор дигаргунидо ба амал омаданд, Инро дар бисер масъ-дадои синтаксис мушодида мекунем, дам дар истеъмоли аъзодои комилдукуди думла ва. дам дар водиддои туфайливу метисной,

Дао ин рисола сухан аз махсусиятдои яке аз аъзодои ило-вагии издала- водиддои тавзедй ходад рафт,

Нодиддой тавзедии нутд ба забони адабии дозира тавассути нутди дадонй низ ворид гаштаанд, Ба вучуд омадани намуддои нав ба нави сохтори маъноии ондо=ба услубдои мухталифи забони адабй род ефтани ондо?фарохтар шудани доираи вазифаи ондо дао забони

Омузишм водиддои тавзедии нутд, дамчун категориям алодмдаи синтаксиса дар забоншиносии рус аз ибтидои асри XX огоз мее-бад= Чунон ки олммони рус дайд кардаанд, аввалин ишорадо дар хусуси водиддои тавзедй дар асардои М,Н1 Ломоносов, Н=ИЛ реч, А,Х=Ноетоков ва дигаоон ба назар меоасанд, Чунончи, дануз дар дадсоладои дарни AÂ тибки мавдеи давсайн бо истилоди вместительный знак" таълммоти мавзуна фаоодам омада буд; ки

можияти аьзожои туфайлин гуфторро ба таври умуми муайян ме-кард, 1

Минбаъд аввалин шуда академик В, В;Виноградов ва сони-тар- А.И.11опова истиложи "вместительный"-ро ба кор бурданд.

Кале дар асаржои онжо низ вожиддои иловагй ('вставочный") ба намуджо чудо карда нашуда буданд,^

Кушиши таснифи вожиджои иловагй ба калами профессор А, Ь, Шапиро тааллук дорад, ки можиятан ба истиложи точикии "туфамлй" ва ' тавзежй" мутобик аст,-*

Минбаъд забоншиносони дигао дар зарфи дажсолажои озшр роцёъ ба вожиджои тавзежии нутк тадкикотжои илмй ва дастуожои таълимию методй ба табъ расониданд,4 ки кариб дао хамам онжо кушиши равшан сожтани фарки вожиджои туфайлй ва тавзежи му-шожида мегаодад, Масалан,В-11.Ьарчунов фарки байни вожиджои

1 Д=п,ивсянико-Куликовский, Синтаксис русского языка, Изд--е 2; ' А,М: 11ешковский. Русский синтаксис в научном освещении,

Изд-е 6, М.Д933.

2 Б,В,Виноградов, Русский язык, М,Д947,с.'/36; А.И.Попова, Сложно -сочиненное предложение в современном русском языке, "Русский язык в школе",1958 №1/-С.18-20.

3 А,Ь=Шапиро, Рецензия на работу проф .С, И. Абакумова "Методика пунктуация". "Русский язык в школе ",1948, №8; Ab.Шапиро, Основы русской пунктуации. М.Д955/-С.78,

4 Fl.Pl Щеболева, Вставочные конструкции в современном русском языке, А&Д. М.ДУ35; I .ККотляр, Вставочные конструкции в современном английском языке, Изд-во Саратовского ун-та, 1962/-

С,16-22,

туФайлй ва тавзедиро дар он мебинад, км яке ходисаи забонй бошад, дигаре унсури нущ аст, ЛЛ '.Хатиашвили щайд менамояд.ки вохиди тавзехй аз боиси "ба сохиби нущ тшллщ надоштан ва дао таркиби чумла аз номи шахси дигар баен щуданаш" аз вохиди туфайли фар« мекунад, Дар асарм дмгараш ЛД' Латиашвили ишо-рае дорад, ки чумлахои туФайлй махсуси • • нутки шифохй мебо-шанд. бохмдм тавзехй бошад, мансубм забонм адабии хаттист,1 Е,11,Ардентов мафдуми" нутки тавзехй"-ро боз хам вусъат до да, хамаи унсурхри эзоздщанда, хатто нутки аинанншршудар© низ ба щатори вохидхои тавзехй ворид кардааст/

Ьояд тазаккур дод, ки на хамаи гузоришош олимон кобили кабул аст, Чунончи ба акидаи Л Л'.Хатиашвили дар хусуси он ки гуе вохиди тавзехй дар байни чумлахои муетащлл меояду ба маз-муни тамоми чумла'' (на ягон киеми он) алодаманд мешавад, роза шудан душвор аст .зеро ин фикр боиси омехтагии калимаю ибо--радой тавзехии таркиби чумла бо ходмсахои дигаои забонй? якта-рафа шаох ефтани вохидхои 1 ав зедп мегардад,

1 адцщотжоеди дар.хусуси тафовути вохидхои тавзехй ва туФайлй интишор ефтанд, паси хам самара доданд: вохиди тавзехй хамчун категорияи алохидаи синтаксисй аз таоаФи забоншиносон щабул гардмд, Шикри мазкур дар гоамматикахои амалй низ инъикос 'ёфт.-Ламин тавр, вохидхои тавзедии нущ дар асардои фундамен-

1 Л.1 .А.атиашЕили.1\ вопросу о вводных предлог+жниях в современном русском языке. 1 руды 1 би.шеекого ун-та5т. 65ДУЭЗ.-С. £ НД 1./\рдентов. Нстэ.вочная речь.Ученые записки £чиш.еневского унта-. 23,1952.

талии олимони намоен низ мавкеъ паидо каоданд, -

Ногуфта намонаД: ки то жол дар эабоншиносй ащидажое низ вучуд доранд, ки байки вожиджои туфайлию тавзежй °фарк намегу-зорандУ Баъзе тадкикотчиён асосхоеро, ки баром аз хам ЧУДО кардани ин мафжуми синтаксисй оваода шудданд, эътимоднок на-межисобандУ Иаъзан исбот кардани мешаванд, ки вожиджои тавзежй дужура мебошанд: онжо аз чижати вазифа ба калима^ои туфайли наздиканд, дар айн и замон маънои иловагнро иФода менамоянд, яъне вожмди иловагй мебошанд. Ь=1 1. Се дун дар коржои тадкикотии худ вожиджои тушайлй ва тавзежиро унсури иловагии нущ шумо-рида, ба доиоаи онжо мужотабу нидожоро низ дожил мекунад. У со-бит каоданя мешавад, ки калимаю иборажои туФайлй ва тавзежй ба таркиби чумлаи асосй даромада,навъи мажсуси чумлажои мурак-

1 Современный русский язык, Ч,2=Синтаксис11од ред.Е.М.Галкина-(1)8Дорук,изд-воМГУ,1964; А.Н.1 воздев. Современный русский литературный язык,4,2, Синтаксис, Учпедгиз,

М.,1961." ~

2 А. И. Земская-, С, В, Крючков, Русский язык, 4,2,Синтаксис, Учебник для пед, училищ,, изд-е 6,Учпедиз5М, ДУ6 У Д,С=Самоварова, Развитие вводного предложения в английском

языке, АКД, ЛГУ? 1954,

3 А,Г,Руднев,Вводные члены предложениям Функции и грамматическое выражение в жудожественныж произведениях А.С.Пушкина, Ученые записки ЛИ 1И им.Герцена,т.'/6,1У49.

кабро ташкил медиханд,1

И,А, Бабакова вохиддои туфайлиро дар доираи боз хам Фарох-тар дида мебарояд, Вай ба хусусиятхои умумии вохиддои тусрай-жю тавзехй ва мужотабу нидо такя карда, онхоро гурухи категориям якхела дар системам мухталифи вокеии тущайлй (однотипные категории в системе разновидностей явление 'вводностиА меномад, Лекин у ба монанди гз,11,Седун на "вохиджои туФайлию тавзехй як намуди чумлаи мураккабро ташкил медиханд ?балки вохидхои ту-Файлию тавзехй ин е он намуди чумлахоро, мумкин аст, Факат шаклан мураккаб гардонанд"'?- мегуяд, ки дуруст аст/

АА.Мыльцева дар рисолаи номвадии худ^ ба монанди профессор А. 1'.Руднев вохидхои тавзежиро аз туФаили чудо накаода-аст.

Дар хусуси калимаго иборахои тавзерии нущ дар катори за-боншиносони русу англис олимони миллатхои дигари мамлакатхои муштаракузманофеъ низ ■ корхои илмию тадкщотй бурда, дао ин

1 Е,1 1=Седун,1 1онятия вводной конструкции в синтаксисе современного языка, "Иностранные языки в школе "Д9М, №4,-С, 1213; ЕЛ . Седан. Синтаксис вводной образовании в современном русском языке АКД? М,, 1955=-С, 16,

2 И,А,Бабакова- Явление вводности в русском литературном языке. АКД? Харьков, 1955,

б ЛА=Мыльцева, Нводные предложения в современном русском литературном языке, АКД? Л., 1966,-С,

набжа сахми арзанда гузоштанд, Аз чумла В.Г.Адмони онхоро ун-сурхои тавзехй ( "вставочные элемента") ва забоншиноси узбек X, Сулаймонов калимаго иборажои туФайлию тавзехй оо як чиз до-ниста, "унсуржои вожиди туфайлй" меномад.1

Аммо як зумра олимон аз забили И, Тошалиев нодурустии акидаи мазкурро даек карда, таъкмд менамоянд, ки байни калимаю иборадои тавзехй ва туфайлй тафовути куллй вучуд дорад/

илимони точик вожиди тавзехиро категооияи алохидаи сик-таксисй дмсобида бошанд жам, онро бо истиложи "аъзои иловагии (истисноии) нумла" ифода мекарданд. Датто онро ба ду гуруж: "баениям иловагй" ва "калима, и бора ва чумлахои иловагии эзох-дижанда" чудо намудаанд.^

Сипае дар ин бора баъзе шикру муложизажо ба вучуд ома да ? на-жустин маколажом чудогона ба чоп расиданд, 11иромуни ин_ мако-лажо дар бобхои цудогонш рисола ба таФсил сужан жожад рафтЛ^

1 ЪТ,Адмони, Введение в синтаксис немецкого языка,М,, 1У • С. НТ64, Х,Сулаймонов, Мураккаблаштрилган содда ran. Самарканд, 1У69.-С. 4-6.

2 И, 1ошалиев, Вставочные конструкции в современном узбекском литературном языке, АКД, Ташкент, РУТ-С. 5-6=

3 Забони адабий жозираи точик, Кисми 2, Синтаксис, Китоби дарся барои факултажои мактаби о ли, Душанбе, 1970.-С, 176,

4 Ь, Смеев, Базифаи таркиб ва иборажои иловагию ззохй дар забони асари бадей, "Мактаби совет«", 1965,

3 ¿5. Назриддинов.Калима.,ибора ва нумлажои иловагй-ззожй дао 9 - -

забони адабии хозмраи точик, "Мактаби Советй"? 1У66,

Дар солдои МО-ум фикри ЧУДО кардани унсурхои тавзехй аз унсурхои туфайлии нущ боз дам щавш гардид. Ба ин муносибат дар дар чилди дуюми 1 рамматикаи забонй адабии хозираи точик" Фас-ли алодидае чудо карда шуд? ки ба калами профессор Ф, Зикои-еев тааллуд дорад, МуаллиФ дар он унсурхои мажури синтаксиси-

00 бо назардошти хусусиятдои маъноияшон дар гуруххои алохида ба тадлил гириштааст, У дар таълифоти худ дойр ба вазмшадои асосии калимаю иборахои тавзедй хамчун василаи мухмми равнаку ташсшщихандаи хатм маъноии чумлач асосй .изхори акида наму-дадамзамон рочеъ ба хусусиятдои шарду эзохдихй ва пуроаю му-каммалкунии ин унсури забонй сухан меронад,1

Ш. Зикриёев баробари чудо кардани ин водиддои забонй, ба чои истилохи "калима, ибора ва чумлахои иловагй-эзодй" истилохи " вохиди тавзехй"-ро истифода кардааст, ки шаклан кутоду муъчаз мебошад, Дар зери истилохи номбурда вазифадои ин вохиди забонй ба таври мушаххастар Фахмида мешавад,

Нояд таъкид намуд, ки пиромуни вохидхои тавзехй алокаман-дона бо масъалаи кавсайн ва услубм нигориши нависандагон услубшиносон низ мулохиза оондаанд, Тибки андешаи академик М, Шукуров "кавс на факат солдои охир, балки аз'аввали паи-доишаш, аз огози Индилоби соли 1917 барои ашзоиши имконоти забонй точикй хидмат карда истодааст, Ин хам як намуна аз доро-иафзоии забонй точикй ба шарофати забонй русист.' *

Аз нониби адабиётшиноси маъруф А, Сайфуллоев дойр ба макоми кавсайн мулохизаи дигар иброз ёфтааст, Адабиётшинос

1 I рамматикаи забонй адабии хозираи то^ик" д. ¿¡.Душанбе, ТУбЬ.

Шукуров. Забонй мо хастии мост. Душанбе!' 'Маоршр'', 1У У1. -

С. 198.'

А.Кучаров низ пай бурдаает, ки А, Сайфуллоев дангомм муко-лама дар кавеайн нишон додани вазъняту долатм персонаждоро же аз костагидои услубий матни ''Чалшдони Вухоро'донистаает.1 Дар дадидат дар нашри авваш повести "Одина"-и устод Айнй нущи муаАВДФ дар кавеайн оварда шуда буд? ки он дар нашри охирин фуругузор гардид. Мудоиса кунед: Дар нашри аввал: Зин-дон бон - "Хец не, ба ту нону чой овардам " ва (охиста ба гуши Ибод гуфт) нон ва чойро ясавулбопш фнристод. Дар нашри ожир:

- Лец не, ба ту чою нон овардам, Ба одмста ба гущи Ибод гуфт:

- Ион ва чойро ясавулбопш овардаанд.

Дар заминаи ин навъ мисолдо ба хулоеа отдан ловим нест? ки Айнй барин устоди сужал ' аз давсайн е водиддои тавзехиву туфайлй тамоман даст кашидааст, балки ихтисор шудани давс са-бабдои дадидм илмя дорад: аз ж тараш, дар нашри отр усуш диалог мутобиди углуби забони адабии дозира пурра ташаккул еф-тааст, аз тарафи дигар, матнро аз аломатдои нозарури грамматики-ву (пайвандаки "ва") пунктуатсионй фориг ва равон намудаает,

М. Шукуров дар маколаи "1\авсайн ва пайвандак", ки дар он асосан сужан дар борам чумладок тавзэдй меравад, ба таъкид мео-варадг ''Шарти асосии чумлаи кавсдор ин аст, ки муносмбати роби-таи даман аъзодою цузщои он бояд, чунонки дао чумлаи бедавс аст, дуруст таъмин гардад. Ин муносибату робита бояд чунон бошад, ки агар давсро аз миен бардорем цутла вайрон нашавад,"! Мушодидахо собит менамоянд, ки ин адида дуруст аст ва сухан-варони варзида ба он риоя менамоянд, йн ба назари мо , ба ду омили баен алокаманд мебошад: якум, дар таркиби чумла дар дама долат дао байни водиддо робнтаи маъной вучуд дорад. Дар ин жаврид мо дам маънои лутавй ва дам маънои грамматикиро дар

1 Муфассалтар ниг, М. Шукуров. Хдмон асар, С, 1У.

назао дорем; дуюм, таъмин намудани робмтаи вожиди тавзежй ё туФайлй бо аъзожои чумла боиси кожиши талаффузи оавону муназ-зам мегардад.

На тажкики чумлажои тавзежй ва туфайлй рисолаи аложидаи номзадй бо номи "Чумлажои- туфайлй ва муьтариза дар забони ада-бии точик" 1 бажшида шудааст,

Муалвдфи рисола чумлажои иловагии нуткро ба ду кисмат ме-намояд: туфайлй ва муьтариза, Истиложи муьтариза^" мутобики эзсщй е тавзежй мебошад, Дао рисола кушише ба миен омаддаст, ки жусусиятжои сожториву маьноии чумлажои туфайлию муьтариза, вазиФажои синтаксисии онжо . гуружжои асосй ва усулжои робитаи нн вожиджои предикативй нишон дода шавад. Вале баъзан фикои тажти истиложи "туФайлй" муттажид кардани "'жамаи желжои чумлажои иловагй"^ низ ба назар мерасад, ки чан дон побили кабул нест? зеро дар забоншиносии точик доираи бажсн вожиджои ту-Файлй мукаррар мебошад, Ба жар оин истиложи "туфайлй" дар забоншиносии точик на маФжуми умумии мутобики истиложи "иловагй", балки як намуди мушажжаси "синтакеиеи журд"-ро ишода менамояд, Ба проблемам вожиджои туфайлии забони точикй жамчуник рисолаи номзадии Норова И , ки минбаъд бо номи "Мужотаб ва калимаву иборажои туфайлй" дао шаклм китоби аложида^нашр шуд ва рисолаи номзадии Зикриёева М, "Вожиджои туфайлй дар забонжои точикй ва англисй^ иртибот доранд, ■

1 У, Умаралиева, Чумлажои туфайлй ва муьтариза дао забони адабии жозираи точик, Рисолаи номзадй, Хучанд, 1998.

У У, Умаралиева, Рисолаи мажур?С,1У

3 У, Умаралиева, Рисолаи мазкур5СЛ1,

4 Норова И, Обращение, вводные слова и предложения в современном таджикском языке, АКД, Душанбе, 1964; Аз они у, Мужотаб ва калимаю иборажои туфайлй, СталинободДУЗб.-С, 3-У,

5 Умкриеева М, Ьводные компоненты в таджикском и английском языках, АКД, Душанбе, 1991

Азбаски онжо ба мавзуи тадкикотии мо бевосита а.лока надо-ранд? мо аз тажлилашон жуддорй кардем,

Дамин тарика, нисбати "синтаксисы журд" ду истиложи умумй: 'вожиджои иловагй " (III. Рустамов) ва "вожиджои туФайлии нущ" (Ш, д5икриёев_) маъмуланд Дамбастагии ащидаи олимони мажур дар он зужур меебад, ки ин ' вожиджо" масъалаи алозрадаро дар бар мегиранд; аъзожои истисной, вожиджои тавзежй? вожиджои туфайлй ва мужотабР Адабиети илмие, ки вобаста ба масоили зикршуда дар поварак ишора шуд, барси муал/шфони рисолаи номзадй жамчун сарчашмаи муътамад жидмат каодааст, ки комилан дуруст аст,

Бо в учуди он ки асосжои илмии вожиджои иловагии чумла ба тажкщ расидаанд, алжол желе баовакт мебуд андешемда пробле-мащш "синтаксиси журд" ба дарачди кофй халли жудро ёфтаанд. Ба назари мо, вожиддои иловагй бояд аз ду чижат амиктар барраей гардад: аз як тараф, жосияти жар яке аз онжо аз рун сохтор. ва семантика жарчониба омужта шавад, аз тарафи дигао? жудуд, таъриф ва ташрежи вожиджо сажежтар ба калам ояд. Нисбати вазифаи дуюм танжо жамин кадар гуштанием, ки дар баъзе мавриджо дао шаржи ' музрмтаоин хусусиятхои аъзожои истисноии чумла ва вижиджои тавзехй омежтагие ба назар мерасад. Мае алан, дао китоби дарсми ">1абони адабии хозираи точик" дар таърифи вожиджои эзожй (тавзежй