автореферат диссертации по истории, специальность ВАК РФ 07.00.06
диссертация на тему:
Древнейшая металлургия и металлообработка на территории Азербайджана

  • Год: 1994
  • Автор научной работы: Акберов, Рахиб Абдулла оглы
  • Ученая cтепень: кандидата исторических наук
  • Место защиты диссертации: Баку
  • Код cпециальности ВАК: 07.00.06
Автореферат по истории на тему 'Древнейшая металлургия и металлообработка на территории Азербайджана'

Полный текст автореферата диссертации по теме "Древнейшая металлургия и металлообработка на территории Азербайджана"

Ь J.'»

3

АЗЭРБАЛМАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЕЛМЛЭР АКАДЕМ И J АСЫ ТАРИХ ИНСТИТУТУ

Эл]азмасы Ьугугунда

РАЬИБ АБДУЛЛА ОРЛУ ЭКБЭРОВ

АЗЭРБАЛЧАН ЭРАЗИСИНДЭ ЕРКЭН МЕТАЛЛУРКША ВЭ МЕТАЛИШЛЭМЭ

Ихтисас: 07.00.06—Археолога

Тарих елмлэри намизэди алимлик дэрэчэси алмаг учун тэгдим едилмиш дисеертаси)анын

АВТОРЕФЕРАТЫ

Бакы—1994

Эсэр Азэрба]чан Республнкасы Елмлэр Академщасы Археолоюца вэ етнографи]а Институтунда ]еринэ ]етирил-мишдир.

Елми рэЬбэрлэр:

— Тарих елмлэри доктору, профессор И. Р. Сэлимханов

— Тарих елмлэри доктору, профессор Г. С. Исма1ылзадэ Рэсми оппояентлэр:

— Тарих елмлэри доктору, профессор И. Ь. Нариманов

— Тарих елмлэри намизэди, досент Ь. Ф. Чэфэров.

Апарычы елми муэссисо—М. 3. Рэсулзадэ адыиа Бакы Девлот Университета.

Мудафиэ « » ^-г^-/1994-чу илдэ саат

Азорба]чан ЕА Тарих Институту нэздиндэ Д.004,02.01 тарих елмлэри доктору во намизэди алимлик дэрэчэси алмаг учуй диссертаау'а мудафиэси узро нхтпсаслашдырылмыш Елми Шуранын ичласында олачагдыр.

Унван: 370143, Бакы ш„ Ь. Чавид проспекти, 31.

Диссертанта илэ Азэрба]чан ЕА Тарих Институтунун елми кабннэсиндо таныш олмаг мумкундур.

Автореферат « » 1994-чу илдэ квндэ-

рилмишдир.

Ихтисаслашдырылмыш Шуранын,

елми катиби, 7/^-7

тарих елмлэри доктору

. Б. Се]идзадэ.

I. дасСЕРТШШШН УГ/.и! СЭтТЕСИ

_Мо2зу^_аятуал.те'гы. Метают ияк йетеЬеалы инсанларда ен <5©3"пг наилизЗатлэриндэк олыузщур. Бела кк, метал ез кеЗфи^от-лзр;шэ герэ эввзллер, кениш За,1ылмыга дат, агач в© стата кши хам-маллардан нисбвтэн мейкэм вэ давагглы ^ени материал ¡шлуш, ибти-дая инсанларын ФэалиЗЗат даирэсини хеЗли кеншлэндиргшдир. Ме-талын всас гсттнлтклзриндэн бири дэ онун истенилэн формаЗа салы-на билнэеи илэ. баглы олмушдур. Метадцан ытгхтэлиф эмэк алэтлэри-нин Ьазырланмасн иствЬсал саЬэлэринин техники имканларынын артыа-снны стр"этлэкдирмип!ди. Метел вквк алвтлеринин кстеЬ.салы дикер кевдэн олан материаллардан истифадвни асаслы дерэчэдэ асаклапдыр-мыпды. ■ _

Металлурга в& маталииламв сэнэткарлкгында инсанлар гак бесит метал эш^алар Ь.а зыр лакмэсьшдан мгхтвляф гарышглы даЬа мурэк-каб даэк алэтлэри, силайлар вэ дикер мэ"мулатлар истеЬсалыш мэ-вимсэЗэнэдек чэтин княгааф мэрйалэси кечмишгар. Бу снчразет ие-таллуркиЗаннн инкиша^ына бе^тк такан вермиищи.

МеталлургаЗанын тэшэкйтл тапмасынн еЗрэнмэк бахымындан Звни аякар едилмит артеоложи комплекслэрин бв^уи э^мкдзэти вардыр. Хтсусэн, 50-чи иллэрдэн башгаЗараг АзэрбаЗчан эразисивда магсада-уЗгТн вв гтланлы шэкилдэ апарылмыш газынтн идаари даЪа семэрэли олмупщур. Бела ки, Нахчыван еразисицца, Гарабаг силсилееинин чэ-нуб-шэрг этеклврицдэки ГуручаЗ вв КввделмгчаЗ вадисиндэ, республиканки герб раЗонларында, Мил, Гарабаг ве Муган дтзлеринде, Талый, Гобустан ве дикер Зерларда гадим ыеталяшлэма вв металлурки-За истеЬсалы илэ баглы окларла чохтэбэгели ЗаааЗш Зери, гвбир абиделври, курганлар ашкара чюсарылыб тадгиг олуямувдур. Гедии металлуркиЗа вв металиилэыв овнагияин ардичал иняишаф мврЬвлалэ-

ркнин еЗрэииянэдивдэ чохтэбэголи абзделар хтоусилз бе;}тк -вЬами;}-Звт квсб етыюздир. Бу бахь'удан годим металлурга истейсалы тари-хини, ¿вкк талиями кетал эи^а итгкуклдэри в а металлурга кстеП-салн иле билаваеита баглы олан ктрэлэр, кергк борулары, гэлиб фор-калары, кил бутолард» датал олмагла ©Зрэнилмэси чох актуалдыр.

Гэдиы деврпердэн чэнубй Га? газ да Й1ф чох ыухтэлиф метал -кие, гургушун, синк, мергшта, сгрмэ, кигта вз бакга полиметал ,1атаглары мевчуд олмуидур, Еунуняа беле гадим мэталлуюк^аннн сокракы дэвр иншпаф ¡цюрйеяадэринда мтЬтм ¿ер тушуя гаяа;} Затаг-лары бу эразидвн ад'лук дз^щщир, Бела вази^ат АзэрбаЗчан.елвчэ Д» бтттн Гвфрадш гадим маталишлаиэсинэ бз ыеталлуркиэасына бир вира еечиМти жгвусиЗЗетдар вермиэдир.

гаМ етмаяя^ик ки, ¿ухарцда адлары геЗд олунан ¿а-Гвглвр№( кдк явтисыарккын двгиг д«врт мвсэласи индидэдэк мтбайиов-ли гвямвРДв девам едир, ^едгкх'атчыларын бир гисми онлары ан гвдим деврларе диквр гисми лев орта еерлврэ аид вдирлэр. Бунунла беле втбйо етмэк олиаз ки, инсанларын металла ил к танталите ачыг иэтал ,1атвгларынын иотяомара ил» баялаямышдыр.

Ьал-^азьпэда Азврба^чан эразисицца метал ваЗаларын ¿адылиа чографн,1а&а кедадднр ва беле тапынгшшр демэк олар ки, енеолит во туич деврт абиделариннн скс&ри^втшш вЬатв едир.

Мв"думдур ки, енэолит девртнце Азврба;) чан аразисюшн чох ^шссеси аЗры ргютга ае ыадцар тг^фаларн тврвфиндвн мескунлапды-ршошпды. №ешш Д&ЕрДЭ Габаг АсиЗа елкелеринин гвдим мвдвян^вт -иврквалврн иле ¿ахидат елвэриплк кгтисади иэраит ¡арадирдк.Штб-' Ьеоиэ, бела Зехашг АзгрбгЗчаныа ыгкишаф етыиш мвталлуркнЗа в» ■ ызталиашеко огаглзрмндгш бнриив чеврилмэситш квмчк етшодяр.

Мвгапш косф служат й.з арба Зчап ррагисивде мчвчуд чвмиЗЗв-

тин игтисади вэ ичтимаи Ьз^атшща да дв^иашаик Заратшвдар,!.$йс' вридилкеси ве о "мага öejric гтввэ вэ тэчртбо тэлэб едирдй* T&S«" идир ки, ев сэкэткаряигн агзраитиндэ буна наил олмаг vetini иДК. Металшлэмвнмн jspar-масн ихтисаслатмьпа сензтхарлыгнн емэлэ хэл-ывсшэ сэбэб олду. Арткг ичтимай белкудэ экяжгилик вэ- маццаряыг-дан элавэ санэткарлыг кстейселы Иесабына jamajaH jsjjK табага Jär-ранырды. ИстеЬсалш! кенташэнмася тэкч& та^фа дазали эдагелер'/'де-1нл, Ькггенин да та^алар арасн епагблоря кениалвадирди.

тедгегдтан teiPTg ВЭ ВЭЗИШ9РЙ. Тедгигатнн мэгсади Азер-Öajvan ераэисивдэки екеолит вэ илк тунч доврт абиделерицден ап-пар вдиллга метал ез^алары во кйталлурк^а истейеалы баглы олая нгролэрн, ачрук боруларшй, хил, бутаяври, гэлиб форлаларыны jerm еями батыедан тпдошлэвдирилмиш иэкилда аращцкрмагдыр..

Еу мэгсэди Ьвлл етаак гчтн диссертасиЗада гарш^а гоЗулан ястгрот вэзифэлэр апагздакшгардан ибарэтдир:

- Енэо.тат ео илк тунч деврг абвдЗл'эрикцэн адпгар- едилмиш метал ешЗалары еЗрэнмэк.

- Метода» нэкимсзнилыаск девртндэ, екин^и вэ наяда? та^фа-ларш Загадиш эразклзрде илк ^еталДак исифде олушасшын, ме-таллурхиЗаия* тэшокктл тапмасына двврти игтисади вэ ичтимал ifo-нуззда бу je®r сэкет сайэоинян инкишаф сэвн^эсини аращдырмаг;

- Нетал еп^аларыя тзстфатшш во xmijавй" характеристикасынн аЗдннлавдщмаг.

--•&й$9Яар21 ткппга, Ьазыряаша технолои^аснны вэ окларш тй.дгкгат ветодуну r jpä&ratf.*' ЭДаларш! спбкгрф анализ чедвелини арагдармаг.

агагвдагалардахг ибарэтдир:

- Азэрба.1чавда ;}ени ггадгиг олунмуш енеолит вэ илк тунч деврт абаделэршин мтэафир тапынтылары ве Зени елш дэлиллэри еса.-сында гадим ыеталшлэмэ вэ металлурки^а тарахи илк дэфэ таумилеш-дярилмиш пекилде еЗрвтшшпдир:

- Азэрба^ан еразисицдеки енеолит вэ илк тукч деврт абеделэ-ринден елдэ олунмуш метал эодаларын таснифаты мэдани-тарихи икки-шафщца ардычнл иннишаф мзрЬэлэлэрииэ керэ.верилмиццир.

- Азврба ;}чан эразксиццэн тапылмыш гэдим метал вш^алар вз формаларына вэ эмали вэзифэлэринэ керэ аЗры-аЗры груплар шэнлин-дэ твсниф олунмуш вэ йер бир форма вэ типин характерик хгоуси^^ет-лэри вэ кечзд елемонтлэри буна уЗгун изяэяилмщцир.

_ОТ§Ш§_МЕТ99У.__Тэдгигатын матодоложи аоаоыны археоложи ма-териаллара мтга;}исели-тарихи вэ комплекс мётодларш татбиги теш-, кил едир. Бу заман метал эш^аларьм спектрал анализи, тэснифаты белкгот, ким^еви характеристикам!, Ьазырланма технологафсы, мт-гаЗисэли анализи, мэдзни-хроноложи ардычыллыга Ьэртэрефли тэйлил едилир.

____Тэгдим олунан иш АзербаЗча-

шн ерквн метал деврт ев 3 а лары Ьаггызда илк тмуыилэпщирилмот тэд-гигат олмагла бир сыра Зени археоложи материаллара гэсасланмыш вэ бунунла елми дeвp9j9 Зени далиллзр кетирялмивщир. Седан енеолит вэ "Ктр-араз" мэдэниЗЗэтияин мтхтэлиф проблешгэри иле мешгул олан архоологлар, али моптобде тарих фаятлтэлеринян тэлэбэлери вэ Ьем-чинин мтттэяиф сэнвт сайиблэри - СЭНЭТПГГРОЛ.ТГЯР, метал усталарц, ме"марлар, ыифолокиЗа меселэлэрини тэдгиги иле мэшгул олан твдги-гатчшгар беЬрвлэлэ биларлэр.

Азэрба^чан тарихинин ернея метал деврт мэрЬелэсишш вэ йэм-чииин Азерба^чан археологаЗасынкн ¿азылмаснцца бу диссертаси^а-

ним гвзис.тарк мгэ,1 ;|о!г »¡Ю'.ш^эт косб еде битер.

__ТШГ1ТАТЬ!Н_АПРдБЛСШАСЦ. ДиссертасиЗа Азэрба^чан Республика-си ЕА Археолога вэ Етнографи^а Институту!тун "Археолояи-техноло-киДа" лаборатор^асшзда Ьазырлаимыящыр, ДиссертасиЗанын есас-тв-зислери Республика археологларынын чел тедгигатларышн ¿екунлары-на Ьаср олунмуп е.тт кон^рансында /1991/, Кэнч тэдгигатчыларын Азэрба;)чан тарихи проблемлэринэ Ьаср едклмиш Республика конфран-скида /1992/, Азорба ;}чан гэдш вэ ортг эср тарихи проблемлэри /Низакинга 850-илли;)ннэ Ьэср едилмшвдир, 1992/, ¿енэ да АзарбаЗ-чан тарихи проблемлэри тзрэ мэ"рузэлер мэчмуэсиццэ /1992-1993/ динлэниямш вэ мгзакирэ едилмивдир,

ДиссертасиЗашг зсас Тшссэлэри аЗ^н-а^ры мочмуэлэрдэ.конф-рако материалларшзда, ЛззрбаДчан Ре с публика сышн ЕА нешрлэриндэ чзп олунмуедур.

^ССЩАСМАШ^ПТУЛУШ^ ДиссертасиЗа, кирш, Ш Фэсил.нэ-тиче вэ истн^адэ олунмуш эдвбиЗЗатын сиЗаЬ-ысиндан ибарэтдир. Дис-сертасиЗаЗа АззрбаЗчан абздэлэргаэдэн тагшлмш бттта нетал эиЗала-рын грабил тэсвирлориндон тэртиб едилмиш таблолар вэ спэктрал ана-лизлзрин нэтичэлэрики эяс етдярэн чэдвэллар дэ элавэ едялкиддир,

П. ДИССЕРТАСШАНЫН ШСА М 93',[УНУ

Ду.ссертасиЗанин кирш Ъкссзсияда мевзуиун актуаллыга, мзгезд во вэзифэлэри, е.ъгл ЗенилиЗи, назэри вэ практика. йммиЗ^ати.апро-басиЗасы вэ тэдгигат гурулупу эспсландырит.гкзды.

Биринчи фэсил гэдим нэталлурхиЗашн хеммал базасы вэ археологи абвдалеринэ !'эср едилмищдир.

_1 л_базасЫ;. Мэ"лувдур кн. гэдш металлурхиЗанын амело колмосп тчтн .}ерли мис-тукч базаси олмали иди. ЗагафгазиЗэда, о чтмлэдвн АзербаЗчаи вразисикдз чохлу \глъ Затаглары варднр, Икс

Зилизинин чыхардащыпы асас раЗонлар Кичик Гафгаз дагларшы eha-тз едир. EejTK Га*газ сыра дагларывда иса мис базасы нисбэтэн аздыр. Ыис Затагларыкын ЗаЗылдыгы раЗонлар ашагыдакилардыр: Шикали Гафгазда Терек ча;}ынш Зухары ахары, Га^газын чануб етэкла-риада Jyxapa Риони району, Балакен-Кахеги зонасы, Ктрчустач ара-зисиндэ Ачарыстан вилаЗети, Еорчалы району, Аллзйверди pajony, Дилчан pajoHy, КадэбэЗ-Канчэ радону, Гарабаг аразисиндо Тертер ча^ынын jyxapa Ьиссэси ва Зенказур-МеЬри району, Белэликле, Гаф-газ мис Затаглары чох кеншдир ва гадим металлуркиЗанын japaHMa-сы ва Т8ШКК7ЛТ дяврт тчтн Зерли эЬалинин тэлэбатшы там едаЗа биларди. Бэ"зи раЗонларда бир неча мис Затагьжн варлыгы, табии олараг мисин кениш истеЬсалша сабэб ола биларди. Бела ки, Гара дглиз боЗу раЗонлар - Ачарыстан, Чорах вэ Трапезуид, Маркази Загафгаз'.гЗэ ¡.аЗонлары - Ворчали, АллаЬверди, Дилчан, КадабаЗ -Канчв, Гарабаг ва Hahajar Занкэзур-МеЬри вэ Гарадагон Араз этра-фы раЗонлрры мисин марказлэщцирилмшп ncTehcamna чеврила биларци. ЗагафгазиЗада оксидлэшмиш мис, ыэ"дз;1 ишлэри апармаг гчун ки-^а-Заг иди вэ еЗранилэн девртн ибтидаи металдуркчЗасыны там тэ"мин еда биларци. HahajaT, металлуркиЗанын инкишафы учти лазым олан, кифаЗат гадар истиляк алмаг тчтн Заначаг еЬтиЗаты да Гафгазда бол иди.

Леткин металлуркиЗанын Заранмасы тчтн лазш олан асас ха-.т-•мал мисла бэрабзр ыэрктатш, гургуяун» никел, стрмэ, галаЗ вэ дк-кар металларда вачиб иди. Бэла ки, тунч »гас ила галаЗ mi вэ дикэр ыеталлэрш стн"и аринтисиндан e;/ax8 уэлан, холис мис э нисбэтон бир чох Зтксек каЗфкЗЗэтлара ыалгк олан Зега бир метал иди. Мэр-кумтагш Затаглары Нахчывандакы Дарццагда, Ь.эмчулин Сираб кэнди Захынльищца ва КадобэЗ pajonynna Биттибулагда Зерлаяир. ГеЗд

етмвк лазшдыр ки, галаЗ Затаглары АзербаЗчап эразисиндэн мэ"лум двЗидцир.

Даг-иэпдт шлэривдэ шладилвя зыек алэглэри Ьаггында бизим ихтиЗарымызда фактик материаллар зохдур. Лакин Нахчыван эразисин-дэн вэ Азорба Зчакш дикар Зерлэргощэн тапнлан ашр вэ едни замэн-да ити дал балталары бир чох тедгигатчнлар билаваситэ ма"дэн иш- • лериЗлэ баглаЗырлар.

АзербаЗчан эразисиндэ енеолит девртаа а ид ашкар едшмиш абидэлэрин бир нечасивдэн илк метал эшЗалар мэ"лувдур. О.Ь.йебибулла^св теп'-фщдэн Ктлтапб абидэсиндэ он илдэн артыг бир мтдцэтдэ /1951-1954-чг иллэр/ апарылан археологи газынтылар-ла нале оме тал девртата ардычыл инкшаф мэрйелэлэринэ а ид чохлу елми дэлкллэр, о чталэдэн гэдим метал епуалар тагиш.плщнр. Енеолит девртнэ а:*д 7 эдэд, илк тунч деврт тэбэгэсшздэн исэ 10 эдед метал ешЗа тажлмшдыр.

АзэрбаЗчанда метал эпЗа элдэ едилмиш Енеолит йбидэлериндэн бири до Гаргалартэпэ ЗапаЗшп Зеридир. Абццэ Газах эразисиндэ Зер-лепмр. И.Нариманов башчылыга илэ атарнлмыш газштылар заманы абидаден бир адэд мис мунчуг тапнлшпдыр.

Гарабаг эразисиндэ енеолит абиделэршздон олаи.Чалагантэпэ годим ЗаиаЗш Зеривдан бир нечэ метал этЗа ашкар едилмищцир.

Енеолит двврг-гга сон мэрйэлесина аид едилен ЯеЗлатэпэ Заиа-З™ Зери да Гарабаг эразисиндэ Зерлэшир. Абидэдэн тч эдэд дерд- > кткч метал биз тапнлмнщцыр. Бундан элазэ метгал токмэ иш илэ баг-лн мтхтолиф материаллар олдэ едилмищцир.

Гарабаг балкэстдэ гадим металл урки;] а сшгзтаарлпга шга баг-ян абвдвлэрдон б:-гри дз Г.С.ИсмаЗылэодэ терэйинден тэдгиг олунан Хантвпа .-¡а'паЗнт Зь-идир. Бу абвдедэн метал текмэ сэноти илэ баг-

лы бир едед кил бута татлшлцдыр.

Эликемэктепэ г8дим ЗашаЗш Зери И.h.Нариманов ве Ф.Р.Майму-дов тэрэ*инден Мугаада геЗда алышш илк енеолит абидесидир.Аби-деден 4 едед шс мунчуг тагалмыщцыр.

Еаба-Дэрвиш гедик jamajun jepa Газах рлЗону еразисиндэ H.h. Нариманов тара$инден геЗда алынышздыр. Абвданин иккнчи тэпэсинин илк тун« девртнэ авд табэгесиндан 3 ктрэ галига, биринчиг тепа-дан ио9 чамиси бир едац raptara охшар метал ainja таггалмшвдыр.

Нагчьшан еразисиндэ илк тунч девртнэ авд олан П Ктлтапе гадим jamajtEn j ери В. Г. ели jes тэрэфивден 1930-«г илдэ геЗда алын-шпдыр. 'Абидедая илк тунч девртнэ аед ики едод намэ"лум вица гы-рыги ва иЗнэ тапылмьшдыр.

Гаракепэктзпа чохтзбэгэли гадим jasajira Зери Г.С.КсмаЗылзада тарефинден 1564-чт илдэ геЗде алшпягщщр. Абиде Фтзули ttahapa Захынлыгыцца зерлапглр. Еурадан гедим иеталлуркиЗа проссеои ва иеталшплема сенети ила баглы ытхтелиф еыэк алэтлери, о чтмледан тунч anja апгкар едилмищцкр.

Ф.Р.МаЬыудовун тэдгиг етдиЗи абвдэлердзн бири де Челилабад раЗонуадакы Мжарчаз гэдим jasajba Зервдир. Абидзда кортк бору-су, балта тчта геяиб, дврцтилли биз, мз']тил вэ намэ"лум' ешЗа та-пылмыщцыр*

Ф.Р. Махмудов таргфпдэн 1965-чк плда геЗдо алшвкя Астара курганларындан да иет&лкшшга сонггаш дайр ыарагла матзриаллар вадэ едшшивдир. Гэбир котлэкогащон 2 вдэд тунч балта, ики са-палаглы тунч низа учлугу, 2 адэд дардктнч биз аияар вдилшшдир.

Серкэртепв гадим Зашадиа Зери Хсадаз раЗону оразисиндэ 3<ф-лашир. Абидадвн илк тунч девртнэ аид хенчэрлер, биз, базэк еш-Залары вэ балтокар тчтн гелиб формасы тапшшщцыр.

АзарбаЗчацда гад1«;1 мсталлурхи^а кла баглы олан абиделэр кскплексикта б:ф :г<рупу Гобустанла багльщнр. Ф.МДурадова вэ Ч.Е Ртстемов тзра*индан газилмш Гобустан курганларкндан илк тунч девртна аид олан бир кэчэ мараглы ыетал-тунч ааЗа тапшшыщдыр.

Чзнуби АзорбаЗчавда, УргаЗь келтнтн горб саЬиллэриндэ Зер-Л0ЯОП Ко^топэ гэдш Ззсгфлл ¿ериндан бир нечэ адад метал епЗа тагалшздыр.

Чонуби АзорбаЗчаида илк тунч девртнэ аид дайа бир абида, Урми;)а кел^нта иарг саЬялгазда, Тэбриз пэ'пориндэн 25 км чануб-горб-до Зерлэпен ¿анкгтопа гэдим зашабыш Зеридир. Абвдада ашар едил-мип кертк боруау бурада мтстагил дерли металлуркиЗанвд мевчуд оддугуну костэрир.

__Ккинчи_$ес,лл_ гол отЗаларын тасн'ифатына вэ сгектрал о^рэ-

нилмэскнэ 1юср едилм'.суг.ф.

Сон кллар'.и археоложи тедгигатлары илэ I Ктлтэпа абидаси-нкн енеолчт тзбагэсиндэн азгеар едилмкш ан гадим метал материал-лара АзерйаЗ'ганын дикэр енеолит в а илк тунч деврт абидалериндон тапилаи метал ашЗаларда слава олунмувдур. Аскар едилмет метал аяЗслартг птзрти олзраг гч групп белмак олар: а/ эмак алатлари, б/ базак эяЗаларн, в/ нама"луя еп^э.тар,

а/ Эмэк алэтлари.

I. Дердтилли бкзлэр. Эн кенкш да.ЗылшИ1 или метал с.^плар-ды. Т Ктлтэ^э абидасинин енеолит деврт тэбагесиндэн татталмш бизин узунлугу 6,5 см, чаются 2,8 граодыр. Чалангактэпэдэн та-ттылмъпл, бир аз да аЗилмии бкзин 11 эр и та учу нттлапмип, орта ]шс-сэда бир аз галынлапшр. Узунлугу 3,7 см, чокяси 1,2 граэдир. Дайа б1ф дердтилли виз Эликемвктвпе ЗшгаЗш Зершвдон еякар едил миядир. ЛеЗлатопа енеолит ЗипаЗ™ ¿ерицдаи тч одэд биз еяЗа зл-

дэ едилмищцир. Узунлугяары мува^иг олараг 10,2 си, из 4 см-дир; Бизлэр эридилиб гэлибэ тектддгкдэн сонра до^мв тсулу илэ колонии дир. Гаракепэктэпэ абвдэсиндэн ики эдэд бутев, ики эдэд исэ гы-рыг бизин гьгрыгы тапылмыгоднр. Узунлугу II см-э гедэрдир. Мишар-чаЗ I абидэсивдэн бир едэд дордтилли биз ашкар едялмищцир. Smja-нын чэкиси 2 грак, узунлугу 4 см-дир. Телетнкэнд курганларшдан ики эдэд, узунлуглару 4 см вэ 5 см олан бизлэр татшмилдьтр. Сэр-кэртепэ jsmsjíni эерккдэн узунлугу 4,5 см вэ II см олвн ики эдэд дердтилли биз а стар едилмииздир. I Култэпэ абкдесинин илу тунч дм рг тэбэгесиндэн дерд эдэд дердтилли биз тапдашшщыр. II Кглтэпэнго илк тунч девру тэбэгэсиндэн иднэ ашкар едюшищцир. Хачбулагдакы I ""-ли кургандан бир вдед дердтилли биз тапалмышдыр.

_?i_Ça!i3§E5®E«. Бурулмуш санчаг I Ктлтэпэ абедесинин 4,3 м дэринлиЗкндэн тагшмквдыр. йпЗанын бир учу сынмынщыр. 6м дэринлик ден охшар санчаг йиссэси ашкар едилмюцдир. I Култэпэдэн дайа ики едэД садэ мэйтилдэн Мзырланыыш санчаг тапылмышдыр. ИЗнэшвкилли тунч санчаг Гаракепэкгепэ абидэсинден ашкар едилмищцир. Узунлугу 3,5 см-дир. fiSMUH абодэдэн дала бир едэд санчаг тагшлмщцыр.

Кттбучаг алтында олан, сшшыш бычаг-ораг I Култэпэ абвдэсиндэн тапылыб. Smja тч йиссэдэн ибарэтдир. Узунлугу 8,8 сы-дкр. I Ктатэпэдэн, 12 и дэринлккдэк даЬа бир эдэд бычаг тапылыб.

.^i-Oï-SS-SHâ^-XSîïrSfESi-^®0™ форыалн ох учлуг; I Ктлтэпэ абидэсинден ашкар еддашб. Узунлугу 6 кг, ени 3 см-д'.-р. Абидгдзн 9,35 и дэринлшдон дердтилли бизэ охшар onja ташлигздыр, Тедги-гатчыларын фикринчэ бу saja бе^тк низа учлугдур. Телмонкенд кур' ганларындан яки эдэд шзэ yvjiyry тапкликгдар. Сэрхортгпо абндэ-сивдгз, узунлугу б csä, еки 2,5 си олаи ох учяугу оякар ¿дилшп-

дир. Хачбулагдан ташлмьи ох учлугунун узунлугу 6,5 см, ени 0,4 см. Гобустштдан 9 КЧта кургандан гапылмьгл нкзэ 'учлугу japnar фор-малцднр. Узунлугу 7 cu, орта Ьгссэдо ени 0,5 см-дир. Учу азча снншлцдыр.

__Серкэртэпедэн ашкар едилмиш хзнчэр jacra мис

лрв^эдэн Ьагнтутаямчщыр. Элдэ тугмаг тчта йазнрланан дэстэк дери а.}дкн билгагар. Узунлугу 16 см, ени 4 сы-дир. П Култэпэ абидэсин-дэн хэнчэр парчасы элдэ едшпшщцир. Дэстэк jepu гыса олуб дерд-тиллидир. Знании тстг замыл тэбэгэ клэ ертгл!гщцур. Еркэн метал-иилэмэ дрвртаэ аид даГ. •• таки эдэд хэнчэр Ханкэндиндэ í 119 вэ Г 125 cajjib! кургандан ашкар едилшедцир. Ханкэнди курганларындан илк тунч деврунэ аид тагаш.сш гызылдан бэзэк emjacH 6e;jyk мараг нэсб едир.Тапыт.шш гнзыл emja стбут едир ки, дккэр металларла ja-напы артыг илк тунч девртвдэ Азарбадч^шн эразисиндэн гызилдан цсти$ада етмада башанылмшщыр. Гобустанда 13 №-ли-кургандан та-пылмыш cwiah .ja с ты ханчэр тизэсиндэн ибарэтдир. Узу-шугу 18 см, галынлыш 0,5 см-дир. 15 'Р-ли кургандан тапылыыш оинчи зсэнчэрин узунлугу 14,2 см, галынлнга 0,5 см-дкр.

балта нтмунэлэри jacra балталар йесаб-еди-яир. Оншардан Азарба^чан эразисинден дердт мэ"лумдур. Дэвэчи ра-¿онундан тэгдалмш илк бела балта индиээ гэдэр галмамыщцкр. Дикэр балта Агдам ра.^онунун Хьидыркстан дизарштнаслыг музезиндадир. Бу балтанын узунлугу Ю,3 см, агыз Ьиссздэ.5 cu, этп Писседа исэ 2,5 см-дкр. Дикэр mm балта Телманкэнд кургв.чларындан тагаиши-дкр.

б/ Банек апфлари.

7. Ктлтепвгшн 17 и дериклифщцзн кячип мис цун-

чуг тапнлукздир. 17,ß и дерянлияд&н кос сзтгш чох оксвдшшш мис

мунчуг hmscacx ашкар едилшадди. Чалагантепа енеолит ЗашаЗда je-ринден 3 адад мис мунчуг тапылшадыр. Мис мунчутлавдан икиси еэ формасына керэ абвдэдвн тадалмыш дат цунчуглара охшаЗыр. Учтачт ыунчуг исе оввэлки ики мунчугдан фэргли олараг мис левЬадан бу-рулуб йазырланиб: Енеолит jamajun Зери абидэлэри олан Эликемек-тапэ вэ Гаргалартвпэ абиделэриндэн мио мунчуг тапылыб. hep ики мунчуг шс левЬедан Ьаэырланыб.

__§*_Ьалгаларь_ Гаракепэктапэ абвдесвдден галын тунч мэфтил-д«ш 1тзнрлашда ики едэд Ьалга тагашсшдар. Абвдада дайа бир эда,1 Ъалганш japu гнрыга тагшмшцдыр.

в/ Намэ"луы ешЗалар.

9. Археолозки газыятыларла АзербаЗчан еразискццон енеолит'вв илк тунч девртаэ а ид та"3инаты ма"дуы олмаЗан бир неча нама"лум emja-метал гырынгысы, шлак парчалары ашкар едилмипщир. Бела ешЗа-лгр I Ктлтапэ, Kejiena, Баба-Дарвиш, ЛеЗлатапа, Гаракепэктапэ вэ дикэр абидэлэрдэн тапшшыщдыр. I Ктлтэпадвн 11,2 двринликдэн гур-гушундан Ьазырланмда агор "тыхач" аикар едилмивдир. 6аjа галибдэ. тектлы'тпдтр, орта йоссаси хтплзкиллвдир. Онун та "j rota тьмы мтэЗ-Зан етмзк чвтщщир.

И. МеталлуркиЗа истейсалы ила баглы олан гургулар вэ екЗа-лар: ктралар, кертк борулари, кил габлар, галиб форыалары.

It Ктрзл^р,,, Еаба-ДерБиш абццзскник илк тунч доврт табаге-сичден уч одэд металзриткз ктрсси галеты тэпылмнпдыр. 1980-чи иоде П Кглтопа абвдоспнин плк тунч деврт тзбэгэсшзден штсоротыэ кзрасшин галыглары ашкар едилмивдир. Ктрэ тэцизлэцциздон сокра онун Зергащан метал план еэ металаритмэ ттга чох иачиб охая карта борусу тапЕшапгдар. Мараглыдыр ки, 1992-чк илда абидешш орта тунч деврт тебегэскндан мисэритмэ собасы тапклмюгднр.

Металаритме ктрэсинэ Ьава вермок учун хтоуси кортк борулары тэтбиг едилирди. Узунсов" слан коруклэрин ортаскидал дегаик кечир. Еабэ-Лерщга, МшарчаЗ I» Гаракепэктепэ, П Култэпэ, ^ныгтэлэ во КеЗтэпэ абидэлэриндэн ода давамлы керук борулары ашкар едилмищцир.

_§г._?™_?212?221_Гаракепектэп0 абидэснккн илк тунч девру -э-бэгэсиндэ ики эдед кил бутэ гырыгы тапылмыгщыр. Зормасына керэ Засты отурачапы ва енли агызлы чама охшаЗыр. Ашз канарша гфи-ги шакилдэ гулл Загатдырылмнщцыр, Хантэгтэ ЗашаЗия Зериндэн ашкар едилмиш. даЬа бир кил бутэ нтмунэси боз ренкли кичик габдан иба-рэтдир. Гобустанда ачаложи габ-бутэ ташлмшдар. Габын узунлуту 7,3 см, ЬтндтрлтЗт 3,2 см, чемчэ Ьиссееи 5,2 см, ени 3,7 см-дир. ■7ан терефинде новчалы, сапалаг Ькссосимдэ дэстэк кечирмэк тчтн деши^и вардыр.

__41_Гэлиб_ф9рмаларнг_АзэрбаЗчанда ибтидаи ме таллурки3аьин

Зеткин олмасыны бтрузэ зерэл тапштцлайцан мтхтэлиЪ гэлиб форма-ларыны кестермак олар. Иеталларын эридилмэсинин мэнимсэкилмэси вэ лазкм олан форгаларда гэлиблэрин дтзэлдшшаси тунчун пластик хтсусиЗ 3отлеринин мэнимсэнилмеси илэ баглы слмутцдур. Мухтэлиф гэлиб формаларн I Култэпэ, Баба-Дервиш, МипарчаЗ I, Гаракепэктэ-пэ, Сэркортопэ, ПЬртэпо, Падар абидэлоригден ма"лумдур. Абидэ-лэрдэн тапнлмша гэлиблэр металлуркиЗа вэ металишэмэнин бу аби-дэлвряо кифаЗэт гэдэр Зтасея сзвиЗЗэдэ. инкишаф етди3'» мтстэгил металлуркиЗа очагларынни Зарагогаскнн тесд'г едир.

метал эшЗалары йЗ-

рэназзс тете тарихи сснэд пкми илк эвтзэл онун кшЗеви теркибини билмзх пачибдир. .Эзвеллэр археологлар мэйсулун типити.вэ Ьаксы метала аид олдугларнны чох сада тсулла та"дин едирдилэр, Тапыл-

шея an ja ттаслкдырса ому дэжр, jomui тэбегэ ила ертглубсэ мио, ¡тез a,j;.:aK ьпгмктпщурса гургушун вэ с. hecaö едирдилзр. йэле ХУШ еордан башлаз'араг гадим метал аиЗаларш кимзеви таркиби еЗрэнме-ja башланшщцнр. Мараглвдыр ки, илк евпаллэр металларыи тэрки-биндэ анчаг мис, синк вэ ranaj олмасыны тапырдылар. Мтасир се-виЗЗэли апаратларла тэчйиз едилмиш лабораторий алар олмадан бу ишин еЬдасиндан кэлмэк чэткн иди. 1952-чи гаде Л.Р.ЕА Тарих институту нэздиндэ И.Р.Сэлимханов метаяларкн ккмЗави тадгигинз баш-лрды. Тадгигат нэтичэсиндэ гадим металларын тэркибиндэ ¿ухарада костэрилэн металлардан башга эсасон морктата, никел вэ дикзр металларын одпугу MTajjeH едилмивдир. йал-Ьазкрда да лабораториЗа-ja дахкл олан металларнн кимЗэви тэркиби анализ едкларэк онлзрш девртнте MyejjaH едилиасина кемзк едилир. Спектрал анализ дебилен jeни ^изтаи-кимЗэви анализ ыетоду Ьемише археологларын кемэ-jrcia халир вэ ешданш теркибини езрэнмэк бахымындан е"тибарлццыр.

__1][._Т§щгигаг_мет22у.._ АрхеолокиЗа елшндэ металлара тэтбиг

едилэн методлардан ан е"тго'ерлысы спектрал анализ методудур.Чта-ки метал эритисиндеки гарышгык мигдарыны гам тэ"зин етмэк гчгн чох аз мигдарда метал тозу тзлеб олунур. Бу heu да археолежи аби-делардзн елдэ едилмиш ги^мэтли мадди-мэдэняjjaT нтауналаринкн бутев галыасы тчтн ан лахшы васитэдир. Тунч еш^анш бтттн гары-шгларада бу метод ила там тэ"зкн етмак олур. Тадгигат ишинде бу 1,;з поддан истифодэ едэрек, АззрСаЗчгдца ашкгр олуныуп гедш метал мэ"мулаткарки XYcycKjjoirani, мэншэЗини вэ ЗаЗыяма эразискни иг-ojjaturenwKpuiajs чэЬд костэршжк.

Эшзаларш кювета сачиЗЗеокни езренмек бахшнндан спектрал ана-лвзин тсгтнлтЗт опдан и<5а?етд.;р ки, гыса мвддег врзкэдз атуала-

ркн тэрнибквдэ ол&н бттте елементлари ктадзон етмак олур. 9ш;)а-нын ким.Зов!' сачизЗэсини еЗрэнмэк учун бу метод эн обЗективдир вэ узун мтдчэт нэтиченп сач-дамаг итмктадгр.

Азэрбазчан эразисиндэ татглмш гэдим металлар Ьам 'гарнхл, Лам да кеоктд'ави негтеЗи-назэрдан асасон ики група белтатр. Би-ринчи група нлк тес аш.1алар, сонралар иса мис-мэрктата гатышглы тунч ашзалар дахчлдир. Ккинчи труп метал энц'алар сонракы доврла-ри э^атэ етмакла мис-маркумуш-никел, гас-гала;)-никел ва дикэр ста"и гатьгаыглы метал эш.}алары эЬатэ едир. НстеЬсалш ¿енл те;-« ники базасшшн Зарадылмасында иотилик Ьасил едан хгсуси ктраларин Эарвдалмасы муЛтм рол ознгздладыр. К^елэркн зарэдылмасы истеЬса-лын тохнигн чэЬатден дэзишилмесида ве игтисади имканларнн артма-скндз бг1тк я^о'.'и.з те^-и варднр. Илк металэритма усталарн метал аш^алера истанилан форма вере билирдклар. Бела кн, метал аш.зала-рын бурулмасч, бизларин баш Ьиссасина дешик ачылмасы метал эшЗа-лпрн касмэк, а.змэк, гкзднрнб зенвдан де^мак ва с. техники усул-лара п'-иалат-шедплэр. Jaлныз арздилютл металын хассалорини билан пешакар устал,чр бела метпл ешзалар ^азирлаза билардклар. Абвда-лагдэ бяэлешн Ьсзь'рлянма техникаеы е;)нидар. Майсулу дузалтаан тчгн м-тг:ргалин йазырлакмасы бз ррвдклнаси, епагы температурда дозулмаси га сснра гыздьгрнлмасы хэ барккфукаси. Ош^алярш ду-ззлд'/лтап'ндэ голиб *ормалпрывд»и исти-Тадэ олунмасн мэЬсулул сери1Р Ьгдандп б-'ррхэдшасы демзк иди.

^Тар™габрикат пстеЬсал олунмагя бяншанклмыццыр. Бела ки, .т'-кшнз тунч нэуткллэр дедиклэри,/изэ стбутдур.Гтзыр мостил ¿а-рымфабркясгд.чч баз вэ и,]'мо Ьазирлбмэг техколожи чэНатдан чатин-л'»к парат1лхрда. 8ккнчшгл< ьа калдорлкгак от^"атли инкишафы ¡та тунч девру "тз,1фаларкнын метала олсн тслабаты дайа да артирли-

ди. Гапалн тот» гоуя^т г'этр'сэкилязси мурвккоб технолоки про-сеслэриг сгфларики азракмагсла бяглы иди.

ïbTL!!?ï_$§CL'S3§ гад:'м металлурга,]« га метглиплэме сакаткар-догяши кикшая? xvcyc'/jiewiapu ce<wj .}ела«дчр[уг-ггцдгр. Габяг Доплати гэд-м т'рдэкп оадгларт ¡глэ ляхш алагала'р, айтш'хпиЗтг na калд.^рлмгш еур"зтли инютафы, тэсарруфат-гэистат талебатн мптг.л-луркид-т саЬасиндэ даЬа ечткбарш еэ маТжаи слан тун«уч мзчи^сэ-нилмзсг-шэ зэ:,та лератшгднр. Азарба,1чан археолоки.1а ел"инин сон няилил татлэр:« есасчрдп енеолит дввру v"yh мяталлуркила га метал-кашэмв оаквткарлмг" Ьаггквд« мгэ.Лан Фккир с^ламек мумкщдур. Чтеки о дсвр хягрктерик олан датишлаиз, стш-кишлама, агач-ишлама яа с. сэнат саЬаларк олдугу кю'к, артнг ыеаалдан ешда t"ia-з!грл?мгг - деиэли моталшиачэ Зараннрда. Элда едилниш мадди-мо-дэшЛвт ятууналэри есясуцдя бела бгр *икир солламэк олар ки, Ьар бкр js'iisi'ra зрричда илч тунч д^врукде мгстогил металлуркиза исте^селы погг,1ММДД'*Г'* ^елз мтстагил санэт саЬаси ^елныз о в»1кв ся^асиндз .-{а'аяЗчн аЬплинин телебаткны «дедярди. Ja"rti4 ки, бела ьг^стэгкл мстэллурниля о«чгларн аз vy«a мал;:к олублар га кониш чешидли кстеЬсал гтввэскпа малик дедилдилар. Металлур'<и-Заннн интёнсир инкишгф!, бу сэнатин f3 гурулуиглща да дэ,]ишик-лик эмэла ' зтиггшдир. ''!тбЬесиз y v., метал аафлрра олян тэлэбв-тнн пртмасы га«ик м^таллуркида очаглчрын!."-!, да^а tfrjYK метпллур-jwja маркезлари клэ вгрз одилмэсича катигиб чыхярмывдчр.

Метачлуркизпч'п! japamiacw таj т аларараси эллгзлэри га маЬсул мгбгдилестаи кеницлендир.ппвдир. ''отел ма^суллар íejyv вразидэ jsjï.urppnr, бир аразида мавчуд олан маЬсул че'чидлэри, дикэр эразк уч^н ардмчнл олараг истеЬсал едилиак нумуиэ олурду, Ктмаа етмак олар ки, Габаг AcHja ^лкагари иле jгчынлчг

- 1У -

да.э бу «шчвлэгда инкияаф «мятая иеталишягмэ бмшклвринин ГаХгаза з'пзнлкаснна бо;}ух тв"сир ег'ипздир.

Илн сада мэтрл еяфлррд.'н бапщгляга да^а пурэк-вб технолоки-лад'э рсгслпн-'н гэРхул истеЬсалн ыэнкмсанклмивдтр. Еутун бу мгрэк кэб технолоки.]эннк инкита^н тэкча нэзэри чеЬэтдэн делил, практики олрраг ен гэдим метзллур^ипэ о^эглар'жда шкар едилмтвдир. Енео-лит еэ илк тунч д<~вр^ абидэлоринда илк нетал эпцал?р ашкар едкл миш МесогтотамиЗадакы Тэпэ Лавра,- Ирендакы Тэ'!3 Сиалн вэ Тэггэ Килан, Турки.} эдаки Суберд, Чадену, Чатал-Ьт^ук вэ дикар датасна ^ерлэриндэ металлурги,] анын итсишай долуну практики олараг иэлэмэк мумкун олмушдур.

НЭГИЧЗ Тэдгигати декунлэщднрараг гедд етнэк лазк.вднр ки, би-зим »"■рз^тзрэ тамамланнта диссертасида иппт Т1аз!фкы дпврэ гэдэр м^в'-'уд олян »'эябэ мэ"лумятлпрнна эсаслчнмшдгф вэ калечэвда Зет! мсдди мэнбалэрин ашкэрлаимасн бу крвзучу даЬа да ззнкинлэядирэ-чэк, хенгап ишэ!вгэсияэ имхан парада"агднр.

Тедгигот иииндэ бир чох пахни Шерг аразилэриндэ;\ элда едил-мип метал З'л1эларвд кимдвви тэркиби верилмшвдир. Бу да оз нвв-бэсирдэ, Азэрбяпчанъ'н еркэн метал дгвру илэ бу арззилэрин метал-ишлэмэ сэпаткгслкпшш оююр вэ *зргли чэПэтлэрини ^дрэк.'эк ии-кшш верпивдир.

Апарди.пмь-з твдгигэтляр эсасттадэ Азорбадчзн эразисинде ер-кэн 1.'ег8ллур"и.18 рг? неталтгплэмэнин Азэрбадчянда доракмасшы тч эсас л°?рги*- гепд еи/эк олар.

Гиринчи дсвр е.э. У1 шккллидин сонлары "¡а ТУ'микиллиЗин эв-Еэтлзркни э!1этэ едкр. Ту дпврде внесли» Згкадкп дерларккдэн та-пьшшлп метал децолэр ккччк мришэт вэ бдзэк -ет.1 вларнндан ибарэ"'

олмущц-vp.

МеталлуркиЗанын икктщ дэврт IY минилли^ин орталарнэдаи сонуна гадал дярэм еттпццир. Бу дрврда есасен кис-мэрк-пггл эрин-тцларинден кекиш исти^едэ олунурду. Апарнчьг аринти гацлонгы кики мзркумтш мтЬум рол одназырды. Металлурга ja вэ металишюиэ' сената дайа да инкишафда олур вэ такче метал эридилмэси jox, Ьем-чинин онун гэлиблэрэ тркулмэси . менимсэнвдир. Кетдикчэ текмэ технисасы тэкмиллэшир. ¿ардафабрикат истеЬсалы кенишланир вй ис-теЬсал сабитлеимэ.1э 6aroiojHp. МеЬсулун чешиди артыр. Артнг нис-бэтэн 6fij[YK емек алетлери вэ маитэт ашЗолары истеЬсал олунур.

Учунчт дгвр "ктр-араз" медaraj.тети девргнэ yjryn инкишаф . едир. Тэхминэн IY минилли.^ин сону ве Ш миншшфщ эввэдлэрини. аЬата едир. Бу д^врдэ метал ешдалпра тэлебат даЬа да чохалыр. Тунч enj алар истэр тэсерруфатда, истерсэ дэ кежгатдэ чох кениш исти^адэ олунурцу.1 Метал.яур"'и,1анык уениш йнкиша*н мэ^еулдар гтв-вэлэрин игтисади мздэни инкилафнна текан верметидир.

Элимиэде олан фактик материаллар Азарба^чан еразисивде гадим металлурги ja ез металигаламэни билаваситэ Зерли зэмин есасшща мепдана чыхмасшм сеэлэмазе имканверир.

ДиссертасиЗаштн есас мазмуну мтэллифин ашагвдчкы адлары чз-килэн нэирлэриццэн экс олмущцур. ~

1. " АзэрбаЗчан эраэисиндэ илк тунч довртнтн игтисади-ичти-маи структуру". AsapÖajvaH тарихи гроблзмлэри узрэ мэ"-рузалар мз-муеси. Б., 19?2-чи ил, оаъ. Г.

2. "Азэрбапчаннн гэдим тунч балталарн". Низамшин 850 илли-jrnia har.p едшшиш" Азэрбадианш гэдш во орта эср тарихи гроблемлври" мярз-г;учця кеиирилэн елл? ко^Т-рансда ютери*

аллары. Б., 1932, о.З.

3. "Гэцим Азарбазчанца маталлурк:;jанын пккишаф сэвиззэси" Азэо-балчан таряхи проблешэрлнэ Ьэор олуныул алми кояшранс. Б., 1992, сэй.З.

4. "Азэрба.1чан вразисиндэ гвцим ^эталлуркяланин тэяэкктл ташаси". Азэрбалчан таргаи проблэмлэри тэрэ иэ"рузолэр мэчмуэси. Б.,1993, сэ!).3.

'lt. Ъ^ь

- 22 -Резине

Акбеоов Рахиб Абдулла оглы

"Древнейшая металлургия и металлообработка на территории Азербайджана". •

автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата исторических наук.

Диссертация посвяшена истории древнейшей металлургии и металлообработки на территории Азербайджана в период & неолита и ранней бронзы. В работе использованы материалы, обнаруженные в результате исследований археологических памятников Азербайджана.

Диссертация состоит из введения, трех глав и заключения.

Первая глава посвяшена вопросам сырьевой базы. Здесь же содержаться сведения о памятниках эпохи, энеолита и ранеей бронзы, в которых обнаружены предметы металлургии и металлообработки.Это Кюльтепе I, Гаргалартепе, Чалаган-тепе, Лейлатепе, Хантепе, Али-кемектепе, Баба-Дервиш, Гаракепектепе, Мишарчаи, Серкертепе.Кюль-тепе П, курганы Астары и Гобустана и .т.д.

Вторая глава состоит из трех разделов. В первом разделе дана классификация металлических предметов и результаты их спектраль ного анализа.

Металлические предметы подразделены на три группы: а/ предметы бытового назначения,, б/ предметы украшения, в/ бесформенные предметы.

Автор раскрывает роль и место металлургии и металлообрабог

ки в культурно-историческом развитии ранних обществ на территории Азербайджана.

- гг -

■ Во втором разделе этой главы описаны предметы , связанные с производственным процессом металлообработки: сопла, лья-чики, литейные формы. Все это свидетельствует о том, что металлургия и металлообработка имеет местный характер и основана

иа местной сырьевой базе.

В Третьем разделе второй главы приводится спектральный анализ металлических предметов, при котором точно определяется процентное содержание различных примесей. Характерным содержанием являются медь-арсениум-никель, медь-никель-арсениум, свинец-сурьма.

. Третья глава работы посвяшена развитии и характеру металлообработки. На Ближнем Востоке и в частности в Иране, Ираке, ции знакомство с металлом относится к УЛ тыс.до н,э. Культурные отношения и близость этих регионов не исклпчают возможности про- . никновения готовых предметов на территорию Азербайджана. Однако

исследование показывает, что самые ранние предметы металлургии в * ■ * . ■ ^

которых имеется олово, в Азербайджане отсутствуют. Огромное количество предметов металлургии и металлобработки свидетельствует, что эта часть отрасли хозяйства имеет местную основу.

В заключении диссертации сделаны обпие выводы и определены три этапа в рг">т>итии металлургии: первый этап коней П тыс. до н.э. начало 1У тыс.до, н.э. Второй этап середины 1У тыс.до н.э. конец IV тыс. до н.э., третий куро-аракекий этап - конец П -начало И тыс. до н.э. Первый этап - это "знакомство" с металлом. ' На последнем этапе человек подностьв овладел всем циклом металлургии и вироко использует металл.

Диссертация может оказать определенную покошьболее углубленного научения дайной тематике.

RSS'O M, & Akperov kahib Abdulla oc*

Ancient Wtallurey ruid katakr>working on the '•territory ci Azerbaijan.

Synopsis of i ruais for the competition of the degree of candidate of .iiotlorical Sciences.

ïhesis is dedicated- ta. tiie- and eut ai il tory oî metallurgy and metal-working on the territory of' ¿zerbaiji&n during oneolithic and early Bronze Age. '¿'here were used the materials discovered during the exploring oî archaeological monument-s of Azerbaijan. Thoais is consists- of introduc1iioîrrtîtsee- chapters and conclusion. . The first chapter is Se ilea ted to. th» souiooa of raw materials, at the stae time there given the information about the oneolithic and early Bronze A£c somment s where vjcira discovered metal and uiatal-working objectai l'hese are fcultnpà 'I, Cargal'artapa, Chnlagnntpps,

Leylatap^, Khjintapa, Alikomaktp'pi and oo on ..

- ' * *.

Classification of Metal objecte and spectral' analyai» ere given in tha second chaptar.

Uetal objects are devided into throe groupa»

a) Objects of everyday repair?.

b) Adornments

c) Objects without forma .

The author discovered the rals of metal objecte in studing houselceejjifog

shows the development level of aetal-working." : . "

She. objects of metal-working are desoribed on the second chaptertnozsslss

casting forrsa,«te. All oi these indicates that th« metallurgy t.ud aat's'

working are of local ch&raeier end bas s à' on th«. local fiourct o" rf.v'

material.

'1 its third part of t'.io second chaptT if. docicatsd to .the spectral analysis oi metal objects, at the'result of which ore detei:mi:icd percentage contact of afferent adaiixtures. i'ho most characteristic contents are copper-arsjnlum, niclcel'» coppsr- nickel- ar3eniu.n-laad-antimouy. i

'¿'hird chaptcr ifl dedicated to ttie development -and to the charactcr of metal-working. On the territories of tha Sear £ast, especially at Iraq,

Iran, Turkey metal-worliing is known ro be appeared at the VII m.B.C. l'he closeness of these territories and the cultural links between them doeEfi't excludo the possibility of coming finished objects to thj territory of Az rbaijan..but the explorations testifies that the earliest objects of metallurgy, in the content of which wore tin, are absent in Azerbaijan. Great nuir.fcet'of aetal and ifietal-worklng objects shows, that this part of economy has its own lfec&l bases.

At the end of the Thesis are given oommon conclisiocs., and determined three periods in the development of metallurgy. The first period

occupies the end of VI a.B.C. and the beginning of IV m B.C., seconc

- tae middle of IV bB.C.- and end of t&* IV n B.C., the thiols Kura-

Arax period i.a. end of IV and beginning of III a B.C. 1'he first la

the period of getting to know the aetal, at the last period the can got to know-all the cycles of metallurgy and widely used metals, '.thesis can help to the deeply exploration of given these.