автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.09
диссертация на тему:
Историко-генетическая эволюция и поэтика туркменской народной прозы

  • Год: 1994
  • Автор научной работы: Баймурадов, Аманмурад
  • Ученая cтепень: доктора филологических наук
  • Место защиты диссертации: Ашгабат
  • Код cпециальности ВАК: 10.01.09
Автореферат по филологии на тему 'Историко-генетическая эволюция и поэтика туркменской народной прозы'

Полный текст автореферата диссертации по теме "Историко-генетическая эволюция и поэтика туркменской народной прозы"

туркюнистлн 1ШШР штат

МАГТЫМГУЛ1 АДИНДАКН-- ЭД8БИЯТ ШЛОТУИ

Голлзыа SOSMYK30 БАЯМУРАДШ Аыакмырат •

ТУРКМЕН ХАДК КЫССШРНВД TjiPHXH-IBHBlkKH 380XDliMCH ES П0Э1ЙКАСЫ - \ " •

Хгкэря: 10. СЕ.09-фальклорисгяка

Отология ыягяяарынед докт 0р».диен ejrai&i« дэргхдасинв алмгх учли язилая лиооортшаянач • AB ТО Р & $В РА1Г

; АШГАБАТ - 1994,

11ШИН УКУШ ХЭСИЕТИ

Туркменистану гараасызлыгыны алмагы "халкич тарыхына, меде-ниетини, сунгзтыяы, зд?.Сляипа, д»п-дессурыны, диляни, дини.чи зэ . дкш-озя глра:1ы:::л,1ринь! дикялтмэгэ, олары «Им!«» белли бир идеоло-гияни-ч акнмзда салман олронмоге мумкинчилкк дэретди. Тотал'„гар сио-тема тарапыэдап боглуп, ёк эдилмэге овдашилан здеби мирао, чепер рухы хлзчка эркинлиге чыкд^ ;1л!.-м хем чокленди рихен, сыяовтлавды-рылан цдеолог.шныч горкззмелоривден халас бодцы. Мэрхеметли Сапар-мырат Туркме.чбашы туркмен цлмынщ ягги ёлу.чы, алымлэрьщ отмели иш— леряни швйле кесгитледи: "Туркмекистазда ылмыд холка хизмат этмдги учлн гхли Еортлэр дередилер. Ылма даянмаздан халк хочалигзды ва бзйяеки пудаклары осдурмек мумкин дэядир. Хэзирки даггда алымларыч, тэоеликчилорин хер оирч Туркменистана^ гуллэп есмогинич ве снун га-рашсызлыгыны.» пугталанмагыныц хатараоына зэхмат чекмолвдир; 1емгга-'*; ти бвреяизд злымлара ула роль догаатедир"*. .

Залили^ билен «Ядилан бу свзлер туркмен халкшвд дэп-дессури::а, дунЯэгараЛзнпы, чепер «емгыэтчилик ацыны, тарыхын^ эдебиятыны, сун-гатина бейлзки пудакларыпы, шулар б'илен багланшгаклы фолъклорыьа догсы езренмэго кепилнамэдыр. Туркмен фслъклоры туркмен халкынщ че-пзр тарыхыдыр. Президентам'беллеяпи ялы,- "Туркмен хал;с:шод, агар та-рихы бар, кин тарыхи бар", бейик тарнхы бар. -Эгер би-зич. туркмен ?ал-каныц хакыкатданам дунйэнич ш гадимы хакларань^ бяридигини ер у-зуне яйчагымыз чыныдоз болса, онда туркмен халкынВД гарыхына ду.1 -букдон тэзе нукдайназар билен чёмелешмели болар".'. "...Ьизе долы ха-кыката ачап гэркезйэ.ч тарах герек. Ады-да Солоа, суйзд-дэ болса та-рыхы догручыл боян этмели. Туркмении гэзбааыны 7-Р муч йыл м.уцдан озалки довурден альт гайдяы тарыхы бар. Баз гелдекде ата-бабалары- • мыздан галан медени мирасы еяренмек билэн она баялаздырарыо"^.

Салармырат Туркменбашаньн бу созлери фольклорыц •.•арыхына хем дегашлидир. Туркмен фолъклорыныч о«вла гелшини, сушини, эстетики ве чеперчилик гымматыны, дунйэниц чэпер рухы медениэтивде тутян ор-нуны кесгмтлемек, дунйэ туркменлершшч умумы фольклорини бир ера демлэп, кап томлуклари нешир этмек гарашсызлыгщ пугталаиян, дэп-дес-оурларнч, ахлак гтэклигиц дихелдилйэн деврунде мохум эхмиэта эедир.

1. "Туркмен дили хем эдабияты" ли, 1993, * I, 3 о.

2. Шол ерцв, 5 с."

Теианыд дервайыолагы, Туркмен фольклорында мифлер, эфсаналар, хакаятлар ве роваятлар жанрлык, идея-текатик, эстетики хе чашмелйк аламатлары бсюнча' езболувлылыга эз болан чэперрухы хазынадыр. Оларг-■ да тУрккенлериН дунйэгарайишьм, дини ве дунъеви ыгтыкатларинвд, че-пер «емгыетчилик адынед дэрейш, кемала гелши, шейлэ хем тебигат ха-дыоалары, тарыхы вакаларцкр шахслар вэ байлеки затлар барадакы хал' квд тэсин маглуматлары сакланып галыгдыр. Туркмен мифологиясында брлоа^дунйэ фольклорындан ыиыкли ер алан ярадылыш, эмэле гелиш, ш-рулып, космогония, отиология, этноге котика барадакы гадыми душувде-лер дизден-диле гечирилип, биавд доарумизо. етирилшиир. ' - . ■ Совет деару^де „шзйле тшатлыга оз болан бу .жанрлара етерлик • гис берилмеди, айратыклыклари,'чепарчилш; ве чзымзллк. хизматлары 1 'ачыклакмады, текстологияса иплзнмзди. 0цки Совзыц кабцр распублика-ларывда шщы тайдан барлакаедцгшш, тэкстларшвд нэшир адилевдипше1 .серетмездан» туркмен ылкында кифл'ор, эфсаналар, хвкаятлар ве реваят-; лар кепленч инкзр одиади. Ата-бабаларымизэд гечкиюп: тарахына, дур. кушана, лэп-доооурына, ширина, вдебиятнна, сунгатнта, дилянз, отно-графиясына» археологаясына, халк кедицинаоына, ер-юрт атларыанц га-лиаына во шуца кецзэи-гечмишд дэгиюа йхзлерча изсзлелера, сораглара дахыллы догабы шу жанрл'арда'беяп едавдиоери газ-гертело гермазлиге 1салывда, Здил вдебиятда б о л® ы яла фольклорда хем ида.<шогияньщ бэх-'бятлеряне торо гелйон осерлар кя арасивдан язшшл алынмады. Сай-ое-бзп бшган язалал алнашары хек голязмалар . ■ фокдларынын, ар-хнвлэри.н буквдларындан нмчклы ер алды. Виз "Хнчдэн гич ягш" эдип, диосортациямызда фнлологик тайдан шу етмэзии устуш долмага максат эдявдик, Еу болоа диосартацлянкц тзмасынуц ва^ыадыгыны, оны нлми тайдан егроишпщ д.ердаЯысдыпщы кепиллевдирйэр.

Г. Стеблин-Каиенокий М.И. №$> Л., 1576; Кесзиди Ф.Х. От иифа ' к .логов/. М.» 1972; Балдаев С.П, Родословные предания и легевды бурлт. I* Булагаты и охиреты. ан-Удэ, 1570; Ганрланян А.Т. Армянок ие предания. <Док. дноо. автора фзраты. Ереван, 1970; Пионов К. Узбек халк прозави. Тсзцет; 19Я1; Каякрбаооэ С. К&зшстиц халык проза-*сь. 'дмвта, 19р4; Соколове; В.К, Русские истерические предания. М», 1570: АоокобоЯнюсов М.Г. Проеаичзокиэ. жанра взенкяЯокого фольклора. Док. диоо. авторефераты. Л.# 1-965 во баогалар. • .

¿. Бу бврада о^рат: Орааоа А. Зазба процёс'хчвда ойланмалар. .^.,•1992.' 13'о. ' " ' '* ••••••

Туркмен фслъ. юраипгслигы езбавдак девлетин берсн мумкинчиликлеривден яейдалзнып, вН евре-нклмодик жанрлара ылмы тайдан барлаизгы, "зыянлы" хасапланан халкы эсерлерл дикелдип, олэры скацылар квпчулигячо етирмеги езунвд зсасы бсрда хаозпламалыдыр. М<флзри, эфсаналары, хекзятлары во ро-ваятлары евренмегщ максады ве везипелор! хсм шу ззруръетчиликден гелип чикяр. Олар ппакдакы месзлзлери ылми тайдан евренмекден хек--де чезмеяден леаратдыр. Ми^«

—эртеки хэсизтсиз халкы кыссаларыц тарыхы-генетлки кеклерини эсасландырмагы;

—талолсгиясыни, ггаэтикасыны, трансформа!Мясины йузе чыкармггы; —гадами халкы кыссзларин чопер соэ сунгаты хекмгдде система . эврулишияи; • ' 7 '* . ■■.

—бу тспаран еоуш ёлларыны ао довурлзрини; 7 —туркмен мифологиясыныч двреПияни,'всуодни, тарыхы эяолсция-

ЗЫНЫ; • ' -7"

—мифлерда, эфсаналарда халкы^гадым.ы гараПывдарынын, пелсепв-гериняч нах'лоленишини; " _ - ; . , " , ...

—зфсаналарыи жанр айрзтышшкларыны; —оларын классификаципоыны, .обраэлар системасыны; . —хекаятларвд жанр аяратышгыкларынн, оларда ~'ал(сын Гахрынанчы-гнгыкын беян эдилизкнк;. 7 '.. • ., , . \ ' -

—роваятларын тарыхи коклерйни", довурлэра белушиэдни; , —оларда дурмуш хзкжзты билен тарыхы хакы.хатьи сехлеланишиги; —роваятларын класси$якавдясаны, спхат гурлуакны; . —оларыц чешмэлик ве эстетики хызиатына;

—Лукман Хеким хакиндакы халкы эсерлернч чэпар тарыхнгтранс-ормац-лясиьы;

—бу яахс хакывдакы сшетлерад иикллэшмегони; —Лукман Хек км од зсасыкда ятянтарыхы иахслары аныкламагы; —Эрсары баба, КеЯмир кор хакывдакы халкы эсерлерин тр^Гсфор-ациясыны, образларынщ айратынлыкларыны; ■

—Магтымгулы хакывдакы фольклор эсерлеринйЧ дерейаини, е сунн ни; ' —шахырыч фольклор образины;.

—яахыр хакындакы роваятларда тарыхи ве чэпер хакыкатыч бзяныны; —эртеки хэсивтеиз халкы кыссаларыч туркмен фольклорывда тутян туны; ■ '

—сларын тарых, здебият, сунгат, медекивт, медицина ве бейлеки даклар билен арабагланышыгыны ылмы тайдан барлакак, кеогитлехвк

геэ енувдо тутулды.

лары дуийэ фйльорршынаолыгынын ертеки хэсиетсиз халкы кысоалар ба-радаки гаэанан ылмы-тзоретаки чвзгутлер'ине вз гелзн нетижелэрине даянылды. барлагымыздо ми>^лор« зфсаналар, хекаятлар вэ роаа-ятлар барада эдилен ишлзрс сзлгыланмак билен, сдарщ газаяам илмы--теорэтики дУ1Шй;елерини тУркменлерин эртеки хэсиетсиз халкы кисоа-ларыньщ мысалында байлавдырдык. Бу у гурд с олцьйли иш эде.ч Л.Д. Зе-селоэскинич, З.Я. Яроплчч, 'D.M. Шлетинскиниц, З.М. Яирмунскиниц, В.К. Соколованын, К.З. Чистозац, H.A. Кунук, Г.У. Ургисин, М.Г. Зоо-. ковсйн^иксвын, Х.Г. Кероглыъыц, ?. Рещебовьщ, Л.Н. Элиаооьад, З.Н. Лутиловш;, В.П. "чикинии, Н.О. !£аракшинова1.^ц, С.Н. Азбглевиц, С. Сакаоглуныц, А.Р. Ялманиц, К. Максетоввд, Р. БердибаезиН, С.А. Кае-' касасован. ЬД. Турсуновы«, А.И. Уланоэын, З.Г. Кикчаяээн'А-;, А.Т. Гакаланянып, К. ймамоаыц, С. ФуксуЧ, М. Некаты С^пзтчиоглуньщ, И, Эргуныч, J. Лакукыныц, М.И. ¡»Ярадовын, Х.К. Згамоаьщ, Т. №рзаевиц, М.К. Алиепатгч, Назершинани«, С»М. Гнйлэчетдиновиц, lü. Халмухам-медовьщ, Б. >'дим2тяэовВД, А. йыкиеэнн as гуидогар медониетики, ылмы-ны В8 гернукли шахсларыны езренади алымларыц ончзмесинин ыл.мы-црах-тики иплерини гоэдон гечнрип» туркменлэркн эртеки хэсиетсиз халкы • кысоаларынмн милли айратынлыкларини Яузе чыкардык. Иш тарыхы-донеа-дирме ве тарыхы-типологики у.улларыд утгаидырылмагы эсасища язклдь'.

Д>^00]1тааиянщ_ылмы_тэзеч15лигй;. Туркмзн ылнында илкшвд гезек эртеки хэсиотсиз халкы кыосалар-ылми дслашшыга гиризилди. Халкыц тарыхыны, кздениэтини, дэг.-дессурйш, милли айратинлукларыни, сун-гатыкы, диллни ве эдебиятины еврейкекдо мвхУм чепче болан мифлерин, ?*>саналарын„ хекаятларыц ве роваятларыц у?ак дэвруц дезчмында фольклор билен тарыхык, щеиг^атчилак гараЯыаларан арасывда чепер кепри боландыгы ылми тайдак ыкрар эдиади. Шу жанрларщ дерей-га, есуяи, та-рыхы-гэкетики квклари, классификациялары, чепер позтакаои, образлар системам, чошиэлик ве зет о тики хизматлари ойланишыклы алии так зса-оывда, Яуза чыкарылды. Лукман Хеки«, Бук pat Х*жим / Гиппократ /, йбн Сина, Эр cap ы баба, Кейкир кер, Магтьмгулы ялы роваята еврулен тарыхы . • шахоларын фольклор образлары илкикци. гезек'ылмы тайд^н ввреаилди, бу шахслар барадакы халкы эсер;,ьрид тармхы эволюциясы во траноформацияоы эоаолечдырыдды.

Цдич теоретики, ве практики эхмиети. Эртеки хэонэтоиз халкы кыо-салары ыл«ы тайдан еврэниегич теоретики ве практика эхмиети улудыр. ^.у жанрларыц тарыхы-генетики оаолюциясыиы ве поэтикаоыны евреннек:

—турки халоарыч эртеки хэсиетсиэ халка кыссаларыныц умуны генеэисини, тигсологиясына, поотикасана эа.образль,, систзмасана;

—туркмен хзлканач чепер кассасиннч дереЯпмга, всушина, ери-не етарЯэн ^омгыетчилик, чэшмелик ве эстетики ;:Ызмг:тЛарина;

—халкыч чепар жемгаетчилкк вданич кем ала гелпшм, есугани, тебигат, дукйэ, яшайаю, amr. баргдаки гарайышларьшы; •

—туркмен мифологиясынвд, эфсаначылык, роваятчылик дэпларинич гувдогар фелъклорында тутян орнуна; ,

—халкач тарахалыч, дэп-дэссурннац, 'эдебаятыниц, меданизтинич, сунгатынач, алманын чедзлли кэбир парчаларана, месэлелэрики;

—туркменлерич акдисада, силен, кедени ве эдеби гатнаиакл нан тарыхана; ' '

—тарахы ипхслчоыч, гернУкли сез усоатларакыч, сазанда-багла-ларан торжикехалыкы,- оларин фольклор гахрыманларада еврулишлерини; —к*бир эдеби эсер-ерин, еззларад ва айдыклорач дарвяшини; —халкыч этники, топонимики тарыхыны; ; —фольклора чепер евз сунгатнкяа тутян орнуны билкэге, чеаме-хкк хыэматыны аннкламага комек эдйэр. • . . , J - .

2г/.ссертацияныч осасыны дузйэн "Зпики рбразда эволюция" / А., " '¿лым, I9Р0 Я./, "Туркмен фольклор презаеннач тарыхы эволвцияса" / А., Жшм, 1?Р2 П./, *Роваятларда тарыхы шахолэр",/ А.» Улнц, 1992 Я./ монографляларЦ ёкары окув цайларанын тг' хкён дйли зе эдеб'ия-ты факулмгатлэршд?, педагогик' училицэлердв,. орта, иекдеплврдв халк дврэдижилиги оапагы гечилвндв п-ейдаланаляр. Хиосертант эртеки ха-сиетбиз халка кассалары Ь'Од-лары ва педагогик учялищзлер гчин Ь.А. Гарраев, А. Хачагулызв билен яззн "Туркмен халк дередюпилиги ооонча программа" / А., 1991 й./ гоиды. шейЯэ хем халкы кывсалар Давле*- . моммзт Аз ада адывдакы Туркмен давлат диллер ве эдебият педагогик институтами т/ркмен дили ве здебияты фякультетиндэ йарита курс хекмундэ окадиляр. ■

Лиссертациянац чошмалзри. /иссертацияныч чэвшеои'хэкмУвде Туркменистан Милли голязмалар институтыннц фокдунда оакланян эртеки хэсяэтсиэ халка кассалар, Эз беги стан slA-нын Нобам» адындакн Заа-бият институтанып голязмалар фендунда, Гаэагастаи ЫА-нын И.О. Ауэ-зов адындака Здобият ве с/нгат институтанын Голязмалар фокдуеда. шал зхадемияныч ."еркеза алии кнталханасааын сейрек голязмалар бэ-лУминдо, Еаигардыстанын Тарах, дил в'з эдебиятинститутыныЧ голязмалар ве кона наширлер фондуада, Газан дввдат-унишйреитетинич голязмалар ве кана не ей рл ар балуиинде сакланянголязкалар пейдаланыл-

т

< <''. . : .."' > . - : . - :• -- ' ды, Сзйле^хем тзрйхчияв'рик,"сияхатчыларик ве олымларин язгиларын-' да душ гелйзн фольклор осзрлери хем ылмы дслщшшыга гиризилди. Лис-оертантщ 2е йылын довамыкда ил арасыедан языл алан мифлэрк, зфса-налары, хекалтлары ве роэяятлары болса, дисоэртацмяныа эсаои чеп-кеои болуп хызмат этди. •

сертациянац мазмуны уч саны моногра^иада, ылмы макалалард? ¡вех-лелендирклди. Олзр дрвлотимизде вэ дашары вртларыд ончемесиэде ык-рар^здклип, ылкы доланышыга тирди^. ПЫло хам диссертаэдянык ыэхум 1 меселелери бокнча автор Туркологларьц 11-111-1 У / Алма-Ата, 1976; . Дапкент, 19Р0; Авгабат, 19Р5/, фольклоршынасларын ики / Махачгала, 1576; Элиста, 197в / Бутикссюз конференцияларвда, двэлетшизш ыл-мы-тесретики i нференцияларыныц 7-скндв ылм^ доклад билен чыкьш эт-ди. Кагтымгулы хакындакы розаятларЩ ье офсаналарын ылмы текстими чап зтдирдк. Шу ишлер диссертациянвд мазмукынн долы ез и чине аляр.

Ив гутэрныклы гернувде илкинди го зек Лэвлотког.мот А?шы а;нн-дакы Туркмен доялет диллер ве эдебият педагогик институтанин. туркмен вдебияты кафедрасыннц гувдогар диллери ве эдебидты, дилч ве эдебиягы окатмагын методикасы, рус ве даиара юрт эдебияты, педагогика, туркмен дили, хэзирки заман рус дед, дааари юрт диллери кат федарларн билея билеликде гечиреь: маслахатынд'а / 15-нжы апрель 19-53-юг,1 йил /, соцра Туркменистан ЫА-нин Магтымгулы ааыкдаки Гдабият , институт ыкиц Алымлар сосзтлнде / 29-щ;ы июнь 1йыл / ара алнып маолахатлашыдгы, иу институты;! ылымларьи» докторы диен алым-лык-дере»;есини алмак учин Яерителевдирилэн Созетинз горамага х©~ дгрлбади.

HHlll'i' ги*иВДвн, ^ки белуцден, еди бапдан, кетижеден, салгыланмалардь'р чеимелердэн, пеДаыггнылан 'ве гез внунде тутулал эдебиятлардан ыбврат. Лиссертациянац гевру-

I. Бу барвда автореферата ссяундакн диооертантыч навир эдилен ■иилэриним санавында долы маглумат. берилйэр.

Велиев Б. Туркмен фолъклорында дурмувы эртеки/эрин гглйп

чыкыоы.'А., IS50, 17, 20, 72, 79-ВО е.; Бекнырг.дов А. Героглыньщ

азлары. А., 19рр, 99-100 о.; Мамедязоа Б. туркменский героический

зпоо "Гёроглы", А., 1992, 73 о, Назергаина Халык хэтере. Вфв,

I9PC, IQP е.; Каскабаоов С. Казактвд халык прозасы, 40-Щ е.; He tin Ergun. rUrkaicnietar. roasalleri tizerlnda erala?dirma. —"Itirk

kUltUrU", H 321, 1990, 48-53 в.'гШш halk macallarl. Ankara,

1991, 7i. se башгалар. . ' .' "

-S- •

ми ¿30 сахыпз, ионун SI 2 сахылаои ¡шин мазкунина, IS сахипаси хем ' пзйдаланнлан па газ ецуцдо тутлан эдебнятлара it шил идя р.

ЛНССЕРТЛЩЯНШ! XkCd HKZWdJ

Гяриадо эртекн хасиетсиз халкУ киссалари оврзнчегиц дерпаЯис-лигы, ¿лмк-барлагнц какеади, везклеси хем-де тасретаки вэ практики эхкпзт.г, ылма го^як тэзсчилиги осасландирцляр» Бу топара детали канрларкк лзалип алныаннз ае чзско уоку.унло ил ни эдебиятда пайда-лзниыка, оларза гойберилол кзбир сэвликлоре ur.nu тайдан баха бэ-рилйэр.

Еириндк бэлум: —

дврт-бавдая ибарат»

З'.ринчи бзгца: '

барада сохбет здилип, тускмон ил- • микдз мифе клкяк^и гззек гадами фольклор нусгалари хекнунде баха бер'/лйзр.

Туркмен фольклсрнкк-Ч тзрихы кеклзри .асырлар^Д цунмуеинэ сйчип гвдйэр. Лсааишщ, чгнлы-у.андарларич, асмон ^ксч.чларшик ае гайрала-рш; дврейии, зм-злэ гелши хакнвдпхи гадакы'мифлвр, эфсаналар, ха2-занлар хзкнгцакы эртокилерил-бир бэлеги туркмзк халк дередгодокганвд тарахынвд ерзн гадимзднгына, узак эволвэдякы, чепзрч'нлик ёлуны го-ченднглно кепил гечИор- Бу бабатда туркмен алманда унедэн ду^ри-лон, лт идеалогиянкч чепер руха а ну ми хасагслалзн мафлер. халкн кко-саларач илклга;и- нусгалары хекмуоде унс бзрнлкэге мшга^издир. Ссбэ-би фслыслорьгд бавлангшг,ында здеаныч гозшак ачынин дэредгасшжги болан мифяерич дуряндкга ыламда СлрэЯзм икрар зднлен хакакатдар. Ш'о? па герэ эртека хэсиетсяз'халка кыссаларыч кггккгаси басганчагы мифики казмундан нбарзт болупдыр. Хэзирки бизгд миф хаезплаян гарайазлари-мыз, зхеклеркмиз, кабкр говна;: хаяла назиуна югрулан эезрлеримиз соцкы дввурлзрк^ аДрагынлыкларыни, чеперчклдк газанакларняи езуко склдкрен кэ.чил мкфлзрдкр. (teaр едакэадин тарыхына, философгясияа кз/сус анимизм, фетпоязч, заратуитрязм, зороастризм, тотемизм яла зкнмлзри, коп худаШшлак, отпарззлак, аслаи ялы динлзрк башындан гечирзн, оларач хас ярамласыня наетлден-кэсле гечирзн кэмил чепер т ослам алардар. Лиссзртацяяяа бу окаиларвд, динлерин туркмен нифле-ринзв галдыран ызлзри алми тейдан барланяр ве халка кассаларвд опеле гзлмэгинде оларед врхнъ етярея хыз.чатн двггрли кысаллар б^лзн ачылып геркззклйэр. Бу ера эгасн па ^уркмвн фольклорынич илкян-

•..;.. , -10- ,/•./' \ ■' ; -' жи кусггларынйн илккаурмуй гурлушында» медекиетли гахрымаклар за-манында дерэидигине, яиайыанч, ынсаныи ан-дУШУюцесиник кэмиллашивги, есмоги билон 'Тшъклорик ковчум унумылыгындан сааланып, тайпаларыд, халкыотлврин, соцра болса халклар-щ» киллотлерин фольклорына ©а- '• 'рулендигине чекилди. ..•-•'■ . ' ■

Туркмен ролю ори. туркмен халкынын тарыхы ялы, умумылыкдан двмУп чыкып, ocupa килли »аувгине, чэлорчилик гыммата, pyxJ во ах-лак байлыга эе болулчыр. О./ун еоушини халкыч дурмушы, чепэр. «омгыег-чиляк та билен бкрликд« дунйэ, пхлик ьв гай рыла р бзрааакы гарайью-л'ары кесгатлзпдир. Шопа гора ^кш-клор с-дил халк ялздыр, халкыц hj-хили яиан, мс-денпетловон, байлзшан болса, онун фслгклоры хем аюЯлb ■ воуши хемра едипивдир. Эртоки хэоиетоиз халки кыссаларыч тарыхы • озасларедыр квкле/л тарыха сиайэр, иснуц "учин, онуц ксмала гелви, осуши гундогар халкларыныч, хас хем турк-мснгол, турх-парс, турк--ар&а, турк-шан гатнаиуклары, дередижклик тэсирленяглори билен баглакышяр; Слпрын илкинки карадини гояк нусгалар бол au, берк логики битевилиге, чепэр чазгудо за болмадык говиак гурлуилы эхечлер-дан ыбарат болуп, оларыц когтю и хут. иу айратынлыклары себзпли ай-дылмакдан галыадыр, тэзэ деаро, идеала уйгунлажага укыплылары саналарыц, хгкаятларын, роваятларын» соцра болса, эртекиляри"«, дос- . санларын ве эпослапын ичина -синил хидигу.ир. Ласолок, хер хили рух-лар, перииделер барадакы. кифл«р, магики пгЯчлор ве хардкетлер фети-. щизмич енуми болуп, олар диял^ре, соНкы двврун ыкдыецды, ъиясы, ру-хы, меде ни дережелеринэ лайыклы'ла, езгсрен нус галары бизич дооруми-зе чэнли сакланып галыодыр. Агажйц, ярылнп, ягшызаданын ичнаде гиз-ленмеги,- агачдан ган акмагь» .бугдайщ двша езрулмога, ад акын дурли эатлара еврулмеги ве вуца мензео йУглерчо "епэр ларчалар г^ымн ачи-м/-иич вр фетивизикн бизе гаддыран мирасларидыр.

Туркмен мифологияоы тотемизм билон барк багланыщцклндыр. Хэмир-гааык Америкада яшаян алгонкин хиидлеринич сезунден змеле гелен бу адалга "онун нэоли" диен маныны ачладып, фольклорык тарыхывда эгирт улы. хызматы бит и рек акикыц адвднр. Анииизкде ыноан тебигатдан айры-лып билмесе, тебигетын белек» вэбашдак затдыгына гез втирип билиэое, тотзмизвде ынсаяыц хайсыдыр бир «андар, хайван я-дг всумлик, гкан-оыз зат билеи багланывыгынкч, гьрындашлыинВД бардыгы ыкрар эдил-, йэр, Сэбэби "тотемизм уругчылык «емгыетинич омэла гблмэги. билен ЙУзе чыкяр, и она герэ ол ур/гчылык «емгывтинич мэхум бвледагидир"1 •

•I. Косвен W.O. Очерки истории первобытной культуры. М., 1Л57. 156 о.. ■ - • '. . '

-п-

ТУркмен фольклорында, хас хем мифлориндо, эАчзаналаринда тотем • билен"багланышаклы скасетлар, эхечлер, гахрыманлар врэн кзн. Гумра-_ нач. атыч, гаряаваискч, итин; аылыгиныц,'дзгданыч, ятзэрлигич, ча-нарач вэ бэйлеки кзбир затларвд фолъклордакы шехлэленмеси гздама тотемизмвд бизе галднран рухы мирасларадыр, Турки халклар г*на, ода, сува, coupa болоа ата, екузе, йилана, некого гудратлц щандарлар, кота асыл баши хокмУзде хормат гоюгщнрлар-. Шоал у чин, мешхур Тунарио гадами хокаятда огли Спарганизи халас от^эк болуп, Гундзн ант ич-йэр.1 1ййлв ягдая туркмен элосларандз хем дуй гелое боляр. №'сал учин, Гароглы йалдыз герое сагаляр'вэ башгалар.

Улмед гелйэн нет ¡пелерине гора, тебигат хадисалара Силен баг-ланышыклы гэлип чыкаи хаядака гарзйаалар кем-комдэн ерики чанлы-яан-дарлзр билен чалшы.-дырлр. Хут, шу ынакца гврэ, гундогвр фолъкло-ранда ве гадами язув ядыгэрляхлзривдэ турки халкларак аашнач мо-«екден омеле галечаиги тесвирлзнипдир.' Сонрэ мифслогияда атед, го- • чуч, гаргпнац тотемдиги ыкрар одилиадир. Гврнукля газак алмка В.Д. Турсуноэ билен Б. Вэлиез дага алма иалеривдо турки хал i-.ларин гадимы фольклора во оларда тотгмиэмкЧ галдаран ызл'ара-барада дуйпли . иикирлери орта атдылар"-. Виз хэм оу аламларвд дакирлерида гоиулярыо. Зг.и л дунйз фольклориндакы асуи "ялы,- тУрккэн фольклоруздакы в су а, экдакы чепер боян эдилен акимларыч ве динлер1Ч эзвлюцияси «емгаэт-млик дурмуичнач, халкан аЧ-дуаукжесинин о су ni., йз гари и и биле: берк 5агланышиклэдыр. Аннмизмич, фетииизмич, магияныч-аз ерини тотеме ScpMont, сочра болса, кем-кемден онуч йнкэр здилмэги - бу осушдир, |нсан дурмушынвд, ачыньщ, жемгыеФчилик гуглувынач еоуИидир. Шу есу-1ич бапшнда шфлер дурупдыр, Ми фтора в ыноан ача, душун^еси говшак 1азмунла хаяла тосламалар5ан ечры гечип билмэидир. Фзльклорач чепер ез сунгата хэкмувдэки па ёлуны дин ачыпдир. Дин фольклора« оеушишя чара болкак билен кэмиллик бабатдакч ёлуны ягт иоду тар, гадимы ми- . ологиянвд говиак иазмуны тззе че .ерчилик гэзлеглзр билен бесленш-ир. Б«р вагтлар айра-айры худайлар хаоаплананлар кем-кекдан пир- , . ере оврулип, чепер пикирленишич тарахында илкшвд айгытлы эдим оди-ицпир. Мифология пудалып, мздениетлеидирилипг, бзлли чепер Галипа.. алнавдыр. Бир тарапдан, говшак. мазмун, ионуч ооасанда дунйз акыл

1. Узбек адабиёти тарихи. Î т. .3нг кадимги даврлардан XY аср-. . днг II ярмигача. Тошкент, 1977, АР о.

2. Турсунов В.Д. Генезис казахской битовой сказки." Алма-Ата, -573, 46-64 е.; Зелиев Б. Туркмен фолъклорында дуркуаы эртекиле-

[4 гзлип чыкаша. А.1550, 26-33 о. . .

' * V . " •

•vr ' ' -i 2- -

Л

етирмек, сны дайледир еРдуп гэз ©кунэ гетармек, бейлеки тарзгиан, уругчылык, хоссзрвды тапмок д/иужэси чакнысып, кэн-кемден аниклак, дурмушьги м'лнысыла гоз стирмок устун. чикыпдкр. Тур:смеч фольклора ау гэреши, езгериши езунин саалалгы^ында дуран мифлзр аркалы С>;istói дов-г румизе етир!'гиир.

Огларазлыгин туркмен фслъклорындакь; беялыкы чешлзмэкде бу ди-нин му капле с китабы "Авзстакэд" хизиаты Еиаин ылкимызда хе-

нйэе ченли унс беридмэн. "влйэн бу кидал туркм^нлэриц гадина фолъкло-рыны, гаракиахартш, ахлагины билмекдо мехум чешмедкр. Овда Туркмз-;шстанда вэ'Зйранда яиая ата-оабаларымызыи дунйанич омолв гелши хак-дакы гздыны гарзйи&лпры боя и эдилиадир. Китабын "Гатах" / Нсна £0.4/ брлумивдо кки саны якыиларкн - рухуц : ягзшлыгын os яманлчгыц л;анлы вв жансиз затл&рц „ер-тпэго, гурмага v от к áa ana ьи-и ойдиляр'*'. Еу бе-луии" бавга бир еринде "Хакыквты илки кик яра^ацдыр?'", "Гунв ве аил-дызлара квд ёл рчды?", "Сувы во оды кик оаклаяр?". "Хайсы /оелт едак ГУВД из и во гавани ярадыгиыр?" кимин сораглар берл.щ, булара дерегениц Ахура-Маздадыгы вЯдалыллир^.

(йхлгвк чзимеларивде о тиар аз л use дшш барздакы маглуматлара коп дуй гелинКор. "Азгстад а" Ахура-Мазданын сопка гернупи б слан Ормиз-дш( ягиылык ислзп rere, чыкандыгы, Ахзшпньз! / Лхра-МанЛуыц/ болса, гаррылыгы, хслэкчилига ксл;.п, егвд ашэгыиа дута »лиги, бу икизшшд араечнда Соялуч мойдпнВД даргнаиги болленйэр. '¿.А, Турсуноаыч чак-' , лдмаларына герз, бу рухы гыммгдтлык неолит деаруне деп:гал1'.- "Ноолит деврунде езлзринин теби.-ат дунй^ои билен Пузба-йуз дураедыгынп акыл ет;:рен ото-бабаларымыз иоди дине тебкгат гхйчяори билон дэл-дв, ой-сеи ынсасыч ччинден >• икан гуйчлер Силен хеч сов семь re мэ^бур болуп-■ дырлар. Олар бу севеплерде енив газанмак учин озларини-Ч жин-арвах-Л1_дны, худайларыны комэге чагырылдырлар. цунуи нетюсееивде, адим-ват дунйэри, тебигат дунйэси / дирилэр ве елулер дунЯоои / болул икз бэлушн алеедв учугеци дукйэ пейда болупдар. Огизразлык /кама1н лик/ дининВД эоасы айратынлагн - тутув элзмиц ёкаркы дунйэ, ягта д»ийэ ве ер аоты дунйэ болуп Уче белунмеги шейлз депеди"13. Лсманда-

1.Humbacp H. Zur altiraaiecben Mythologie. "Zitshrift der

• Dacutaoheo Morgen!adlechea Ceeellaehaft", Bd. 107, 1957, 320-367 e.

2. Уфология древнего мира. M., 1977, 340-"<tI о.

3. Турсынов Е.Д. Казак ауыз эдебиет^н дасаушылардып бпйарги

вк!-лдер.1. Алматы, 197Р, 96 с.

к а йалдазларан зе бойл^ки ллзнеталарац г^лил чакасы, арап, ер уста е^ ор аота дунйэ хакк.чдаки туркмен мифле-ри зе эфсанг ара, эртьки-кердэкк ауна дэгисля зхецл-зр "Лагстада" айдаллн маглуматлараи чепер ¡юдьклордл тассаклонмасадар. Лиссертацияда Барулин:;.1!, Таблраннч б-зр-"юн каглуматларына осаслзяаяал, гадык«<лига хсм-до отар Сарагд-

«а ылмы «едоллар сайхзллагдырнляр.

'■¡!ф фолъклерич гадала нусгасидар. Еиз ту гикнри голдаярас, мука «рар здйан алтмарац пихирлериннц догрудыгына анпнярас. 2кка дун!».а 1лиакдз айратанлаклары, оларан фольклор эсоридигк я-да дэлди-

•и Сарада ули цодел гндйэр. У.у чэдолв нок&т гойлагю.ч. Сй х^'-н? хея снам эд:-:эр. Мунуч эсасы сэба6.1 - мифкн тебигатинвд уйгуклагмлга, Са"-•а ггя'а с:нип гитмэге укыплалагавдздар вз гадамылагыкдадар. Осн.а э дупяз ылмында мкф барада ааахдака яла гарайыалар эаелэ гелилдгр:

Й.Ч. /.тяксноз: ".Уй'-ак дередедилик - бу ада.чзздач моде® тара-андз нехум хэдасачнр. /!уз муцлэрчо йальщ доэамаида снуй рухи дур-уганщ устуэдйн хэккмлик орзн затдыр, горшумкз яла, сл бпзкц дур-/иаказа хо.ч д^хь'лладир"*.

Х.Г. Гезно: пЭхт.х юфалогиянщ зсаса - хадиегшш* с%ебэбкня бил-, ?зл!!:-;дяр"~. ■

С.П. Томпсон: "'¿О худайлзр, оларыч хзрекетлври, яратмалара ^.утин тзгигат, .элам->;ахац Силон и а салаикчлардар. Окун умумы . !с17.тлсмзси вуадан ыбаратдар'"0. . '

М.Л. Стеблин-Ка:-» некий: "№«ф Яузэ чнкая-ериняэ дур<уза оркапан, жыкзтдан даздадагннэ сератмзэден, х'акыкат хекмундо акрар эдилен оламадар"

А.1. Лосев: "Ляхидурм^я ацц мифологиядар ве мифология илквдур-и ананан бир гернугидир"3.

§.Х. Кессида: "Миология дунйаки озбол/зла таз ©нунз гетирчек-р, сл бизвд тевэрзгимизя гуркап алая ве знак ззтлзр хаяла затлар лея утгапдаралан то во рок барадакы хакака дуиукцэнкЧ Ейратан гэр-2.чдир"ь.

Е.М. "глатинский: "Мифология дередижилик фантазиясидач хас га-

1. Мпфолоп!я дрэвнэго мира, 9 с.

2. Вся ерде, £5 с.

3. Иол епде, 57 с.

Стсблкн-КачзнскиЯ МЛ. "г>ф, 4 с.

5. Античная литература. М., 1973, 15 с.

6. Кесоиди Ф.Х. От мифа к логосу, 3 с. .

■ • л ■: ~lkm ■' ■

■ - * г

дики ве кокуц Силен бирликде, ©ран дурнуклы формасыдыр' .

L''v пикирлер мифлзркц чепер соз сунгзтынщ галины нусгаларчдц-гика долы «крзр. эдйор. Себобя илкадрмушкч "меденяетли"тахрыман-ларн.чац чепер шкирлзянаак!« гозгаклыга мийшврин эсасы айратинлы-■гчцн кссгитлэгшир. ¡Гочв-герз мифлериц персснажлара кеплонч тотем-• лер, худайлар se гайри мифа::и ».анли-жаддарлар болул, олар гадима гарайьмлары, гелия чыкищ, ярадилаш барадаки халка гаккрлори взук-до ломлэяэн образларцр. Диссертация;!;. алымларыч оно сурок пикир-лерино дачтак бил ел ^иифчорз шейло к^сгитлеме беридди:' Илкид^ьм^п

г-: Ii; imz simа. .¿«"у^арщи^мэ^ ~'IJ^iiSHiK

Милорде кифики, социал-утспики гар?;яаа гуйчлудио, дин ад етиреа тзеиои xjh оздан кем дэлдир.

1ур;:ман мифлери турки халкларан арзеивда гаднмидар, айры-аЯра айрзгинличлары боенча дунйэ мкфологиясына якан дуруп, она байлавды-ран чо.^р гикматлыкднр, ел ар гаг ими ата-бабаларамазич тарыхвдыр, гзра;»ы^£1дар, чеперчилик газлаглерикич, пикирленииикич, здакыч чепер ьусгазадыр. Гадакы турккои кифяоря и^и сана чзшмонич зсасаща узах тарыхи дезри гечип, йптмэн снклакыцд«»р. Олар, бирнздидзн, хал-' !• kw, дцл".вде сакланагкыр. Гадыма мифология аэпш гечмзга билон фольклора;; жаьмэ.раиа геччп, хер зканрич тсбигатапа уйгунласигаар, гахри-ишыц хэсиетики ачян, гпрайшыиы бзр;;адйэн, она'гуйчлекдирйэн чепер сериедэ сирулипдир. Мифлер, икиедадэн, изува; чями, лини хем-де чепер эдабкяга дуиуп, бизин деарумизе ченлц сакланипднр. Бу бабатда фольклор билон язувлы эдебиятып оцат, дэредижиликли гатнаиакда бо-ландагыкы беллемзлидирио. Себэби язувли здебият ииф! гадима фольк-лордан ссгруп алкпдыр, она есен йНВД талабына уйгунлашдирыгщыр. Бу болса мифяерач фольклорда ве язувлы эдебиягда уз&к яюамагынь. гети-рипдир. Дкссертацияда мифларич фольклор зс^ридиги ылмы тай дан оубут эдилин, о'ар'илкиквд гезок ашакдакы яла классификация белУнйэр. 1. Аоыш / космос /_хакдакы ж флер. А. Апан адснмлершш змелэ галши XF-лвки мифлэр. liiiyn, ай^ч, йылдазларн«, асяан гичиилигинич дерей- • ик силен ба^лшШшаклы мифлор шу топара дегишидир. Б. Асмакда йузо чакян тесигы хадасалар бипен багланаишкла мифлер. Нуна элвмгоаар,

I. <>аяъкхор: поэтическая'система. К., 1977, 23 с.

-3 5- •

яилдырым, йылдыз сУЙнен,-акмаянйИ ¿ли, айыч, гунуц -тутулмагы хак-дакы гурруклер гарйэр. ¿, Калатцшръ киллер. . А. айи.ч хаса-

оы. Ь. i'J/ыц хасабы, пасылларщ.д«реиет. о. Зткогзкйта'си^^итедп. A. ¿нсанэд дере.Чги хакдакн мнфлер. Б. Халкыч, тире-таЯлалар-л* дв-jpeJtea хакдакы ни флер. ч. ¿т^логики_мк:}лед, А. Гукйэниц, япа№ыд: врт, денэнц, дагыц ве Ca И хек и тс Ол гаг х«дисалзрынш( ою.ло геле;) баралэки мифлер. Б. Хайэанлорщ омзлз гелай, рг;(клир::кии, белея, агзаларыкын пейда болаи барадакы пастор. 5.

хзкдакы_киФлев. б. MSISIÄ

лар_ха!££вкьг_мифлвр..• ¡Ьу классификация гутарныклы дс/ядго. Mtfcspu ■ гутарнык;:ы горнуалере бэлмек мумкин додлир. Со баба ярадилып, смело гслиш барадакы гарайиа чэксиздир» Лисаерта1р!дда хи^лериц тебигы айратынлыхлари, оларыц озу.чден оси зме.ш гелен фольклор жакрларыпа эден тосири дегерли ил мы пикирлврдир масаллар üv.r.on Яузе чыкараляр. Туркмен ми:рлерк|!До ярадилыа, дерейиш барадакы хзлвщ чопвр гарзЯыг-лары кзарланяр. . •

'1 киниш бзгша

i-ÜZ^KSlSil-SaSiSiiaii" члми тоидая барлаяяр, "сосана" адалгаса -туглмек ^олъклсршцнасльггинда нлкиквд гозек илмы доладасыга глри-г.клйор. Блз емки илмы иалеримиэде ёу жанра "легенда" адалгаоы би-лен атландырыпдык. "Легенда" ае "офсана" эдзлгалар- маиылари бренча м'вдеи, фольклор жацры хвкмунде. еринэ етирйэн хызматлары вели башгадыр. "1<зг0эда" алтын сози болуп, христиан динине уйян халк-ларда хыялы казмунлы дини эакаларцд чепвр бзянгна легенда дийил- . йэр. Европа алымлары адалганык шу манысыны гэз очувде тутуп, оны дице* христиан дини бнлен багланшадырыпдырлар. "Зфсана" болса |; ¿Li!" диен парс сэзгдир. Бу гувдогар халкларынВД квпусивда фелък- . лор адалгасы хэкмУнда уланилып, хаЯоадыр бир в&ка, хадиса, пахе, гр-юрт атлари вз вуна иепзеи бей лак и з.,глар хакдакы хыялы халкы гурруцлери езундэ ¡цемлейэн жанрыц едздыр.1 Иу ерде Кахмыт Кзшга-

I. Раз зек оз X,, Мирзаев Т., Собиров 0., -Ямомов К. Узбек ::алк (гзаки поэтик ютоди. Гошкент, I960, 167 п.; Уйгур эдэбияти во фолък-юрвдики жпнрлар. Алиута, I5P0, IА5 е.; Каскабасов С. Казактвд ха- ' !_ак прозасы, 150 е.; Prof. Dr. Saim Sakao-glu. ЮГ АпаЗolu efsanaai. ikara, I9B9, 5 a.j Ali йага Уа1лап С Yalkin ). Cenupta tilrkmen oy-ikian, I-2. Ankara, 1977, I. 370-ii92 э.

• ' ptiiiWri бу алг.лганя "спиГ" атлаздирип, она хзкалтлпри, хздкы кио-ca.MJ гоаслдыткны айтмзладирлс!, Архаизме езрулеи б/ а: ал га АМ.чда, (ролтклссла улакылкэяр. ¡.;ска горэ биз йоргунла "офсана" адалгасыны а/.'-шг-i срягкхи

It.'.tели хосиетеиз халки кнссолар челар сез сунгатынин 6:р топэ-ри хекмукди кех~к&.чгек окело геликир. Сларин доройси, о су ¡иг фольк-лсрк.Ч и'(.<л, хусусы есуаине, чет:орл»аиишо бпгли йолма.чдыр, дем-г^тчилик ,bop;;uif;;u<ap»'h, ыксан а-чишл, дудчиооиниц доааклы осук; хом скул тярыхыий оз кехрунк баснтакр. Илкчдуриуа бизе фетиплере, магиялзра, ггкм&лара, тотеилеьо бяй мл ¿и бориидир. 'Л ¿и сала фор.вд-цияниц чагрыг1:ада дунЯз, дурму^а акал еткрмзгкк кэм;:л.*г-cmqiv биле к мвр->н Ч'-пср пиырлишш хил: гыскпдир, гукун ютякзсшпе, «ыпзр тсс-лхы. кэетл жанрлар пойда болуп баилагцыр. 7ззо ачкихар, тебига-Ч^ц счрл&ыта ком-камдвн акал етигие;:, вдсан rv&,v;iv.H эксллуатир-лз:моги ф:л-хл'»; la; эзгчзрнггкио, байдаркагака балалга бслуцдыр. Хут, -У учутлсрда млфлордон дела салласш! билкэдик зфоана кайры дорэп-дир. my кун ■ в з/. - ынсаньч чопер пи.<иплзниеик!.ч зол дазурде кзмил-леие.чл.и;'".'.!;;и-:чонгрчилик геалзги:мч гериминкк артандыгинын, илкиняи • кяЕОлсркнкн биридир. oitс\ гер;> халка кыссаларип тарыхында генетики -¡еоваилогык киф;;с:!, сочра 6'^аиадая so роваятдвн баэльн болса горэк.

Фольклор взара баглакизигэд, тзсирлоачз.чиН ла аяиш-чал^ин оса-• еаща б»сйэр, t'aapa хазмотдаздагв сарпа гоЯлр. ¿у баншшпга лаг.ак-л^кда, о^саналир хем здея-томатика, поэтика бабатда мифлер, ревг.ет-лар,' хекзятлар хем-до зртекилер-билея дередтаяликла гатнааыкда бо-лулдырлар, гилнп чнкыиы, еринэ етирйун чзпмелик хизкаты бсадча этнография, космогония, философия, дин, халк медичянаси билон ба^ла-,1 ы&ыкхг) &супаир. Снуц ланрлак аламатлары аулардан ибирагдкр: 1. саналарич асяьанда бэяк одилииа, г&вруми бошча роваятлара чалылкап фантаста.:»' мазиунли, кел дере>:;едо, дат эхзчли ожеглор at яр. 2. Зфсаь.пагиак'» фантастика эргекчлердэки ялы камил по чепер дэддир. Олар смиал-утогжки гарайша, ¿аканад, хадысаныц .пЛратинлыкларыьы су бут г.ткзге, икрзр э w.orc ¡"онукдипилеядир. 3. 2фсан?лар эдил ро-ьаятлар ялы эдреследирлзр во локалднрлар. h. Бу жанраа гарайыы ан;'к казмуна дэл-де, хиялу мазмуна беслекэндис, дине оркленендкр. 5. Эфсакавар гадимы асынлзры, гарайиплары, дулйэищ гурлуии, кша-йна бародакы пелсопелери саклаян хазынадыр, халккн дзп-дессуры, ирым-ыатлары ха<дакы челар киссаларадыр. б. Эфсаналарыд эсасы гах-

1. Махмуд Коогарий. ¿евоку луготит турк. 3 т., Тошкзнт, I96S, 156 с.

раманлара, персонажлйры худайдыр паричдзлор хзм-да ярлдалаа, тарифы хадасалар билен багланавшлы адамлардыр ве жанли-.^андарлардар. 7. Зфсзналаран мазмуны чзиар тосламалардан абаратдар, 'онда сиет-сиз чепер маглумат ерон аздар. С. Зфсаналарда дурнукла чепер дэп-лс-р ве соривделер укипсиэдир. Оларвд сочунда, кепленч, "луйпупигйч баоапдака еле га газац дарагы болмала", "Пашбаганщ учтундуки да и ули табак, аотиндакиоы кичк табак белмали", "Етпм оглан 'Мки ат ек, икат ёк" дийип горэтнз гуаа овруленмипин", "Парав бибо яманлак эден аял даш болуа галанмыш" ялы, социал-утопики хем-до го но тика созлзм-лер гетирилип, эфсананац вакасы шол свэлемлерич малые«на гора баян здялйэр.

Туркмен зфсанзларн туркмен хзлкамм чзпер-хаяла тарыхыдыр. Онун дерейаи, эсузд хем халкщ тарах« билен барк баглпнаваоздыр. Лиссогтаиняда зфсанлларыд ортэки хосиотсиз халкы кассаларда тугян орна, влкаларал бзян эдилини гез енущо тутулап, ападака яла довур-лере бэлмек геклип эдилйзр. 1. 'Длкидурмуа гурлувинач есен вэ гулое- . чили к Лорлациясынал баилангыч ве орталарывда доредилен офсаналар. ¿. Гулэечилигил ахарында вз феодализм«« бааында дэрздилен офсана-лар. ,дсл'.м дини билон .багланыпаклы офоамала{>. Срта асырлар-ззн сон доредилен эфсаналар. Зфсаналарни шейле' дваУрлзре (fe л у ни шипи

хасапламаладырыс. Себ»би эфсаналарач'айра-айра екметлери узак vapjxa деаря гачип, «емгаетде, дурмуала, инегшад ан-д*ауикеоиндв Сосан езгериЕлери оиндирипдирлвр. 2!иссертацияда эфоа;.алар мазмуны Со онча классификация бвлу.чип, олзрад тарахы ве чепер псаслара ызар-!аияр, чешмелик хызмата йузо- чыкарыляр. .

Гечме, чараа, ярам отруила ьгдайда гун-гегераныны долан турк-«ен хал канал дурмушацда асман дисимлериннч ерине етиран хызмата ула ¡олуддар. Мифдё гуие сыганян ансан зфсанада снул япайыевд эсаса :еимесдаигияо, йалдазларал болса сл горкезщадигинз, тебигат хяда-:аларанал айа, гуни, хова ягдайина бялмзп'.ч чзимзеидигике гез ети-'иодир. Рлагчылар асмалын кешбине, йЬ-.яазлара сын эдил, ёлларанщ овлы я-да шовсуз белдакдагана очувден биливдирлэр. Еу хем туркмен-ерич асмаа хакда эфсаналар дереткагинз себэп.болувдар. Асман зцисвм-ери хаадакы чаяар ой-пикирлер хас гадыма давурдэг ааамыч даа-теве-егиндэки тебигат хадасаларана акал атирт башлан доврукзе дэрэп-ир. Воча гарэ асман хакдака фолъклорыл кеки врдедир. Едигвн, кер-зн гыраи, емризая ве 'бейлаки кэбир йалдазлар барадака ьфсаналар ас гадамадар. • Бу офсаналарда ансанщ гадамы гарэйашлары, асман

-IP-

хакынлакы дуиуюцелари ■ <5c íh здклигиир. Холкыц арасывда Едиген ба-равакы фолтклор зсорлери хас-да мешхурдыр. Бу й<-лдазлар -топары - бзрода туркмоклервд, газакларач, езбоклзрин, гарагалпакларвд ве' бейлеки кап саклы халкларын арасывда дурли мазмунлы эфсаналарац, .роваятларыч, эртекилерич топлумлара дередиливдир. Олардан ааакда-кы нусга Гувдогар халклараьыд арасаада глчяйрап, ылмы хем-де ча-пер рдебкягда беян атилишшр. Зфсанзнын фабуласы шейле. Гадам за-мачда сди саны гаракчы боланмыи. Олар гизцеси билен отлап йерен яки ата огурламага чемелг'ваэрмии. Змма сЭДша дуран гаравул атлары . ог^урлатмаярмыы. Булар хор гижз атлары огурладым-огр/лддым диовдэ . • дач атып, гун чыкярмыи. Кап йаллар, .гечеачиш. Ахыра бир. гун гуд-раты гуйчлунш, змри билен еди гаракчи, их и ат ье гаравул дуриы билен асмана учуп гиденмиш. "ли гзракча £дигзн, ики ат Ак ат билен " Ьоз ат, Гаравул хеи домиргазык йалдыза боланм.:ш,

Гернукли газак аламн X. Абклав бу йылдызлары епренип: "Едиген хакдвкы яфсана ердзки дурмувзд асмана етирилен бир боле^ига-дир"'1 дийип, врэн догра ооллэпдир» Халк болса Едиген йылдызлзрына хос агь-'р гукэки хем йуклэгкир. Еу яылдызлар хекдахы байга бир нусга герэ, к'лквр йыддызаныч газана Едиген алап гачанмаш. шйле тос- ' лам ал ар бу йылдизлар тогсара барада хер хал куч езуне иахсус чапзр эсерлеря деретмегтше собэп болуоаар. Индейцлэр Еднгонич гу"рук та-рапащакы йылдызлариц ортасандакыочугси йыддиза сзредип, гезлери-нич нуруны барлацдарлар.. Ар аил ар Едипзнин улы йаддазакы "aï", клчк йшщазыны "атлы" дийип атландырыпдырлар. Индейцлер болса, улк йыл-дыза "кеипир", ки"и йалдиза "чага" хекмунае гез он у по гетиригаир-лер. ГазакларЩ душундесине гор, ечугси йалдаз газ, ягты йылдыз йигитдир. Ол еди гаракчаныч биридир. 7лкерин кэбнринич ягталыга Едигенкч ечугси йалдызына уечэввдир.

* Едигенич змолэ гелии барадакы эфсаналар монгол, газак хзлкла-рынвд язувлы эдэбиятына гирипдчр. Этнограф, фольклора евренюци Г. Н. Потанин Руссия гоографик «омгнети над табаырыгк боюнча 1F76-79-мцы йыяяарда Гаэагыс^аада, Алтай улкесинде, бурятларнч, монголла-рыд арасинда болаода, граф. А.Л. Беннигсен хэм монголларьщ араса-

1. Айшев X, Элементы аотрономии и поюда в устном народном творчество казахов. Алма-Ата, 1949, 13 с.

2. Потадан Г.Н. Очерки съвзро-западной Монголии. Результата путешествия. Ввдуск!- IY. СПБ., 1883, 193 о. ва вне иол: Казахский фольклор в ообрании Г.Н. Потанина. Архивные материалы и публикации. Алиа-Ата, 1972, 55 с.

на сыяхат- эдевде Едипзн барадакы фол*клор эоорлэрчнк языл алып-дырлар1. Бу эсерлерде хем Едиген ярамаз йылдызлар хчкмУвде тес-аирленнгиир. ^нуч езуне етеси себэби бзр. Едиген ЯылдЫзлары бир ерде дурмаяр, халк айтмышлайын "еди гочуп, еди гоняр", Гилсе ёла душен кераен Рдигенк казара алып, кегшенч, азашипдырлар. Халк iay-на гвз онувде тутуп: "Едигоним - еди йылдиз. Еди гвчер, еди гонг.р, Свкасам coran болар" кимин санааацы деродитоир. Бу болса- Едигенич гвчуп-гоняндигш:и кераан адамларынед отларына оалыгтыр. Умумай, йылдызлар хакындакы эфсаналарыч эхлисивде диен яла ерде болян ха-цысалар, вакалар бвян эдилигщир.

Дурмутып ©смета эфсаналарыц мазмугганыц взгермэгинэ, чзперчи» ток дередесикич кэмиллешмеганэ гетириолио.. Бу белли дередеде ола-)ьк маэмунынш; социал зсасыны гуйчлецдиригиир. Мэоелем, "Нервен ^ырач" эфсанасывда дурнущда болайкак хадыса бэян эдилигаир. Зфса-1аквд мязмунына гэрэ, гыш гунлери чела секуп барян корзон бир'ерде ушлсйар, Енлгич ялпылдап дуран Квувзн гыраны Зехрз йылдызыдыр еЯ-,' угт, годе ёла дуаиэр. Нетишеде, аяза чыдамазык аданлар азашыл гы-ыляр. Шокдан сон. кераени хелэк эден йылдыза "Нервен гыран" дийип т берй^рлер. Газак, гарагаллак фольклорында бу йылдыза "Эшек гыр-ая" дийилйэр. Онда кервэн Дэл-де эшэклер гырыляр^. Г.Н. Потанин зялз эфсанаяыч пареларда, Орта Азияда ве Азер бай*айда бярдыгыны зллейэрс. '■ 5 - .•

,!ылдызлар хакындакы офсаналар хас.гадыма дввуглерда-дерэдилип ip. Шонун учин оларыч • аглабасыныц. хайсы халка дегишлидигини анык-1мак четикдир. Бу Гун, Ай, теб-.га 5садыслар барадакы'.афоаналара ;н дегишвдир. Диссертацияда асиан ¡цисиклери хакындакы эфсанала-. « дерейшк, осуди, оларыч бей лек и халкларыч фольклора билек арка-яшкла гатнашыгы дегерли иа с ад л ар аркалы барланяр. '

Кфсаналарнн улы белег/.ни этногенетаки ве зтиологики душ*нде-. р, белунишиклэр, хайсвдыр бир задач дэрясм, адынВД галлаи xa- • ндакы эсерлар тутяр. Бу эсерлерде ык^аяыч змелэ гелии, михлатач,

ре-тайпанын дервйпм, хайванларыц, гушларыч ве оув гсандарларыюм,'.

.. "* •

1.Легенда и сказки Цэнтралъной Азии,, собранные графом А.П. ннигсенем. СПБ., ISI2, 55-57 с. : " ' " -

2. Абишзв X. Элемзяты астрономии и погода'в устном народном орчеотве казахов, 17 е.; Казахский фольклор в собрании Г.Н. По- • шна, 55 с. ' V -;

3. Очерки съверо-западной Монголии, Выпуска IY, 733- е»

умумзн, ясайизвд пейда болпш барада сэхбот здилйэр. Диосертадояда б у эфсаналар 1/ ыксаннн, мкллетач, тире-тайпаларыч омелэ гелии, 2J хайвпмлариц, гукларш{ во бейлеки «анлы-жалдарларич деройши, речк-лерини«, беден агзаларыныц лейда болиы хакыкдзки офсалалар кимин кки топара бодукйэр.

/¡.ун'дэниц дорейши барадикы офсаналар ынсан вцыныч, дуиущеси-нич, чспорчи.лик г^злегоериши осендигини, кзмиллссзндигини, фольклор да взара тэсирленмэник, хаэмлтдаяии-гиц ела гойлацдыгины ыкрзр одйэрлар. Зтиогонсти.ки этанол арии тарчун коклера мусулман пртла-рнпин к.рпусинич чепер дередичилиги Силен у гурд as гелйэр. Уунун хом озтгне стес-л себоСи бар. гелил j^iíkiib, ярапыльга: япгйывин, г.лсмиИ, ыксанич пе гаГ'пиларцц дерзИхп'/Г илкиеди кэклерин;: билмек колот зл-у.и^аис. иноаны имриндирипдир. 0л барэда ойланмага, сны гез аиуне

?тирмоге, манлаадырмага чалышидир. Эгноге шпика мифл^р шейле ис-легич а,чала аи.;пгьшш1 илкшс.л керлккини гоюпдыр, Халч ата-бабаларк-huíi дере Кии, яподылыш барадакы кифлерини т^зе из рто лайия гелор ялу дере^сде кэмиллеадирипдирлер, олары еринз етирмзк билон ата-баболариныч кирас гоян доредийилигини бойлоки хакларнч шойле га-райаи-лари ылон байлзэдырыпдырлар. Бу ejue диче фольклор-иша гири зилмэ^кр. ►¡з'увла чепер эдебнят. бейнк алаклардыр сез уссотларн хем сна ез гоаантларины гояупаырлар. Нетидсде, этногопотики, этиологии офс&налар чепер дер адвдилигин спхнасындан ымицлы ер алип-Ло1р. 0л фельклорад езара хызматдаилыгыныч, аркалашыклы осуши ниц ажайап нусгаси хехмунде ахмиэтини йктирмэндир. ¡liona геро диссор-тацияда /дам Ата, Хов Зге во ярпдылыш билеи баглаиекыоы бейлеки эфсаналар депевдирилип оврекидди.

Адам Ата чо Хов Энэ бился багланысиклы а^саналарда дине писанин дерейши хакдака вакалпр беян эдилмэн, бейлеки жанларларвд эме^е гелши хакда хем айды.;игпир. Бу эфсаналарда яды дурмуиа аяк б асан кнеал ягшы нэме, яиая нэме, дост нэме, душман нэмз кимин гадыкы дуал сорзглара «огал гозлэгиирлзр. Бизин шкиримизче, фольк-лордакы оцын хем-до ярамаз гахрыман хакдакч душуоде хем ву дочурдз дорэк болса герск. Эфсанатарвд берйэн маглуматларына герз, бу де-вурде иксак пахкми дурлонып башлацдыр, Хайаакларии ейдеч!-си, дуз-дсчиед сайгарыляр, зыякли- з^яксиз, пейдала-пзйдасыз, ховплм-ховп-сыз затлар айад-сайил эдилил башлапдир. Кэкуни бир-бирине lapaia дуран дуат; ^ушувпелерден алып тайдян ооциал мазмун омале гелйэр. Дурку-да болуп дурян нэсазликлара чепер соз аркалы гариы чыкиак дерейэр... Хут, иу двахрде ынсанын даиа, гуыа ве бейлеки затлара

еврулмега хакдака чепор пккирлзниш йум чакяр. Пяабаганьщ, икатё-гыц, асманагыд ансакдал дерзндиги ну.Ча айдад масалдмр. йейло сь-жетлер тУркменлзриц арасанда ерэн кэн. Фолъклорщ гаршалаклардан, социал гезлеглэрден абарат ула мазмунаныл дерайши хыяли тосламала- ' ра ерклошп, "лар этиологики, этногенетики дутукпзлор билон багла-швкаралацдар.

Туркмен фольклсрадда адамак гуша, хайэана, дава, осумлиге, гыммат баха метала оврулмеги, тзрсина баага затларыц ансана аврул-меги гадамн эсасла мешхур эхедлэрид биридир. .Дунйэ фольклорана мах-сус бу эхен фолъклорда чапер пикирлонишз сынпы эвушгинид чайалып башландыгыны нлиа тайдан ыкрар эдйэр. Лнсаныд ба'-га зада оврулмеги я-да башга зэдыд ансана аврулмега адамад тзбигата ве тзбига хадаса-лара гудратла зат хакмулда гаран даврундэ дерпдир, олар кем-кемден камиллеяип, есуп, дунйа фолъклоранад ысымана гоиулап гидидаир. "Нкат-ёк", 'Усманак", "Пышбага", "Парав бнби", "Яыркгаз" ое бейлаки ынса-шз< оврулиго. хакаддака онлсрча эфсаналар эрге к и .-сэсиэтсиз халка кыссаларьд чеперлеымек, санпалаимак бабатда кэмиллигэ таран бир эдим одвддигине кепи л гачйэр. Шу осуш, езгериш ннсаныд дорейиа, яра-дылм барздакы чепзр дэредияллигини хакаката голайлавдараодар, ан-санад бу.бабатдакы гезлеглеринид дурли ёлларана ачап барицдир. ^¡у-":">гя л.эремеганэ I/ ад-дуЕунн<&нид осуши, 2/ сютатлорид тараха вэ че-пзр эволвцаясы, 3/ алаи-чалышш доредичилик гатнашаклара,- 4/ тара- * хы я-да алая иахсларад халкы гахраманлара еврглипг ^ашлаяага, 5/ мк фолсгияныд арини кем-кемден аныклыгвд, дурмушы эоасыд эелэмаги ялы зерур затлар сабэп болугцар.

Социал дупунделилик фольклорац кэмиллигин:«, есушинин ачарн-дар. Себэби "дурмуш осасалда дерейэн исландик формула озулда одан я-да ярачаз^ змоуионал гуйжи дамлейэр, езуниц гелигт чыкан этногра-фик эсасыл^а белли дерещеде баха берйэр"Ч 1Ълип чыкыа, ярадалыи хаадака сккетлер дунйэ фольклорана махсус болсалар-да, оларда турк-менид милли айратанлаклара, чепзр хал,, л эсерлариш д ах алла чэпвр сарицделери сакланап галагдар. Лиссертацияда этлогелетики, этиологики эфсаналарыл топонимики ве тарахы эфоаналарыл дерейшине, всу-шине белли даредада тэсир эдендиги, гэрнушлеринич багланашнкла есен-диги двгврли масаллар билан субут эдилй?р. Ящдв тараха ве топонимики

I. Путилов Б.Н. 'Проблема типологии этнографических связей фолъклора. Шу китапда: —Фольклор и этнография. Связи фольклора с древними представлениями и обрядами. М., 1977, 10 с.

зфсакаларыч гелип чыкаи, .¡радылыш билен багланысыклы гадами мкф-леркн w офзаналарыц эсасанда дериндкги аЯдыляр. Ууна Исгещер Зулкарнаяин хакиндаки рфсанада гамышын Исгендерич сирины паи от-меги2, Солтан Сончар барадахы эфсакада Саюпарьщ тачганыц азанщ доря бслкага1-, Чоркевич дерейи: хаказдакы офсаиада Аланыц барках ызлзрындан дерянын пеЛда болмзгы~, гудрат билен агнякч ичииде г,:з-лепон ики газии дал.т галан дуесикиН, газьлакыч, хаиыринын дата вврулмеги^ по супа кзцзеа онларча с .рс знал ар дога мысал болуа бял-Яэр. Белли турк алыму, npt.jwcccp Саим Сакаоглы анатолн офоанзлары-яы чапа тайнрлацда ыьсз.чач бейЛи-ки затлара ейруливи барадаха хал-кч зсорлеркч бирнэчесиш йыга.чдысында ерлеадкригдир^., Лийвдк, га-рыхы пс тспош...кк.ч эфсаналарыч баилангыч доьри ккфслогия эсасланып, олар сочра кем-кекаен хакыката голайлиЕагиырлзр. "Солтан Сада,ар", ■ "Оаяхат", "Кк>нгургенч мирарасы" ялы зфсаналар болеа, ач-дуиуючэ-иич осмзга нетэдесинде роваятлара еврулигкирлвр. И^гчлщерии НусаЯы аланы, &гитгала, Разгала хпкдакы оюжзтлер леи вч офсана болуг;, с&( рсааята езрулен халкы эсерлордир.

Тспоникики эфсаналары.ч аглабасы тарыхы «дыгэрликлер хакында-дыр. Сларда тарыхы.ядыгарликлерин саляыса, в-^йраи одил.'.ши, едыншд • галыкы вз олар билен багланывыклы бейлаки хадисаяар Со ян эдилип-дир. *Боддумсаз" эфсанасыцда Дазхсвуз велаятыиыч Ьолдумсаз этраблн-дакы адыбир галанык, Кекоургенкич минараоынкц салныаы,' з^ларынац галышы Сарада айдыллр. Топонимики эфсаналардя тярыхы хакыкат б» леи кнфшси гасайац;, хыялы хереког г.атыиык сеян здилйэр. Ьу хас кем Аигабат зфсаналар топлумында чепер гернузде сакланып гзлыгиыр. Лис-сэртацидда Аогабат баракам офсаналарап хакыката гатнаишгы, чглер-чилиг.1 ызарланяр, дурмуш хакыкаты билен хыяла мззмуныч гатыаык бзян эдилендяги ылмы тайдаь су б/т эдилйар.

Тарыха, топонимики ве этногенетикк зфсаналарич ылмы Сарлагыиьи неткцелериццен горнУИ яла, оларыд тарыхы эволввдясы илки м-»?флэг-ден, ссчра мифлэрга дурмуш хакыкатыне голайлакмагы билен боян эди-

1. Туркменистан №лли голязмалар институты^ фовды, I ЮРу-Ф буюца. Гвласекде дийлип, бунда геркозилзр.

2. Каргтоа Г.'Л. Фольклорный материал. Го~язма. Л., 1935. Шу орде сакланяр: TdA-иич Моркези ылкы китанханасы, р-35.

ñ. í 5j7~í< бук>«а, икинзци дептер.

Успенский В., Беляев В. Туркменская музилп. М.» 1926, 134 с.

5. Prof. Ir. Caira Sakaoglu. IOI Añado} u efaantTt, 1-8, 14, 19, 87-91 e. '

липич дур'куац осаса гечип бавлакагындан ыбарат бслупдар. Зволюция-;|Щ якик»;и басганчагинда хакь'кат иноанан даш-твверегчндэки затла-ра, хадысзл-зра гудратла, данли зат хекмунде Тараян пурсатлзранн оз ичинэ злыпдар. Еу Сасганчаэда тарыхы хакакзт билен чопер пикирле-нил вз манысага голаЯлаШпдыр. Зволкциянщ учунад басганЧагында ха-кыкьт уругчалык гзрайа^лзра якынлаеып, диклерки эмзло гзлмеп; бллен хиялч гарайашин, гмкирлонииин чагра гячэпдир. Огпаразлык дини офса-налара дуйпли тоокр эдип, ансанан, гуйл(уно, пайхасына ананм&к бзкзп-длр. л'слам дики сфсаналара хаяла тосламалар билен бирликдо, тербие-чилик эхмиета гуйчли уадезлери гетирипаир. Саар а шу дин офсзнала-рыч ©сулини, байлааылины хесгчтлейэн эоасы чешме хекмУнде агалыга-на еахлап галапдар.

Зфсзноларац шу айратыилыгына гез эчунде тутан алымлар оларач дерсйпини, всуеина оз динлори билен б&глзнывдырь'пдырлар. Рус ве гун-батар аламлиры логендаларана христиан динини аагаз здйэн, окуЧ ун-депле&ини хцлка етирйзн -ла;.р хапаплаярлар ве она дяде христиан дики б.тлен багляныидирярлар1. Бзлли озбок аламы К. Ямо.чов 6'кирка алнм-ларь.ц лякирини тассакламак билен, легенда христиан дининиЧ зсасян-дз эче;:з гелипдир дийип, она эфсаналардан айыряр^." Ол'ве бейлоки тур:-:;: халхларыч эфсаналсраиы зврениэдилср бу жанрод гезбацана гун- \ '-гтр >.л:услогиясандан алап^гайдяндагана милли фольклор зсерлеринич !! ¿салинда ыкрар одигдирлзрс. Биз хем иу алнмларыч никирлэрине госул-ярыс. Зэне эфсаналара диче налам я-да христиан диы:не баглап гойм£ •. мумкин дэл. Зфсзналар ислам дининден еч ййдалыгт, фольклорыч жанра

1. Пропп З.Я. Русское народное поэтическое творчестзо. 2 т., L кн., М.-Л., IS55, £78 е.; Эли асов Л.Е. Русский фольклор Восточной Сибири. 2 т., Народные прздания. Улан-Удэ, I960, 23 е.; Кирпичников А. Легенда. Иу ерде: —Энциклопедический словарь Брокгауза и Зфрона. Х'й1 т., СПБ., ^53—456 е.; Томаш<;вский Б. Кратки."! курс поэ-сики. М.-Л., IS32 ве башгалар.

2. Лмомоз К. Афсона канри. йу ерде: —"Узбек тилк'ва адабиёти", .974, £ I, бР с.

3. Каскабасоз С. Казактач халак прозасы, 84-^5 c.i Татар халак ката. Рпваятьлэр Ьэм легандалар. Казан, ISR7, 14 е.; Башкорт халак жада. РйУэйэтгэр, лэгзндалар. Вфэ, 19д0, 1р е.; Уйгур хэлик егиз -кздиПити. Алмута, 1SP3, 162 с. ве башгалар.

хокмудае кемала гелквдкр. ¡¿ейле уем дини мазкуны ёк офсаналаран хек бардыгыны беллемзк гзрак. Бу болса эфсаналариц хао гадимы канр-дагана, олара дкчо дина баглап гоймагад мумкин дэлдигики ачладяр. ХаЯса довурде дорсдилекяипше серэтмездон, говйак социал-утог.ики хаяла тослама бу аанрын айратишшгына кесгитлейэн осасы яламат бо-луп галыддар.

н

УчУгйси Сап ">'екаятлар^_жаьп_айлагынлыгыни кзсгитлейон аламат-. лари нлмы тайдан барлачага багаилапап, бу эсасан, Герогла хакдака хекаятларак масалыкда амала аиарадды. Хекаят диен арап са-

зудир, ол гУндогар фольклоракда вз эдебията.чда гид яйран едалгздар, Халкад .арасанл'1 гечмиш дурмуьи, хзйсыдар бир шахсад башындаи гечирен вакасана, гахраманчылагани бейон эдйэн гыого гоарумли халка кассала-р.. хекаят дийлипдир. &йле хем халк кассзларыд д-.алгаларана чэклен--дкрчэндкр, нфсакаляра, кифлоре во хзкаятлара каплепч рсваят дкйип-дирлер. Бу хззир хем ие-йле. /дни дта, Хоз Энз, Кухаммет яыгамОар барадака эфсаналара роваят дийип аЛдярлар. Халка кассаларад се зле атлащапылаяы оларыд аари-айры жанрлардага.ча инкэр эткейэр. ^ор жанра оеЯлзкисивден тапааутландыряк алвматлар бол тр. Хекаятлар хам вейле аламатлпрй за' болаи, хенкз айратанлаклары аарэк-.ш'.едик канр-дыр.

Хекалтларын темасы ха.*:;ы гахраманчалыкдан, э/.ерменликдон аба-ратдыр, Змма халка гахраманчылак кызсаларвд байлеки жанрларында хеи бар. Яеко оларда гахраманчылак хер канрад ички айратанлаклдра-на! ханрл:« аламатларана лайыклакда теслирлзниаяир. У/зселем, Квл-ще батыры:,, Мэмметжаныд, Сыяхадыд зе онларчк белянки эртеки гахра-манларанад эдерменлиги эртекичилик даба, чепер баяна ьзрдклитаир. Зфсаналапдакы Ал а над, Чсгсндериц, Рустамид, Темирлздид гахрычанча-лага_взлк, орггекилердэки гахраканчалакдан дуйпли тапавутлаияр. Еу гахраманларэд эдерменлкгинде гадыма мафологик эдерменлик, гаэсуз батарлык, газаплалак агдак. Оларда пайхаса дол-до, тара гуйэ\0 да-яналяр. Роваятлардака гахраманчалык болса гчык вакалар биле и еркле-невдир. учин, Гакдепе урин, Газават севоии хакдака роааятлар-

да халкыд гахраманчалыга, сов-.вде гериезен эдерменлиги акчк шахслар, ва;.алар билен багланышыклы баян эдилипдир. Хекаятлар^акы гахраманчалык башга теризде шэхлелевдирилип, ол эпос гахраманчылыгалац фольклордакы илкикжи йузс; чакмаовдар. Онуп тараха Тумарис, Ь'!ирак ялы ыцхсларщ эдэрменлигиндан ба!алаяр. Бу болса п.мки гахрыманчала~ гщ йузе чыкмашнан кам-кемден емало галандигини ьз узак деврун

чзлор пайхасанда тн.чарлакип, эпоса оврълекдигини келиллечдирйор. Се боба хскаятлар халгсш{ сэвовде горкозок одзрменлигини я-дч белли saxcia; гпхрымапчыл'ык 6a5a'csa г аз я как устуилнгаш ооян отхьго багк-лаым, олпр.па хал чин 5 лхрананчалакла идеалы арзлапдар. Тарах-длн зе о лики дпро.пихяллглч «суыинзон Солли солеи яла, гахрнманчи-лчкла идоал, хопл'чнч, озон::ни санпи час.чагиклардак, дкаудаеле; дон, ззтанч.члак дуйгулирдан алии га^дыгдыр. Ума ал учли, 1;:рак'хакдакц хекия'гда Lupartat халхичы дуимачзан халзс этмек гг.ш заеч хэрекота, Тукарксиц oi-луна ^ояатмак у чин Кирден aniuiu ат.чи гэхракш:чылик, ва-ганчилак дуйгуса билон бамйкааакла Яузо чыкчгкар, д/зкаядак хилз-•тприм ёлн билзн уступ чнкмаклык сопка дзаурлсрад хекоятларалда хсм гпклаиып, ол Уноап пайхасакин ахли загдьн ггйчлудигянк ккрар гд.Чэн мпэр тэге ^врулигдир.

Хсхаятларда гахри>:.шчнлик умумылз^дырилондар, ани» тарыха ш:нлагы -эздар. Сл эпос гахраманчалагака ыкрар эдйэн, она ездур-юго телдг.0 «как эдерменли-дир. Зоца гер> Гароггч бзрадахы хексят-(ярдч хал.: гахрамелчилык барадякы ид^алкна иол доэурде болай^ак за-;злир:»и зсасавда анлазиадар. "Гврогланщ каклсы"*, "Шагала бег хек 'ара*"'-, "Гс-роглы"° зе бейлоки хекалтларчч кепусигае гахраманчалкк-,f.' ззкзлаг кассачалак дэбиаде бзян здилипцир. Бу ердз гахраманча-"''■■■ о по злака ллы чопэр умумилаидармачора, гйн мейдана, екг/нлы хе-•'?..;тлере баЯ дэлдир. Гахрамаичильнс, зг усууниН' дда.чалйга -яе х алчи бу барэдакы идеала эяое билен хэкаятларан айраг :;нлнгнна косгет-ейз.ч баи зламатлар бслсалар-да, оларын чепер тесвирибзага-базга-ар. Холаятлзрдакы чэпвр вакакщ меЬданы, бьлн.эдк-'каи опосдека яранда гарып болуп, бу бе ян одилжзщ арасында халш< эпика гах- . ым^ччылык барадакц улн чеперчилих гозлэга ятар.

ГУ.чдогар зпосшанаслыгнцда. эпосщ ссчсында хэкаятлариц ятянды-J дслы акрар здилди. Туркмен элссшынасларн Б.А. Гарраеа, Х.Г. Кэ-зглы, F. Уамметкзоз, П. ;<кч«гулов даги туркмен эпосларна'Д илс.ин-i нусгаларинвд хокаятлар болакцагына лиа таЛдан эсаслаадардалар. ;каятлари1 эпоса эврулкег/ учин уза к эволюция, дэредк^иливля scyra, »гваларач четерчн.тлк вз кэмиллик ели герек. Турккбн!5ста(| 'Шля >лязмзлар умо-ГАТутцнт фсадувда сахланян Гарогла-барадака хакаят-

1. ТМИФ, i 74>!-i буеда.

2. ТМГКФ, А 1букла.

3. ТМГЛФ,- A букжа. '

¿¡ар бизо б у э по сын около гелпяаде хекаятларыц еринэ етирен хыэмз-тына гез етпркегкмизе мумкинчилик бзрйэр. Диссертацияда Героглы барадакы хзкаятлар эпос билен децеэдирилйэр да хекаятларьг4 халкы кыссаларш! езболузлы бир жанрвдыгы ылмы тайдан. еубут одилйэр. Будар вулардан ыбаратдыр: 3. Хекаятларда гахрыманчылык ве здермон-лик зсасч алачат болуп, ол анык тарыхы эака я-да шахе бил eh багла-наныклвдыр. 2. Хекая-^лар халк тралы ¡шли ккрар здилен гахрымаичы-лыклы шахслар барада дередллигимр. о. Хекаятларын херокзт миЯданы кыосачылык бояна табак болуп, долы гурруцчилик усуллт зердклендкр. 4. Хекаятларын сюжет гурлупы дуркукды дэ.аднр, олор аака горэ улы ко кичи болуп било р. 5. Хекаятлар гутаркыклы цикллепип б!лкэн, цикл-л е."мо к пурсатыща галан жянрдар. 6. Ол'арда гахрыманчылык эпосдасн г'гы чепор ве «анлы боя и эднлмэн, роваятчылак усулда Яу?о чнкарылып-• дыр. 7. ¿актлар бслан я-да здяпйкак гадыса хок:свде тссвярлоиипаир. 2iy айратынликлар хекаятларын опосыц генезисиш, &су^ ёлларньн екрон-мекдз моху:! чевмедигине кепи л гечйэрлзр. ¿ейле хе.ч слар халкы касса-ларыд ёкаркы ялы айратанликларп зе бодан взболуилы гканрадар.

Хорду щи багиа: "Рлваятларщ^прыхы-ген^^ ХЕКЗСЙ-К-СеЕЗУЗЛеЕИ" хикда оахбет эдилип, роваягларыц туркмзл фолъклорында ту?ян орны кесгитленйэр. Халкы кыосаларын тарыхында яйравлалагы, к© плуги Ооюнч'. роваятлар эргекилорден кем дэл б охи а герек. Туркнзн фольклор жанрларыиэд тсСигаты барвдака июлерич аз-лыгы, халкы адалгвларан канысыныц долы кесгитлеимзцдиги во кензеш себаплер роваятлгры^ еврекиямегике, текстлерилин но ¡аир эдил-мегине т^рс тэсир одипдир. Li онуч хчшг, Фолькла.чп бу тогпрына.дегах-ли жанрлар гатмшдыгшлылдьр, аздлга бирляш сакланман, олара аз унс борлипдер. Зфсаналарын, хекаятлпрын по рочаятларац гатывдырнлмагы-ны, бирикгнден, бу жанрлара ерине етиривдлорин зол 6,ip адачлардыгыи-дан - роваятчылардыгындан гэзломек болар» Якивдвдон, рояаятлариц тарах, этнография, эдебият ве- бейлеки пудаклар билэн баглаг.ыш-оылы-гы олара квпленч фольклор осори хеккунде гчралмагына зыян эдитдир, Учун^иден, роваятларыц ве зфсаналарыц есув тарыхында бу жанрларын кэбири ааггщ ге-1меги билек бзйлеки жанрлара вврулицдирлср. Кеймир кар, Иыралы ва Солтан Сбйун, Кекинз хакындака фольклор зеерлери иуна айдьн кыоаддыр. Дердущвден, Су жанрларын сгжет гурлуглпрц кеп бабатда чодзещдирлер. Бэаинлскден, олапда, хас хем рсяаятларда хайоыдыр бир вака, хадыса, тахс, гала ве тупа меизеш затлар барада хабар бормек, су бут зтмек функциясы гуйчлудир. Иона горз бу

санрлзрда эстетики функция лолы хабар б-зрмок фулкчиясыиа табын-ташдырылзндчр, Ьу ае шуда мечзэо сэбэплор эрюки х^сиатсиз хал-

кыссаларэд бир-бири билен чалшырил.чаг!:на,-гатыцды4 ллмагыла се->эн бсл/гпыр.

Туркмен хзлк роваятларн фольклоры-Ч чылшыримлн жанрмдир. Он слъклср билон тарихич, ?тногрп'1«яныч во гайры пудакларыц арасм-икы ч-зпер копруд;;р. Онуч тарыхы кеклеря, осуш олларк туркменлорич арыхы билон сорк бэгланышыклидыр. Тарыхы варулисиклер, модони, ру-ы, сыясы езгоримлер ровзятлзрда оз ызларыны галдырыцдырлар. Иулар-ан угур аллп, розаятларыч тарыхы кеклерини д/ эаканыч, шахсын бо ан, яиа.ч доввуни хасаба алнак; б/ шол довруЧ ум/мы аЯратынлаклары-ыд роааятларда щхлалениплти гея эчундв тутмак; в/ сгаетич ерлили щи, мил.-илигини я-да гвчмедкгини аныкламак; г/ тарыхы . ядыгэрлик-*рцв, гад"мы, срта аснрлара дэгияли язув чегыелеринде, классик ша-лрларьс; эсерлеринде беян эдилен роваятлары бизяч долрумизе че'нли т арасында сакланзн эсврлор билон децевдиркек а скалы аш.'кламак бо-1р.

'Су Ггорзлгснич эсасинда Ояныш дезрунден очки роваятлары £щчмы дяЙкл, бу розаятлары е/'хао гадимы девре дегишли паплар, б/ налам дининич яйрап баалан доврундэпи роваятлар, в/ ■чгол дэлруккч рсваятлары кимин топзрлара бвлмек мумкин. йкинжи •"•'Р Роваятлар бу.'девурде ики

дин хасабына байлапыидыр. Бириихиден, ылмвд, мадениетич- ескэги лея гврнукли шахсларад знчемеси барада роваятлар дередилигиир. зал учин, йбн Сина Лукман Хеким, Букрат Хеким барад'акы розаят-р циклида гошулнп, Лукнан Хек им ад фольклор образины байлаадырып-. р. йкивднден, бу девурае яиан аг.ылдарлар ылмы зэхнетлэривде ва тер эсерлеринде хэли-игеди роваятлардан лэйдалашш, оларвд мазму-1Ы иилериндо беян эдилдирлер. Абу Рейхан Беруин "Гадымы нвсиллер-I галан ядыгэрликлер", "Хиадкстан" эсерлергчде окларча роваятла-эфсаналара йузлэнигтдирЧ Мысал учин, Берунинич "Хивдистан" эсе-шэки бир пзгышанац ^айланышы бярада сехбет эдилйэн розаят озбек, «мен солъклоркнда Ксгендор Зулкарнайыныч адына айдыляр , Мах- ' Кашгарыныч мешхур созлугинде роваятларод, зфсаналзрвд биргадени аирленилдир.^ Бу эсерлзрдэ беян эдилзн халкы зсерлерич улы тарыхы

1. Ирисов А. Беруний ва муштарак ривоятлар. Шу орде: —"§ан гурмуш", Тошкент, 1573, £ 2, $-9 с.

2. Махмуд Кошгарий. Девону луготат турк. I т., Тошкент, 1960, 45 е., 117 е., 135 е., 374 с. ве бакгалар..

• ВС чоытик ахиквтя 'Сар.. ¿Wisa^gbvg

itLJli'l'iZ.lEiE' К/ довурде /укман Хск/м хакнддака рсгаятлор долы мил-лило^тдир, йырала бг.лен Солтан Сей у и бчррдзха. рсваятлэр дорал, .ро-ва;.тчалик.акыма доли с/Кир. г.шипдир. Топонимики, отногеноткки рогз-ятларыд пгллбаса -¿у довугдо дор<>пдир не ча перло.™ пи нр.

ёS-41SШЛieyj-ESa3iL-S^Dib-Sy болул, <fy дов-руд усваямараны такгкламакда бсйлзки чоыхолорин хазмзты улудыр. lapuxa та,'дг,н голайлак XHi-XiX аонрыаро догнали оовачтларид всуй с'лларй!« анаклсмзгы слчяяэздкр^оь. !1ййлв хзм оу доьУрдс адден ай-дилач гол;:н!*эн роааяглар киллклошнпдир, тУр.чмен толъ-слорыдда розая-тад жзнрлак алохатлары гутарныклы чозулпцдир, айры-айри горнуклар вс кис.юр оме-.е ;элип Гутарапдар. НоиЪ д&вурде дупкуш сахладарынкд н^агидерли гаЛталанап дурм-.ru, ^емгастчаллк гурлупад дурлуклалага

• рог-аг.г с..кв?леркши кэбкршгак схемллалкагана птяригакр. Днссорта-Цйяда "Ьсир дуози адакларад агпт эдитагси" /V аз "Ь.-сцра гатлак ве-килинид екда хунэрлк лпамы ёк боллы: скул мачсздылал баио бар-мага в'з бпрмаздип»" /Б/ дн«к сгаатлсруд схоласы гкйлз. Гяриьч.-v: охе-мянид ь./сгалара: Д - I: л у Омана« устунз дуйдннсаз чозмак аркала еси-пк бопагмак; Л - 2: дускала алдамак аркала оеари бо?>атмак; Л - с: дудханыд кахарь-;::! я-да сазаадасакы един, осири бсвдтиак; А - V: гахраманзд эдерманлигине л.-да усиатлкгана кайал галан дузданадезу-нин асиги еозагмах-а во баагалар. Итакщи схенанид нусгалары. Б - 1: гахрнианал зсхннкга, ху.чзринз дуоианыд гор'.'.алик эдип, ОН с. зычд бзр-ииг»,. торсино, гахраманад вихре,гыныл арткуш; Б - ¿: гахраманад сити реи ии'чпд баагг. орде га.Чгаланказлага учин латып&кад сна еадур-моги зо еайле и~ид йаага орде гаиталанмаялагы; Е - £: гохрнпааач зехикккк эсгормэк, она едм^ге сананашак эдилмегк, гахраманад един газзкмага вз басгалар. Ееячэ схсм.чларад, роивятларад бигевилигали, ичкя «сугз, айратанлакллра осдкгани тьооаклакн угурцаи сп>етлер;Е( кепдугкнл болломэлж;ирко. Ьу поваятларад табигатала;! гарапдаганы бдлммалр, оларыд дурмуи билсн аякдаи дорп-вссндигики, вдмиллекон-дши«-: кегилленлпрйэр,

Туркман роваятлара хчзчен асырдгз о:-улид есуикни тогтадап^ыр. Г-зо чзнли t-тип голон рораятлар бу жанрад асакдакы ялы д^редоди-л/.кли о су ¡¡is, взара хызматдаилага эя бьлавдигшш ыкрар эдйэо. Бу орда алаш-чалаа, езара т^сирланма эсаса орка гв^ирдар, роааятларад умумь: есувини кэлиллвндирщаир. Онуд тарахы-гентики всуш кеки шайладир:

анак í-оглучат

роваят-^зфоана-^пртеки -4-ров ачт—рт з ки —^о фц а н а~>р Ciímr¿-> ровалх—^хекаят-^эртккч—> > р ол аят-*та.чсал-> ахлакм хека ятлн р ов ая1-5»хе к аяг->э но о—* рораят-»шор а сез—> Роваятларач шеЯле гатна.'вагы фолъклорач всусинин умумидыгнна, кадуналсПкк шзртиН - хплкын дурмуиакач эхли жанрлар y чин илкшвд чеадздигинн геркезйар.

Розаятларык поэтикаоы тарыха декурларде туркмен халкы.чын че-лзрчилик бабатдагазананларана озуне сичдиригдир. Роваятларач тэ-бигы айра^анлаклара: адреспииги, локаллагы» тарыха хакыката гслвЯ-лага re башгалар онуч иоэтикасыни чэклэндиригиир ве чепарчилик се-р.'.вделер, дэплер жа::рыч кум к и нч или гике табан этдипилилдир. Мысал г чин, аорта сеалэп ве эртекилер роваятларач чепрр поэтикасынш кэ-миллэшмегикде мйхуи хыэмвты ори не етирицмр» Ну лзнрлара махсуо чепер дагзлер ас сериздалер роааятларыч зрине етарйэн функциясыча г&ро уланалкгаыр. Себоби хплкы касс yiap эза. j ддредиад ликлн гат-1а:сайда б с/л, бир-бирлэрини чаперчилик, идея-тематики ..азмун тап-;ак байлаедарыл дурувдарлар. Роваятларач coa сунгаты хвкмУкдэки эстетики хазмзта хем гоцшы халка кыс;саларыч хасабына тэсирлилигикн фтдарагдар. Ьу хас хеи Мыралы ве Сслтян Сойун, Кейнир кор хакан-;акы фольклор эсерлерлчдв дуярлакла йузэ чыкнцдыр. Шортп созлерз laxcyc чзпэр тарлер, серищдолэр роваятларыц чеперчилишш артдыр-ак бил'?к бирликда, образларнцыд тэсирлилигинк, эпиклигики гуйч-ендири.пдкр. !«Ьселем, Квймир билен танин арасыкдакы саз севеrau L.op-а созлерс дегишги чепер тардир. Диссэртавдяда эфоаналара, ворта взлоре, зртекилерз дахыллн чвпер тарлэрич ве оермпаелерич роваят-арда уланалаша, жанриц чеперчилик дорэ^есили артцдрмачда оларыч йнан хызматн дегерли масаллар аркалы субут одилйэр. lúe Иле хек уркме:; накалларанач, ат сазлершич роваятларда уланылыиы, лорыч аринз етирйэн хызмоты, кэбир накылларыч тарьшшыч ропантлар-а аныкланяндыгы нлмы тайдан чвиленйзр.

Чепер поэтиканыч эмэле гвлмегинде, халкы. кассаларич чепер с&э тгатана еврулмвгинде, оларач халкчч диливде яшамагывда багшаларац, ртекичиюркЧ, роваятчыларщ хызматыныч улуднгына беллемэлидирис. ■ркмен роваятларыныч чеперчилиги бу рояаятчшпрыч уооатлыгннач, !грр гэзлагпринич нетадесидир. Роваятчиллр ве бзйлокн фольклора

ерине етирнвд усзат адамлар халкы хазыианы саклалн ве дилден-дкле гечирйэн уссатлар«ыр, олар езбслуилы чеперчплда мзкдоби, зрино ета-ридилик уссатлагы барана ылмы гакирлерич энчемсси айдилагоыр*. Туркмен роааятчылары хем ерике етирйэн роза«тларь;нын кзмиллкги, озболул-льглыгы барада алздаланыя', дурли чеперчилик сериэделерден, тэрлзрден дередиу.иникли пайдаланыодырлар ве олары роваятын мазмуны билен баг-ланысздирып, халкы осетин ынандыры«ы бслмагыды газаныпдырлар. ?о-ваятларын гириикнде анык мысаллара йузленилдирлзр. Месзлем, "КеЯ-мир кер хемиша янына Пкрмэммет аталыгы, Заман баги алып гехор зкзн"? "Кеймир керден сон Аннасэхет ьекил боляр"°, "Кеймир кор те ко озал Балкан дагывдан' гзлипдир"\ "Хэзирки Бэхерден районыныц он еди ки-ломеурлиганде, гайра тарадда 1!!эхриыслам диен юрт болуодир"^, "Ха-кыкк Акдепе кене Буденный колхозында болмалы"0 килкн гириа сезлем-лерде Пурмэммет аталых, Заман бег, Аннасэхет зекил, Кеймир кор, 1Ьх-риыслам, Акдепо хакыдаа анык маглуматлар берилйэр. Хакыката ыкрар эдйзн ¡гэйле челер тгрлер ровалтларыч эх ли ¿врнушика махеусдыр.

Туркмен роааятчылары ерине етирйэн осеринич догрудыг.чны ынак-дырми<, они ыкрар отмок макседывда улачян чепер торлори блр мочзеа далдир, олар дурли-дурлудир. Роваятларыч бир топарында илки умумы маглумат гетирилип, сонра анык пака беян эдилиодир. Мы с ал учин, Маг-тымгулы хакандакы роваятларда "Гечен заманларда'гаракчы, галтаман, ёлуран, хгракы, денук, талаччы, огры-гцумри кеп болар экан"^ диен селении маглуматы анык дэл, ол конэ девгр учин умумы хадыса. Эмма роваятыц сомкы Сеяным а уму ми хадысанвд Магт'ымгулыкыч д'епрунз де-

1. Цветковъ П. йсламизм-ь. 1т., ¿¡ухаммад-ь и Коранг. Аохабадь, 191?, 275-257 е.; Зиновъэв И. Эпическая сказания Ирана. СПБ., 1655, 5 с.; Редебов Р. Ззебият ылмына дегашли терминлерик сезлуги. А., 1960, 152 е.; Бердибаев Р. Роль сказителя в системе-эпической традиции тюрко-монгольских народов. —"Совегская тюркология", Баку, 1979, £ 3, 20 е.; ЗоскобоЯникюв М.Г. Прозаические жанры эвенкийского фольклора, 27 с. ве бапгалар.-

2. ТМГИФ, Л 901-4 бугаса.

3. ТМ1ИФ, Л 739-Ф буюца.

4. ТМ1ИФ, ¡к 557-Ф букзца.

5. ТШФ, А 865-Ф бук»;а.

6. ТМГИФ, £ 1317-Ф буюца.

7. ТМГИФ, £ 1739-За. буюка. "

-ы-

гиялидиги айдьвдавднрыляр. Умумы изныла гозлем бмлен аник ваканач утгааык бе ян эдилмзги доганлмк газак, гарагалпак, озбек, эрм-эни, rvjwin ве бзйлисн кэбир хзлкларач фольк«.орвдда хом дуй гелйэр1.

Туркмен розаятчылара айдян розаятларанац анакдагана, болам вакзнн айяяндагнна кэто гос-гени ыкрзр эдиляирлер. Масаллар: "Эвоз-бсрдкнин маззра Гаррыгала район, Сунбар бовнда, геркез яйласачда-днр"t"l "Мзнш', какам "Удгтнмгулынчч аял доганына гердук" диЯип а;гг-да, Онун ада с-убэйда болуп, гези re г рок, узы.ч бсйла, сараягаз аял зкен"^ зе базгалар. Розаятча/ар айдян рояаятинац анакдагана газ ети-ркп билмедих халагшла роваяты ккмдир биркнцен эидендигини, ким-дир биринин айдандаганы пагтапдирлар. .Чысаллар: "Бу депе эгацдигл-ме гэрэ, йсгсндер сулкарнайын тарагмвдян супуринтгаден салпаддар"\ "Г'азалярбат билон Гаррагалад.э язаян адзкларыч копусшш айтмагына горэ, бу районларда Мягтымгулина» якын гарандашлары аз"-5 ве башга-лар. Ely уоулыч дукЧэ фолъклоранщ роааятчылак мекдебине махсусдага-ни айтмялидарнс.^

Роваятларыч яанр мумккнчитигмнич ве роваятчаларыц ерине qi :-рвдилигинич окарка яла пярзтынлыклара эв болмаганнч ези бу жанрыц тараха орглз.чегаигикк кегшллондирйэр, о-.арац дэзре герэ байласап дурандыга^а шаптлнк эдйэр. Змка аейлэ ©эгаригс, бзйлапмак роваятларач хабар борвдлих, су бут одичилий хкзмзтана дела багла болуп, ол монс-тоники бзян этмэ долы оирдилевдир. ¡'-'у жэхгдон, роваятларщ чеперчи-лик айратаклихларана яртекилерз, -аорта счзлзре гаранда дурнукла ха-сап этмс:; мумкин дол. Себоби бу ерде агра.ч тарыхы анаклыга, локал-лага, ми;: л ил иге салныцдыр. 5у напрад классификациям хем ёкаркы яй-рзтынлаклара гэрэ Яузе чакыггдар, '-.у хем розаятларач классификацияоы ¿арзда дукйэ ыяманда шов-шов гурргчлзрич, бир-бирини инкэр чдКэн пикирлерич дэромегине гетирипдир.

1. Сказания и легенда. Тбилиси, I96c i ] 42, 176 о.; Газагысганач ¡¡А~нац ..¡.0. Ауэзоа адында^а Эцебия1" ве сунгпт институтанач гслязма-iap фонда. X IIS бук^а, сбС дептер ве башгалар.

2. ТИФ,' X' 1759-Эд. букда.

S. Магтымгуди хаканда роваятлар вз легендалар. A., I9P?, 155 с,

J». ТМГИФ, » P6 5-Í" буада,

5. Магткмгула хаканда роваятлар ве легендалар, J 66 с.

6. Сшрские сказа, предания, легенда, Новосибирск, 1959, 4-5 Болгарски народно тзорчаотво. 2 т., Соф1Я, 196", 62 с. ве баа-

"алар, , .

¿Нки совет фсльклораынаслары халка кыссалзрщ К. Сидов тарз-пындан голданалан уч топарыныг1 миг-.умат /chrcniknotieen /» хакь,-да A"«cicrat /, хекаят, ьака / Fatol at / дийлип алныиыны макулла-далар. Coupa Су качрлары "ортоки хзсиетли" ¿э "ортеки хасиетсиз" дийяп, ико балдулер"-. Лиссзртацияда иу класеифжациякын гсалы as uoucya тараплары барада пикир к©радилкп, рооаятларщ дунйэ фольк-лсриииаслари тарапавдаь гчзрнуилэре болундаи барада дурлуп гечилЯэр.

Роьаятларьа; классификациясы дунйэ ылмчеда чазулек меселз дэл-дир. Ол ивди х-зм чезулксз. Сябзби роваятлар акык затлар: тарах, д?п-дчосур ей гаЯрилар силен баглакысиклцдир. Еу жанрда гечме сю-жетлер хсм бада-бат ерли ыертз уйгунлавдырыляр, милли фольклора« енуми хекмувде кабул здилйор. lliöia геро биз хер халкын ез тарыхы бар, тарихана лаЯых роааятлары бар, сларьсд хлассифаканиялары хом иол vapHxu re ¡¡».mi® гьрэ болунипдир диек гмкири голд&ярыс.

Роваятларвд ;;лзссификацияса бу хер халкын тарахынкщ, дурмуаы-imt чепер болеклерэ белудаешдир. ï'oita герэ алыцда роваятларщ гор-нушлера се"УняЕи(йЁ бцрлик ёк. Масал учин, рус аламлара шойле бел-й^р. 3,(]. Пропп халкы кксоалара "эртеки" во "мазмукыка халк аяаняк гуррунлер" дийип, икэ белйэр . 8.Е. Гусеэ болса, роааятлары темасы богмча "эпонкмики" / тире-тайпа белунишга барадакы розаятлар/ ее "гоаотш.т" / тары;;ы вахслар б илек багланывдсла / кимин белуп, оларыч умумыдыгакы боллейэр\ 3.S. Гусев;« тарыхы шахслар барада-кы роааятлары топонимики топара дегашли этиоги кэдурсдир. Я. И. 2лиа-оов болса, Oy канра "эртеки эхечли роваятлар", "эфсана иазмунла роваятлар", "беян эдклиши, фсркасы боюнча эртекилере мзчзеш роваят- . лар", "дилден айдылян хекая-гурруц фсрмаоанда айдылян роваятлар", "анекдот формасыздакы роваятлар", "былина гахрыманларынык образла-ранын хереквтине чалымдаш роваятлар дийип болйар3,

1. Syäov C.V. Kategorien der Probavolksdichtimg. «Vclko-kundliche Gaben John Meier sum 70 Ccbur'tatage dargebracht. Berlin und Xeipzig, 1974, 25-3-268 в.

2. Прозаические жанры фольклора народов СССР, Тезисы, йшек, 1974, 190 с.

3. Пропп S.fi. Фольклор и действительность. M., 1976, 46-Р2 с.

4. Гусев EUE. Эстетика фольклора. Я,, 1967, 122-123 с,

5. Злиасоз Л.Е. Русский фольклор Восточной Сибири. 2 т.. Народы i предания, 27 с.

Алымларыд кэбири роваятлары "зтиолсгики", "эсхатологию,!", тарыха-медени роваятлар" дийип болмогп маолахаг берсо, эфсака (илек роваятлары бир хасаплаян алымлар болса, олары "космогоники", 'зосгоники", "топонимики", "тарыхы", "ооциал-утопики" ве "дини" .ийип белмеги ерлккли хасаллаярлар*". Эрмени алымы А.Т. Гаиаланян юваятлары "этимологики", "душундиричи хасиетли", "дурмушы-терзд-:ехал хзсистли" химии Уче балмсгл тэклил этсэ", бэлоруо алыми М.Я. "ринблат "тарыхы", "топонимики" ае "тарыхы эхмиетли хаэыналар, бат-■алыклар, кетдатлор, гэчулон обалар ле бейлеки ерлер хакындакы ро-1аятлар" дайн л болмеги «не оурйлр~. Якут слимы И.З. Цухов розаят-ары тарыхы довурлер бсюнча болмегин онайлыдигыны айдяр ве "якут-:арш» гачымы доври хакандакы ровалтлар", "якутларыд Рус дозлетине ¡иригендсн сочкы девруне дзг.1 шли роваятлар" дийип, йко белйэр'*. 1бхаз алы.чы С. Л. Зухба ез рочаятларыны ''космогсниш", "этиологики", этногенетики", "атлар" / фамилия /, темасы бошча "тарыхы" ве гахрыманчклыклы" кимин гернуилере белмеги теклиа эдйэр-'.

Роваятлары.ч турки халклярын арасыеда классификация белуниэд ем к.ечзеп довдир. .'.¡ысал учин, бзлли взбек р^ымы К. 'Лмомов ров-ят-ары "тарыхч ысымлы" ье "топонимики кыоымлы" дийип, икр балсе^, йгур алыйы М. Алиева "тарих>." ве "географкки роваятлар" дийип елмеги те клип здй^р^. Татар (Ьольклорсынасы С. Гыйлзэдетциноэ "та-ыхы", "топонимики", "дурмушы" роваятлар дийип уче сЗелйзр^. Баш-

1. Чютов К.'З. К вопросу о принципах классификации ,.:анров стной народной прозы. М., П-6;»; Азбзлез G.H. Проблемы ме;;;дуна-одной систематизации преданий и лагена. —"Русский фольклор". .-Л., 1966, 176—J РУ е.; AarneA. Firuiishe farchenvarlaitten Яа-Lna. Х?го ( ITC 33 }» Sydow C.V. Kategorien der Frosavolkcdlc}itimg. :rlin und Leipzig, 19341 Sirovatl a 0. Zur Morphologie der Sage und igenkatalogisierime, Kaguiig ir. Budapest,. 99-106 s.

2. Ганзланяи A.T. Армянские предания, IP-2 с.

3. Прозаические жанры фольклора народоч СССР, 20?. с.

4. Шол ерде, IS5-197 с.

5. Еол орде, 204 с.

6. Имамов К. Генезис и поэтическая трансформация жанров уз-екской устной прозы. Док. дисп. аь/орсфераты. Ташкент, 19Р5, 21 с.

7. Уйгур .эдабияти со фольклорвдики кзнрлар, 146 с.

В. Татар халык ижаты. Риваятълэр 1юм легендалар, II—13 с.

гырт алими Назершина "кенз ыпын-змлар билен багланишкла эфсаналар ве ронаятлар", "тире-тайпа, оба атлара хакьгвдакы эфсаналар ве роааятлар", "ер-сув, даг-даш хсм-де бэйлекк затлара дэгиыи зф-саналар во роааятлар", "тараха эфсаналар ве ровалтлар", "дупмуш, яаайал хакы1дахы эфсаналар ве роваяглар" кимин болмегин ерлккли-дигини каггаяр*. Гагак халк кыссаларана алма тайдан барлан С. Кас-кабассв роваятлара аниз адалгасы билен атландырап, олара "тараха" ве "мекзэдкк" /топонимики/ дийип, икэ белйзр-. Лиссертацинда шу хласснфихациялара алма анализ'берилазр ве туркмен роьаятлараьац чаяр з-Лратынлаклйра, мазмуна ве темалара гэз енуэде тутулип, олар "тар^хы", "топонимики" ве "эткогенетаки" дийлип, учо болунйэр.

Туркмен ровзятларынан ёкарка бэлуниЕиги гутарныклы дэлдкр. голъклоры гутарнакла горнуилзре бэлмек, олара айра-айра тараха до-вурлере, схемалара баглап гоймак муккин долдир Еейле хем туркмен роваятларьйад, эфсг.наларыныц дола алма текстлзрини нвоир этмэн, онуд тарыхы хакаката галт&шагыны, гернувлерз балунииики дола кес-гитлечек сдан нетиче сермзйэр. Ивдв роваятлара дурли гериуиэ бел-мег.;Н мумкищиги барада аЛдыллр. Масал учин, роваятлара оларда тараха хакыкатын Еехлелекиши боюнча "зсасанда тараха хакыкат ятян" ве "эсасикда тараха хакакат ятмалн" роваятлар, сшзтинин ерлилиги я-да гочмедиги бовнча "гачке сюкатли роваятлар", "милли я-да ерли скжет-ли рсааятлар" К!гчин гернуилеро белуп боллр.

Туркмен фольклоранда тараха роваятлар ерэн кон, олар "тараха вакалар, шахслар хакавдака роваятлар", "багшалар ве айдым-саз сун-гаты хакандака роваятлар" дийлип, икэ балукйэо. Тараха роваятлар туркмен хслканац тараханыц чепер беяныдал. Олара« бир белеги гадима юнан, арап, парс ве бойлеки халкларыц тараха билен сеплеийэр. г^н'/д хем езуке втеси себэби бар. Тараха ропаятларан аграмла бале-гини тараха гахслар хакандакы роваятлар тутяр. Туркмен фолъклора-ныц милли гахрамамгна еврулип гиден Исгзвдер Зулкаркайан, Эфлатун, Арустл, Лукман ^еким, Букрат хеким, Дазут пагаибер, ?фхаммет пагам-бер, Алы, Чшгиз хан, Солтан Сейун, Марала, Ибн Сина ве бзйлзки йузлерче шахсаетлер кеп санла халкларын фольклорына гирбн интернационал гахрьменлардыр. Лиссэртацидда тараха. вакалар билен багланн-иаклы сахсаетлзрвд фольклор гахраманына еарулишиниц ёллара, чепер

1, Башкорт халак ижады. Рйуэйэттэр, легеядалар, 20-35 с.

2. Каскабасов С. Казактыч халак прозаси, 125 с.

тарыхк трансформацилса, кск-кечдои гахрыманларыч миллилз^мэги т:а скзкетлерич цикллэпмега бхлвп блъвви эгик/ образа еврулиии ылма тайдан ыкрар зднляэр.

к'ауарлар хакандака фольклор осерларинде корвенбааылык бзйпк сеэ уссада Млралынач пайэда дусупдир. сЬзбиятиаиаслакда Мчргланыч вз КеминонЮ4 фольклор образы евроннзди*. Нозяйыдак соч туркмен фольклорывда сахырлар хакадцакы ,<злк,ы зссрларзд эсуии Xх11;-л1 асыцлара дзгиплидир. Бу девурде Азздк, Мзггкмгум, ¡ГаСевде, ,'{ол-ланепос, Сейди, Кемчнэ ве баагада бирнзчэ саз усоатдрринац чепвр эозглеря, оно сУрин ахлак месз;.злери, битирэн «зкгаотчилнк иолепи барада роваятлпрач э.чче.вдсн двредилипдир. Бу дозруч роваятларан-1а анаклык, тзраха ипу.слар^ч бктьрен иалериье, дрредчн зсерлорине :огра йахр. бермек гуйчли, Еона гора ХЛ'.а-Х! X аоырлараа доредилзк зоваятларзь лэчме стаетлор ерэн аздыр.

Айднм-саз сунгати хакындакы роваятларда оунгат билен дуимушач •араха эхниетли сазла'-агы хакандакн чепео маглуматлар сакланап га-;аолар. Туркмзн айдымларынач, сазларыныц деройьи, багин„ыр сззан-аларкц бу сунгата гозан гоаантлара, багаитч гочирвн тзонн зала-ара айдан-са'. оунгата хакандакы роааятларыч эсасы нзз"унана змее геткряглир. Оларда полагала вакзлзр: айдам-саз сукгатанда Уз лтд а ран уссатларыч адалатсаз д-звурде битирен ислери, пэк сайги клен а.'!дам-оазач сазламыгла тараха чепер бе ян эдилипдир. Инде Рдак-саз сунгата хакан'.ака роваятларыч идзя-тем&тики айратынлнк-зра, ерш« етирйан & стог,тки ве чешмели : хазмата "Сейли ¿'алан", •(эч пелек", "Чувал серпен", "Хадаголак", "Баба сен", "Гцукур баг-"Аял .багшы" зла роваятлар аркала йузе чакаркляр.

Топонимики ¿¡о этногенстики роваятларда тариха ядагэр тклервд (лнавина. кмрулааана, ер-юрт атларыкач галшаня, халкнч, т:.ре-тай-шарич доройаипу дегишли гымматлч маглуматлар билен бирликде, акларыч излог-арзувлары, тарах, этники, гелии чыкаш баралткы га-йншлары хек тесэирлоннпдир. Диссортацияда роваятларыч бу гернУЕ-ринич чешмелик хизмата барада д;,рлуп гэчи.-'йзр ае розаятларм гер-шлеринич озара (-агланапакда болацдагы, тзсирлзнмек , дередвчилик-гатнашак эсасывда кэмиллэесндигк алиа тайдан ыкрар эдиляар.

Иейлеликдз, роваятлар^ ашакдакы яла жанрлнк аламатлг.рын'^ч

I. Халмухаммедов И. Туркмен халк гморыныч вэ сатирасанач жанр болуилилыгы. А., 1977, 26-35 е.- Борцжзкова К. Образ Алкшзра На-I в туркменском нэродьсс творчестве. Канд. дисо. автореферата. , 1973, 17 с.

бардыгы йуез чикарылды. I. Роваятларыч эсасында дур<уш хакыкаты ятяр. Оларда вакалар болан я-да болайдак хапыса гернуиинде тесвир-ленйэр. 2. Роваятлар адерслвдирлвр ве локаддырлар. Сюжетинич ерли-дигане я-да ге^медигине соротмезден, роваятлар белли бир века, шахо, затлар билек багланыашклздыр. Оларыч локаллыгыкы а/ свжетлорич локаллыгы,' б/ роваятларыч территория боюнча айдылызшныч локаллыгы, в/ ерли шертич, милли дэп-деосурыч локаллыгы кимин гернушлере бел-кек мумхин. 3. Роваятларда анык вакалар билен бирликде, халкы эсер-лере махсус чепер гечме вакалар кем беян эдклипдир. Айры-айры анык шахолар фольклор гахрыманына еврулип, вагтыч гечмеги билен долы эпики образ болупдырлар / Лукман хеким, Мыралы, Кеймир кор /. Шахолар хакыадакы ровалтларыч кэбири вагтыч гечмеги билен цгесллопигдир-лер / Лукман хеким, Кеймир кер, Магтымгулы /. 5. Роваятлар чепер тослачалы - осжетли ве чепер тослачасыз - чепер маглумат гернуиинде дуй гелйэр. б. Олар долы монотонижи бирсздыргын кысоачылык беян зтмэге табын здилендиг. 7. Роваятлар ики функщяны ерине етирйэр. Оларкч бирияциои ааканыц, шахсыц ве бейлеки затларщ болаидыгыны, яшандыгыны ве ш.м.-лары тассыкламавдан, ыкрар этмекден, су бут эт-ыекден ыбаратдыр. Икишкиси эстетики функцяядыр. Ьу жанрда эстетики , функция хабар бермек, субут этмек, ыкрар этмек функоиясына табын эдилендир. Роваятларыч чешмелик хызматы хем иу функцияларыч эсасын-дан двмуп чыкяр. Йоча гера туркмен халк роваятлары тарыхы чешме хем-да чепер эсер хек^укде улы эхмиете эедир.

йринжи с^лумич ылмы-барлыгынп эсасланнлып, диссертацияда вр-теки хэсиетсиз халкы кыссаларыч тарыхы-генетюси эволсциясычыц ве взара багланышыгыныч ашакдакы ялы ягдайде Яузе чыкандыгы кеогитлен-ди.

Биригаки.топар: ынсаныч тебигатдаи сайланып, езбаадак пикир эдип билйэн дьврувдэки ирки магаки, фантастики эхечлер, ягны хер хили фетиилер, анимзлар, тотемлер; дунйэ хакыадакы говшак хыялы гарайышлар / чепер пикирленишич» чезгудин эмелэ гелмвги /у миф> эфсана...

Ш211ЙЙ1_12!2§Е: агзеки гурру!;лер у чепар маглуиатлар > роваят..»

Учущи.тоцар: гахрыманчылыклы тарыхы вакалар У хекаяг...

№элер(щ_эмеле_гелмеги_щ

Ирки магики, фантастики эхечлер, ягны хер хили фзтишлер, анима-лар, 'отемлер, дунйэ хакыадакы говшак хыялы гарайышлар / чепер пик ар-лени иж; , чезгудич эиеле гелмега/ У мифлер...

Мйфлерин бейлеки жанрар, пудаклар б план генетики, идея-тена-тикн ве пестики арабагланаашги.

Шф = дэп-дессур; миф = эфсана; мну попаят; миф - этнография; миф - тарах; миф .= халк медицинаса; миф - одёбият; миф г сун-гат; миф - дин; миф - эртеки; миф г йилософия ве баагаяар.

5H?J.iiiilî_l:2Si?2: М!,Ф > эфсана.

Икпгаи_чеЕмо: фантастики тослама, ягны кссмогоники, этиологи-ки, тарахы яе тебигат ходысалары хаканд&ка гуррудлар> эфсана.

Офсаналчрыч бейлеки канрлар, пудаклар билэн генетики, здея-тз-матики зе поэтики арабагланкиыга.

Эфсана - эртеки; эфсана - миф; эфсана - роваят; эфсана = дин; эфсана = дэп-дессур; эфсана г эдешят; эфсана в сунгат; эфсана -дессан се с.загалар.

Sïi

ХШЭЙЩИ-ИЩаме: тарыхи зака, хадыса > агзеки чепер гуррудлер> розаят...

ilûL'ÏÏSv,_ï21!i?i§: тарахы uaxc, онуд билен багланашкл. вакалар, <адысалар,> агзоки чепер гурруцлер> розаят,

чзпер эсерлер, айдыи-оаз сунгаты > агзекк че-гер гуррудлер У роваят.

хер хили дурмуш. топонимики, космогсники, тиологккк хадысалзр, вакалар У агзоки чепер гурручлэр> роваят.

Розаятларад бейлеки жанрлар, пудаклар билек генетики, идея-тематики se поэтики арабагланышыгы.

Роваят - зфсана; роваят эртеки; рсваят - эдабият; роваят ^ зссан; рояаят п сунгат; розаят - тарах; ропаят = дэп-дессур; ро~ зят = дин ве бааталар.

¿¡£к§ЗТЛЗрЩ_эмеле_ге^

Рир1р_1зи_ч§име: тарахы "ахрыманчалакла вака > агзеки чапзр гУр-'Нлар > хекаят.

гахрыманчшшклы эпосларад, айры-айры дессанларыц дылмакдан-галып, чепер гурруде варулмеги > хэкаят.

Хекаятлзрвд бейлеки жанрлар, пудаклар билен генетики, идея-тети ки ве поэтики арабагланыыыгк.

Хекаят г эпос; хэкаят = эдобяят; хекаят - дин; хэкаят = эрте:;и; <аят - сунгат; хекаят = тарых;»хекаят - розаят ве башгалар.

Туркмен фольклоранад эртеки хэсистсиз халкы кыссаларанад та-рыхы кеклепи, оволмиясы ве оларад кеп тараплы арабагланашыгы та-рыха дезурлорид эсаоанда кгм-кекден кемела гелип, халкы кыссаларад тебигаткна, есушини кесгктлзЯзн эсаоы аламата еврулипдирлер.

Диссерташяныд икикжи бвлуми —"Тарыхы шахслзр.хакандака

темаларынщ^ркеле^гелши" дийлил атлавдаралыл» ол уч бвпдан ыбарат-дыр.

Бкриики балда: "Л^к^Ш^ШьйМ^хакынзаЁ^фол^

барлаияр.

Гуадогар халкларыныч арасывда Лукман Уекимиц образы г&дымалыгн, яйравлалыгы, узак тарыхы ве чепер эзолкндаяна гечил, мешхур халкы гахрымана еврулевдиги билен тапавутланяр. Туркмян халкаьзд арасын-да Хукнан хохадда.:!' фольклор с се рл ер и ерзн копдур, Еу гахркманы туркмен халкы уч саны чешмэнид зсасывда танавдыр. Бирищи чеимв -"укманьн ддыны гатерйзн захсыд, ягна Лукман Уеккмид муд-де бир дер-дил змини билйэн екдэ тебиддигини ыкрар эдйэн халкы эсерлердир. Икигац: чешив - классика эдебият, онуч меихур векили .Магтымгулынад 1у<кана дегиили сетирлеридир. Учувди чешме - дини эдебият ве сопу-чылнк эдебията дегиои йагындалар. Туркменлер Лукмана етае аебип, пайхаслы ынсан хекмунде гез ©чуне гетирип, онун асла, яйан дьври, дини ыгтыкады, дурмуаы барака аз шкир эдшшр. И/нуч хем озуне етеси себэб;: бар. Халкад хер бир тарыхы шахса кесйэн карха, гара-йаша бар, Шол кесилен нархднр гарайаы деаруч социал,/акдасада, ме- . лени, саясы яхдайа, ¡кемгыатчилик чопер еда, эстетики идеалы билэн гаты :апяыр, вагтад гечмаги' билан Лукман барвдака анак маглуматлар орнуна эпики чаз гуде бериддир. Лукман шу чезгудик табипчилик, саг-лак барадакы ачарыны ез устуне алыпдыр.

Лукманад тервдшехалы, дини ве дунъеви эдабиятда тутян орны барвдака пикирлер арен чолгныкдыр. Сзбэби Лукман хакдакы халкы эсзр-лер ве олар барадакы чакламалар дурли йалларда, хер хили дини таг-лыматда, жеигыотчилик гатнашыклагяа, сониал ве меденл шертларде де-релилипдир. Навдеде, фольклора ыахсуо асу вид эсасанда онуч хакыкы хервдмехалам, битирвн ишлерем, яшам анаклагыд чэгавден чыкыпдыр: мифология, эфсаначылык, рогаятчылык, хекаятчылык дэбе гол япан бу гахраман узак девруч довамадда кеп санлы хунэрларе, ввзипэлерв эе „ болугу.ар, гул болугщыр, везирчилик здяпдир, хекш болупднр, вагыз- -несихат сатыгщыр, акылдар болупдыр. Онуч терции^халы мифики, фан-

тастики, анык душукдолар билен ертулигщир. Лукман - тарчхи озхо, Лукман - эпики гахрыман, Лукман - Эзоп, Лукман - Букрат Узким, Лукман -Ибн Сина. Шейле гар^Яиш онуч миллети, яиа хакыща хем сакланыпдыр: грз:с, хебеаи, арап; бос йгз алтмыщ, муч, уч мун, уч муч бои Дуя, дорт муч допт йуз яи. Чзсмелср Лукмпныч ьахыь, легэн-дар гахрыман, хеккм, везир, пыгамбер, агач уссасы, чопаи, хс5оши гул, мусурли гул, хыпалы гул бславдыгыни ыкрар одйорлер. Масал учин, "йолам онциклспедиясы" Лукманыч узак яшавдыгшш, :;ап хунари еврзнендигини, гудратлы, дана, лини голдаян аахс болакдагины хабар берйор. Экциклоподияныч берйэн маглуматларына гврэ, ол уч сани та-рыхы о су ей бэяиндан гечнрипдир: а/ Курзндан &чки сафха / довур /: Лукман бутпарапларыд уьак яшлы гахрыканы; б/ Кура.ч сафхасы: Лукман парасаглы дана шахыр, диндар; в/ Курандан сочкы сафха: Лукман кичияик хиккетли кыссаларыц гахрыманьг*-, диссертацияда Лукманыч терчимзхалыкы аныкламак учин ол барадакы хер хили чешмелер халкы свкетлер бклен денеадирилип звренилЛэр.

Лукманыч емрунэ дахыллы Хаглумптлар гумдогар здебиятыдда, хас хем орта асыр арап, парс одебиятында, сочра гунбатар эдебиятыцда зуа гелйэр. Срга асыр арап алымлары Лукмана тарыхда болан адам: Зю-5вд нослиндон, Баурич оглы, Анаамкц какасы, Абисоинияда^доглуп, Му— :урдэ гул болан шахыр дкйип беяп эдипдирл-зр0. йасреддик Рабгузы-1ыч "Кыссайы Рабгузы" осоринде 'Лукмадан Лавут пыгамберин деврундс :ван иахсдчгн айдыляр, Туркменистаннн Милли голязмалар клституты-ыч фондуныч 61 5-За. бук*;асындакы "Кысасыл-энбиясынца" иойле диййил-эр: "ХиЗрети Лукман хеэрэти Лавут алейксачам вактывда бар эрдилзр, атлары хебаиилэрдон эр^и"'4. 13у маглуматы бирнэче чешме тасснклаяр. . " атла китапда Лукманед аслынич S-эио велаг.тыкыч

)Се улкеспндендсги белленйэр. Ол ылмы 'Лакда алып, шол ерде хзм >адан чыкипдыр5. Сагди Образа "Бостаныц^а" rapa тенли Лук:ганы бир

1. Í3lam ansiklopediei. Islam Aleni tartli, cografya, etnogra-ve biyografya lugati. 7 eilt, Istanbul. Maarif toaelaevi, 1957,

s.

2. Абиссиния хззирки Зфиолияныч очки адыдыр. Эфиопия коне дв-эде гуодогарда Хебешистан, /.эше, 1Унбатарда Абиссиния атландыры- • «ыр. Араплар Хебешистандан гул гетирип сатыгщырлар.

3. Казак Совет энцяклопедиясы. 7 т., Алматы, 1975, 337 с.

4. Кисас ал-анбийа. СПБ., 1901, 2F2 с.

5. о.'

-ад-

байач оз гулудар ейдУп, она «а Я салдарандагына а:Чдя{^ . Зайыз Каиа-фаныч огли Ала Сафа " ^UaJl^JjííLJai " / "Дурлк тайпаларач шорта сезлери" / диен кигабында Лукманыч гарз тенли гулдугмка беллзп, онуч акыллы-пайхаслы херекети, иии билен гуллукдан чакандагыны бе-ян эдипдир*-. Сопучалык здебиятанач гернукли взкили *удайал ибн Няд Кураны ёюп окаянлара танкит один, швйле дийивдир: "Лукман абис-синияли гулдуга.чз гарама:-.".ан, асрайал огулларынач аклавчаса болуп-дыр, чунки ол "Хадасдакы" хакакаты гова й^ипдир'"3. Нсзайа болса иейлс языдцыр: "Лукмон хаким1мнг ранги кора зркандир. Довут алайхи-ссаломьинг сухбитига кушарраф^ булур зр/,и" и'ейле масаллара ене довам зтдирмек мумкин. Эмма дхтпбарла чеаэддерич бирнэчоскнич иол бир хакыкаты айткагы Лукманыч бизич эрамыздан ечки XI асыри; аха-ривда X асарыц баванда яшан шаходыгнны, кеканыниц Эфиопиядагына, Давут пагамберз везир боландыганн долы ыкрар эд"эр. Диссертациада 1укк;ан билен Давут, бу ики иахсыч фольклор гахраманы.ча еврулими та-оаха ве эдеби чешмелеркч масаланда оубут эдилйэр. Тарахы шахе хек-мунде еке Лукманыч барднгы айдаляр.

Лукм&н Уекимич тебипчилиг-и фольклоркан башланап, ол йсгендер Зулкарнайыныч ади билен багланцздараляр, Шочз гера нлымда Лукман FyxpaT Хекимич фолъклордака образы диен душун^е дерзпдир, Сочра оча Ибн Синапы хем гошупдарлар^. Себэби Лукманач аоланач Букратдагына, * Ззопдагани, Ибн Синадыгына ыкрар эдй^н чэшмелер езбзк, парс, арап эдебиятанда душ гелйэр. Масал учин, Лукман Уеким X"! аочра ченлн арапларын арасаедя хикметли сезлери екделик билен ерине етирйэк бил-гич хекмунде таналапдыр. ХИ асырда снанларыч йпти сезли гахраманы Эзобад алана айдалян басняларыч, розаятларач ве шорта созлерич 40 canaca Сирияда тергциме здилип, Лукман Уекимич адана гечирилипдир» И.А. Крылова« баснялараны арап дилине теркиме эдон Раскалла Хассан

1. Cai-дий Шерозий. ИЬръиятидая. Тошкент, 1976, 51-52 с.

2. Убайд Зоконий, Уухаммад Авфий, Фахриддин Али Сафий, Абул <±<арож. Хикоят ва ривоятлар. Тоакенг, 1963, 170—17Î с.

3. Еертельс Е.Э. Избранные труды. Суфизм и суфийская литература. M., 1965, 20S с. . , .

t. ¡»{угарраф - гошулярды.

5. Оз-оз урганиб доно 'улур. Донишманлар бисотидан хикоятлар, масаллар, хикчатлар. Тошкент, I9P2, 64 с.

о. Ибн Сина хаканда роваяглар. A., I9P3, 5 с.; Зелили. Сайла-нан эсерлер. A,, I9P2, 238 с. зе башгалар.

хем су дэбе вепзлы болуп, азхырич "Рлбарсач торбиоси" диен блсния-сака Гукмакьк адына бернядирг1. Лрапларин тэрвдкечигик тзрыхына нах-суо бу усул Уукмзныя фолгклор оОт.азанкн осас бабатдака ери .че'»за1.а-нан гич болмагыпа гетиритаир. Шел гичлигз осаслпнан халк ока езун-дан бэ21 Пуз Пил чскесм оси яаан Рукрат Уел¡-м билон еатз-дагыцдар. ¡¿сйлзликдэ, тараха иахслак гкммата, изузлы эдебннта га ран-

да фолъкларда хас кр йитипдир. Халк -"ухманы Бу крата баглап, онуч образаеда тэзз слы эмело гетирипднр. Ту ёл туркменлзркч арасында хас со зла болуп, Яукманы саглагач горагчасана еаруп, она комил хал-кы гахрыман деро:«;еснкз гетерипдир.

Букрат Хекимич Яукнан Хехиме гонулмагы у чин етэрлик мУмкшга-ликлер болугкар. Дисссртацаяда Хукман билэ н Букратын вз Букрат би-лзн исгзндерич баглэкымга, фольклордака бу гахрыманларач ддына аЛ-дылкн сЕжеглсрм траасформациясы анак че:лмолер билен догпмрилип ов-ренилйэр. Букратнч диче фсльклорда Лукмана гояулкп, язувлы одебият-дг ез тарыхыяы сзала.чдыгы ылма тайдлн субут однлйэр. Коя санла тараха чеьмелор, фольклор скжетлзри багланыл, /укнаныц тарахында бодан челер озгеркшлорин кануналайык сзбэплер", туркмен фолъклорывда Гукмакын тебиг. болша бзрадакы халг.ы эсерлерич тарыхы ве чепер эсас-лара такыкланяр.

!'бн Сина ченлк Тукман Хеким фольклорда ©кде те бил хекмунце та-яалаодар. >;еднцянада Ябн Си.ча пзяда бсльэдан ссЧра, фолъклордакы 1'укнан Хекимкч тебипчилчк барадакы таглыматлзры, эмлери хакака ве салка медицинаныч хасабана байлашацдыр. сшл Букрат Хеким ялы, турк-:ен фольклора ¡¡бн Синана аз бкпЯор, ол бейик тебибич медицина ба-!атда газананларана ¿укман УекиниЧ фольклор образана сичдирип гой-¡еригиир. Йэнз Туркменистан' .Милли голязмалзр институтыкыч фондунач с49-Ф ве букчаларындакы ''Шах Ала Сина" хем-дэ "Алы Сина -

бул Харух" диен ики саны голязмада Абу Алы Ибн Синанач емруне де-иьли'халка маглуматлар сакланап галыдцар. Бу осерлер хайсчдыр бир олязмадан гечурялоне мечзейэр. Диссертацияда голязмаларыч маглу-атлары алымыч терчимехалн билен деяевдири^чп эвренилйэр вэ бейик лнм хакдакы фольклор зеерлеринич илки Ибн СинанЩ вэ адына айды-звдыгы зсасландырыляр.

/1бн Синана фольклора атауан гуйч онуц дунйэ ылмына госан эгирт »а гоиандвдар, эм эден саркавларанич уммасыэ кеплугидир. бмпуни )вгеда гечирен алым алмач дурли пудаклармна дегиит Йуздэн говрак

I, Акэдзник И.!0. Крэчков^кий. Йзбраньые сочинения. 3 т., -Л., 1556, 163 с.

ылмы иши язяр. Онун бэв китапаан ыбарат "Кэселлерйн кануны", он еди китапдан ыбарат "Кесэллери бевермегян китаба", бизич дввруня-зе ченли саклашадык "Аристотеле дуиундирип", "Медицина адалгалары-ныч созлуга", "Сайга хаада трактат" диен ылмы ишлери дунйэ ылмыньп агтын хазынасына гирди. Эгирт ылмы-практшси эхмиэтли бу киталлар алыма гувдогарда "Аш-яьйх ар-раис" / тебиплерин хэкимн /, гуиба-тарда "врачларыд князы" диен белент адыц дакылмагына себэп бодды. Алигеря Данте "Тадра комедиясацда" Ибя Синаны Пголомзйид, ¿вклвдкч, Бук ратин, Галаквд атлара Силен бир хатарда тутяр. XII асырда лпан нспан арабы 'Лбн Туфейл аламыд Еердал турмасшде язан "Говун гетери-«идири огул хакда" диек траетатына романынвд ада одип аляр. Лбн Синаныч екуз ялы семрэп, сыгыр ялы молаян вспахан зиирлеркнич би-рини бедериш усулы^ Абдырахлан 1амынвд "Алтай хялка" / Сил-силят уз-захаб / поома^сынад осасина дузйэр, йэихур Микелаикело болса, "Еейлекилери голдап хакыкатчыл болавдан, Гален билен Лбк Силами голдап ялдыианад гсвы" длен' нет гасэгелйзр, "Эохмет менид учи к яша-макдыр, галан затлар болса барлаадар" диен пелсепэ улн алым арадан чыкыанха, онун тебипчилиги, шшы ээхметлэри, башавдан гечиреи вака-лары, эмлери барада ил арасывда роваятлар, ефсаналар зйдылигкыр. Белли алым Ю.Б. Исхаки бу барада шейле яэыгдыр: "Халк асарлар дова-- мавда ол хакдакы айдамлара, роваятлар билен эфсаналары, шорта саз-яер билен хекаятлара дорадилдирлер. Онун образы кем-кекдвн тэсин-яиклердир сарлн евувгинлзра гуриалан зфсанавы гахрамана еврулип-дир"1, Шу пикири A.A. Семенов хем айдапдар.^ Онун эсарлерине, дур-мушыяа дахыдга парчалара йбн ТуфеЯлид, Абдарахман Дакынад, Нызамы Самаркавданыч, Кованни Бокаччонад, Фахреддин Алы Сафанад эсерлерин-де бе ян эдилйэр. Оулар ве Ибн Сннаныл адана айдалян роваятлар ад, зфсаналарад парс, езбек, тэцик фольклорадда нэшхурдыги Ибн Скнааын дири вагты роэаят гахраианана еврулаедигине келил гечйэр. .Чуда алым билен Йигричи йыл биле гезан шэгирди Ал-58уз*ананыч бейик теби-бич дурмушына дахыллц язгылары долы масал боляр. Диссертацияда Ал-Кузцанынад ве бей леки адамларад '(бн Окна барадакы я^ га лары, айдан рояаятлара хзлкы эсерлер билен дэдевдирилйэр вз Лукман Хеким барадакы роваятларыч йбн Сина дегешлялери Яузе чакарыляр, тарыхы эсас-лари дикелдилйэр. ТУркиен фольклорындакы Лукман Хеким хакдакы ро-

1. Исхаки Ю.Б. Ибни Сино и медицинская науг.а. ¿упанбе,-196"*«-

52 с.

2. Семенов A.A. Абу-АлиШбя-Сина /Авиценна/. Сталинабат, 1945, 20 с.

-kZ-

1гятларЩ ве эфсаналариц аглабасанац Букрат Хе кж билен Ибн С и на в га в лид кгн1; окма олара айры дэл-дэ битеви фольклор образа хскнун-е баха бермегиЧ догра нетеде берйэндиги илма тайдан су бут здилйэр. укман Хеким хакдэкы фолъклор эсерлзричиц байлашышы, обрззач чепер пики звотмяси анакланяр.

Еабач сонувда Zy к папин, яти хакдп Иагтамгулннад вне суран пики-я дегерли алмы гезлеглэрич, чещмел^рин берйоН маглуматлары билон зцеицкрилип овреншгГ-эр» Мзгтамгула дорт кун дерт йузуч арапларда, арслардэ De кэ хит лорде йергунли сан боландагына билипдир. Абу Рей-1н Бэруни 6у сан билен багланыиакла юнан ровэятыиа "Хивдистан" эсе-здз гетирипдир. Борунинич пикиричо, икинди Лукманач, ягна Букрат ;кикиЧ асла се асе кок уряр. Брруни хиндилердзки Чатурщуга барэдакы 'ppyi; билен ез пикирина беркедипяир. Илки адамлар агзыбир яшап, • •ркы-уркгсиз, гайга-гамсыз дввран суррпаирлар. Еол девурде емур сур-к хеммз деч болуп, адамлар дерт муч Шя яшапдарлар. Соч-сочлар ын-нач ка>'бына яманлак аралаыал, ол илки ягямлкк билен денлешипдир, Чрз болса, овдан рустем гелиддир. Лдамларнч яви кемэп, дерт нуч-н дерт йузз гелипдир^. Исде.дерт муч дерт йуэ яа билен баглаиыпык-алны чаклакаларач энчекзеи гзтирилйэр во ¿ольклордакы Лукман Хе-чич яшмь; тараха ве эпики тараплзри чакинда дегерли ^аглуиатлар рилЕэр. Ссчра илкшщи Лукман барадакы дурли чешмелердо душян ро-■стлар Куранвд Лукман атла 21 —на;и суресинде айдалян дана пикирлер чен биле оврзнилйэр не б у роваятлара фолъклордаки Лукман Хеким би-i гагавдармала дэлдиги айдаляр". Лукман барада пейле нетидэ гетан-i.I. Лукман Хеким тарахы шахо. Ол бизич орамиздан очки XI асырын |ринд? X асырщ башывда явапдыр. Давуда везир болупцыр. Бу ¡аахс |ада роваятлар вэ эфсаналар дини вэ чепор эдебиятларда сакланыл ицдар* Ол дано, нутик сэзленэге екде гахрпман. 2. Лукманач тэ-ч«Д51к спраг.ака ишдэснни илки Букрат Хеким ачнцдар. Фольклорад ки рсушине лайыклыкда, Букрат ..укмана еврулип-гоиулып, Исгевдор карнайан билен япытдаа болуп 4aKuroiHpj Туркмен фольклорандакы

I. УбаЙД Зоконий ве башгалар. Хикоят ва ривоятлар, 20-21 о.;

вдов М. Сарчашмэдан тоичилар. Тошкент, 19г'', 39-'Ю о.; ено шил:

змалар ибрати: алломалар ва иоирлор хаквдаги халк афсона ва ри-

глар. Тошкент, 1982 , 7-18 с.{ Оз-оз урганяб доко булур, 35» 54,

5. ве башгалар.

2» Каомов А. Баруний ва адабиёт. Тошкент, 1974, 53-54 о.

Хуккапвд тзбип болша хакыддака сюяотлер Букрат Хекнм билен багла-нааыктгвдыр. 8. '.1бн Синанвд дунйэ алмында, хас хзм и едини над а таза-наи устунлиги халкыч яданда ©чугеи бояуп бзрян Хукмана гурбат беркл-дир. Ибн С:;на хакыця.акы фольклор эсерлзри кем-хзкден Лукманач адана гечип, битеаи фольктор образы знеле гелигцир. Ч. Лукмзныч фольклор образы м'лфики, романаиги, реалистик гахрымака мах су с хэсиетяорк" езундв «змлзп, долы эпиклеиэн, эсасында уч саны тарыха шахе ятян езбо?уялы гахрамаздыр. 5. Лукыана дкни эдзбията атаран гуйч tic ланки перед гсдилик практикасыдар. ислам илки Лукмана егунич баПдак ге-териждлоринич бири здипдир. Букрат Хекик билен Ибн С и на Лук;дкк дн~ ни. эдобиятдан согруп алал, оны фольклор гахраманана эвруцдир. 6. Туркменлер Лукман Хакими тебиллерич тебкбп хасаллалдарлар, Магтам-гула бояса "дунйэнич тебиби" дийяп ат берипдир. Халкыч ацанда, онуч чепор доредвдитагиндо о? шейлелигине хек галагиар.

.!к'.:мг;и бэлумкч икинвд бабы

дийлкп ятландарылып, бу банда этногаиетики яе тарахы роваятларыч векили Эрсара баба бн*ек Коймкр керуч фольклор гахраманана ©зрулиши, олар барадзка ск:;етле-рич трансформациям барада ылмы пикир Яэредллйор.

Туркмен алкывда халкыч этники гелип чыкааш, милли айратанлак-лара, дил бзйыгы, айра-айра тайпаларкч геяип чыкииа, одоби мираси барада эп-эсли ил одилди. Тирз-тайла тарыхы турккен халканач тарыха-дар. Эрсарыларнц шеглбшы Зрсзры баба хем хениз оэреьящзн, тара-хаи чан.ана чу::Уп ятан аахсларач йтридир. Ъу шахе барэда анак тара-хы маглуматлар аз. Халкыч арасывда айда"ян роэаятлар, зфсаналар онуч тарь'хана б5зич девруиизе етирипдир. Абулгазы Бахадур хан Зрсзры баба хакдакы иаглуматлары гадымалагы, ахти6ap.ruлыгы бллен унсучи чеклэр. Абулгазыныч- берйэк каглукатяари ве халкыч бу шахе барадакы дереден эсерлери Эрсары баба над лиан тарчхы жахедаганы акрар здйэр. Абулгазы хеР.ге наглумаг бэрйзр: "...Гулха^а оглангары Зрсары бай. • Анын уч оглы бар эрди. йналгазы ве Зейнуягазы ве Цустафагазы..."1 Абулгазанач берйэн маглумэтлариныч гаиматладагана а^тмалыдарас. Онуч огузларич тарыхыны евреимекде кехук а л.; кете ээдишни 3.3. Бар-тольд, Г.И. !Сарпов, С.П. Толстоз, А.¡0. Якубовский, Р. Рег-ебоа, А.Н. Кононов, Х.Г. Кэроглы ялы дунйэ бел'ги атымлар вз зэхмзтлеричде

1. Абулгазы. Еецереи Тэраккме. 'lana тайярлан Р. Резцебов. А., 1992,'91 е.; А.Я. Кононов. Родословная туркмен, сочиноние Абу-я-гази хана хивинского. М.*!., I95P, 69-70 с.

„бэллзпдирлзр. Азу в Чекмэ.чзсиклк Зрсара баба барада бзрйэн маглу-матлара халкад арзсшцака фольклор эсерлзри билен угурдаш голйэр. Диссзртавдяда Пурли'Рвез огхунад, Гур бандура и Чара о глупа:;, Балш Бадрангули оглунад, Ч.-жметдурда Бортик оглупад, Дгмар Язмзммет ог-лунад, Назар Аман оглунад аИдзн фольклор лсзрлери тлраха язув яди-гэргиклоринде бсрилЛэн млглуматлар билен дедеьдирилйэр. Эрсара ба-бачын фольклор гахрымчнына взрудиаи ызарланяр. Бзртагыч н?твдесин-де, чТрсараниц тараха шзхслыгл, пайхасла, дана, эдермен бай адал болаши»га алма тайдан су бут здилйор. Ол ез доврУиид алмана, влиянии биркомсиз оз^егдирипдир, муридлзрид голязмасаны, еодра голлан-касана арапчадан торздме этдлркпд;.р. Еяермзнлиги, сзркердилик ука-ба билен деуугдешлеркне зе окнам сонкы неоле герэлдэ болуцдар, Ол аграрлылагад, кзнагатдылап-д, сабар-такатлалигид, согабад ве тоба-" над хак зеси хэккуддз халкад калб-лгдан ер алапдар. Ои розаят гахра-мака бслмак б/лен, эрсары тайпссалад баыыны г;емлан, онуд зтнкки то-парала эмелз гзтирзн паходир.

Туркменлзрич отаики тарахн Кеймлр кэруд хаи ада бклен багланч-закладар. Зкмэ с этникн топаран пззбазанда дуруп б;:лмзддир. Муда 5Эрск халкад тарыхивда гахраканчалага, угуртападалыга, дилеварлага, адомкэрч::Л!ги, сзркзрдолш бааарнага билон амакла ер алаадыр, Кей-чирлд эдормен^ига б/ спики, шол бяр вагтд!., тараха гяхрнмь.,чалык-i«p. Кода 1\зрэ ол-халкы хиссанвд тарахинда гахраманчалнкли образ «екмувдз кзнала гелипдир. Онуд здерменлигн чепер эдэбиятда васп 5дилкгаир:

Зуьуба:

Оэазэдар болу л длзи-дахадда, 0'~> илиядэ хек ми йерэр розана, Зйямадда гагам гелди ачана, Кзпилр стла сахапкаран гсчл лд.«pf .

Магрулы: Квймир огла Анламедщ, Хем о л Эсен Таган йарсун^. 1

Ол барада алма эдебиятда эп-эслп мзглумат топланнпдыр: Г.И. Карпов: "...талантлы легедцар гахраман Кейчир деруд ёл-

1. Атаев К. Заебк тапацдалар. A., IS0O, 27-2Р о.

2. Гурбаната Магрупа. Довлетяр. A., I97P, 119 с.

баичы»ыгывда текелзр Ах алы оелэй9рлер"*.

Хагк роваяты: —"Кеймир кер Зйран земинде Кедир яа билен бир девурде болуп гечен адам" . "Кеймир коруч аслы-ези туркмен, туркменки хем утамыш дийлзк тайпаеыддан, утамыцца хем Акдаиаяк дийлен обадан, Акдашачкда хам гызыллар диен тиредек. гызыллар дийлен обанын платы Кеймир керуч ез несиллери болмалы"^".

. Мухаммет Гусейин Годдуси; "Нздир та Хорезме Гюриш эдеэде Кеймир атлы Туркмении эдермен серкердеси бкле^ дуиувды. Окуп оир гэзи кер боландан ссц^сна Кер лакамыны дакыгдырлар, Бу севемде Недир оны зсир алды. Кеимирич зцогабы Кедиркн гозпущен турды. Ол они есирлик-ден боаадып гойбердп"^.'

Л» &кыев: "Кеймир г.ер текелерич учгш. :;з'ар тире си еден болуп-дыр ве ол мундан секиз арка еч, ягкы 200 йыл чемеси озал ёгалып-дыр. Бу сан ХУЛ азырыц ¿ртасыыа габат гелип, Недирич ыалык сурэн дэвруне якынлааяр. Кеймирич ады билен багланыаиклы вакагар хем Нэ-дир олевдек едки девурде, ягны XïHi аснрач бнринзд ярымында болуп ге-чкпдкр"Ч ■

Ш. Халмухаммедсз: "Кейкир душмана диче бир квзгир гылыч билен го ре и эдип чэкленмэндир. 11.0" санда ол чун пайхаса даянян Яити саз-лери-де шье гирязипдир"'.

Шу айдыланлер КеймисрнЧ тарыхы, яшан деври, эдермен»ига барада бе-ли и бир кети^э гелмэге муккгкчйлик ús рйэр. Кеймир барадакы халкы ссжетлерич трансформациям, образы онуч тарыада хем-дп фольклорда мынасып оркуныч бардыгынз долы кепи л гечйэр. Лиссертацияда Кеймир!« фськлора душуви, хэсиетинкч кек-кемден зпики гахрыманчилыгвд саз севе инки укал, шорта соз гахрыманларына махсус атаматлары, чепер тортери сичдириши, пуларыч эсасыдда Кеймир хакдакы циклич омеле ге-

1. Карпов Г.й. Очерк по истории Туркмении и туркменского народа. А., 1940, 15 с.

2. ТМГИФ, £ 667-Ф буи,а ве Недир на хакындакы роваятлар. Чапа тайярлан А. Шредов. A., ISS2, 59 с.

3. .йкикиев А. Очерки происхождения и формирования туркменского народа в эпоху Средневековья. A., I9SL, 162-163 с.

Н. .Дкикизв А. Очерк этнической историк и формирование населения Ккного Туркменистана. По этнографическим данным. А.; 1977; 1с.

5. ХалмухаИ'.едоЕ Ш. Туркмен халк гаорынык ве сатираоыныц жанр езбокушлылыгы. А. , .1977, 52 с.

лип, онуч эпосяалмак пурсзтазда гг*андагн дегзрчи масаллар аркала субут эдилйэр.. "Горог*ы" эпосыяа ве Герогла хакдаки хекаятлара йуз-ленилип, бу ига гахрыманач арасыздаки баглзпишык туркмен хагк гах-раманчалаганач тарихы-генетики есупгл зсасавда анык^аияр. (Сугарыч эсасанда ровалт жанрында эткогензтики ве тарыхы дурмуша дегиали халкы осерлзрич чег.ер трпнсформациясы йузе чы'<ариляр.

'И. к и над болумиН учу!Щи бабы "Мзгтичг^л^ха&ыщш^ы^овсаиар'й!

багасланяр.

"оваятлзрач тарахи оарла чеперчилик зво^сииянч гечен тзрыхдыр. Чагтыигулы яла анак, бзйик шзхсает хакдока роваятяарач тарахы ве »пита зсаса хзм чатшараклыдар. Захар хакандакы халкы зсерлер тара-сышк билек эпиклигич» мл-тлилик билон интернационзляыгач, ахлак гел-?епе би**ен социан ^акнысыгыч сазлаяшхлы утгашмагы ссасавда кемзла ^елен битеви чепзр циклдир.. Онуч генетики к&ки туркмен уаякынвд дур-[ушыка, гцемгасгчилик ачана, ахлагина, медрниетине, соз, саз сунгаты-га, иуларач галкы.часына эмеле гзтирЛэн гУйчлоро, чаымелвре эсаслан-;р. !Зоп гуйжун эссе-боя гзлмага болса, халкы осерлерде гес-гени Маг-нмгули:;ац ада С'.тлен багт'анапикладар, Ду хакнката гэрэ, Ма^тимгулы-;ыч обрязч, бир тарапиан, сададыр, анагдар, икинжи таралдан, чалс;-имлвдир, зпиканкч дэбинэ, рсвзят жанранич айратннлакларана эзрдилен-ир, И'онун учин, и лиц ну бзбаэда бейик кахар хакавда айдалин'розаят-арвд дерейшинв, кем-кемдеи д«ло душуп, чепер халкы эсере евругаши-е, оларда дурмуо хакакатыцыц чепер хакиката гечишине айратан унс эрилди. . .

Магтамгулы хакандзка роваятларВД №ографик яйрвпы гич 1о.*ул, зпер тарах« эсасн белли бир система лайыклыкда омеле гелипдир. Ша-ирз, онуч зсарлерине болан чэксиз сейги, тепнзлик роваятларыч тема-=!ннц бай, орине етирияделерич коп богмагы.ча готирводир. Бу болса хал-1 эсзрлерич ди*1ен-диле гачип, йергу.чги халка эсэрлере еярулчегинэ 5 циклгеамегине очайли перт доредипцкр. Ь'ахырын эсерпери яла, ол ишндакй халка эсертер хем адамлары бипарх гоймандир, явтагына, гар-игыгыьа, социал ягдайана серетаездзн, иахар хакавдака роваятлара жнэ етирмэге, бдлиоге хевесыклер кт болувдыо. Шу ягдай роваятла-оаренклиаика хем дахалладыр. Бу угурда И. Кэсэеввд, Б. Гарраевак, Нуралыевин, П. Агалыевич, С. «'¡арадовыч, Г. Куиевич, К. Мырвдовыд, Аразкулаэвкч хызматлара утудар. диссертацияда алымларыч, яза^ыла-Ч аахыр хакывдакы роваятлара гарайаклары ылны эсасда барланыа, о"а-4 устунликлери ве сзлори геркезилди, роваятларьщ чеамелик хэн-

-ЛР-

-де чепер-эстетикк хазмаглары арка*а су бут эдилди.

Ыл,чы-о'ариаг Хзгтш-'.гугунщ фольклор образанш; уч саны чевмэ-нич асзеанда кекала гелаздигини, сюжет/ерин хем шу чеакелер эсасында дерэцздтаки Кузе чыкарды. Еиринди четае: Магтамгулынац шахт-сы дурмушц, мазгал^. ягдайа оарздзка терзпякеха^а дахылла вахалар-дыр. Бу чесмс терадмахала дахылгы сюкеттсрпч деремепше, сбразын анак хэсиетден, хзрэкетден даа^аамазлыгина гвс-гэни хемаят эдип, вахыр хакандака роааятларац тарыхы.тыгака кспкплск5иркпдир, саран субуг эдиедльс, тасса«гп«:т;ылц;с фуикцяясины гУйчгенЕнригцир. Себэби Еахс.^ар хакандака роааятлар, эфсана*ар г"взбанана аахсыч шахсы ве «смгыатчияик хазматларандан атып гайдяр, ¡.ахсац дур?:ушана дахачла хайсадыр íwp заха и.*ки дкле ду1№Эр, ссНра ол икинда, учущи роваях-чыиыч psnepTj челер^ашйэр, ровзята оарудйэр. Кагтимругы ха~

качдака рсва^ттар хек гезбапына илсикчи чезмэден - Кагтимгу *анш( вахса дурмуяывдаи, мангала ягдайанда.ч а-'ап гаЯцаддыр. Содра роваят-чалар" захар хакандака чепзр гуррудларинич оруси.чк ганз^дшиир^зр. Ьейгегакде, роваяглар дилден дкло, носи^ден чеоге гечип, фолькле-рац розаятча^аг. аркана гоьуап гидклдирлер. Роваят жакрыныч есу~ ькне махсуа шу эвогевдя розаятча?ардан уссатлига, тэзе гезтег^ери •rasan одипдир. 2у ерде ¡гахырцц чепер образина баЯ*аш;;.армага икин-2;к чеиме - иахарыц двредщилиги кэмеге гет.вдир. Образьщ немала гелкэг.гндз сахариЦ дередиздлнгинден демуп чикяк «впер аака^ар, ркк;: гахрыкаяад руха ехвалаткла, пеки.'чне дахи.та ой-пиккрлер Нат-тымгулынач чепзрчиляк, филссофик дунйэси ве роваятчашк, мифсогик мазмун ула хнзыаты еринэ етирнцдир-

Роваятчапар Митингулкнац сахса дурмузака скуй двредивдт-дги. билзн уссатларча утгаадаркага, гайтевдае, й:тови челер образ де-реткеги бааараддархар. Роьаятчигар .¿ах'ыр хакывдакы розаят"ары ро-ваят ганрапач тебнгатына иахсуо чзпер серкзделзр, тзртор бк*он бай-лашдарагрыр. Днйизк, Магтийгул*яач фольклор образанад кзмил*ешме-гине, спхетлэр1Я цикыешегшв эртеки хзензтеиз xarsa киссаларан газанангари сицдирилкпдир. Бу бо-'са гчук.\:: чеьмзддр.

^агтамгуны хакакдакч роваят^арда во онуч фольклор образанда ёкарка уч чосие сазг-^гахуа «г>.?енип, хаэтш ьс-зр^ерич тей;гата.чн, б&а.'асичаны кзегеттайза осаса ¡venara озруливдир. Себэби шахыр ха-кандака роваятлара^» ве гфсакагарщ тараха эсаза анык uaxca Маг-тамгула дегаплидир. Пу дегкк»клг;с рсваят'пра тарахэ беглагдыр, чепе р эпики бсуспч, ерли агэрт,рр154. анык хадысаларач ве зат^арга-; эсасында йузо чакиагана гетрипдяр. С/на ."айыкяикда чзазр опака

эртекилердэки,' исрта сэзлердэки я*ы гид метана, чеперчилик дун-йэ 09 болуп билмдндир. Онун тарнха жылавлананлагы рсваятларач чэнмотик хазматаны гУйчлэндирип, диплома с роваат закасыкин анаклагына бо*ан кнаюкы берккдитаир. ь'агты.чгулы хакакдакы роваят-ларыц пззбааыны уч чзпмеден аляадагы хзм лу зволвдиянач нетвдеся-днр. йойло айратинлига эсасланан хзпси эсеряор роваят канринац умумы гемоткки есупхня кабул эдил агип, ояарын дэрейгм, эволюция-сы, тзмз байдага Магтамгуланал челер сбразалда, онул ахлак гоз-«зглзринде, ынсанлервзргиглкде ве взталчалыганда йУзе чакацдыр. !5у хзм тарахи шахсар би^ен багланьшаклы ортеки хэсиотсиз халка кысса*арач сонка улы байтдыэы аз осуа зво.тцлясы болупдыр. 81ода герэ диссертацияда иахар хакандака халка осерлерэ эдсбкяг билон фольклоуш!, хакыкат билел чзлор хакакатыч арасандака здпри хокмундо гараляр, шзхарач адана айдаляк эсерлерич хакыката ве чепер хакыката гатнашиги нэтмдерлк чош'енйэр.

Диссертант рсваятларац хакакатыны уч саны чепмэшЧ эсасанда анакламагад олыл нетит^з берйэндигини бзллейэр вэ роваятлары тарых, шахцрад терпима халы, дередедилиги хем-дэ фольклор спхетлери билен денеадирил овренйэр. !ily барлагнч нзтижесинде автор Магтамгуг< ба-радзкы халка зсерлерич туркмен роэаятчалак мекдебивдз тутян орнуна кесгитлеПор. "Уагтамгулынш; ковум-гараддашы, мапагала лгдайы, дур-му!ла, дост-ярлара барадака роэаятгарад доройщи, тарахы ве чепер эсаслара диче магтакгулыианаслара дэл-де фольклоршынаслары ве глЧ оки^ылар кбпчулигини- газиклал\ыряр. Диссзртацияда Магхимгулынац машага ядайы барцгакы жзделли месе-ге^ер орта атыляр г у олара чепер халка маглуматларац гошяь гошавдн,.гымматы анык мисаллар билон дуиучдиралйэр. Магтамгулынач яплыгы медресе деври, ханлар-дыр ша^ар бнлен яупуиикщрц,. кэбир шагарларыч дврейши хзкандакы росаятларач маглуматлара дечеэдирме лланда барланыл, халчы маглу-мзтларын, Магтаг.гу'чннц ©нруни se дередодилиглни эврешекдэ гимнами чешмедиги ы*мы тайдан эсаславдырыляр, Бабыл сочунда шахарш; фольклор образаныч айратанлаклара кесгитленилйдр.

Лвдч "Кетидесиназ'' иртеки хэсигтсиз'ха,"ка кыссаларщ тары-хы-генетики эво.тцияса, поэтикасы барадакы ылкы- бзрлаг жемленйэр, сртеки хэсизтсиз халка кассалар тарах- билен фольклора бир-лешдирйэн чепер кэпрудир. Ояарда халквд дурМущына, этники гегип чыкашына, ата-бабаларамызач дунйзния, «анлы-цандарларыч ве гайра гегип чыкыш, дерейиш билен багланашыклы этногештики, етиологики.

косиогоники гараяыш*арына, .дгпукцелеряне доги в-и гсдьмы маглу мат-тар сак'аиыл, галкгщкр. Уаткы кысса>гарын бу толарыада хаЯсадыр йгр тарыхы ваканнч, ээхсыч я-да ер-юрт, тяре-тайла... ат^араныч япан- . дыгаиа, боландыгины, га.*анднгына су бут этмек, тассык"амах гуйчяи бсуп, чепер эсзргдк гамматаиа кесгит'ейэн эстетики функция она баглы йуэз чнкяр.

Эртеки хэсиетсиз хатка кыссаяар "я з а л над ык" чз пе р тарахдар. бзбавдак Ту рхменкстанич тарихыны, дэп-дессурыны, чепер ру'хы ае мзде™ мирасынм евренмекДе о*ар гыкматлы чеике хекмунде улы эх-миете зедир.

Кймп-тар:

1. Туркмен фо*ьк*ор прозасыныч тарыха эволюциясы. Монография. А., 19Р2, 1-155 о.

2. Рсваятларда гарь'хы вахе*ар. ,Чинограф«я. А., 1592, 1-205 с.

3. Епюсн образда эаоясция» Коногра$ия. А», 19Р0, 1--69 с. Сейди ве халк двреднчи*иги. Бросьра. А., 1976, 17-2с с.

5. Мзггыкхулы хакывда роваятлар ве »егездатар. Ч*мы Яага.чда. Д., 1583, 1-194 с. _ .

алиа макага'ар:

6. Кемине аз от хакывда аДдылян роваятлар. % хитавда: —Кемине-200 йы*. А.. 1971, 226-235 с. .

7. ;.5этаж,и хакывдакы ролаятяарын айратын',ак»ара. Еу ккталда: —Ан-нагалыч Мэтмси. А., 197Р, I 53-161 е.

Я. От преданий к элосу. Шу кигапдаг—Дяангар" и проблемы эпического творчество тюрко-монгольских народов. !•!., 1980. 156-202 с.

9. Роваятяарин ве з»егевдаларын кабир айратыняага. —"ТССР dk-r.au, хабар тары. ВСенгаетчияик шпдоарВД сериясы". 1974, £ 5. Рб-89 с.

10. Рсгаятлар би^ен язув здебкятынац арабаг^анакыгы хакывда. —"ТССР иА-ныц хабар'ары. Демгаетчияик ы.»ык»арыц сорияса", 1575, * I, Я-б*» с. * "

II..ТУркмзн халк роваят^ариныч тарыхы кеклери. —"ТССР иА-кач ха-

барлары. }'емгаотчигик ыгих*арВД сериям", 1975, * 92-96 о. :2* Торог^удан пу гун агып тилслми". üiy китапда—"Сейятназар Сейди". д., 1979, гъг-гиг с. •

LS. Сейди ве фольклор. Яу китагща: —Ззтакчы шахыр Сойди. А., 1976, 149-1 59 с.

[4. Зо^ьк/орная проза как источник письменной литературы. —"ТСС? НА-нш{ ::абар*арн. ^емгазтчигик ы?ам»арВД ссрияса". А., 1979, í 2, 45-Я с.

[5. Предания а исторических памя'.-никах. —"Памятники Туркменистана", 197Р, i 2 /26/, 16-17 с.

[б. Некоторое особенности использования неска?очной фольклорной проза в туркменской советской литературе. —"ТССР fiA-ныц хабар "ары. демгаетчилик ыпамларад сэридсн", Т9р0, JE 2, 45-3 с".

17. .тегзнда"зрын вэ ровзятларыц поэтик езболушлылагы догрусанда. —"ТССР dA-нвд хабарлары. Кемгаетчилик ыгымларын сериясы", ' 1SP0, Z 5 , 52- 59 с. -

1Р. О классификации народных предании. —"ТССР ЫА-нац хабар*ары. Ймгиетчилик ыяымгарац сериясы", 1982, Я I, 90-94 с.

19. ¡¡¡ахырана ¡аахсает. —"Туркменистана« аядларьг", 1983, JS 9.

20. 'Ллкинжи "укманац тапыхы барада белликлэр. —"ТСС? ЫА-нын ха-бар*ары. Р^мгаетчишк игымларын сериясы", I9PP, £ б, 53-60 с.

21. -тукманш; тарахы хем фолъклср образы. —"ТССР fcíA-нВД хасарлары, №мгыетчи*ик ылымларщ сэрияса", 1989, JE 2, 52-59 с.

22. Эртзкичи'Мэммет Гадамовиц репертуарынын кобир айратыилыклари. —"ТССР iiA-нач хабарлары. демгаетчилик ылымларац сериясы", 1589, JE 5. с.

23. Лбу РеЯхан - гу.^ер сувы. —"Саглык", 1990, Jé 2, 10-11 с.

24. Дкнйэш анк эден'ервд дерщущиси. --"Саг^ак", 1990, X 3, 4-5 с.

25. Туркмении ор оглы. —"Сиясы сехбетдеа", I92I, í 2 , 34-37 с.

26. Эгартлерин утанавда. •—"Саглык", 1991, £ 2, 12-13 с.

27. Ади этоме я« сатан. -—"Саг-лык", 1992, JC '>, II—12 с.

2р. Ха"к диливде. ¡¡¡у китац^а: —селили - 200. А., 1990, 202-205 с.

29. Фольклорные рукописи двадцатых годов. —"Памятники Туркменистана". Автордап. 1976, J6 2 /21/, 16.17 с-

C-Q. Туркмении бейяк о г "а газак халкыкач арасчвда. Еу китапда: — .'.¡агтымхулы - 250. А., 1989, Щ-3. с.

51. Гозт чешие. Еу китапда: —Туркиен халк дередвди^иги. Кептомлук, I том, д., 1993, I-S0 о. Бнумчиликде.

52. Свзбаши. ¡[у китапда: —Туркмен халк доредизи;и»иги. Хрестоматия. I китап. Автордаш. А., 1992, 1-17 с.

с1лми доклэдлар ве тезис-^ер:

53. Об использовании фольклорной прозы в туркменской классической литературе. Туркологларыц II Бутинсоюз конферэнниясынщ йыгык-дысында: Твркеязычкыа гитературы - история и современная .'"итв-ратуриый пронес.. Алма-Ата, 1976, Р9-90 с.

34. Нормирование и развитие, туркменских преданий в эпоху феодализма / XYS-XIX вв./. Бгтанссюз над хонфэренция. П!у Лыгынцчда: Фольклор и историческая действительность. Махачкала, 1976, 74-75 с.

35. Историческое и эпическое в преданиях о народном герое туркмзн Кейипр Кора. Туркологларын Щ Бута «союз конфзренциясызда эдияек доклад. Дачкеет, ISP0.

36. Историко-гекзтаческая з золения нз сказ очной фольклорной прозы. Турко"рг"арьи 1У Бутинсоюз кокференциясаэда зди^ея док"аа. ■-•■'] йыгывдвда* Вопросы советской тюркологии. A., 19В 5, 267-262 с.

37. Розаят*арыч тарыха кекуни азарлачагач принцкп»ери. Ял алынларыч Респубгниан конфер енциясывда эдилен доклад, -у йыгывдыда: — Туркмен фило^огиясынын актуач кзеэ .тетери. I богум. А., 1974, 59-61 с. • ■

ЗР. Эртеки хасиети бо»кадак фольклор прозасынын классификациясы. Яш алымларыч Ресдубликан кснферекциясында эдиязн доклад. Су йагандыда: —Туркмен йи*ологаясынвц акту ал меселеяери. 2 бэлум. А., 1975, 41-42 с.

39. Герог*и хакнвдаки хекаятларда хаях вдеаяынвд аахиелениши. Яо алым«арыч Республика» конференииясында од и лен доклад. Иу Пы-гкедзда: —Тезисы докладов 1-ой научной конференции молодых •ченых аН ТССР, посвяшэнной 25-летию АН ТССР. к., 1976, 'А с—

НО. О.раиение исторической действительности в преданиях. Яп а*ам-т*арыц Республихан конферояциясаода эдилен доклад. ®у йагыеды-да: —Тезисы докладов молодых ученых, представленных на 31 Рее-

пубпкаяскув конференции молодых ученых Туркмения, посвященную 50-тотию ХХСМТ. I бвят. А., 1975, 60-61 о.

41. Эртеки хзоиетсиз фольклор проэаоыныц тарыхы-генетаки зволсодя-сы. Яи агам тар ид Республика« конференциясывда эдилен доклад, Шу яыгывдвда: —Республиканская научно-теоретпчаскан конференция молодых ученых Туркмении, посвященная бО-*атип ВХХСМ. А., 1976, 49 с.

42. Магтамг/ла халк ядында, Магтимтуланщ 250 Аылзшгына багышланан ылмы конференцияда здилзн доклад. Дэртгул» 1^3.

43. Хекаят жанрынвд айратынлаклара, Магтингула адаадакы Тгркмзн девлег угавэрсагетянкц профессорлар аз мугаллщтр соотавыниц ТССР-вд ве ТКП-ниИ дбредилмэгпшя 50 йцюгнгина багашланал XXII ызгны конферэнциясывда эдилен доклад. А.» 1974.

/ясоертантда чап одилен вялэркнз язалан санлар:

1. Дурдыева А. Тарахц хакшеатщ цлца дерчеви. — "Здебляг вэ оуи-га?", II июнь 1932 йал.

2. Мэмкотгсумаза А. Ыхлас. коинунист", 19 апрель 1986 йыл.

3. Ягды Г* Роваята еврглен ©мтгрлзр. —"Яшлык* д., 1592,-5 II, 63 с.

*

4. Хатою в А. Роваятларш* озболузтш дорчевн.'\—"Дапховуз хабарла-рч", 6 ноябрь 1992 й. ■ .

5» Нухадов Г. Чакламаларыц адйрсывда хакыкат бар л~да она-до мен Мэкем хакыада. —-"Нзскл", 22 кзЯ 1993 йил.

АННОТАЦИЯ

на диссертационную работу кандидата филологических наук Баймура-дова Аманмурада на тему: "Лстгорик.о-генетическая эволюция и поэтика туркменской народ::сй прозы", представленную к защито на соис -каше ученой степени доктора филологических наук по специальности 10. СЕ .09 - фольклористика.

с англ та состоится "____"______________;__1994 г. в "_____"

часов в специализированном совете по защите докторских диссарга -ций Института литературы им. Магеымгулы АН Туркменистана, 744000, Аигабзт, ул. Гоголя, 15.

Акт^алькос2,ь_тамы объясняется её малоизученностыо в туркменской фольклористика. Мифы, легенды, сказания и прадания - самобытнее и своеобразные жакрн туркменского фольклора. 3 них хранятся бесценные сведения о мировоззрении, верованиях туркмен, о формировании и развитии их художеств энного сознания, о природных явлениях, исторических событиях, личностях и др. Эти жанры специально не исследование!. Актуальность изучения мифов, легенд, сказаний и преданий, цели и задачи диссертации определялись этой необходимость».

- всестороннее исследование историко-генети-ческ1:х корней, типологии, поэтики, трансформации туркменской фольклорной прозы; определение жанровых особенностей мифов, лэгенд, сказаний и преданий, конкретизация их классификации, исследование трансформации образной системы фольклорных сюжетов об исторических личностях.

Ш12££я_новизна_аиссе1)тацин состой' в том, что в туркменской фольклористике несказочная фольклорная проза исследуется впервые. Научно доказано, что мифы, легегаы, сказания и предания - важный источник изучения историк, культуры, обычаев, национальных особенностей, искусства, языка и литературы народа.

Важность исследования этих жанров определяется тем, что они могут служить источником определения общего генезиса исторических корней, типолыии, "оэтики и системы образов несказочной фольклорной прозы тюркоязыч-ных народов, способствовать развитию туркменской народной словесности, её познавательных, эстетических фук-.ций, служить надежной

¡азсй дальнейшей конкертизагаи некоторых проблемных вопросов ху-окественнсго и общественного сознания народа. Монографии и кауч-[ые статьи автора используются в преподавании туркменского фольк-ора в вузах.

Диссертация состоит из Введения, двух разделов, семи глав, аключения и библиографии.

Во_вяе,дении обоснсвивазтся актуальность темы диссертации, пределяюгся её цели, задачи, теореыческое и практическое зна-енио к новизна.

П§.1ЭЙ_Е32Л§£ - ^1стоо^^Г9нетическая_м 2§5£-^232й£_Ш?Лйзочной_фйПъклдонрй_П£озы'', состоит из четырех лав. 3 них исследуются: I/ происхождение, развитие древних ми-ов туркменского народа, влияние их на другие фольклорные жанры, / жанровые особенвостя, историко-гензтическая эволюция, типоло-ля и поэтика туркменских легенд, 3/ жанровое своеобразие народах сказаний, их вдвйко-тематическая направленности, V истеричес-ле корни, своеобразные пути развития жанра преданий, их взаимо-вяз с историей, этнографией, археологией, топонимикой, народной здининой; даётся классификация, периодизация; характеризуется южетный строи мифов, легенд преданий.

- "Зоз1мк'1овенив^_тп§зсф£ 1ация_и_фор-тсв^б^стоЕИче^их^лч-гстлх" сосголт из трех глав. В них исследуется формирование и разбив фольклорных сюжетов о Лукмане Хекимэ, Дауде, Букрата Хекиме, 5н Сины, Зрсары Баба, Кеймир Кёре, Магтымг7лы. На основе конкрет-« фактов выявляются пути превращения этих личностей в фольклор-« героев, образования цикла произведений о них, историческая и тожественная основ этих произведений, важность изучения предагий »к историко-литературных памятников,

3 заключении формируются выводы по исследованию историко-гене-1чесхих, поэтических особенностзй и системы ооразоз туркменской зльклорной прозы. 1