автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.06
диссертация на тему:
Казахский речевой этикет

  • Год: 1993
  • Автор научной работы: Кобланова, Айман
  • Ученая cтепень: кандидата филологических наук
  • Место защиты диссертации: Алма-Ата
  • Код cпециальности ВАК: 10.02.06
Автореферат по филологии на тему 'Казахский речевой этикет'

Полный текст автореферата диссертации по теме "Казахский речевой этикет"

'РГО ОД ' . ■

(л /' г; г* if *

' . . ‘ КолаазОа кукыгында

Коблаиова Айнан КАЗАК СЄЗ ЭТИКВТ1 Намандыгы -ю.02.08 туркі тілдері

Филология гылымдарынын кандидаты, галами даревесін алу уиін дапындалган диссертациянын

авторефераты

Ализтм, 1993

ГЫЛЫМИ «0Т8КНІ

Ресми оппокенттер

Филология РЫЛЫНЫНЫЦ кандидаты, доцент -

Казахстан Республикасыньц гилымга ецОек с1Н1рген кайрат!<вр1 ,• Казак-стан Республикасы Улттык галим ака-деиинсынын корреспондент муиес!, филология гылмманын докторы, профессор Р.Г.Сыздыкова.

Казакстан Респувликасыныи гылынт ецбек с1Н1рген каяраткер1.

КРУГА-нын корреспондент муиес1, Филология гылымынын доктора, профессор И.Н.СарнОэев.

Б.ЫалаОаев.

Ветекы! уйын

- Казэктыц немлекеттік Кыздар педаго-гикалык институты.

Диссертация цоргау 1995 *ылп* сагат " М* !^РА-нац А.Баятурсынов атындагы Т1л 01л1н11 институты «энындапи 10.02.06 - турк1 Т1лдер1 иамандыгы Ооймн-ыа филология гылыныныц докторы дара*ос1н алу уы1н диссертация коргалтын л 53.38.01 иаиандакдарылган кецеспн маж!л1с1нде коргалады.

Мекен вайы 4601)21 Алнагы ка л асы, КУРмангаэы кеыес1, 29.

Диссертациямен КРУГА-ныц Орталык кмлыии к1та(1хаиасмнда (Алматы, Невченко, 28) танысуга Оолады.

л/г-

тылдм

Автореферат 1993 «ыл^ы

Намандандырылган квнестін палыми хатиысы, филология гылымыныц доктора

Лдамзат-тек табигаттнн гана ємес, когамнан да яенісі. Сондиктаи Оелгілі бір зтностин, когамньїЧі ужмимнмн мунесі ротіндо адамдар когамдасмп, Оір-Оірімен тьігиз Оайланиіста, зкопоникальїк. модени, саяси т.б. сян-алуан карьж-катмнаста емір суреді, Адом еміріндегі ос« Оір алуан кирлм, курдвлі карим-кптнмвстм жузєге асирудмц аса манная« Оірден-бір курала тіл екені борна журтимлмкка малім. Адамдарднц бір-біріквн узнпп-Оойгм і-,зрмн-кїітьшасьшда кунделікті кояталзнудич бармени до, сан нвртл колдзнудмн нзтн»ссіндз иактап орнихкан, вЗДсті кплмптпснп, строротипко апналган іс-ераквттер Іамші-длеу. комтясу, кпиірім сурау, куттиктау, рахмот вяту, риззин-лих, оілдіру. тілок пйту, яубату, кочіл вгіту т.С.) Соладм. Ррлгілі бір зтмостми (улт, хальїк. таяпалмк одац, таапа, ру-таппа т.б.), олярднн когамдвсу турінін (иємлекєт, нвруеан-ль(к> сачси, надоїш улнмдармнмн), алеуметтік топтарьінмн (ор-л<;р» еррсйктер, кастар, Оалаларі аумл, кала тургнндарм т.б.) муиосімін дрп санау уиін зтноска, когандастнк турінв, уеимга тї’н стсорвтішкє апналган іс-ороквттєріи ориндауга, олардмц ерожо-тпртіптррін сактауга тиіс. Міне, едамдарднн взарз кармм-катмнаемна катметн орішкхан вдоп (поведвнив) ережз-лгфінін шимнгнгм гилммда зтикет двгон арналн терминмен яятила Опстпранмна аса коп учкмт чткен яок. Оса адеп ере*єлері жимн-тнпіііни пор^алди (тіл зркмлм жузеге аезтьш) яагм "евз зти-к«ті" ппгян арнаРм мтпріі ерокиеленіп атала бастадм.

Такырыптыц актуалдыры. Казіргі кезде вуртыылык арасында этикет дегенді конакта болу, конак куту, театрда оолу, сынык, сыпайы сеялеу деп Оілетін стеоретип тусінік пайда болран. Нындырында, этикет тек квна оси аталган іс-ерекеттерді «узеге асырудьщ ереяесі еиес, этикет - адамдардын аресиндары алуан турлі карым-катынастын норнасы, Этикет, оный іиінде сез этикетінін адамдардын взара карым-катм-нзсын реттеп отыратын, олардык взара Сайланыс орнатуына уйыткы болатын арнаульї кьзноті болады. Сейтіп, когамныч. увымнын» веке адамдардын рухани ахуалынын сау-саламат болуы-на, сто »ох, септігін тигізіп отырады. Ианадан теуелсіздігін алып, егеием ел болкп наткан оси Оір кезенде республика яур-ттмыгынмц рухани .ахуалынац cay Солуы, корам муиелері ераскндагм карсж-кагсынастын он Оагмтта дэмуы - аса ка»етті варт. РеспуОликада кептеген улт пен улыстын. халацтмн окілдері турады. Олэрдыч бір-Оірімен достиг карим-катыяэстэ Оолуы эконокикалык, ивдени дамура он есер ететіндігі свзсіз. Кез-келген хэллктын гасырлар Оойгы sacaran иадениетін танып Сілу, вдет-гурып, салт-дастурлерін аяк асты етпея курметпен «эрау, цорандзсап, Оірлесіп емір сурудін негізгі марты,. Бір saFwHaH, улттыц сана, едет-FYPtm, салт-дастуриен тыгыэ Озйла-нысты. Улттын. халыктын сырт кеэге Оірден Оаякалатын, мен иундалап туратын ерекиелігі ец алдынен зтикеттен, евз эти-кетінен кврінеді. Белгілі Оір халыктын, улттык тілін уиренуде бвгде елдін вкілі влдынен сол халыктын тіліндегі евз эти-кетінв ден кояды. тіл уйреиуді внандасу, рахмет аиту, кеиірім сурау, комплимент виту тврізді этикет евздерден Овстайды, Булэй болум, арине, тегіннен-тегін емес, сез зтикетінін бай-ланыо орнату, карим-катынэска уйыткы болу тврізді gsíhaík

кыэмвт1 мен ерекыелІРІН8 б&ялакистз. Ніне, сондыктан белгілі бір халыктьн сез зтикетін, этап айтканда, казак сез зтикетін, онык таОигатын теренірек білу унін арнаям карастыру, зерттеу бугінгі таидаяи аса бір эктуалды такырып болып табылады.

Яумыстнц объект іс і. Белгілі Оір халыкткч отикеті, тіпті жалгш отикет масвлесін зерттауге вр турлі гылнм салаларынын екілдері: этнограугср, психологтар, педа-

гогтер кззіргі кязде апрыкиа квчіл беліп квледі. Сондвй-вк зтикеттіц, асірєсе окыч вербалды ваш мен паралингвистикалык тустары лингвистикалык зерттеудін ерекыа обьектісіко аяналып отыр. Казак тілінде зтикпттік ситуацияда турзцты вязка арнепа «умсалатын, сондай-ак сез саптау кезіиде зтикеттік иэнгв ие Оолотан сездер мен сез тіркестерін, гракматнналык тулганарда, олардыц семзнтика-стилистикалык ерекиеліктерін зерттвуді жумнсмнмздын обьектісі етіп алдык. .

Казак саз зтикетініц кейбір тустаркн Казан твчкерісіне

*

дейін акад. В.В.Радлов, А.Н.Самойлович тврізді корнекті ыыгыстануыылар зтногр&ия тургмсынан карастирады. Бул кунде казак соз зтикетін ар аспектідє, ері,ар саладагм телымнын Оір-біріиен жанасаткн орайда карауга кеціл бвлініп келвді. Населен, сез ятикетін тіл модєниетімен «енастврып ейтквн ой-пікірлер, эерттеулер де яок екес. Бул реттв про$. Н.Ба-лакаепткн казчк тілі иадеяиеті туралн ззрттеулерін, проф. Р.Сьпдыковзнын сухбаттасу мздениеті (есіресе, коратпйлердй тиімді жумсай білу), Н.Увлиевтіц саз адебі (этикет сездерді дурыс, ормндм колдану) «аніндегі макэлаларын, сондая-ак» казак халкнмпн тілі, тунстып*, салт-дастурі ота ваквн каракалпак халкынмм зтикеті азпьшдзгы енбеяті (В.Бозарбаев, К.Двулетова. Эдептану. Нзкіс, 1992) атап аятуга Оолады. Булер

•¡ирізді векелеген рылыми эерттеулер мен макалалардан баска влгыс «єн» каргыс менді фразеологизмдерді (Оулар да сез этикет ініи единицаларына жатады А.К.) этнолингвистикалык турпадан зврттеген С.Телекованын, сез отикетінін байланыс Казнетінде иумсалуыныц улттык модеми ерекиеліктерін этнопси-холингвистика аспектісінде караган К.И. Кэжыгалиеваныц ецбек-тері бар.

Казак сез зтикетінін жеке меселесін караган мундай зерт-теулердіч тиімді *агы бар: белгілі бір жуйені тутастай алып

валпылама сез еткеннен гері, оньц жеке меселесін карастыру обьектіні терендете эерттеуге нуикіндік береді. Бірак, мундай багыттагы эерттеулер белгілі бір «уйєні тутас канти алмапды. Ал, белгілі бір тілді* жуйені тутастая алип кврастмрудын да езіндік артыкыылыгы бар: оОиектіге тікелеп катысты эленент-

терді, олардьін езара байланысын парадигмалык, синтагмалык катмнастаран Оіриама тугелдеп, жуяелеп беруге зерттеуиінін мумкіндігі болада. Бірак мундай багыпаги зерттеудіц езіндік киынднгы - купоні курап турган курылымдардын бариасын те-реидетв аятьп, шан-жакты толдау жэсау зерттєуві уиін мумкін Сола Оермєяді. Ніне, зерттеу обьектїмізді тандаудп, бір жагынан, осындай тиімділікті, екіниі «агынан, аанагы вйтылган киыкдыкты да алдын ала ескердік. Сеятіп, зерттеуімізде, теуе-келге бара отырып, казак свэ зтикетін Оіриама тутас жупе ретінде талда/ды мацсат еттік.

Яуныстыц максаты мен міндетте-р 1 н е с в з этикет! единицаларынын взіне тин кыэметш, се-нантика-стилистиквлык ерекиеліктерін корсету, оларды жупелеу, топтастыру вотадм.

Осы максатты орындау уыш алдымыэга мынадая ніндеттер копднк:

Казак сез этикет і единицаларынык - семантикалык та-бигатын аыу, семалардыц актуалдануын, бептараптануын, экспли-цитті магыналардыц инплицитті маганада колданалувн айкиндау;

- Сез этикет і единицаларынык стилистикалык ерек-

шеліктерін аыу: стильдік тургыдэн бір тарап (маркированный)

«ане Оеятарап (немаркированный) турлерін керсету; рєсни, бея-рєсми, кетеріцкі, Оасен (пас) ренк.ітерін аныктау; кітеб», сейлеу тіліие тан злементтерді саралау;

- колданмлатын орындары мен яумсалу аясин аякиндау еоно ocb/Fan сэякес оларды такмрыптак тургыдан топтастыру.

Жумыстын негізгі маториалы (тіл-дік деректер) ертеде жарык кврген вдебиет улгілерінен (В.В.Радлов, Э.Диваев жинаган), квркем свэ иеберлері Н,8уо-зовтін. F.Нусіреповтін ыыгарналарынан, сездіктерден (Казак

у*.

тіліиїн тусіндірме создігі. Алматы, 1974-1986; І.Кенесбаев. Казак тілінін Фразеологиялык саздігі. Алматы, 1978І сондвя-ак азге де басылымдардзн алынды. Баспасоз Оетіндв сонга валдара шарияланган этикет аеніндегі когамдык пікірлерді иллюстрация-лык натериал есебіндо жумысымыздэ келтіріп отырдык. Пзгсты ви-налган тілдік деректердщ саны 300-ден асады.

мумыстыц негізгі зорттау одісі

- сипяттау мен салыстыру. Иундап вдісті колданудэ optac тіл-біліміиде сез зтикетін зерттоген Н. И.Ступни, Игнатьев, Впсильепа-Гонгнус, П.П.Трофименко, Я.И.Форнановскаянки т.б. анторлардші енбєктеріндегі теориялык тумарамдарды басаыливда ллдык.

Жумыстын оаналыгы: казак сез зтикеті еди-

ницзларшши

- семантикалык, твбигаты; семалардын актуалдануы, бента-раптануы; зксплицитті магыналардьщ имплицитті магынада колда-нылуы керсетІЛДІ!

- сеэ зтикеті единицаларыньщ стилодік ерекаеліктерін, стильдік тургыдаи бір тарап (маркированный) жэне Оєйтарап (немаркированный) турлері керсетіліп ресми, Оейресми, кетєрінкі, басен (пас) ренктері айкындалады; кітаби, свйлеу тіліне тен элементтер сараланды;

- сез зтикеті одиницаларыныи колданылатын орындары мен вумсалу аясын ейкындап, осыган свйкес олар такырыптык тургыдан таптастырылды. Сейтіп, казак свз зтикеті единицалары бір иамз толык спектрде камтылдн.

Вумыстын .теориялык менділігі. Казак свз зтикетін тіл мадениеті тургысында сеэ ете отырып, тілдік деректерді белгілі Оір зерттеу елегінен вткізу казак зтикеті, тіл мадениеті, халыктик педагогика кенінде жазылатын теориялык зерттеулерге материал бола алады жане осы салалар-дагы ізденістерді ван-какты терецдете эерттеуге септігін тигізбек.

Еумыстын практикалык менділігі. Аталмыы зерттеудіч нативелері мен материалдорын жорэры иек-тептерде казак сез зтикетіпе арналган арнаулы курс «ургізуде, гимназия, лицей окуыыларына білім жене телім-тербие беруде, дип^оматтар дайындайтын оку саласында, турлі аныктамалар насауда (казак сез зтикетінін екі тілді, квп тілді сездіктерін курастыруда) колдануга Оолады.

Вумыстын курыльмы "Кіріспеден" жене "Казак сез этикет і единицаларыныц кызмет! мен семантике-сти-листикалык ерекмеліктері”, "Казак сез зтикеті единицаларынмн

- з -

колданылатын орындарм иен »умсалу еяси" догв:і негізгі скі та-раудан, "Корытындмдан" турадн.

Кіріспеде зерттеудіц каяеттілігі, ноні, заналыгы, одіс-твсілдорі т.О. негізцвлсді. Ал негізгі тараулар свз зти-кеті одиииналзрмныц ккзматі, семантикалнк жоно стмлистикалміс тобигати, сондап-ак, олардын кандая ориндарда (анандасу, коа-тасу, куттиктау т.О, ) жоне кандая апда (олеуметтік топтар арпсшнда) жумсалатыны, тілдік ситуациядагы коріністері, алеу-меттік табигатм соз болады. Корытандыда осм зерттоудіц Оа-рысында Оайкалган негізгі тужырьшдар мен туйіндер аптылады.

Яунмстыч апроОациядан оту і. £;{£-

сертацияде аптылган негізгі мвселолері Оопнныа Казак ССР Гы-

лын академиясыниц "Казак тілі - и^лим тілі” деп гаталотеп

1-іниі гылыми-практикалык :<он?еренцияда (1030), Корацал-

пакстан Республикасы Некіс мемлекеттік педагогмкалыц инстнту-

тындагм Тіл семинарыпда (1992, 1993 и.) Оапнданалар васалда.

І*

Осы аталган институттьщ филология факультетінде 1993-1993 оку жмлынан бастап диссертаииялмк аумыскмыздын натериалдары Оо-пмниа "Нектеп окуиыларын сез адесзіне баулу" - деген арнаулы курс оки Оэстадмк.

Яуммс 1992 гчлгы карананкн 3-куп 1 КРУГА-ныц А.БеЯтурсы-яов атиндапа Тіл Оіліиі институты этнолингоистика йен тіл мздониоті Селімдерінін кенеятілген каяілісіндв талкмланда.

Диссертзцияда негізгі. айтылген квселелер бойыныа 4 макала иарияландм. -

ВУНЫСТЫН Н В Г I 3 Г I Н А 3 Н У Н Ы

С в з з т и в с т 1 » 1 ц к ы з н е т 1. Сеялеу этикет! влеуметпк-лингвистиквлык кубылыс болгандыктан да, онын ез1не таи кыэивт1 т!л табиратынан, т!лд1н Функцияларынан ту-ындайды. Ал жалпы т1лд1Ц вн Оасты кызмет! - карым-катынас КУралы волу »оно де танындык нэн1, яки кориаган ортаны та-нмп-б1лу, заттар мен кубылыстарды бейнелеу, ойды жетк1зу екенд1г! СеЛГ1Л1.СвЙЛеу этикет1, нег131нен Т1ЛД1Ц 01р белнег!, ыагын жуйес! (микросистема) рет1нде карын-катынас, ягни коммуникативт!к кызнетге жан-жакты аиылады, ал танымдык Кызмет1нде ол »етекы! роль аткармайды. Нысалы, дзетурл 1 халщ Калай?, Не жаналык -бар?, Нал-жан аман Оа? сиякты калыпты сурактар (клипе, ытамптар) накты жауапты талап етпейд!. Бул сураулы сейлемдер вз кезеПнде айтылуга ти1с болгандыктан ай-тылады да, оран тагы да дастурл1 Ыук1р;, 8з1цде не жаналык бар? деген тар!зд1 калыпты жауаптар бер!лед1. Бул мысалдар (сез орамдары) сейлеун1лерд!н вцг1иен1 бастап кетулер1не "кип’", яки б1р нарсен1 сурау.оган «ауап беру кызмет1нде емес, нег1э1нен, карым-катынасты узбеу, жалгау кызмеПнде тур. Бул, арине, свйлоу этикет1н1н неПзП кызмет1 тек баяла-ные куралы гана болу, онын танымдык (сигнификативт1к)нэн1 жок двген сез емес. Егер онын бундай танымдык ман1 болмаса, б1з 0елг1л1 б1р накты «агдаида коитасу мен амандасу, т1лак аяту мен алгыс б!лд1ру, бата беру мен кещл айту сек!лд1 турлер1и ажырата алмэган болар ед1к.

Зерттеу барысьнда сеялеу этикет 1Н1н мынадзй непзп кыз-меттер! аякмндалады ••

1. Накрожуие ретінде тілдін да. никрокупэ ротіндо СвЙЛЗУ зтикетінін де Оайланьс кизнеті (контактная функция ) - п.лвнн здебиеттерде Л. А .Киселева, Н.И.Формановская т.б. Оарміша тал-данип, кецінен сез Оолган носеле.

Сеплеу зтикптініи байламыс кизметін амандмц сурау, коа-тасу сиякты такмрыптик топка жататин единицалар аткарнп, ком-муникаттардын арасындагм Оайлзныстын орнауына^узіліп калиа-умн, сакталуын, нырэюын камтамасыз етеді. Казак свйлеу этикет інде, ток онандасуга катысты айталатын Свланетсіз бе? Ассалаумэгалепкун !, Солем бердік!, Есенсіз боt, Ат-келік анан ба?, Арннсыз!, Кем жарык! т.б. свз калыптарыныц оркаясисыныц озіндік колданыс ерекнеліктері бар.

2. Соллеу зтикстінін арнаулы сункциясыныц Сірі - сипвйы-

лмк білдіру функциясм (конатипная функция). Бул коллектип иуиелерініц, адресат пен адресанти) аралыгинда сыпайылык.ты сактау, сол аркылы карым-катенасты аалгастыру ніняетін аткарады. Казак свйлеу этикетінде сыпайылыкты білдіру єкі ьщгайда кврініс табады: а) Свз зтикетінде сіз, сен, ол Kiel,

0J.3 (иен ), взщіз т.б. есімдіктердім колданылу ерекнеліктері мен осмлар аркылм Оілдіретін арнаулы магыналар; а) Кеиірініз, иумкін болса, етпеціз, калауыныз Оілсін т.б. отикеттік

оралммдардым ориымен колданылуы. Булердыц еркалсыскныц нокта жагдэяга байланасты жэмз кімдердіц арасинда карым-катмнас жасалганнна орай колдэнылатын орны, жуйесі бар.

3. Свйлеу отикетініи арнаулы функципларыныц Olpl - рат-

теуіи кмзнеті (регулятивная функция). Адресат пен адресант аралыгындагм карым-катмностын типтерін (улкен-кіні,

бастмк-барынниты, ресми-бейресми т.б.) айкындаяды. Бул ораяда капак тілі-ец бір каратпа »уйесі дамыган, op алуандыгыкмен

квзге тусетін тілдердін бірі. Олар туыстык кармм-кэтынаскв, таныс-бейтаныска, турлі влеуметтік иік пен ресми-бейросмилік нагдайга байланысты куОылып отырады. Экен, агай, кеке т.б. туыстык каратпалар немесе Ноке, Саке, Жзко секілді кыскарту-лар, не болмаса академик Наррулан, профессор К.Яубанов, полковник Б.Номьшулы секілді дврвже-лэуазымдарды білдіру ариылы сез этикетінде адресат пен адресанттын арасындары карым-квты-нас реттеліп отырады.

4. Тілдесу тонни айкындауда зтикеттік колданыстын сезім-куйді білдіру кызиет! (эмотивная функция) Оасты роль аткарады. Оныц КергеШме куаныитымын, Ваксы калдіц, іске сат

- секілді арнайы формулалары иен турлі тілекті білдіретін (Когенін козылы болсын!, Дикан дарысын! , Кырнан тасысын т.б.) арнаулы ытамптары бар. бсіресе кезиірім сурау, жубату, кеніл айту, етініи терізді этикет турлерінде сезім-купді білдіру функциясьі ете айкын керінеді.

Ніне, сиз зтикетініц ОСЫ ФУНКЦИЯЛ8РЫНЫЦ жиынтыгы, лкии олардын керіну турлері иен анал-тосілдері зтикеттік микрожуйо курайды.

Сез этикет! единицаларыныц с в -мантиквлык сипаты. Сез этикет! единицасынын сенантикасына катысты негізінен Оасты-басты мынадай екі квсе-леге назар аударьшды. Біріниі - зтикеттік единицалар марынэсынин актуаддануы (актуализация) нен бейтараптануы (де-актуалиэациялануы, деактуализация). Семантикасындары бул КУбылыс алдымен, саэ ситуациясына твуелді. Ал сез ситуациясы деген угыига коммуниканттар (адресат пен адресанттар) шанс олардыц туракты олеуме-гтік белгілері (касы, жынысы, ауыл, кала тургыны екендігі, когамдары орни т.б.) мен айнммалы оле-

уметт1к белплер! (жолауыы-дург!зуы1, ауру-ендеущ. тутмну-ыы-сатуим, студент-окытумы, оууии-мугал1н, окуиы-к1тапхагаиа т.0) коммуниканттпрдмц арасыпдагы катынэстмн тур! (тзныс, бептаныс, KS3 тзнмс, кеые танис, жакын адамдар т.0.) воне саз ситуацичсмнмп кандзя нагдайда етет1Ш (ресми, бейресни, сал-танатты, Оеятарап) соз такырыбм (турммстак, саяси, гылыми т.0.), свзд!к кандап т1лд!к форнада (одсби, ауызыа, аазбаыа, сеплсу т1л1, диалект, наргон, карапаяым т1л т.б.) кэр1ну1 ва-твды. (В.А.Аврорин, Н.И.«орнановская).

Сез марннвеьшдагы семалардын б!р! актуалданып, Oipl Оея-тараптанып куСмлнп отмрум сэз ситуациясына т1келей Оапла-нысты. Иысалм, С1з деген вс1мд1к 1) иасы улкен адомра, Я) Овгде адамга, жасм к1ы! Оолса да карата ептылады. Васы улкен адамныц ресми адамга, жасы Klul адамга cla двп айтуы, 01р1иы1дон, коммуникэнттар бептаныс болганда, ресми аагдайда болум ыцтимал. Мундай ситуацияда с1з ес!мд1гендег1 каем улкенд1кт! 01лд1рет1н сема бептараптанады до, "бегде адгм" номссе "ресми адам" дегенд1 01лд1рет1н сема актуалданады. Казак двстуршде бала ата-анасьша С1з доп сеялейд!. Нундаяда Оул ес1мд1кт1н магынасындага "бегде”, "росми* дегенд! теныта-тын сема беитараптэнып "улкен” дегенд! 01лд1рет1н сена актуалданады. И1не, О1р гана с!з ес1мд1г1н1« кагмнасиндагы сема-лардмц осылайыа кубылып отыруы коимукиканттардыи олоуметПк бс?лг1лер)не, карым-катынэстын сипатм мен дережес!но (бейтэ-нмс, таные, туыс т»б.); свз ситуациясинын жагдайана (ресни, Оейросми) бапланысты болап келед1. .

Свз этикет1 единицалэрьшыч матаналерындага сомалардыд актуалдануа мен бейтараптаруын тап басып тани б1лу олардан 1ык1 магыналык курылммына терец!рек барлау «acayFa, табигатин

танып Аілуге мумкіндік Середі. Окуыылар ата-анасмна сен деу керек па, влдв сіз дву кврек пв? КаясаОіреулвр сіз дву салкындык деп біліп, бегде Оіреуге айтылады двсе, енді Оіреу-лер ата-анасына сен дву едепсіздік деп Оіладі. Ніно, нундай квйыылыкты дурыс тусініп, населені оц непу унін сез магынасындагы семалардыц карым-катынас ситуацияснна карей ак-туалдану иен бейтараптану кубылысын танып Сілу керек. Єйткєні свэ актісінде тілдін белгілі Оір единицасынын магынасы стати-калык куйде калып коймэй, динамикалыц сипатка ив Оолды.

Свэ этикет1 единицаларынын сенантикальк таОигатына Оар-лау «асвраныныэда байкзлган нэрсе - этикетпк кызиеттеП сездердін. грамматикалык тулгалардыц имплицитті марынада жумсалу ерекнелігі деуге болады.

Вдетте нормативті грамматикадг^а, >-ме. -па. -пе, -Оа, -Ое) сураулык иылауы зксплицитті иаганада, ягни езінін сурау-лык нагынаны Оілдіретін кьокетінде жумсалады да, сол сурауга болынды не Оолымсыз нагынада жауап бер іледі. >

Ньсалы:

- Кун жауа на?

- Вауады.

- Ваумайды.

Сзэ ситуациясында сураулык иалаудыи езініц дагдылы нагынасынан езгеые иенде жумсалуы жиі кездеседі, ярни сез зтикетінін бул едмницасы зксплицитті нагынада жумсалады. Нысалы. кіруге бола иа?, руксат па? деген сурау адресаттын наэарьш аудару уиін койылада. Нундай "сурауга" этикет нор-масын жаксы білетін адресат вдетте болады, руксат деп жатпап-ды, терлетіціз, кірініз, кірініз-кірініз дегі жауап реплика айтады. "Тар" - казак зтикетінде аса курметті ормн. Сон-

дап-акі сізді бір минутке бола ма? дейтін сауал да адресаттыц назарын аудару уы1н копыладь. Мундай сауалга єкіниі жак ари-до; ио-ио деп жауап реплика айтады. Сез этикет! единицасы езіїиц турі жагниан (в плане выражения) сураулы свйлем Солганымен, маэмуны жагынан (в плане содержания) баскаыэ монде болмп, инплицитті магмнада жунсалып тур. Кеиірім сурау аркылы да адресаттыц назарын аудару сез этикет1 единицалары-нмн семантикалык твОигатындагы ерекиеліктердін Оірі:

- КоШрЩіз, сагат неьіе?

- Гафу етіціз, вокзалга калаа баруга Оолады?

Бул жерде де зтикеттік тілдік амал-твсілдердін импяи-цитті магынада жумсалып тургандыгм баякалады. Адресанттыц мумдай сауальша адресат кеяірдін, гафу еттім деп »ауап бер-мрпді. Кеиірім сурау ызртты турде болады, пгни адресаттын назарын аударудан баска максатта жумсалмайды. Ал баска жагдайда Оул аталран зтикеттік единица зксплицитті магынада жумсалады.

всіресе окуиы жастар, студенттер арасында свз этикет! единицаларыныц семантикасындагы мундая ерекиеліктерді ангара

^ •

Оермейтіндер адресанттын тарапынан аятылатын амасыз 09I есенсіз бе! жаксы ма? деген амандасудыц турлеріне анан, есен, жак.сы деп жауап реплика айтады. Адресат сураудыц ыартты турдв екєніне ман бере бермеяді. •

Осыныц салдарынан тіл мадениеті тургысынан Караганда сез зтикеті единицаларын дурыс колданОайды.

Казак сез зтикетінін курамында кездесетін кеп васагар, вркенін век 1р. нын болрцр, багын аыылгыр, кззіц амнлгыр, то-л^ыц болгар. рахнет жаугыр, тенір жарылкагыр т.б, туракты свз орамдары тілек мзнді білдіроді. Бул-туракты сез орамдарынын зксплицитті магынада жумсалуы (жолыц болгар, паленые, багац

aubWFbip, тугеные т.О.). Бул карде адресат яок. Свэ пред-меті-уьііньїі (Зір Оогде жак. Ал осы аталган се з орамдары етініи білдіру бірдене жайында сурау кезінде каратпалык кызметке кеиіп, адресатгын назарын аудару уиін жумсалады:

квп жасагар ч эпаре салыы

еркеніч вскір / бере койыы

бала-ыагачныч кызыгын Keprips +субьект сала салшы иыч жасагыр / N тастай салиы

мыч болгыр тачір хшрылкагыр рахмет nayFup кесегвн, кегергір

Осы аталган сез орамдары каратпа болып кунсалганда инп-лицитті MaFUH3Fa не болады да, едеттегі каратпадан (балам, колдас, паление т.О.) сездіч алгыс, тілек мані беятарэптана-ды, змоционалдьїк-зкспрессивтік речкі алдекэйда куыейе туседі. БІрак мундая каратпалар влеунеттік сипаты жапіїнан ыектеул! болып келеді. Адресанттыч жасы улкен (адресатка Караганда), ауыл туррыны екенін білдіреді явне бейресми «¡агдайда колданы-лады.

Эдетте зксплицитті нагынада колданылатын сездер мои грамматикалык тулгалар коммуникативтік ситуацияда имплициттї манде иумсалуы мумкін.

Бір алуан. свздер езініч тілдегі кадімгі кнзметінен тыс жук аркалап, свз саптауда каратпага квиеді. Нысалы, скінін бірі кунде колданатын, аке созін алалик. Ол, бірінніден "ба-лалы болган ер адам" дегенді білдірсе, екіниіден, баланыч екеге карасі айтатын каратпасы. Ал, уиіниїден, вке - сайлєу тілІнде езінен каси ківі адамга "карагым, ыырагым" дёген

магынада айтылатын каратпа. Мшсалы:

- Ау, ммнасм носі, тагн да арабиа на? - дел, Диугара сустия туседі де, - латын'ласы болмаса, арабыасмна моркац ей, окып боресіц бе, вкем? (Б.Найлин).

Сол секілді ana, карындас, ага, «ецгея, наганы, жиен т.О. свэдер де, бір жагынан, туыстык атаулар болса, екінаі жагынан, сеялеу тіл інде каратпа сез турінде жумсалады. Сон-дап-ак ОіР алуан свэдер тубір тулгасмнда туыстык кэтысты білдірсе, ал тоуелдік жалгауынын бірінні жагы жалганган сэттв каратпа кызметке кеиеді. Нэселен: бауыр-бауырым, іні-інін,

кай^-квйньїм, бала-Оалан, кыз-кызым, келін-келінін т.с.с. Тауелдік жалгауыныц уиіниі жагы да тап осы тврізді, езі жалганган свзді каратпага аяналдырады: кекв-квкесі,

аке-окесі, ага-агасы, акпе-екпес! т.б.

Бул жерде мынадай Оір кыэыкты тілдік кубылысты байцауга болады: грамматикадагь тоуелдіктіц Ы яагы логикалык П «актыи карсєткіиіне аяналады. Нундая свздерде тауелдік ютына бол-майды. Осінган Караганда тауелдік «алгауыныи взі »алганган свзді каратпага апналдыратын кмзметі бар деуге болады. Нундап КуСьтмс тілдік куралдардын оралымдылыгын, икемділігін кврсе-теді. Сондап-ак. казак тіл інде каратпа сез «асаятын -ьіек, -кая, -п_, -^гап тарїзді косымиалар да бариылык- Населен:

іні-інімек, бала-балакая, эке-вкеи, aFa-QFon, апа-апая, ата-атая, епке-опкея, тате-татей, женге-яенгетая, вке-вквтая, кяке-кекетай т.с.с. Нундай косымиалар сезгв нодальдык рецк устейді. ,

Казак тілінде -еке, -е тулгалары аркылы каратпа сез

жэсау - аса бір внімді жолдьщ Оірі. Мысалы: aFa-агаке,

Оэй-байеке, Оатыр-ботмреке, Ои-биеке, бас (тык)-басеке,

хан-ханеке, модда-нолдеке, мирза-мырэеке т.с.с. Осы тулгасына твуелдік жалгауыньщ И жактык «алгауы жалганганда каратпа сездіч модальдык ренкі тіптен куиейтв туседі. Нысальм aFaKB-aFaKeci, ханеке-ханеквсі, Оиеке-Оиекесі, нолдеке-молдв-кесі, батырекв-батырекес! т.с.с.

Казак тілінін езге ауйелі тілдерден бір езгеьшлігі -Kiel есімдерін ерекие турлендіріп айту твсілінін молдыгы. Со-лардын бірі - кісі есініне -еке немесє -aFa косымиалармиын тіркеліп, кісі есімін каратпа сезге айналдырудыц бір твеїлі. Нысалы: Вамбыл-Жаке, Тайыр-Тэке. Бауыржан-Бэуке, Сэкен-Секе, їлияс-ілеке, Нуктар-Нука немесс Бейімбет-Биага, СирОай-См-paFa, Нуржан-Нурага, т.с.с. Иундай каратпа жалкы есімдерге тауелдік иалгауынын П *aFbi жалганады, Оірак бул свэдер бірден каратпа Оолудан калады. Нысалы: Бивга-Бивган, Fa-

Сит-Габец, Сабе-Свбец, Сырага-Сыраган т.б.

Иысалдардан карin отырганымыздай, твуелдік жалгау «¡aflFaHFaHbweH, сезде П жакка тиісті мениіктік магына болмая-ды. Иундагы =н= косыиыасы сейлеуы! иен тындауыыдан Оегде уиіниі бір жактагы адамга ізет, курнет квреєтуді білдірудіи твсілі ротінде колданылады. Сейтіп, грамматикадагьі П яактын кврсаткіиі логикалык Ы жакка айналады.

Бул орайда, осы кунгв дейін дветурлі тіл білінінде' кальїптасьіп калган жуйе, кагидаларга сай, казак тілін зартте-удін бапиты "структурадан-функцияга" (курылымнан-кызметке) карая болып кєлгвнін айта кеткен орынды. Ал зерттеудін керісіние Оагыты, hfhh "функциядан-структурага" карай (кыэ-неттен-курылымга) зерттву алі дендеп енв койган жок- Ніна, осы дастур бойыныа, населен, евз соцындагы -лар, -лер, тулгасы - грзнматикалык квптік магынаны білдіреді дейміз. Ал

енд! оны функциялык турпудан карар болсак, бул зффикстЩ 01рнеые кызмет! апкындалады. Населен, 01зд1н зерттеу o6t>-ект!м1зге катысы Оар Т1л1м1здег1 иарандар, иг! «аксылар, жопсандар, зиялылар тар1зд1 сездерге наэар аударсак, мунда -лар косымиасы адеттепдей кепт!к кыэнет1н 01лд1рунен катар,’ каратпа свз жасау кызмет1н да аткарып турган сек!лд1. Функци-ональдык тургыдан карар Оолсак. жогарыда аталгвн тэуелд1к жалгауынын кызмет! де сан алуан, ол тек "иеншкт!" иагынаны FaHa 01лд1р1п коймаяды, сондай-ак каратпа свз типтор!н жасая-тын да кызмет!;: Оар.

Сонымен б1рге квратпалардыч лексикалык магыналары да КУОылып отырадн. Нысалы, аке, вкен, свздер1 каратпа кыэ-мет1нде жумсалганда т1пт1 аяналаяын, шарагам дегендерд!ц см-НОНИМ1 болып кетед1. Населен: Сонымен азьш-аулак» боЯда

калган ес1н жинап, Кунанбай Оалаларына: "Болыстыктан тусем!н, мер1нд1 вз колына берем1н. Базаралыны "ел бул1г1" деп аанэн-дап Oepin тусем1н. 8ке, тек жзнынды амвн цалдыр, _ деп напты. (Н.Эуезов).

Тоуелд1к, квпт1к жалгауынын каратпа свз жасаудагы кыз-мет1, б!з eciMAirlHiH иен деген siKTey ес!мд1г1н1ч орнында жумсалуы (мысалы: Б1з бул зерттеунЮде, 01зд1ц ошмызыа т.0,

яерлерде мен -HiH орнына 613 ес1мд1Г1 жумсала беред1), лекси-кал^к магыналарынын накты жагдайга карая esrepyi т.б. осы юпеттес зандылмктар казак сеялеу (сэз) этикеттщ eaiHo твн "грамматикасы" бар екенд1г!н ангартады.

Сез э тикет1 е д и п и ц а л а р ы н ы н ст и л ь д i к кызмет1. Сез этикет1 единицаларыныи стильд1к кызмет1 эр алуан болып келед!. Ал жаксыI ертецге. ЛЛ'ШН! ü;lipwe! - деген единицалар эдетте беяресми, ем!н-ерк1н

8>агдайда, кеб_1не езара танысткгы жакын коммуниканттардын арасында айтылады. Н!не, нундай свздер стильд!к *актан 01р гарап (маркированный) Оолып табылады. Олардын стильд1к жактан б!р тарапты болуы коммуниканттардын элеуметт!к белплерше, нысали »зе ерекиел!г!не баяланысты болады. Ал жолын Оолсын!, Волдасыц Кыдыр болсын!, Кызыр эулие ыылэуында мурс!н! деген цоытасу сезд! метеп одушысы немесе окуиы жастар аата бернейд! Бул - жасы улкен ауыл адамыныч сез саптасына лаяык колданыс. Сез этикет! единицаларыныц стильд1к кактан б!р тараптм Оолуы коммуникэнтгардыц »ыкысымен де байланысты. Нысалы, селеиетс1з бе; мен ассалаумагалейкум! деген амандасудын б1р-б1р!нен вйырмасы - стильд!к аактан бейтарап (немаркированный) немесе б!р тарап (маркированный) сипатымен баяланысты. Саленетс1з бе! - стильд1к тургыда белтарап, ягни коммуниканттардын элеу-метт1к ерекыел!ктер1не, сез кагдаятына (ресми, бойресми, ем!н-ерк!н т.б.) тэуелс!з. Ал ассалаумагалейкум! деген аман' дасу адресат пен адресантты, сез «агдаятын тацдайды (коммуни -канттар эйел адам болмаура ти!с, сез жагдаяты бейресми Оолуга тшс). Сондая-ак армысыц! деген амандасудын стильд1к какынан б!р тарап (маркированный) болуы аса куыт!. Бул амаидасу, б!зд!ц байкаумызиа, аса б!р салтанатты сез вагдаятында гэна колданылады. ■"

Сонымен, сез этикет 1 единицаларыныц стильд1к 01р тарап турлер! сез ситуациясына аса твуелд1 Оолып келед!. Ал соз си-туацияси - курдел! окстралингвистикалык Фактор.

Сез этикет! . о дини цалерынын стильд!к тургадви да й 1 р - в 1 р I в е н а и и р ы и - езгеы!л1г! болады. Олардын стильд!к »актам сэралача тусу! сез этикет! элементтер!Шн

ез!нд1к микрожуйе, курнлым екен1н Оаикатады. Нэселен, свз этикет lu lu Oip FaHa такырыптын тоОына жататын, сол топтын улыткысы Оолмп табылатын сездер ман-магынасы жагынан взара синонимдес болады. Нысалы: Кер1скеныо кун жаксы, капьф-хоы,

хоы Сол, хои_болып тур, аман-есен керюкеные, сау-саланат бо-лмп^тур, жолыц Оолсын, жолдосын Кызыр Оолсын, Кызыр вулие иы-л5}1!й|д^_*ХЕ£1н т-°- (алые canapFa аттанатын кезде эйтылады); хоы, cay Оол, хоы-сау Рол; ертенге дей!н, ал жаксы т.О. <кундел!кт1 кеэдесепн, кер!сет!н квэде аптылады). Н1не, Oip такырыпка жататын мондес свэдерд1 малина айырмасына карай кем дегенде OKI, вйтпесе одан да квп лексикальщ топтарга белуга болады. Сез этикет! единицаларын стильд1к турпкдан саралау мои M3FWH9 жагынан даралану» унем1 сайкес кело бернвйд1.

Населен, cay Оол (ыныз) дегенмен ал жаксы. ертенге дешн деген Пркестердщ стильд1к табигаты б1рдеи енве. Cay бол (ыцыз) - стиьлд1к жактан беятарап.Стильд!к жактан беятарап мундай единицалар коммуниканттардын бвр1не б1рдей (васн, кы-нмсына карамастан т.б.) болып келед1; сезд!н кандал авгдаяда ет1п жатканына (ресми, бейресми) твуелд! болмаяды.

Соят1п, сез этикет! единицаларыньщ Oip тврап квне бвйта-рап турлерш ажырату аса кажет. Бул - 6ip. Вк!1Ш1ден, сез этикет! единицалары ез!н1н стильд!к peHKi аагынан да б!рдей болып келе бермейд!. Сонднктан оларды стильд!к рецк! вагрнан Ke'repiHKi (аскак) беятарап, басен (пэс) деп белуге болады. Нысалы: Нархабат, гафу ет(1ц1з), гафу ет!нем!н твр!эд!лер ренк! жагынан кетер1нк! болып келед!, зиялы ортада кеб1рек колданылады. Эй, ей деген одагай каратпалар; нынау, анау (Ны-нау Гулыот деген кыэ, ананы Оер! иакыр) деген ес!мд!ктерд!ц зтикетт1к ситуацияда ренкi басен Оолып келед!. Стильд!к

кагьшан свз зтикетінін рецкі кетерінкі единицалары кітаОи, жазба тілге тан болып келсе, ренкі Оасен единицалары сейлеу тіліне, тіпті карапайым сейлеу тіліне тен Оолады. Бегда бірє-уге, сондай-ак ресми жардайда сен, ей, ай деп сейлеу сездін стильдік жагьшан курт бесендетеді, сейтіп, свз кулакка турпа-йьі естіліп, турпідей тиеді.

Сез зтикеті единицаларынын к о л-данылу орны мен ж у м с а л у аясы. Белгілі бір влеуметтік ортада, у*ымда, мвдени-квпиілік оршідарда кане т.б. аерлерде адандардын Оір-бірімен езара карым-катынас жасауы алуая кырлы, сан турлі Оольїп келеді. Оларды санамалап айтып тауысу мумкін емес. Эйтсе де мундай сан-алуан карын-катынастын типтік турлері болады. Кунделікті енірде туракты каяталанып отыратын, жиі. кездесетін стеоретипке ай-налран іс врекеттердін унемі кайталанып дагдыга айналуын калыпты «агдайга тусуін ескере отырып, оларды негізінен нына-дай басты-басты топтарра белуге Оолады: салендесу, коитасу,

танысу, кеиіріи сурау, жубату нен кепіл айту, куттыкта/, ас кайыру нен бата беру, ризалык білдіру, етініц яасау, акмл ай-XX, акмл-кенес беру т.б. Бул тізбек, адетте туйыкталган тізОек емес, сондыктан Оаска да такырыптьщ топтардын Оолуы мумкін. Бірак белгілі бір топтарда колданылатмн (аунз~ ба-вукз), вербалды емес іс-арекеттер, соган сойкес соэ зтикеті единицаларынын стандартталу дарежесі бірдей емес. Осымен баяланысты казак сез зтикеті единицаларынын стандартна айналу дерожесі де бірдей емес. Нысалы, амандасу, цоытасу, кон і л ай-тХ'їарізді ситуацияньщ стандартталу денгейі акыл-кенес айту, танысу сиякты ситуациялардан алдекайда басым.

Счз птикеті единицэларынкн яунсалу орны бар да, колданы-латын аисн Оар. Біздіц ойыммзыа, бул екеуін а«х!*рату эса кажет. СрОєй1 Оелгілі бір отикеттік ситуацияда колданылатын тілдік амал-тосілдврдін олвуметтік ервкиєліктері болады. Нысалы, амандасу ситуаииясында колданылатын тілдік анал-твсілдердіи, тек кана ер адамдардын аресанда колданатын турлері Оолады. Нысалы, ассзлаунагалвйкун, деп сзлендесу ер адамдарга тни. Сондай-ак сплємдвсудін тек епелге колданатын пербалды емес турі (свлем ету) Оолады. Осы теріздес, свз зти-коті единицаларннын коммуниканттарднн *ас ерекаеліктеріна карая колданатмн турлері де кездеседі. Свз зтккетінін иундой злемснттері осіресе курдастшс деп атала-тон салт-двстурдз эйкын керінеді. Инсалы, курдастардыч бір-біріне взіл турінде ат коюм, езімсіиіп стильдік рецкі пос царатпаларди (оя, сон; орі язіи т.0.) жумсауы т.б. Ніне, віз свз зтикетінін иундзя влеуметтік ерекнеліктєрін ыартты турде яумсолу еясн ДОП ОЛДЫК та, свз зтикеті единицалараныи яуисалу еясана царап селен

оту, ат__тергеу, кУРДастык двген такырыптнк» топка ернайы

токталдмк•

Диссертациянмн нагізгі мазмуны нарак квргєн тзнендегідеп макалаларда Оаяндалды:

1. Казак сез зтикетінін негізгі функциялзра. //Казак тілі-пішим тілі. Казак ССР Гылым акэдениясыныц 1-иі тлы-ни-практикалмк конференциясмнда иасалган бзяндаиэлардыи тв-зистері.

2. Бата-тілек туралы бірер сез. // А., 1800,19-6. Казаі; тілі мои адеОиеті. Алматы, 1891, и 5. 71-74-0. (Н.Уаяиевпен

о іргр).

3. Курдэсггык- // Казак тілі иен едебиеті, 1993, N 6. 84-56-бЄТ.

. 4. Казак’ сеэ этикетінік кеябір маселелері.// Казакстан

РеспуОликасы Улттмк Рылыи Академиясьжын Хэбарыысы. 1993, N з, 82-85-Оат.

Резюме

Диссертация "Казахский речевой этикет" состоит из Введения и двух глав (I."Семантика и стилевые признаки единиц речевого этикета", П. "Сферы и ситуации единиц речевого этикета”), Заключения и Списка использованной литературы.

В I главе изучается вариативность формул речевого этикета, их эксплицитное и имплицитное использование, актуализация и деактуализацияизм и подобное. Анализируются стилистически маркированные и немаркированные формулы речевого этикета книжной и устной речи, официального и неофициального обцекия.

Во П главе тематические группы единиц речевого этикета проводятся в соответствии с демографическими показателями коммуникантов (возраст, пол, образование, провиванио о городах или селах и др.), а также со Сферами и ситуациями общения .

В исследовании рассматривается также проблема эффектиз-ности и нормативности использования исторически словивыихса Формул речевого этикета в современных условиях.

Summary.

Dissertation of "Kazakh speech etiquette" consists of preface and two ohapters C 1 "Semantics and stylistic signs of speech etiquette units",2 "Spheres and situations of speech etiquette units"].conclusion and literature list.

Variations of speech etiquette units,their explisitive and implisitive usage,theme actualization and deaotualization and so on is studied in the first chapter. Stylistically marked and unmarked speech etiquette units of bookish expression and speech,of the formal and informal communication are analyzed in the first chapter as well.

In the second chapter thematic groups of speech etiquette units are brought in correspondence with the demographic communicant indexes Cage,sex,education,city or village * •

residence and etc.] and with communication spheres and situations too.

The problem of the effectiveness and standardisation of historically formed speech,etiquette unit usage is being nowadays in tho paper.

noaraicaiio k ne-ram 26. 11. 93 r. Saras 997. Tipa* too 11«. Pcrranpinrr KasfDEX) ATSt r. Attain yji. Cainaepa, 30 5