автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.08
диссертация на тему:
Литературно- эстетические взгляды Чулпана

  • Год: 1995
  • Автор научной работы: Султанов, У.Т.
  • Ученая cтепень: кандидата филологических наук
  • Место защиты диссертации: Ташкент
  • Код cпециальности ВАК: 10.01.08
Автореферат по филологии на тему 'Литературно- эстетические взгляды Чулпана'

Полный текст автореферата диссертации по теме "Литературно- эстетические взгляды Чулпана"

Pió

ОД

УЗБЕКИСТОН РЕШШИКАШ (ШИЙ ВА УРТА ШШО ТАЫШВАЗ ИШЕИ

ТОЖЕНГ ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТ!!

»»»Г.

л V 8. л , I К' ' *

? Ь '<<ы ТАЫШ ВАЗЙРЛЛГЙ

Кулёзыа ^укунада УДК - 894.375

СОТШСЮ УЛУГЕЕК ТУРГУНБОЕШ.

ЧШШИНГ ДДДБИЙ - ЭСГЕГИК КАРАШАРИ 10.01.08,Адабиё® назарияои

Филология фавларл ношоди шшЗ даражаснни олиш учун гакдкм этилган диссертация, >■ автореферата

ТОШКЕНГ - Ï995

Твд'лвдо? Тошкент Давла* "университета Хозирги замов узбек адаЗаёзк кафедрасида бажарилгав.

Ы>оя 1995 кгл п?{ " АУООЛ соат "(О" да Тошкент Даалаг-унизерсягети х"зуридаги К.067.02.25 -ракашк номзоддик илмий даражасинямл-гш учуй диссертация хшояси буйкча Ехгисослвшган илмий у.епга, йигилкшида уткаэнладЕ.

С700095, Тошкент иахри, Талабвлар шщарчаои, ТошДУ укув _иноси).

Диссертация билан Токаднг Давлат унв-вэрсигетянинг Цщий кугубхонасида И Талаба-лар пщарчаси) танишиа кумкин.

Илмий ра^бар: Абу Рай^он Беруний номи-

дагн ?збекистон давлат мукофоти со>;иби, филология файгари комзоди, профессор ' О.Шарефвдциноп

Расмпй 'такривчигвр:-филология фанларя доьторк Ь.Рах.ишсонов ■•'

- филология фенлери номзодл, доцент Б.Дусткораев

Егакчи илмий муасеаса: ^збеяиотон Фа&гар академияси Алшер Навоий номадаги Лдабиог института

Автореферат 1ЭУ5 йил

;а жунатилди.

Ихгисослааган илмий кэнгаи вохиби, филология доцент

УМУМШ1 ТАВСИФНОМА

Ишниде умумнй тавсиби ва мявзунйкр долзярблкгя.ХХ аср нихоясида буюк $рис империяси урннда унлаб муста^ил давлатларишг пай до б}лтв ¡¿ацаллиИ халмарда яит мнллдй давлатчилякнннг маънввкй асосларини тнклаш, иктшоий -сиёсий онгна тарбпялаш, ижткмоий онг сохалариня янгн жа -мият, янги гоялар ва япгича тафаккур талаблга ыувофпц кайтадан • тафтиш этиш эхтиёяларини гутдирдя. Халкнанг ыиялий узлигинн, гояларнняг тарихий тажрибасини англаиа б^лган кизикгш, улуг авдодлар кэчмишв ва хаётай тажриба-ларння урганиш ишгиёцн шу бокс ортаб бормокда.,

Иагдмоай фанлар сохвсвдага якгкча тафаккур аввало гарях хаки катни р^ёбга чтархш галабин'я гугдирдд. Классик адаОнй-?зрихий, фанняй-фзлсафай шрос янг::ча пустев назор билан тадкяк этапа бошланди. Асримиз бошндагя аа -дидчплнк харакатанЕнг холас урганила бошланивш хам тарвх хакпцаггпп тукпс намай ахтЕЗЕПдаи пайдо б^лдя. Еаднд -чиар бугувгл кун адрснонларяга аЗланипди. Чунки улар бувдян 70 йил бурун бугунга куц ыуамноларпнв кутарвшгак ва павоб тооашга харахат эгяииб, чин фядояианк курсатиш-гав эдн. Шу вактгача- гаысэдаб келинган кадид адпйлари -ианг аоарларг профессзонал адабяй-шший шъёрлар.'/- йилсм урганила бовдандн.

Мавдугмззиянг долзарблзгана бугунгм куннииг мазкур талаб ва заруратларя хам исбот эгадп. Зеро.'адабпётыунос-ляк за сдабсёг торяха мзсалалари янгича мушохада этила -ёгган ва янгача тадцвког шгодологмясл гшлаб чицвлоётган бар псйгда салафларквиг адабгй-ганкидяй цпрашларанн гад- > кя^ этш ез уларнгпр $якр, мулохаза, нходпй хаи эствгак каратлерп бадан адабиётаунослан фанв иохиятя ва иуашо -ларя уфкянаиг кэагайтпрялви^айня зарурагдвр. Узгардшлар заионанзнг бопланяша аввало йжтимояй файла? сохасида ку-равдя: яатагиоий узгаржлар ва яигича гоялар мохыягяга иувофяц адабнй-бадяий дуцёкораш голодга иухгоа булиб,

¡V,86ßäyBJtlQÜMB уз accc - ЛрШИЛШ^Д, из ГОД - ¡¿ОХ,ЮПХЕП

кнйгадгз калаб чзшэда. Профэссаоиал адаблИ sавгит, пдсбна - вазарии пак иияллг.киаган дгврдарда адгбай - ба-длвй иасывлгрия Л.Нввонй, БоЗур, йурцет кайл воврлар, ОгроЙвИ ;«ed¿ фг£ггсуфггр мдциа этаьдб, уз з.шшшшр ба-Aisaä - aoîosa« та$г.к«ура куаиаояерл - саваалараг« гавоб ахг&рЯаг&з. ^spm-s бопиарддаг» мтвдогЗ yspspzrwsp адс-бхзг, QQepjBonpjijsK ssös üE-j^niii кодгсачарчс яцгдча кдрок кадка татабянг велтяраб чч^срда. ¿¿.Ббхбудай, И.Лавров, Ч/ляоя кябл езувчг - ооврдар бу ъаэкфава коЛзи ккдувчалар будпб í.:a¡í/,úiira ЧЕкяидг.

Дьабяёуарослкгамвада Кцабьёз-сайъат, yayaav бздваЗ п.-од ксвункяглард, (¿уякцдяс-нг.нр ыо^еягй, ёзуЕчк - zzo&-аормияР т-дабЕй - эсгзТй:; ayae¿;apauic хек,яда блр кагор тад-¡Uros лилард б«аарвлгсв1.Левак куыадз ёзувчиларянвг адз-6z& - твсгодяв, 'чзюкй караьдард кохолвслак, бвр «jjytaaa-лхд Осла:! узрьича едабяётыунослвк иатодологкясагс муво-фяд Hpíizn догадок ургадапп. Асрзяиз бошла"1Ла диаб утвягея соф мпялвй вкодаорлар АДодзрвй, 'Ь;траг, Чуляон кабн ада0язр;».вг ад&бва-эстегвв мероск lautaií тадцйко? ье-раёаадаи ¡tap чзвдздз яалвб келдв.^Мазкур ыдлднй здкблср коросгав tai.WK агиа бошланрив экв гадкиг.от икори хо-

Ч). Л..\айкташоэ. ¿.Зявоа&юп? адабий-гав^гдий караала-ол, Ïoaseuï, №53; Б.Втл^хЗжа&в. ХУ-XiX асраер узбек адабвй-гаицвдий карыдеш: сврихадан, А.Навоай кокз-дагл СакЕУ ас&рларв, 1964} Т.Солпхов. Узбехска... лв~ гера'-уй-лгл крятзка ЗО-д годоз в борьба г s содгелис-гчпюсккС роадкам, АКД, Тошювт, 1973: У.Шояяоов. Уавкядчя ва адабвИ каов£н, Тоикеиг, 1У76; Б.Назаров, ^збев ади0и1 тадащчйшч;, Гоявийлвк. М&тод. Kax,ps-м&в. "оивйнт. 1979; '.¡.Купонов. Хйёт ва аачорат. Тошязкг, 1962; У.Нор^азов. Бгуглик. Тсшкснг, Ibó2; i'¿йен. ¡-обо г ада б и Г, гаидаг: тсряхи.ияки тошии.Тоикент, IS67; К.Сулгон.Аяаблёт назаравсиЛ'ошкон5,1У86;. Ojii;— îioa е.х1ааоиЁНйЯР иеъриукос'вогнрди.Тоашенг,19аО; ЯойДудратудлибв.Ньвовмнвяг адабвй-эсг'вгвк оламк.Т., 19-

лис 80 coi илмий - эстетик мезснларда бажарилиши зарур.

Мавзунинг урганилиш тврияи. Ч.улпон ижоди 20-йиллардаёц илмий-адабий камоатчил.чк яъгиборини жалб цила бощлаган. Кул-цунбой, Вадуд Махмуд, Абдурэ){мон Савдий'' каби адиб, мунац-цидлар Ч?лпон ижоди ва бадиий - эстетик дунёси *а!<ида даст- . лабки таассурот, ^икр-царошларини уз чицншларида баён этиш-ган эди. Иную маэкур чицишларнинг асосий хусусияглари курса-тиб утнлган. 1S27 йилдаги Олим Шара<}иддиноп, Усмонхон ва Ойбек уртвечда булиб утган ба^едд шоир ижодининг бадиий-эс-тетик принциплари муаммоси устида дам $икр.юритнлади. 30-йил-лардан бошлаб шоир ижоди с[а^ат сиёсий-ма^куразпй нуцтеи-назардан. баэ?оланиб, холис илмий таздал меъёрларидан узоцла-шилди. Урушдан кейин нешр этилган илмий мацола, дарелик-г^л-'ланыаларда 20-йиллар адабий жараённ билан боглиц адабий - на-зарий мг.салалар муносабзти билангкна Чулпон нкоди бадиий-ос-тетик дунёси масалаларига ыурояааг цилинди^.

Цайта цуриш етиб келгач, едабиёт тарихи билан боглиц му-ноэерали, му*ыал тащлаб цуйилгеи масалалар даврга ^амоханг суратда янгича та^аккур цилина бошланди. Шу муносабат билан Чулпон мероси яна адабий жамоатчилик эътиборини гортди. Чул-

пон ва Фитрат адабий иеросини урганиш буйича комиссиянинг

о

дастлабки хулосалари илмий нашрда эълон цилингач , Ч?лпон адабий нероси илмий суратда ррганила бошланди. О.Оара^ирДи-нов ва Н.Каримевларнинг шоир вдидаги китобларн (TSGIfl.) шо-, ир автобиограйияси ва адабий мэрсси билан тсништиришга ба-гищланди. Ёп адабиётпунослар З.сшонова ва ДДуроновлар шоир-нинг шеърий ва насрий ызроси тадда^ига оид номзодлик илмий

' I. жул;;унбой. .Ч?лпон[1инг:'"Гонгсирлйрц"га сУз..йояи, Т,- , 1926. В.Йахмуд. Ч^лпоннинг пВулсцлг.р"и. Туркистсн, 1023 Пил, 10 декабрь. А.Саъдий. Узбек ёш шоирлари. Туркистон. 1923 йил, 10 декабрь.

2. Юнусов М. Традиция ва наваторлик проблемаси. Т. ,К6Б,

3. Узбек тили ва адабиёти. 2-сон-.

- б -

илний иалардь1 кдодий метод, бадкий тил, пейзаг, адабий -бадний приём, дне. лег, ч каик лад тир ил сиагари казарм маса-лаларга дойр Чулпон караклари *ам тадкик отилди. С.Мана-попои, К.Каримов, Ш.Турдиев, Б.Ахромов, Д.Исмоилов, М.Оли-hos, Б./Устщзаез, Р.ТожиСвзз, М.Караибоев, Т.Ра>;;:нов ва боикадьрнииг Ун л г. б пацола, рисолаларцда Чулпоннлиг Еадиий-зотеткк дараьлирц бевосити бп билвосита тахлил з;иликди. Иуикнгдск, нида 0.Шарсфвддинов, Н,Каримов, С.Макажонов-ларниаг айии мавзудаги ааколаларчга >;аы тухталинган^. IUcuaou, тадккцотнинг мазкур Урнида бу мавзуда адабиёт-

куносяикда махсуо тадникот иаи амалга оанфилкаган-лиги, назкур иликй кх бу йуналиидаги дастлабкн тадкицот булгаиаиги учук айрии камчилих, ба*сли - зиддиятлл Урин-лар булини. - мушешшихч: тазквдлакади.

Гадцикстнинг кацоад вь вазксталари. Бу инимизда ада-биат таркхвдь адабий иероси «вдигика Урганила бонлаган Абдулдаивд Сулаймонцуд Угли Чулпоннинг (1897 - 1933 й.. )

адабпЯ-тапцидкй каран ларш i Урганкь, бадиий-эстгтик принцип л ар ли i: тадккк »тящнн макоад кили б кУйганмкз.

Уабу максадда;; келиб чк«иб, ивимизда «уйэдзги вази-фаларни бакариалшши кУзладкк:

- Чулпоннинг адабкй-таквддкЕ караплариникг ва ияи-днй принципларинииг иакллака бориыи; унга таъсир ьтган а„абий ва ютимоив - иаънавкй окилларни урганин;

- газон адабиёи;. ва бадиий туфаккури бил au миллий-•Заддий тафаккур яхлитлигини вужудга келтириида Чулпон изяанидлари, иходий тажрибалари, илмий-бадиий карашлари-ни анлклав;

1. Звонов« 3. йлейно-х"дожественкые особенности п~»зии Чулпана. АКД. T.-I99I. Куронов Д. Психологизм характеров в романе Чулпана "'1очь и день". АКД. Т.-

2. Шарафвддинов 0. Адабиёт яваса - мнллат явар. Исткцлол фидоййлари, Т.-199^. Каримов Н. Шекспир ва Чулпон. 7sб» A.C. 1992. 22 киль. Мамажснов С. Чулпон вв театр. Нафосат. 1992, I-2-сонлар.

- Шоярнанг балиий адабиёгнинг гаткиоий фуннциясп, яяпшоий хээт ва адабцёт муачмоси, адаЧцвтнЕнг споцпфи-кася, зазвфгвнй, мазмунай - пакляй слаыпфи:« ^сусиягларя хусусдагл карашларннп тздк.як; оме;

- Адпбиётнинг тарбкявий ахаиия-гя, ёзувчл - полршшг нжтимоиЗ - охловдй «иёфаон, акоднор ва ЕЕОДИЙ эригнлпк хацядяги Чу.тпон царазиаранл оЗдиплаягзрии;

- Иасдкоп дуиёкараши» адаЗиёггнинг заыонавиШшрп, халхчилляги, ижодяИ мзгодлар, б'адяпй ни, алабий алоца-ларнянг назграй иуаммолярининг Чудной ыакояаларвда ёряги-лршн ва замопазнй адабяёт назпрйяси ллшнинг ааклланииида бу маколаларнинг икобий гаъояринл анихлвш;

- Чулпонниир театр назариясига оид параиларпнянг ваклланииидври омилларни цайд агии;

- Твотрккнр тарбияаий эдамвяги, театржунос - саяь-этауносликкинг назариЭ муешоларя хацилага Чуляон карек-ларнни тадциц этиа;

- Узбек рэалястшс бадиий гафаккуршгинг ва адабий -иазарай диишинг иаялланшнда ■ • Ч^лпон здабнЯ - зстаг'к ыеросининг сакарали таъсирянз белгалаш.-

Тадцикотпинр илшЯ янгаднгя. Тадкицопшнр илмвй ян-г или г л бу ыаззунинг цдабнёгауносликда кахс^тадкяк этил-ыаганлигвданрина яборсг Э!.:ас, Халя Чулпон била» зяиондоа эдяб, иоарларнииг адабий -танкадий караалари махсуо тад-

цшшймаган. ВундаЯ адабпй салафлар орасадан Чулпон адабнй - танк, ид гй иерооинииг 1910 - 20 йиллар вактлн нат-буоги сахифаларндая илк бор йЕгилийа илмий гадкикот иаининг олаб борилишн нафакат Ч/лдон иаоди, балки узбек миллсй - адабиЛ ганкидчилигинянг вакяланил гаряхини ур-ганйвда хам янгя материаллар Оерадн. 1 томлик "Узбек оовот адабяЗ танциди тарпхи" 1Т.,И8?) нигоби аки бошка адабий ганкид тарихига дойр дарслин, кулланыаларда хам четлаб утилган ва айни эан,тда мяллнй аактли матбуотда узбек адабий гаккидинянг иакллайа бтшшыида уз Урни,

- S -

а*8ыштвга эга булган Чулпоишиг адабий - танкидий мав-зудаги мацолаяари (улар 60 га якин) влк ыарга махоус супстда илмяй хадквд зтьшовдв.

}шнинг адмай ва ак&лпЦ ахпмияти. Мазлур тадцякот ЧуллоИ еивбгй ыеросвнн урггнида ва адсбиётшунослик тари-хл б план боглик бир патор масапаларнвнг ёритилинида уз а^ем}шгйгй эга.

Тадкицотди влк бор елыгй мусмалага киритмган ыа -терлаллардан ва гадкицот хулосаларидан "XX аср узбек ада-биётв тарихи" дарслигйни яратишда; олвй ук,ув юртларининг узбек филологяясн факультегларида "XX аор узбек адабяёти таряхи", "í'í.tíeE адебий танкдди тарихи" фанларини уцитии-да; ывхсус курс ва ыахсус сешшарлар утказнида; олий укуз врглари ва педагогика ьйсхигутларзда узбек филологилсн факуль/етларг тшшбалари вя ¿рта мактаб укувчилари учун "Узбаи адабвёти тариха" фапи б?йича янгн дарслик ва к^л-лаималар яративда фойдаланш мумкин.

Дисоергашшнинг копийлашгиа[. Кущурият рактли маа ;у-оти ва илмий иагмуе, журпалларда ниимиз мавзусядаги ма-цолалар ёритилган. Шу бглан бирга, ыавзу гаасидан ацъана-виЯ алыий яонфзренц_яларда ва ^збэкисгон Фанлар Академия-си A.Haaosi! ноыядаги Адабйёг гнсгв утида 6¡~¿uó утган ёа олвмлар илывй кокференцвясйда (1Эу4 Пил, маЗ) наъруэа у кил-га«.

.Т^дкико^нинг орилиш тартяби. Диссергация Ккрии, икки боб, Хогииа ва фойдаланвлган адабий - илмий адебкёг-лар руйхотадан кборатдар.

ИШИНГ АС ССИЯ МАЗ>'*УШ

Кяоипда гадцицот мавзусинвнг долзарблиги, пининг янгвлнк ащатларя хам "а нааарий ва амалий едамиягя курса гиб бервладя.

Чулпон адвбяй мэросинянг ^рганллиш тарихй ва аыалга оиирилган илыий тадкицотлвр зякр этклиб, мавзунинг хала

- 9 -

махсус и.шланмагаклигя эътаборга тортилади.

"Нахон Радииц тш;аккури сари" де.5 номланган биринчи бобда Чулпонишшг адабий ганцидга очд мацо лая ар и тадцик караёнига тортилиб, иоирнинг адабий-эсмтик «араилапики шакллантирган омиллар, бадиий из лапиалари , ижодий тажри-балари тахлил эгилади.

Ушбу бобда Чулпон бадииД-яотегик рърадлврннинг узани ка.хон бадиий тафаккуря микёсига кутгрилиш, бу мицйсга чициб бориладкгак йрлни ахгарип, излаи, ижодий тажрибалардан чу-чкмай, янгича бадииЯ услуб та усулларда асврлар яратипга томои йуналтиргани иоирнинг адабий-таш<ндий. маззудаги мацо-лалари тахлили мисолида ойдинлаитириб бгрилади.

Чулпоя гокэд дунэспга орта кириб :селди. 1913 йиядаа то 20-йилгача ёзган зеър, публнцистчгк "амда адабнй-танки-дий маколалари, ^икояларн унитг икодида алохьда бкр бос-цичдкр. Бу или босцичга кос хусусиятлар маъркфатпарвйрлик, кадвдчилигс роялари рухида булиб, Чулпон ¿адиий-астетик дунёкараиининг иаклланкя босцнчи хамдир. Мазхур бооикчга мансуб иоирнинг "Адабиёт надир?", "Мухтараи ёзгувчилапк-иизра" каби адабий-такдадий ва бир р;атср пубяициогик ма-цолалари, 1916 йилдаги по яр Уг.кзага пборилгап макгублари мисолида Чулпоннинг адабнй-икодий прнициплари устяда му*о-кана вритилади. Циёсий тахлил аулкдаи борилиб, жадидчилик

бадиий-танквдиН тафаккури вакллантирилиавдагк Чулпов Урин кУрсатиб'бериладч. .

Шахе ва ист-ибдод туяунчалари мохияпши очиа учун Чулпон билан бир даврда, Аиглияда яиагак инглиз аднби Жора Орувл дараплари квлтирилиб, Чулпон фикрлари билац мухояса цилинади. Корж Оруэл аср боаларядаги Европада яаклланаётган тузумчиликдан цаттии тапвншга туигаи, бу тузум иотибдод гузумя зканлиги, у инсоният учун катта ханф гурдириаи иумкиклиги, иунинг учуй хам бутуи ижодий иуддаоси бу тузумчиликка каран курашия экеплигипи баёи «илгавди. Европа тузумчилигинииг бир аакхи Руоияда хам карор топгак здя. Руоия иуотаилакаевдаги Туркистои »са

- 10 -

иоткбдод сиёсати к^ттчц тутнлар зди. 1914 йилга тегисли бир кацоласнда Чулпон "Бкз хак иксокмиз, инсондек япай-лук"" деб дайкиргкц эди. Бу хайцирик замирида Чулпониииг иисокни хурлаёттн тузунчиликке - инсокнк а.икрдаи, уйдан, *исдан ы-хруи гтаБ'паи, фалаа, улик, карахт ру^ок;;ятга цул г,кг;с.£тгал тузуига г^арси исо^бор эди. Чулпси Js олди-га "Адабиё? гадг.р?" дога;; сивол цуйганда хан, "Му^тарам ёзг/ачиларк«изга" мурсааат цилганда зам ижодий куддаоси халцак уйготг.л, маърифатга чорлаа булди. Ад&биеуки таъ-

рифлаб, у¡;я .г зазифаси, давр одамлари учук а^амнятиш;

Д'лгаи, суцгац царалган, учган, мажруз, ярадор кукгилга руд бсрыак уч/к,фа;<а!? вуяудкинзга скас, кокларикизга Кадар сингиегы: «opa балчикларки то^алаидиргон... тоза каъркфат суш;.. деб бллдк.

Чулпои адабиитиинг ижтииощ! функциясшш белгилазда асрпшэ бсцларада узбек ижтикснШ - фалсафкй фикрида шакл-лакгон яадвдчилш; г о с ларя г а та я ¡¡ади. Иада жадидчиликнинг пайдо булиа- омилларн, ?ояки»г Узига хос хусу^ияглари, Узбек идиыоиС - фалсьфиИ тафахкури таркхидагк ур;:и х?-сусида бато.феил тухтанилади. Еадид адабиёти, хусусан гтьссачклигк Чуяпоиниаг пдабиётга ;;i;p;ttí келшзнда куда кат-та таъояр курсатганлиги, таъсир ^авдай дамоён булганлиги, салблй ;;идкса aa¡,c, ёа »¡жодкор учун бу таъсирланка кжо-6\и. ходиси ¡¡канлиги очи б берилади.

iiCp'/tiM боаларддаги адабий ба>;сдар, хусусан Саид-и^кад Васлик га Мирмузсик Шериузамиедов Уртаскда кечган,

1. "Ватаккмив Туркиотовда темир йуллар". "Садок Жаргона", 1914 ¡¡ил, 6 иокь, 26-сон,-

2. Чулпон. "Адабиёт надир?" (Маколалар тУплами). "Чулпон" кашркёти, То»кент-19у4й. ЗС-бет (кейкнги кучирыа-лар хлм шу китобдан олинади, флкат сахифа номери к'рсати-лади). ■

"Ойна" журналид&ги шеър, поирлик хусускдаги иучозаралар, бахслар Чулпонникг "Адабиёт ¡гадир?, "Мухтараи ёзгув-чиларичизга" макодаларида ботинан дазом яттирилсди» Бахс-ларда кутарялга». ыасалалар tíup ^адар к;\гг, l:aaapv:!í ких&т-даи чукур муиохадв этилади. Иадп Чулпоининг кадидчплик адабиёти бадиий - ижодий принциплари, адабиЯ - зптятик масалаларнки бис у,адар кгнгаЛтириб, чуцурлаптириб берган-лиги исбстини тспгои. "Адабиёт Гкуйлук", деб хайкирган Чуллон надсади адабиётни са^лаб коли амас, балки "Рузе, Xкс, туйгу, tfmp, our ва ?Я"дан б?лs:6 у.ст'.аслик

экаплиги, бундам мурод аса г.ахеил еацлаб колка, ички ?р-кинлик сохиби, мусгакил йккрли, ?Э - хис - туйрули па::о-гар жаисасн >;ар цандай истябдод дуиманк зкаыигвдадир.

Чулпои иадвд ёзувчилр.ридаи бадипй - ндзарий фпкрдь. бир :;адар ' охдкнхаб кгтди. Бу рарса Ч?лпояш1Г ада-

биЗтьнкг спецкуик хусусвяти - бзди:;йляк тг& бпдцг.Й - érjKH j(ii,t мезонларнга куп зътпбор чаратганяигида, о?з г.уллаа ма-доратн, суз пстет:1!',ас'л касалаларида наноёи б?:.сди. Замо-иасшынг каг.хур искри фызага ёзилган мактубларяда гаеър-да с?з яуллаа масаласвда катта жасора? била» таиицли ыоир-

га танбех бгради. 1'шда бу i,«acarara е.тройляча тухталиигая

за даъЕО чилингаи фккр натяхар т^хл^лч бияак исботшш •гопгаи.

"Мухтаран Рзгувчилаокмизга" ианоласи Ч^лпонкинг ико-д nit ниятларидан дарак беради. Биз^У^Гпонинчг Европа ада-биётини урганиги иатикасида узбек адабий - гст?ткк реа-лизинии яратипи, Узбек реалиотик ясгетккасини саклланти-риа устидаги адабий издания лари деб тулуиаммз. Танцидий реализм адабиёт тйнг нбтидоий да. Брига, хоо у у су снят -халк хаётвдаи асарлар ёзиэ каби даъватлар Чуллон макола-сида баён згелган. Бу адабий - бадиий фикр, цараа Чулпон-дагииа пайдо булиай, КIX аср сукгида, хусусан Фургдт зеъ-рияткда боалангани, жадид адабиётида иакллантирилгани, Чулаон таодида эса бир Кадар »лгор, реаЛ мупохада этил-гаик гада изчил тадкиц этяб берилади.

- 12 -

2.0 - йиллардаи Чулпсн илодиниьг иккинчи боскичк боцландк. 11ада ЧУлпои публицистик кзколалари, ыеърлари на "Вуролар хукуыати ва саноеъи нафиса" каби маколалари мисолида воир ва кнкилоб, яиги ^укумат ва Чулпон масала-лари-иухэкака зтилади. Чулпоннинг "ШУролар ^укумати ва саио&ьи пафиса" кадоласши: адабиётвунос О.Марафиддинов яигн цукуматга " киноя 3v.fi о^ангда ёзилган паро-

дия", деб бахокайди. Квда б из бу цараини назардан цочир-на»1, айкк пийгда инкор хам гзтмай, узимпзнннг талкинимиз-ии берганикз. Мазкур намола Чулпоннинг. янги хукуматга жвд-дий, глобин мукосабатики ифода йтадк. Ма ко лада янги давр оанъати, адабиётинивр кавдап булини, кдкдай тарихий-эоте-гкк прийцнпларга суян-ши, какдаи наксад К?лкда хизмат ки-лини лозимлиги . Ч,,лпок иотаклари сифатида баён р,и-лкигы.. Инод эркинлнгк, иафкура тазйиьиоиз эркин илодкор-лик м/хити яратилши каби масалалар хаи кУтарилгьн. Биз бувдал хулосага Чулпоннинг иу йилларда ёзилган публицистик Мйяол^даря, воир ижодий - адабий мухить ва мазк; ? маколаиипт аатни, услубш тащилвдан калдик. Ишда бу фнкр кекг ёритилган ва далкллар бнлан исботлангац.

20-йиллар 6оа<:.;а янги хукума'лшнг адабий оиесати расиан бсён этклмагин оди, Бу сиёсаг 1925 йилги маи^ур Марказкй Ноиитет царорвдаи коГщк бслгиланди ва ижодкор-лао янгиче. адабий снёса? таъцибига учради. Бунга 1927 йилги Чулпон яжоди хак^даги каахур "учлкк" бахси ёркин мисол була олади. За Аби (Олим'Шарафаддинов) позиция-оккинг А»мал Икромов томонидан тасдицланяии дукумагнинг виги од&биёт, Совет адабиёти хш;идаги караиларини ифода-лайди. Совет, пролстар адабиёти хаквдаги ташвик,охлар мака куклан ьойин а в л; олади.

Лекни Чулпон узянинг «адидчияик гояси рухида накл-ланген адабий - астетик фикрларидан, ижодий принциплари-дан бир чадам хам огмай, дадил хрди. 20-йилларда ада-биёт, санбат хакида унлаб маколалар ёзди. Кадидлар дав-ркда давои яттирилган пеъриЯ таниидчиликк-нг. янги наму-налариии яратди. Иброхим Лаврон, Яулдоп Мавлавий шби

- la -

ижодкорлар тугрисида адобий портретлар ёзди. Еадиий тафаккур синтез;! маоаласида киддий чик.ишлар кдлди. Кисцаси, 20 - йклларда хам Чулгсон кпдвдчшпт давряда кугарилган адабяй - бадииЗ, икодяй - эсгегнк масалаларни янр.ч боскичга олиб чикд;:, бу масалаларнинг уфкларинл кенгайгирди. Хакикнй маъиода нвдидчилик адабиитинннг ба -дидт наларяясини шакллаптирди. "Ччгатон гурунги"даги фа-олияти, "Ругал" сичгари шеърлари, "Т/лииизнинг пилением" (1923), "Тарихшшг зарарлик ттаррури" (1924), "Улуг хиэднй", "Суз, суз, сузи (1923) набк наколачприда бадиий вдабиёг наоалаларининг лиги нпзаряй ^ирраларинк, янгп -ягти уфцларини очиб бердц. Иаш.а бу фпкримлзня зикр птил-ыиш мак.олаларпшг багзфсия техлми мисолида иоботлаб бзр-• гвимиз. Иеърпй танк.идч1цгия ппмукаси булгзн "Msu inon-p-iin?" шеървни мноат циляб олздлган б?лсся ва уггк 1914 - йкллзр-да кратглгап А.Авлокийнлнг "Гагррманрлар'*, Хапзапинг 'Тапир" за бсшка сеърий танцЗД'^ик намуаалари бютан к,чёс-ласгл, Чулпон ыаиа шу хясца деврда L'Qbpriî тяфаккур со^а-оида цвнчалар кдорклагашш гу:;оу,:! б?ламиз. Чу л пои ио"р-ликни хал:<; ахволидан "rani'paa" эмас, рапгин рухий кклим-лардагп акл этмпс манзарапаряя бадиий суз восптасида ифо-долаи деб туиунадя. Б^жадидчилик итр::й гафаккурипя и tili ор кплел эмао, балки санъагяордвк жихаэдчн 1жтаонй тяни пзчил тауанкур килиш деб тутункш керак. 20 - йиллардв ёзган иейрлари кадидлар ярмоки - эрк масоласпиннг спнъаг-лopona талкшгядир. Ба адабиёт мана шундай талют бклаи кедрли булшини Чулпои англаб егран. Чулпон г.адидчнлик даврада бошланган кахон адабиети ютукларини З'злаштириа, Гербу (Парк, бадиий - фалсафиЯ тафаккури яхлитлигнга эря-шиш фияриня шакллантирди.

"Улуг хиндий" мацоласи ыана шундай бадиий тафаккур сингези муашосига бегишланраи, айни пайтда Чулпоннинг ияодий излашдоларинн ва танрибаларини узидя жам этган мяколадзр. Янрилик кидирлш рухидап бу мак,оласида санъат

ва салъаикордия зацидагч караиларлни афсдалайди. М&коле вида багеос 1.'; тсхлгя здмчган. Ккассак мерос ва спйло -лар хг.квдлги "бкр бир хдл..." каСщ софа г ёкя ,!Х,а-милзсдодгрии у«;;;мапл:;.н.^ебг.'шдага иддаолар Чулкои-йл.о; 1*злгш:м£>й:л р\х2даги ва адэбиётии янгь яо-гояа?£- ооб чи;у:ш, па^ои модорнлстик адабцёти сав;:ясида асардаэ бсдо; хадядяте дадшадуал дараияаря сифг;гид.а та-здн ыиладв.

ВО - кжлс*!:*!? дед „б дсг*бдод хазйики дучайд::,. Чудной «удадац кале^'гузда. 23 - ¿длдан то 34 - йилгача унекг барорта адайдй ыазаудагс ыацслаиаранк учратмсдик. Бу давр дод :'.а;л,осл1,а ьга зуд?ка? даври булда.

Ликин Чуллояий сук^х кклй'Щцч; хам кУйлшад»:« Увдаи я«.Т1$ сове? адабгЗгп. тао^ ьа пололягк хакидаги кар!.гшар-раошв та^зжгигш:. ьсгсди. Чудной шеърий уанцадча -ляи акъ!1г;£Ол1-: Дг'ми эггсрлб, лшчг зочоглик, исъ.) г > шмрсЕК паьз^сада "Янгл квл". "Бу «уками1 iiOi.pi;" ие;.рдгрк£ если. ь;оцп шоърш- Чуддсн очикдап - очкк,

кало гвтярейл, <5эуцо-;шг. бордк. "3;-р не1:а ймл капгар^оч, «на аду ■ созашл: Звдк ок.'иб йдглзкас. ЭДт'лиы-

дагк розЕмга", ;;еб , юдкгё туиугл^к, ис-Мбдод би5ц ?уд;.. 'Ле;слн "уласн адабки - -гпкидлй :лавзудэгк б;> рерга >;еа .'«¡а;;аи:сяда со^от адаоий ссйсати - социш;з?а:; мегпдвк гасд>:кй;длад1. ¡.¡алс!:;.: Горькгй хак»;дб.гс: "Кагта маи-таи эгаси", длслш'дарл" но»дв мак,о::аларг.дс.

У'а *дар £6 - 37 - £;;лларда урфга дкргьн, Горький нами бглай боглаб ■ъл^адигаи соц^-испш реализм адаблёх'л аа адабнй сдисаха бирар оглз хам, гап йук, Акскича,

Чудпон бгаац та-.;рпбалар, бцдикг ада-

биёгиинг азалий да &$здпй осгсткк - специфкк хусускяг -ларя хакд'г.а вркгади. Бу флдраадз!« унинг "Уэайсай" цомлл шлолиои хам гаедладай;. Тиакикотда 20 - й1ялар вокоьлгга, 1;огьъдод'ва котибдод лабк касалаяар зскр этил-мяш мадолалар ;,;псол:аа гаикгн у^шган.

- lo -

lUy билаи бирга, Чугпон адабк&тиуносяглнинг адгбий хамкорлш:, адайий алоцалар за тарк!;т;ак"иослик масала-лари билаи зга» иурулланган. Бунта "Таг?р за тагурчуНэслик", "Мархум Тавфиц Ъкратбск", "'Пог-гокашиг? турк.ча тарнкка-си" каби махолалари нкоол буладн. íy мацолалар ва уларда кУтарклган иасалагар hl-да атройличе. та^пл ¡»тллгап.

Чулпоьиинг ияодай канологи, едабиЛ - таиг.иднй ita-раяларчигаг тадрляи чела ау таозда - "зкддиптли суратда кьчди. У бадиий .!асд дунзогоа хитчн5 калгаядаз бодлаб рзаляотик пранцклдарга амьл :?ш:кга уричд'.и Бу д^срдаги чафакчт Чуьпон г.г.оди, бслк!Г пхлит жадмд адабиёти гангдодий ро&хизмцикг ибтцдшИ кУрчнкаи гарзцдаг!! и-:<од!.'Я .пгтодг.ч &соолоди. Маг :уд пкгччоиЛ тузу!: ва хпЗтга s;nc батан йзуа-

чи - зпёлигдрцкиг г,ара;глари такчгдяЯ рузда б?лкб, бундаЯ

тарамии ва туиуичгиарини ?згарткр»п, иеаркфагяи ~ ,¡tiS0Hii_8'-saMH4T кур:п гоясч у*ар яратган бадкяЯ-чубвицис-

Ti«:c ncüprap,nnrr бон пафосинй чалкил зтади»

Чулпон адабяЗткит' иэтийомй, хаэк^йрий ва мазмупий оп8цу4икйси хусусэда хан ижобий карааларчк таргиб этдц. Адабиётнинг бади'.'й хусусиг.тлари, бадшгл тил, адабиёт ïa-рпхи «'асалалари, ит.оди'Л изланип, адабиЯ г бадииЯ дачри-балар, ка:;он адабиёттш иподкй Урганггч хусуоидьги фикрларг. лиги дав? адабиётинкьг бадииЯ - потгтик прянциплариншгт j;apop топизнда и'гобий таъсир к/р,;а?ди.

Хуллас, киизгизпинг биринчч бобвда Чулпон топонидан хадидларнинг бадкий - ígvctmk принциплари ракллантиркл-гаии, назарий царачлар лиги босцичларга олиб чикилгани, иадидчилшс даврндзи бсалачган xaxoü бадиий гафаккурн оа-вияспга к?гарнлиз! Чрлпонянкг бэз бадш'.й-гоявиП икорк б?л-гандигн, ЗО-Пишарга келиб, жадздчилик руяидаги адабий карайлар зарарлн, деб топилганя ва тазЯик осгига олингани

иоботлангии. 30-йилларда Чулпоннинг "Кеча га кундуз" ро-маки "Мухтараи ёзгувччларимизга" мрколаоида ибтидоиЯ наклдаги реалчстик караиларини шакллантир на , 20-йилгар-да кахон адабиёти таяркбалаоини Узваитирип, 3^-йиллар бояида А.С.Лушкии, И.О.Тургенев,К.Гоголъ каби рус ёзувчн-

лари аоарларини тьр;лша этими, Лев Толстой асарларининг иходий. теисрибасини узлантириии натижасидаги самарали ксхиати, FapC роканчилиги дараг:асидаги асари зканлигн ис бот air! лад и. Чулпок J-зининг назарнй фикрларини ьеър, пьеса, романи б;;лан амалан исботлади. Инда Чулпоннинг уз адабий-эстстиг. цизицшлари, карашлари ].;ай. даражада хаётий, ижодкор табиатига хос саыимятдан иборатлиги шо-нрникг бир «атзр' асарларй тахлили иисолвда, хусусан, ба-дицй етуклик, тьрихий хаккокийлик, замонавийлик каби Чул-пон таргиб этга:; рсалистик тафаккур хусусияглари "Кеча" романи (бои цпхрамонларининг тарихий прототиплари), "За-ыона котики" пьесаси таскали билаи кУрсати;гци. Кисцасн, ункшг барча адабий-танквдий ьаколаларининг боа рояси рсалистик адабиёт хусусиятларини тартб этие булди.

'* Сайга"1. сангаткор ва санъаюуноо" дсб нсмликган иакмизникг иккпнчи боб>; Чулпонкииг санъатга оид, саьъ-ьтиунослик казарияси масалалари, театр тацризлари, санъат-корлар портрстлари хакндаги макслалари тахлилига багии-яакгин. Мазкур кавзулардаги маколалари ЧУлпон бадиий -эстстик иараиларинииг иаклланшии тадрилсига кувофин; тарз-

да то*лил этилади.

Маълумки, кадид адабиётвда с-нъатнинг, хусусан сахна санъагининг Урни катга оди. "Санъатиииг гултоки" (Белин -ijк'!й) булган дралага Чулпон уз хаётвда куп мурокаат цилган. Асриииз боиларидагп идтимоиЯ-сиёсий, маданий-адабий му-хи?ни куз олдига кслтирсак, бу ута табиий зканлиги маълум булади. Туркистон, Озарбсшкон, Ярим ва Туркип урт«сидаги ижтимоий-сиёсий, адабий фикр ал о ¡(ал ар я бу хал;; л ар орасида хар хил санъат турларининг кенг ёйилшни, ривок лама ига сабаб булди. Туркияда 1850-йиллардаёк миллий театр фаолия-ти бонланган зди. An боиларнда тсатрчилик Туркистонга хам ёйилди. Еадид ёзувчилари 'Юдан ортиц пьеса яратииди. Шаклланаётган миллий буржуазияга халк оммаси билан яцик муносабатда булиш учун анг хал«чцл восита зарур эди. Дра-матик асарларпикг энг мухим специфтс хуссяити сахнага нУйии учун ёзилгцни,"коллектив сезимга"(И.Султон) мулкал-ланган асар булгани, оаводли-саводсиз халц билан бир текис очи« мулоцот ииконига эгалиги зиблилар эътиборини

тортди. Бу ивня дастлаб М.Бехбудий пьеса ёзип билан

бошлаб бврди.

"Уиа дайадаги якги фкярли фаал ёклардап театр ва таагрчилкк хак,кда фикр билдиряб, уни ку.длаб - цувватла-кагани, халкимизшшр лтлий, матимоий уйгоиетддаги а\а-миятини ёадаб чиадларани деярди иук» ^иа давр вацтли мат-буотн сахафа/еридя театр хилолскга багтлаигьн унлаб г...а— колалар бор"1, Чулпои 1315 цщ ёзгак "Кухтарак ёзгувчи-ларшазг'а" иако-часидв, "Надеркуш" аз/л1'а::деи койин ёв -лсркмаяда катта бьр рыба? хосил бульб, хер лахаршшг сачналарида 'йналди. Тошцанд, Самарканд, анд каби мар-кязларда 2-3 картаба >;а:л уйналди...л

"йита к;'>;?зра:.' ёшлариыиз кашакдат бул^а х^л< халкп-ыизнлЕ!Г ичида ар ал а иу О юруй, кигобда.з ёзувга натариаллар гайорлпсалср, .'у улдари пхтивжни бар цвдар адо кшггои булур эдилнр. Егзк^-бу арзимрз мухаррлрларгагина эмао, му*торги аргкстлар;;м"з?а *ам борднр. Улар хам сахиа ке~ ракларши халк, срассдЕ пруб ургенма:01ари лоящдяр", "ее ёзган эдк.

Чулаонышг «араоларв ва адабяй - бадаай црянцизларя маърафагяарверли? рухвда б/либ, у сахна Ййк Садче?, еоарни х&лк, хоётидан ольчгаа аатеряалльрникг "дхугеинн яхши, ёмонапз о!лол кургв^уб ёзка", -да деб б,и:ад:. Чулпокшш' ёш кухаррир ¿а артдслсаргя бу £рзя тетртшр рели ашаят >;сёзида яна хьы ертпб бораётракши курзатсди. Тоетр долина бир дараял бу«слн В5сс.Чгириа15 олиб боркошинг акии шортияи Чуллон уз ыс^олсскда б кон Э1'ад>з: бкринчадаиг адар учуй материал ки ламх ичидан, халк гур-луиидаи ачиш; якиин-члдаы, ераистларнянг "егхве иаракларини хглк, ораепда юруб у рга ¡маклера "дир. 5ьвц, халк саиъати (кугхрчок.боздия, мзехарабозлик иабялар) ипнг анъаиавий увсурларЕни узлаити-

(I). Б.Косимов. "ИзлаЯ-излай топгвнимп. ^а^УР Гуяок номи-даги Адаби .т ва санбат нслрчёти, Т.-1983. 100-бет.

- IS -

piw!, кахрряг бсб1!даги танрйбаязр!; ва ?йин курсатиздаги усудларига ínona ¡даинади.

Ншда Ч^лпокнинг MWfa шу тарзда сакллана йоилаган гбгвдсай ¿адой рзалязмктшг' лрлзцлнлар'; курса rj'б берид-ГЙН.

Чулпок геагрчилия сохаскдаг!? икодо! фаолиятинй 20 -йадларда х«м киагнн давоы эпнрди. 20 - '¿идлардз упянг-ÜZ1 веча драмаларк сах'каяштирнядп, шу бияан бгрга у бцр nctop ¿еатр еоарпаригп такриз-аар билвк матбуогди фаол натирок этди. кБу таздизларда, - даб сзади О.^Парафтддинов, -Чулпон црофваоводал театр вазхцдчгс:! окфахсда куринада -у дракаадк аозр ярахвдвхиг барчс сару - воропларгак хш, уик с .ах над с мутаосг'Лйшгяряшзк хам азов бялада ва гадркз-ларвда хар гал ясарнамг хам, спадейвлкгв? *ем ютукявря ва яеичояиклари г/грвсяда кишяни .шодгцрадиган мулохазалер юр:!гадн""' „

Маълумкн, dy ?акрг.злар Чулаонжшг 20'- йилдар беи -дарцда "Т vpon" труштасида мудир буляб иилагац даирзда ёзяхган. Иуиакг учуп хам у сахна асарларыяинг сахвакамя-ривдаги #.ро, махораг, нуги; ыясалапарпга еъяибор каратадд. Чулпоннлвг яахрязлери' гуоусвда ;:?вгкза мувакквдлср фикр битдлриген» йода бвэ айрп.ч мунахкигутярнин:'' фякр - карая-ларига муносабаа б&вднрдак, Хуеусен, й.Дусгкораов "Узбек совэт танцидчклнгя щврихз" (1987) кигобида гоявийлик учун кураш масаласвна эрцгии муяосабати бадан Чулрок та^риз-даркга нам яухяалади. Згл'ратшшг "Чин севии" пьсаасига ёзган гакризида "гояэий мазыунни чвмаб уткяга иигдлгзаи-ш вйгади. Чулшишинг 1:афацег бу га.\ризида, бачки бонк,а унга якин га.^ризларпда хеи пьосалар гоявий кщатдап та^-

__________ i

(1). О.Иарафиддивов. "Чулпон", 99-бет»

(2). Б.Дустцоразв. "Узбек соаег •ганкидчшшгн таоихи".

Гоиканг; 1У87, 34-бзг,

- 1У -

лил этилмайди. Такрлзлзрцаги юдсад дьецага Зало берии э?.:ас, балгд угат- иапья-гкорона жроспт эъгибор беряя-гаиь курсатилнди. Такрлзларда лкро масаласвдеги ацалгй тсклвфлгр Оман бсрга, икгёрлар майоран:, кгжялнкдард, с ах на тадаб кдушдиган заг аоосяй зарурпк яартлар, аохга-ыиилик, ролнг ¿шглаб уйнашлш: кабклар хсквда холке, кон-крет фияр - 1я)лс\аселар бклдг.риладк. Маг.аур тацризлар Чулпсннинг сенъагпувосли.и;а овд царэадгзашшг узигз хоо бнр боскичкн:: таскал 1524 йилдяа с/ьч1, Москза

театр мухлт,! бдоав ^аг^и-ат":? бу сспадагл взедий фаолият;;-чи янги босклчга ол:,б чнщкаг-лиги кнща адибк::иг бкр цатор ыацодалара ыисол/дг дурсапи^ади.

Чудяоздзиг маьа г.у Ьодерда ёзмм ''-аряхичнх' эардр-хм гадарруси" г.-^олсса яу^и куц бахслярга сабаб будгаи в а б/лиоца. Бу ^а^длаелда Чул пои "¿аргона фо-

гоаларл" иьеосиарпы хашия казадл. Маколсад ну термина масала ва уизи? г,пйяал: бачелпр ¿гада из«;' ёрлг¡¡б бе-рклгаа. Ч/ляоц бу 1:':>;;с;:аснда "Чш'атол гуруши" ^¡.'араш!-лан? адебай - зегх ьрнкщшаридсв ксйк<3 "...цу-

уук вакеа&ардо яглг.чка, аозпк адвбвг, ¡!,у.ч куоскгиак дошагай "Оаргола с^оа^рри" уипл ведтдарнчн? уса.'! аацг-дагг хабар (гуоьк:: :) «гфгдаи бешке перса Сули олладилар"*, деб бахслайди. '^'•лиза "£х>аеофурушл,*:с,! - пих.иан^'засдйк ба -диин аоср змваиг^, буиди: зезрлар "саиъахг.сн ;:15ро^" зкан-ллшш таысишилч» Чулдошинг бундай саа^ат аоарп

учул ку&шисяш» апглгб, мг.дслага ё;:дец;са«, уиш.т хоч пр-умыслу.к ялхаил ¡./К12?!: маълуы булг-дх.

Чулпон жоххиз?.Москва даврл ушют жа?р спзьагл пацвдаги тувупчвлерл, карашдарк кве&ш узгаргашш гадав далолаг берадя. Бу узгерпыга, иазорий бихдыхарнлнг пукур-

(I). Чулпон. Алай;:ёг? :.<адир? . Т.-1924. 50-бёт.

лашуввга сабаб унккг Мейерхольд, Вахтангов каби атоми саиъаткордао мактаби вга Европа санъат ыактаби хакир.а чукур, непг бал гага эга булгеклигд, бу мактабларнпиг гаярябалвря, 1^хаффахиятдари, назарий ыш - царашгаряки англаб еголганлигодадир.

Чуллон бутуп дуь'ё саньат марказв спфатца уан олан-гси 20 - Яиллер Москва теагрчшш мухи?ини, Мзйерходьд, Вахтангов нактабларянхиг аяодий таярибаларуия бпрннчи б/либ узбеклдрга гачптди. У Мое кап га боргач, бир Пяд ?г-масдаиоц каибуотдв дущвн, эх2ирос:'а ^>ла театр саяъета-г:шг сяг доязьрб маевлеларкга багкачадган мгк;олала,> би-лан чнка бешладн. Чу л по н Гарб ;еатр сан"->аг::1?:1нг пир ад-гор ктукдарпня ыидлий тестрга зтжга урзнди. Итэл?1

лик кавкур фогчачавпе Карло Гоцци жоди, "Молнии Турандот" ее ар л, уиикр пахна щ>сси, "шшг гуладан б;:р гулк очклмасдан", "оа туриб }дгб кегган'па^чур рус реяисо^ри Вахтангов г;а унинг саъзт.таетибалар:!» ибрвтдп ютуклар^ Исбалар *а«ода "Каликсп "уран,дог" :чацолрсдде муадаза • юритадк. 'У,отел Итатняда "хьлк кулгшап:;" дегаи куян;: ее™, оддафыоцчя бултон. Хадч догаа Дул, узллизнпнг ¡;/зик-ларш.'пзнд гугцои йудгп бкр ыуича вютдир". даикдгр-винг яна бир хусусинтларр, юкода булиаларчдо эдн, - деб фякрини донос. этгпрад!! Чулпон, - яьня аол дяесада уларнкн' сузларк лам булкб, керак ко2да улар ушп замоннинг ¡дойн; гепларйдаи ку вшб сугдер эдхсар"1.

Вахтангов талсргб-асини нкодяй ишлаа, мадлий сакнага татбкк зтяш иасаихи ке&шчалик бпзда унутклдк. Икрода импровизация, яънй куиимча деталлврдаи, килзд-мимекаяар-дан Эринлв чройдачанаш йук б^лиш даракеоига бориб к.олди, Бугуиги кунда^в узбек миллим сах,насииинг ишуцюэи, ривог

(I), Чулпон. Дцабиёт надир. 90-бет.

- 21 -

топмай бир Уринда дегссиниб тур i: 5 ко лиши сабабиип санъат-шу:юо Ш.Ризаев худди 1-;ана ау ижро жараёнцдаги шпровнза-цконлик етишмеётганлкгида куради"^.

Чулпон Захтинговнинг устози, Станиславский иогирди 3.Мейерхольд (1674-1939) нагстабини лам Урганган, унинг бутун дунёга донги кетгак тгатри такрибаларини узбек сахнасига аатбкц этилгч урингаи." "Мейерхольд театри" мацолаои на.аг.ат маъри^иЯ, балки узбек театру тарацгиё-ица ьмалии ахтмтга эга бУздл» У бариьчилардан булиб узбек сахнасьни Мейерхольд мактабикинг втуцл&рики узлаитирипга .лаъзат этди. "Бу театрнинг соддалигк биз

учун керак, гсупчиликка кцин ксляыи - яка б;:з учуй, лозин. Бкэничг хал sí театри унсурлардан баъзилари бу театрда бор. Шу учуп биэнлнг янги тгатриииз >,au бундам цочкб цутулол-майди ва цочкокчи уЦи эмке, албатта .

"Кунгил цидкрадяр", деган худди мани

иу Гшлларда Чу.шоп онгига еннгиииб, хаёлини банд зтгик 9ди. Янгилик каднрк:! икздиП из'ханианииг acoca булиб, бу Чулпоннккг Москва дазри ма^олаларлапнг, хс.\' у a/iaón-йтга, хо;; сапъатиуносликаа ва ёки театр сагарияеига о ид булсин, боа сотетнк пафосиш талгеял клади. Чаг.ок халдлари адаблёта ¿за санъатк билан таичлгач, улар ни узбек санъати, одабиётига цизсдай боллада. Чулпон Моск-вада Шекспир, Мольер, Карло Гоцци ыбк буше санъаткор адибларни каиу цилдя. "У дохийнинг (Еекспнриииг - У. С.) Ханка асарлари гаплашш (ди°лУг)нинг, уыуман оуз санъ-» атининг классик энг мукаимал нусхасидир", деб ёзади "Суз, суз, с?з" номли м^доласида. Чулпон оътнборини театр

1. Ризаев Ш. Роман ва драма. "Ёилик". 1987 йил, 8-оо и.

2. ЧУлпн. Адабиёт на*ир . III-бет. ,

назариясшинг энг ыухиы масалалари х,ам жа^этди. С ах на нуткИ( талаффуз, акгёрлик амплуаси, театр ганкидчилиги каби масачалар ута долзарблиги билан замонавий театр учун характерли ада. Суз аник,, лунда тшшфдаз килиниас эяав, актёр сузнииг нозик кирраларинв хкс цилмас экан, драма ссхзада яонсиз булиб колаверади. Суз томошабип би-лан нулохот воситасидир. Чу ли окндьт "Суз, суз, суз!", ыа^оласи сахна нугхн, с^з талаффузи масаласинк к^тарган ва буки амапав хал отдш таклифи бкяан чикден махола зди. . йулг.он актёрлар учун "Кироатчклик театруси" гашкил этиш лозпмлигкни айзадк. 2кв яна бяр ыуеммо театр танхидчи- ' лиги уувмыоси булиб, бу хусуеда Чулпон махсус чикиш ки-лади: "Театр тавддларвга йхвшуле" комли ыахоласини 'еза-дц. Чулпон театр тенхвдчилигвнинг ок.сей кдяаётгенлигпга сабаб профессионал,.гасая малгкали театр такцидчилари йукдагида, ёзедаётган тан к, да ар "яланг, рубару келган С случайный) кишилор" тошвидев бзилентга.чи, уларнииг саёз, а эсояз мулохааа --гавддаари сахианкнг шсалкшига фо!де эмас, зарар хдлаогганлигида .<урадп. Танкдц, унингча, "одций бир юмэиачининг санъатдан ьлрок, таассуротздан иборат" б^лыяй, "... уйналгои'асарвшг рухивм очиб таш-лаш керак. Бу кун х^аивда^и есосий иамчилЕкларви яурсатиш керак. Бу кун, »шхоят, гакойил, С уклон)ларни очиб бориб, й^л - 1!/рлц курсами керад. Пул - Дурик к^рсапш хам яна аъзо, бяданни кямарлатишга оид б/лмасдан, умумий асос -.<дрда б; лногд кера:;"^.

Ч^лпоннавр / а г. иава шу нрднципига амьл ¡доиб, 192? йил Бону театр техяЕкумида таьлим олаетган узбек талеба-лари немо.! ни этган дьзсаларра тацриэлар ёзди. "Талабалар уюни", "Олдин", "Жури Дандин" каби такризлари шулар хсум-ласидьи о;либ, бу чикиалари ёш актерларга каратилгани

(I), Чулпон. Аднбиёт надир, 111-бег.

- 23 -

учу» уларнинг нарооини, махорат бобидаги иэланииларини зкйраклик билан кузатьдп, маолахатдер беради, йул-й?риц кУроатади. Мавхур француз дракагу? г» Мольернинг "Еурж Дандин" комедияскнинг сахналаатирилиал тачабалар учун кагта сабо«. Чулпон асарга ижодий ёндиаг;;п касала-сини кузда тутиб, ёкларга маслахат, Пул-Г;ур;п; маъноси-да тубандагиларни ёзади: "7рта~аср тяётр тарзида ёзилгон учуй бир асар уэида бизнинг узбек тоиошчишркга анча якинлик нуцталари топа олар эди. Бу нихатаи, хеч булмаголда тамриба йули билан булса хам татбик «шшб .¿Уршгавда, бизнинг эл уэнлари асосига ядии нудталарикк соириб, яовартиркб курсатипгаида, яхяи сакара берар эди балки..

Шунингдек, 30-Гшлларга келиб, Чулпон млллП театр таядадчилигида бириРчи булиб портрет - иадолалар ссд.1. "Турсуной сахнада" 'Т.Са;уазимова хахица), "Апулага иа-«ивоз" (^.Носкрова хадвда), "Зпизодшс руллер устаси" (Э.Асомов хахида), "¿ахиа сирларига оицо сгиъаткор" (Л.Карзуллзоэ х "Ога-бэла сак^отксрлар" (Харра-

тоздар хасида) каби плдплалари портре* - ма:;ояалар сира-сига. киради. Бу иаиолаларникг уаумпЯ хуоусляти, актёр-ларнинг ж)нли портрсти - таоци кпёфаои, характсри, инсо-нпЯ хислатлари, ижодий дунёси, хаётий фалсафаск хаки/а Знупчи тасаввурлариии гондантприб бериапда ва уларнинг ахамиятн санъат тарихянинг ноЗб хуяжати эканлигйдад;:р.

Чулпок хар каадай янлиикка багрикеШ'.'ик билан ыу-;;осабатда булди. У издании, гокодий таярибалар хйр каидай бедиий - ижодий ¡шятншо1 аиалга опуви, санъатнши ускл, ривозклании гаровн; »кьияигини яхан -гупуигаи. 30 - Пиллар-да у "Украина бандурачилари" хакида ёзганда хам, ХитоП

I. Чулг 5Н. Адабиёт на; я . 93-бет.

актёри "Мей-Лан-Фон" *ак,ида езганда хем нняги бойка халклар санъогининг шшлий .хусуспятларинп ижодий уз-лаштиркш, ;габек капли3 сакнасини таком&ллашгприт б?лган-лкгига амин булишз. Шунингдек, Чулпон кахон хатвдари санъаггга махлиё булиб, шилии анъаналарни унугнб куй-мади. "Киз1и;лар" ыа^олеси миллий давдилик гнъаналарн-ни са,';леб цолии, да:одий ривоалантириш, миллий кизи.ччи-лвр гаркхпга оид :игий изланишгар килиш лсзинлигини сая'ьаглуноолик кун гартлбнга мушмо калиб кУйган эди.

'Гадцвхогда диссертант Чулпопнинр Москва даври ва ундан орггиргнн шэдий гаирибалари рух;ида ёзилган шк,о-лелариго батефсил гухтатади. Б.у давр Чулпон лжодий таря-хишшг икккнчи бзр юлоелиш босдич" булганл.чгчшя таъ;;зд-лайди ва Чулпон бсдкяа - остетпк нэланкшларя-

нинг бэш хуоусилтп - янгилнк цидириш булпавлигини бал-гялаЗди.

Икквнчи бобдан цивцача хулооз-, Чул'пош.шпг бутун теагр ва тоагрчгллх бллан боглик; цяодий умри изланиеда, япршгик кидарии рухада кечди. Саньаг икаолотинкиг бош оыиян Люди;! изланиш, халк; ва к ах он оаиьаги уакрибалари-1Ш, анъсналарлип уйгундаштиршзда эканлнрянн гаргяб кял-ди. Айникоа, Чулпоннинг Москга геатрчшшк му*итнга якш-лашувм ункнг бадний дунёкарашига янги фасл одлб кирди. Санъатиинг назарий муагыолари устида билимларш чукур-даытирди.

Ииимизнинр "МИЛОСА" х.исмида "Кирш "да олдимизга куйган макоад - вазифалар биринчи ва иккинчи бобда кан-даЯ хал этилганлвгк ва ишдан келиб чицадиган асосяй хуло-салер куйядагшшр энаклигк хуоусда тухталдик:

- Чулпоннинг вдабий - танцвдий ва санъатшуносликка оид ижодий фаолня'ч XX аср узбек адабиёгининг "олтин даврн" - 20 - йиллар адабий - бадиий меросига улкан хис-'са б^либ Гчушилдв.

- Чулпоннинг едабий - танцидий каколаларидага асо-сий ыасала реалисгик бадиий тафаккурнкнг специфик хусу -сиятларини таргиб этиш булиб» илк мацоласидан то энг сунг ёзган ыак,оласигача Чалдон мана шу маоаланинг турли кирраларцни ойди-.шйи тиришдан четлаимади.

- Чулпоннинг бадиий адабиётнинг ижтимоий функцияси, адабнётнинг вазяфавий ва шаклкй - ыазмункй специфинаси, ёзувчининг ижтимоий - адский киёфаси, жодкор ва иг.одиЯ эркинлик хаккдагл «.аравдари уз даврининг энг илРор на -факкури булиб, узбек реалисгик адабиёги ва адабиёт на -зарияси масалаиарияянг паклланииЗГа мух им ахамиятга эга булди. ц

-.Чулпон адабий аяохалар, жахон адабиёти ва саггьа^ никг бадиий хусусияглари, ияодий метод, бадиий тил, шоъ-рий яугкншп* уз ига Зсослиги хуоусда хам шггор факрларини баён эглб, замснавий адабиётшунЬслик проблемагикаси доира-сзни кенгайгирди.

- Чулпон санъагшзнг геагрчилик турига хам кат та эъти-бор ботан каради. Яадед иатрчллаги авъаналаринн 20 - йял-ларда икоднй цайга ишпаш билан шугулланди.

- Унинг Мос;<ва даври иноди узбзя санъатшуиослигн тарихгда чукур из колдирдц. Теагрчиликнинг назарнй месалалари хаквдзгя, театр танхядчдлягя хусусдаги макола-лари профессионал театр танкидчшшги ривохгншг иазарьй-эстэтик асосларини кУйпб бердя.

- Кжодий танряба ве ияодий язланпи, яахон хшадави санъатинянг тобий ютукдарвня уэлттпрхт, лад он,, хусу-сэн Гарб бадвий тафаллу^и билан Шарк, бадивй тафакяурини синтез «илиш адабиёг-цаиъат камолотининг ссоси эяанлиги Чулпонйенг бадиий - эстатик меросвда ясботшш товди.

- 26 -

Тадхицотнинг асосий мазмуни чоп втидган хуйидаги маколалар ва китобларда акс этган;

1.0гоу, этилган халц. Халк с?зи.-1992.-9 апрель.

2.Цещнуснинг яралиии. Оила ва жамият.-1992.-май,

21-сои.

3.Лоцайдлик чаламуллаликданми? ?збекистон адабиётк ва оацъати хафталиги.-1992.-!'» август.

4.Хазииий хасрати. Ёп куч.-1993.- 3-сои.

5.Миркоиилбой ким эдк? Туркистон.-1993.- 4 май.

6. Уйгок далблилик. Туркистон.-192!:.- 31 декабрь. 7.Чулпон Ьа ТйгУр. Кумхурият ва еда.биётаунослари-

вииг ак-ьававий нлмий конференцияси ыатериаллари: Наър. тез. 1994.™ Б.36-37.

8,?збек хаяки учуй ёиии, куйи... ?збекистоя адаби-• ёти ва санъати.-1994?-1б июнь.

6. Чулпон.аАдабиёт иадир. Тоикент: ."ЧУлвон" 199^'. (12,6 б.т.) ТУлловчи ва'изох муаллифлари: Д.Тронов, З.Эшонова, У.Султовов.

Юч Ч?лпон. Аоарлар. Уч хилдлик. Учинчк жилд . Тоа-кеит: Гафур Гулом вомидаги Адабийт ва санъат наврибти. 1995. (20,2 б.т.)

Р Е '3 и 1.1 Е

Кандидатская диссертация Султанова У„Т. "Литературно - эстетические взгляды Чулпана" одна из.первых работ, посвяшешшх изучению художественно - эстетических взглядов узбекского пацнональногопоэта, чьи литературное наследие в начальной стадии изучения.

Во р.вапенгчи обосновано актуальность темы, определены цель и задачи, обьект, научная навизна, теоретическая и практическая значимость исследования, а также освешена степень изученности вопроса.

В первой главе - "Нахон бадиий тафаккури сари" ('К мировому художественному мышлении") - исследуется литературно - критическое наследие Чулпана. Некоторые исследователи обращались а теш литературно - эстетических взглядов поэта, но специального исследования по этой теме не существует . Чулпан внёс большой вклад в формирование современ -ного узбекского реалистического художественного мышления, одним из первых поднял вопрос о синтезе мирового художественного мышлений и националвного художественного мышления. В своих статьях проповедовал гвпчестно представителей турецкой литературы, индийского писателя РЛагора, английского драматург: В.Шекспира, а гакяе русских писателей А.Толстого, И.Тургенева, К.Гоголя и др. Он не боялся творческих экспериментов, писал свои произведения в новом художественном стиле.

В диссертации иссльдуются дуги•формирования передовых художественных взглядов Чулпана, высказывания поэта функционально - тематической цели литераторы, специф леских свойствах, а также научные изыскания Чулпана о литературном языке, о современности литературы, о модернисткой литературе. Основное внимание уделяется значению литературного наследия в формировании нового литературно - художествен -ного мышления и профессиональной литературной критйка.

Вторая глава называется - "Искусгво, актор и исскусг-вовед". В этой главе исследуются театральные рецензии Чулпана, статьи, посвешенные теоретическим проблемам исокуст-

воведения, портретам актеров.

Чулпан в сзое время был теоретиком национального театра. Он сыграл большую роль в образовании национальной театральной сцены. Б десятках рецензиях он проповедовал передовые взгляды по таким вопросам, как театральные спектакли, испольнительское исокуство, уровень знаний актера, актерское амплуа и т.д. Особенно р-,нки2 поворот в художественном мышлении Чулпана после отъезда в Москву 1924 году.- Там он работал в-узбекской драм студии при МХАТ, знакомился с театральной атмосферой Москвы, изучал опы'г знания таких театральных теоретиков нового времени-,как В, Мейерхольд л Е.Вахгангов. В это время

Чулпан написал десятки статей на актуальные темы, В этих статьях^"Гиатр Мейерхольда", "Принцесса Турандот", "Слово, слово, слсво") он одним из первых питался применить опыт вышеуказанных театральных деятелей. В 30-х годов в статьях "Мей-Лан-Фон", "£андуршик# Украины" и др.'он размышляет о роблемах творческого изучения ошта мирового исскуства.

В данной работе отмечена, что передовые взгляды Чулпана об йсскусгве считаются передовыми не только дня свое-

го времени, но в для современного исокуство