автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.09
диссертация на тему:
Народное поэтическое творчество и его исторические основы

  • Год: 1994
  • Автор научной работы: Садырбаев, Султангали
  • Ученая cтепень: доктора филологических наук
  • Место защиты диссертации: Алматы
  • Код cпециальности ВАК: 10.01.09
Автореферат по филологии на тему 'Народное поэтическое творчество и его исторические основы'

Полный текст автореферата диссертации по теме "Народное поэтическое творчество и его исторические основы"

КАЗАКСТАН РНСПУБЛИ:^СЫ УЛТТЫК РЫЛЫМ АКАДЕМИЯСЫ М. ЭУЕЗОВ АТ ЫН ДАРЫ р і' £ ЭДЕБИЕТ ЖЭНЕ 0HEP ИНСТИТУТЫ

м /

Колжазба кукындэ

САДЫРБАЕВ СУЛТАНРАЛИ

ХАЛЫ К 0ДЕБИЕТ1Н1Ц ТАРИХИ НЕГІЗДЕРІ

10. 01. 09. — Фольклористика

Филология ^ылымдарынын докторы дережесін алу yujíh жазылган диссертзциянын

АВТОРЕФЕРАТЫ

Алматы — 1994

Жумыс Казакстан Республикасы Эл-Фараби атындары Мемлекетпк Улттык университетшде орындалды

Ресми оппоненттер: '

1. Терекулов Н. Т. — филология рылымдарынын докторы

2. Кыдырбаева Р. 3.— филология рылымдарынын докторы,

Кыррызотан Республикасы Рылым академиясынын корреспонден-мушвс!

3. 9л!беков Ш. — филология рылымдарынын докторы

Жетекий уйым — Алматы кыздар педагогикалык институты, казак едебиел кафедрасы

Диссертация 1994 жыпы X айынын _югж, сагат 1± Казакстан Республикасы Ултты”Рылым академиясы М. Эуезов атындары Эдебиот жэне енер институгынын жаныццары филология рылымдарынын докторы дэрежепн беру жежндеп Д. 53. 34. 01 мамандандырылран кенесЫ'щ мажтюнде корралады. .

(480021, Алматы каласы, ^рманразы кошеЫ, № 29.)

Диссертациямен Казакстан республикасы Улттык Fылым академиясынын Оргалык рылыми ютапханасында танысура болады.

Автореферат________________таратылды.

Мамандандырылран кенестщ рылыми . хатшысы, филология рылымдарынын докторы.

ИБРАЕВ Ш.

ЖУМЫСТЫН ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ

Проблема жон© такырыптын актуальдыгы. Казактын улттык фольклорын жинау, жариялау, зєрттеу істері революцияга дейін жэне казіргі кезде жємісті жумыстар аткарды. Фольклордын жанрлык табираты, жазба адебиеті мен ауыз адебиетінін байланысы, ауыз адебиетінін коп нускалык сипаты, акын, жыршы, жыраулардык ездеріне тан єрекшеліктері, казак, фольклорынын типологиясы, халык алендері, шєшендік сездер, тарихи жырлар, батырлар жырынын поэтикасы, кара еленнін курылысы тары баска кунды-кунды рылыми енбектер жазылды. Казак фольклорынын теориясы мен тгрихына катынасты курделі проблемалык такырыптын бірі — халык адебиетінін эстетикамен, этнографиямен, риторикамен байланысы жэне казак-кыррыз фольклорынын тарихи негіздері. Біздін докторлык диссертациялык енбегіміз, осы проблемара арналган.

0ткен расырда кейбір буржуа'зиялык кезкарастары ралымдар казак халкынын кабілеті мен талантына кумэн кзлтіріп: казактар терттулік малдан басканы оншама елемейді, эстотикалык талрамдары жетілмеген, мукалран, карабайыр, жупыны омірді місе тутады, езінін айнапасындарь: адемілік пен сулулыкка немкетті карайды-мыс деген. Осындай жансак айтылган нигилизмді жокка шыраратын казак халкынын мифологиясы мен ертегілерінін, лиро-эпостык жырларынын, лирикалык елендерініц бар екеніне осы енбекте бірнеше дэлелдер келтірдік. Соран орай, халыктык эстиканы бірнеше категорияларра балдік; идиллия,* драматизм, трагизм, аскактык (возвышенное), батырлык (героическое), сулулык (прекрасное) жэне турпайылык (безобразное).

Асылы, казак халкы кыз узатып, келін тусірсе де, жар-жар, беташар елен айтса да — баріне де байкампаздыкпен, сезімталдьїкпен, сырбаздыкпен караган. Жаксы мен жаманды ерекше беліп бараларан. Сондыктан да, фольклордын этнографиялык, психологиялык сипаты да халык едебиетінде жан-жакты керсетіледі. Аталран рылыми енбегімізде, осы мэселелерге ерекше назар аударылды. ■

Фольклордын тары бір сипаты: оныц тарихи шындыкпвн байланысы. Бір кезде Европанык «тарихи мектептін» кейбір екілдері,

З

фольклор гиен тарихтьщ ара катынасыман кулл| тарихи КУбылыстардын булжымайтын зандылыктарын ¡здеуге тырысты. Элбетте, фольклор тарихтык ткелей коилрмеЫ бола алмайды, opi халык едебиел тарихи шындыктан алые, жеке-дара, окшау тура алмайды. Ертеплерден бастап, тарихи жырларра дейшп аралыкта айтылатын адеби шырармаларда катынастын кейткерлердИ ¡с-эрекелнде шындыктын Heri3i болады.'Кай жерде шындык болса, сол жерден тарих басталады дейд! Гегель. Осы 6ip тарихилыктын басты-басты белплер1 6i3 талдаган «Ед1ге батыр», «Бекет батыр», «К.ыз Xi6eK» жырларына Tir '¡лей катынасы бар. Бул жырлардын барлыгы академиялык архивтерден жана табылган колжазбалардын непзшде зерттелд!. Мэселен, жеке адамга табынудын салдарынан эйгггм «Едге батыр» жыры узак жылдар бойы окурэ жэне зерттелуге рухеат еттмедК 5i3 осы тын такырыпты диссертациялык келемде алраш per козгадык,.

Казак фольклористика рылымында rafbi 6ip сонь!, тын такырып бар: ол — казак-кыррыз фольклорынын байланысы деп аталады, Казак,- к,ыррыз фольклорынын байланЪюы деген ушан-теню такырып. Сонын oip тарауы «Манас» жэне казак эпосы деп аталады. Б!з 6ул мэселеге де арнайы гокталдык: казак-кыррыз эпостарынын типологиясь: мен генетикасы ат?п-атап айтылды.

MiHe, осындай курделнкурдел! теориялык мэселелерд) б!ртутас байланыста алып к.арадык та, казак-кыррыз халыктарынын фольклоры, этнографиясы, зстетикасы, тарихы туралы салыстырмалы-гарихи туррыда талдау жасадык.

Зерттеу жумысынын максаты мен мшдеттерк Herisri проблемалар: казак-кыррыз халык эдебиетМн байланысы,

фольклордын этнографиялык, "зстетикалык сипаты, онын тарихи непздер1, шешендк сездердн турлер1 мен reKTepi жэне тарихи жырлардын тарихилыры, импровизаторлык енердщ психслогиясы. Бул мэселелердМ барлырь. 6ip-6ipif/en байланысты, эстетикалык б1рл1кте каралады. Аталран рылыми проблемаларды шешу барысында мынадай мЫдеттер барамдалды:

— фольклордын зстетикамен, этнографиямен, риторикамен, тарихпен байланысын аныктау;

— шешендк сездерд! TYpi мен тектерже карай жктеу (классификация);

— тарихи жырлардын тарихка карыы-катынасын аныктау;

— казак-кыррыз лиро-эпосгык жырларынын типологиясы мен

генетикалык сюжеттерйн салыстыру жэне олардын элеумегпк-тарихи непздерте талдау жасау;

— импровизаторлык энердН психологиясы.

Зерттеу жумыоынык теориялык жене методологиялык иег!здер1. Казак Казак, эдебиет! тарихы мен теориясы жэне фольклористика рылымдарынын.жет!сттер! басшылыкка алыиды. Фольклор туралы жазылган Европа жэне Орта Азия ралымдарынын рылыми енбектер! ескертд!.

Жумыс тарихи-салыстырмалы жане логикалык (анализ, синтез) эдютеме жолымен жазылды.

былыми жакалыры. Казак-кыррыз халык эдебиелнщ зтнографиялык, эстетикалык, тарихи сипаты жан-жакты айтылды. Сондай-ак, казак-кыррыз халыктарынын арасына кен тараран лиро-эпостык жане батырлык жырларынык гарихи-генетикалык сюжеттер1 езара салыстырылып, олардык вгрианттарын, ук,састыктары мен езгешелктерш, шыру теп мен корамдык-элеумегпк идёясы аныкталды.

Тарихтан белпл1 «ел камын жеген Ед1ге» мен Бекет батыр енбекил-шаруалардын мудцесш коррап, шет елдк шапк,ыншылыкка жане патша империясынын отарлау саясатына карсы шыккан улттык батырлар болса да, олар туралы тарихи деректер мен эдеби мураларды толык жяриялаура совет дэу1ршде руксат еттмедк Диссертант осы аталран ею батырра катынаСты фольклордык материьлдарды Улттык. ютапхана мен академиянын колжазбалар корынан тауыи, бул жырлардын жиналуы, жариялануы жэне зерттелу1, олардын тарихи непздер1 туралы алрашкы талдаулар жасады,

Б'фынры эдебиеттерде (кыркыншы, елу!| 1ш1 жылдары) кэзактын шешендк сездер1 — шешендк арнау, шешендк толрау, шешендк дау создер болып, 3 топка болЫеп'н ед1, ал диссертациянын авторы элемдк риториканын зандылыктарына орай, казактын шешендк сездершн 3 тег!, жиырмадан аскан турлер1 бар деп (классификация) санайды.

. Кезтде Жамбылдын айтыстары туралы б!рнеше рылыми-зерттеу енбектер! жазылды, 61'рак олардын кепштИар кезде басылран ютаптын мазмунымен шектелген едЬ ал диссертант Жамбылдын Сарыбаспен (к-645), ^лманбетпен (к-312), Досмаранбетпэн (к-65, 240) айтысынын Казахстан Республикасы Улттык Рылым академиисынын рылыми корынан жанадан табылган (арабша ер<ппен

жазылран) колжазбалар непзшде текстологиялык зерттеулер жазды.

Диссертацияда корсеттген проблемалардыч басым кепшЫп автордын ез! жинаран мурагаттары мен Казахстан, Кыргызстан республикаларынын гылыми орталыктарында жинакталран колжазбалардын (латынша, арабша) непзмде жазылды.

Жумыстын теориялык жэне практикалык мачызы. Республика жогары оку орындарынык филология жэне журналистика факульттертщ студенттерше арналган оку куралы рет'жде пайдаланылады. Орта мектептердщ мурал1мдер1 казак, ауыз адебиел пэн'| бойынша окулыкка осымша теориялык енбек ретшде колданылады. Казак-кыргыз фольклорыныч байланысы, онычтарихи непздер1 туралы рылыми-зерттеу журпзуий филолог-аспиранттар мен тарихшы ралымдарра арналады. .

Жумыстын макУлдануы. Диссертациялык жумыс Казакстан Республикасы Эп-Фараби атындагы Мемлекетт'к Улттык университепжч филология факультетшде орындалды.

Аталран жумыс университегпч Казак эдебиел жэне Казак эдебиет'| тарихы мен сыны кафедрасынын б1рлескен мэжМсЫде жене Казакстан Республикасы Улттык Рылым академиясы М. Эуезов атындары эдебиет жене енер институтынын колжазбалар жэне Жамбылтаиу бел1мдер|' мен рылыми кечесжде жан-жакты таг!кыланып, корраура усынылды.

Осы такырыпта автор Казакстаннын Эл-Фараби атындары Мемлекетпк Улттык университет!нде казак фольклоры бойынша теориялык курстан лекция окиды, эр1 семинар жэне арнаулы курс журпзедК

Жумыстын курылысы. Диссертация к!рюпеден, непзп терт тараудан жэне корытындыд^н турады. Жумыстын сонында эдебиеттерд(И Т1з1м1 бер1лген, колем! 346 бет.

ДИССЕРТАЦИЯНЫН НЕПЗП МАЗМУНЫ

Диссертациянын юркзпе бал1мшде казак халык эдебиетш (фольклоры) жинау, жариялаужане зертеу жумыстарынын кыскаша тарихнамасы айтылды. Казак фoльклopиctикa рылымынын классиктер1 В. В. Радловтын, Г. Н. ПотаниннИ, А. Диваезтын, Ш. Уэлихановтыч, М. Эуезсвтщ, А. Байтурсыновтыч, С. Сейфуллинтн, С. Мукановтын, М. РабдуллиннИ, К- Жумалиевт1н, Е. Ысмайыловтын,

6 ■

'Э. Марруланнын’ тары баска галымдардын енбектерше (диссертациянын такырыбына катынасты) шолу жасалды. .

Казак ауыз адебиетш зерттеу рылымына елеул1 улес коскан галымдар Б. Уахатов, Ы. Дуйсенбаев, Н. С. Смирнова, Э. Коныратбаев, Б. Адамбаев, М. Fywapoßa жэне 3. Ахметов, Р. Бердбаев, С. Каскабасов, Н. Терекулов, О. Нурмарембетова, Ш. Ибраев, А. Сейд1мбеков, Е. Турсынов, Т, Сыдыков, X. Кабидаш, Ш. Эл!беков, X. Саттаров, Y. Суханбердина, Б. Эз1баева, К. Сейдаханов,

3. Сейггжановтардын енбектер1 дв атап-атап керселлдк

Диссертациянын 6ipiHUii тарауы «Халык эдебиет'тщ табигаты» дел аталады. Бул бол1мде казак-кыррыз фольклорынын эстетикалык, этнографиялык сипатына басты орын.бертген. .

Казак-кыргыз ертеплершМ эстетикасы. Теп'нде, ертек ертек уоин айтылмаган, оный белнл1 6ip тербиелк сипаты, философиялык, ойлары болган. Ертектердщ басты кейкжерМч ¡с-эрекеттер| болмыстан, кецюлктен тыс туомьйды: ол табираттагы оз орнын калай елшед1, жаратылыстын сан турл1 ктштернлен карым-катынасы кандай болды, корамдык-элеумегпк сатысы кай дэрежеде дамыды — Mine, соны сезд|ред1, соны ангартады.

Тангажайып ертектердщ сюжетшде адам иланбайтын, кент’ сенбейтж сан rypTii кызык-кызык окигалар болатыны рас, 6ipaK буран карап, халыктын ертедеп творчествольич куштержде бейберехет, жалган KepiHiCTep басым болды деп ойлаура болмайды. Мейл1, коз! tcepin, |'улак есп'меген неше алуан суреттер болса 6epciH, ол халыктын сергек санасын, этика, эстикалык, кезкарастарын буркемелей алмайды. Бул тектес ертектер казак халкынын owip тарихымен 6ipre, KecopiM катар жасасып келед'1, мунда халыктын 6eciKreri бала, бозбала, xirir-, ж1пт арасы кездер! бейнеленген. вткен расырдагы кейбф ралымдар: табират пен адамнын болмыс

"I В. В.Радпов «Образцы народной литературы тюркских племен, живущих а Южной Сибири и Дзунгарской стели» и «Образцы народной литературы северных тюрских племен». СПб., 1886-1907; Г. Л. Потанин. Казак-киргизские и алтайские предания, легенды и сказки. СПб., 1896; А. Диваев. Из области киргизсикх верований. Баксы, как лекарь и колдун (этнографический очерк). // «Известил» ОАИЭ, т, XV, вып. 3, 1899; Ч. Ч. Валиханов. Сочинения, СПб., 1904; М. Ауезов. Мысли разных лет. Алматы, 1359 жэне «Эдебиет тарихы». Алматы, 1991; С. Сейфуллйн. Казактын есю эдебиет нускдлары, Кызылорда, 1931; Т. А. Байтурсыноа. Эдебиет таныткыш. 1926; С. Мжанов. Кппоклын XVII!-XIX расырдагы эдебиетМц тарихынан очерктер. Алматы, 1942; М. Габдуллин. Казак, халкынын ауыз одебиетЬ Алматы, 1974; К- Жумалиев. Казак, вдебиет! тарихынын маселелер1 жзне Абай поэзиясыныч т!лi. Алматы, 1960; Е. Ысмайылов. Акындар. Алматы, 1957; э. Маррулан. Шокан жоне «Манас». Алмата, 1971.

бітімі мен мінез-кулкьінда сулулык деген атымен жок, ол ойдан, киялдан шырарылган елєсті суретгер немесе халыктын ертегілері мен аньїздарьі, ал керкем адебиеттін міндеті, халык айта апмай кеткен едемілік пен сулулычты каразра тусіру, жазбаша баяндау, бояу, сырлау деген-ді. Мундай кезкарастыч астарында жарык дуниєні жеккеру, оны жокка шырару, адамнын барлык арекеттеріне салкын карау, жер бетінде жаксылык пен керкемдік болган жок, онын орнында мехнат пен азап кана болды-мыс деп санау еді. Рас, адамзаттын алгашкь: даму сатысынан бастап, куні бугінге дейін аралыкта бері балауыз таты-ы деп, барлырын актаура болмайды, бірак карапайым копшілік халык. табиратпен, емірмен алыса, арпалыса журіп, унємі жаксы турмыска, едемі омірге талпынран, сол ушін курескен.

Эдетте, халык; терт кубыласы теч, молшылык пен байлыкты. сэн мен салтанатты суреттеуге баса назар аударады, соны ынтырэ, аксай суреттейді. Ф. Энгельс «Немістік халык кітаптарьі» деген макапасында халыктын сез енерінін міндет-муратьі: «Куні бойы ауыр жумыс ¡степ, шаршап-шалдырып кайткан шаруаныч кекілін котеру, ойын ояту, ауыр азабын умытгыру, оран езініч тастак дапасын иісі жупар аккыран гул бакшасы етіп керсету» 1, -дейді. Осы тектес ойдан идиллия жасау, колында жок болса да кенілімен орнату, айтеуір жок емес, бар болады деп, езін-езі сендіру — казактын тачгажайып ертегілерінде жиі кездесетін кубылыс. Мунын басты себебі сол: кедей шаруа каншама куйбендесе де, вйтеуір бірьінрай карабайыр, кокыркай турмыстан шыра алмай діикесі курыган, сондыктан оны умыту ушін, езінін терт канат казак уйін ханныч санді сарайына, карапайым шаруа ейелін, патшанын кун тимес кызына тенєйді. Бул реттс айтылатын ертектердіч композицияльїк-сюжеттік курыль <сы темендегідей болып келеді: кек тніздін жарасында кемпір мен шап турады, бірде олардыч курран ауына алтын балык тусєді, оны олар ханра, патшара сыйлады, сыйга сый, сырара бал деп, патша рахымы тусіп, екеуіне сарай салып береді. Онын алдында хауыз, канатын сабалап журген аккулар. Міне, кеше кемпір мен шал бос турран аура карап кунін еткізсе, 6угін керемет керкем сарайга кіреді. Єскеретін бір нерсе: казак ертегілерінде турмыстын екі турі бірдей аталып отырады, ол кешпелі турмыс пен отырыкшылык салты. Тарихтан белгілі Отырар, Тараз, Туркістан секілді капалар Батые Европаныч калапарымен теч тускен. Олар Шычрысханныч жорырында кирап, кулэрэн

1 К. Маркс, Ф. Энгельс. Об искусстве. Москва, 1938, 17-',8 с.

Кала турмысымен салыстырранда, кешпел1 турмыстьщ ауыртпалыры алдекайда киын болран, соныи зардабын копшшк халык, кеп керген, еаресе куздщ, кыстын кара суыры мен акбораны момын шаруага катты баткан. Бэлюм, содан болар ертекгерде б1реуге б!р жаксылык бола калса, мждетл турде кала салтымен байланыстырады. Сэнд1 турмыс, эдем1 ом1р уилн курес ксдейге онайра туспейд'|. Сарайдын. алтындаран туткэсын енд|-енд1 устай бергенде, апдынан сарайдын жадней уэз1рлер1 шырады. Олар сарайды кедейге кимады, есеб1н тауып, онын езЫ, не баласын Барсакелмес аралра ж1беред1. Бар да алтын балык жузелн алтын су экел немесе хан сарайында сайрап туратын алтын кус акел деп буйрык береди Бармаска болмайды, хан буйрыры катал, кимаса да жалрыз баласын алые жолра агтандырып, тэры да кемшр мен шал корлыктыи тузарында калады.

Шаруанык баласы узак сапарра шырады: алдында апат, сочында жылап калран ата-ана. Содан журе-журе бик корганнын ка'сына келедЬ кус ушпайтын зэул!м бик, соган ермелеп шырады, шырады да басы айналып кулэйды, ол колга туседк Жан-жарына караса, «¡леи сулу эйел, 6ул не? Сураса келе, 6ул корранда тек эйелдер патшалыры туратынына коз1 жетед!, патшаныи аты Корлырайын.

Дуниежузтк фольклорлык ертектерде ерлерден белек, оиаша, окшау туратын эйелдер патшалыры болды деп суреттейд!. Мэселен, Кавказдагы кумыктарда «Нарсана» деген аныз бар. Сонда Дарира бастаран эйелдер патшалыры ерлерге ел1м келсш деп, каракустай жер бетш каптап, жорыкка аттанады. Сол сорыстэ Нарсана оледЬ сонык кез жасы тамран жерден, Кисловодоодеп Нарзан суы шырыпты деп акыз етедк Сол сиякты европалыктардын ете кене дэуфдеп мифтерпаде эйелдердижеке патшалыктары (амазонкилер) аталады. Амазонкилер туралы аныздардын сюжет!нде б!рнеше суреттер мен керкем шырармалар бар. Мэселен, Эмиль Вольфтын «Согыстан сонры Амазонкилер» деген сурел мен У-Чэн-Эньнн «Батыска саяхат» атты романын атаура болады. Анызрэ караранда, юлен сулулар елярни амазонкилер Меотиды (гректер Азов тенпж ссылай деп атаран) тежзшИ жаралауында патшалык курыпты-мыс дейдк 0здер1 ан атып, сорыска аттанып, зан шырарып, ездер! байкарран эйелдердИ тайпалык одактары, дербес патшалыктары туралы ертектер, аталык дг?у1рден бурын, ярни аналык дэу1рде шырарылран шырармалар екеж озшен-оз1 белпл1

Шырыс халыктарыныи фольклорын зерттеген М. О. Косвень деген

окымысты амэзонкилер туралы ертек-аныздарды еюге болед1: б)рГ

— ерлерден белек, дербес туратын эйелдер патшалыры; еюишю —• ерлерге устемдк, кожалык. корсете™ ©йелдер патшалыры. Булэй топтал, жуйелеудН кисыны бар: б!р! — аналык дэу!рдН талып есттгеи жачгырыры десек, екж*ша' — эйелдердж ерлерден корген корлыктарынан туран. Феодалдык заманда эйелдерд:н омф1 корамдык шектеуил/икте, тар кыспакта болды. Ерлер оларра устемд'/к керсетп, себеб1 ерлер мал-мул!ктИ иеЫ болды, шаруашылыкты б1р оз1 баскарды, ал эйелдердн хукы уй-шллнс уйбен-куйбенмен томара-гуйыкталды. Сондыктан, моральдык, материалдык куш ерлердщ колында болды. МЫе, осырэн ашынран ейепдер, ерлерге карсы куш б]р!юпрсек кайтед! деп киялданран. Рас, мундай ертеетерде ерлер мен ойелдерди карым-катынасы б;р Рана амазонкилердН ачыз-енпмелер!мен туйыкталмайды, олар б1р патшалыкта, б1р елде тату-тэт', дос ретйще кол устасып лршшк зтед<.

Фольклордын озме тэн табигаты бар. Сонын ¡ипнде тацрайжайып ертектердН ез заны, ез тасшдер! бар. Мэселен, эйелдердН копиилИ «ай десе аузы, кун десе козЬ> бар, шетшен сулу болып келедК Олардын турран жер'1 муз тауынын аржарында, от тауынын бер жарында. Аспандары жулдыздай, алыстары аруды алып келуге, кэд!мп карапайым шаруанык оз1 аттанацы. Сол жолаушы жэлрыз ез] не кермейдк жыландар ел¡, аждаьа, айдакарлар ордасы. Ол неге осыншама кау!пл жолра шыкты? Элбетте, сулуды суймекке.

Австриянык психиаторы 3. Фрейд 1913 жылы «Тотем жене табу» деген енбепн жарияларан. Сонда ертедеп ачыздар мен ертектердИ туп непз! ер- мен эйелдердИ сексуальдык карым-катынасына байланысты туран деп санайды. Фрейдизм агымынык эсерЫде 1965 жылы Парижде «Проистория западного искусства» деген ютап баспадан шыкты, 6ул енбекте оте коне дэу1рдеп таска жазылран суреттердН барль!РЫн сексуальдык жолмен тус!нд!ред1. Осу пторд1 XX расырдык 20-жылдары гслландиялык миссионер А. Винтчуис те айткан ед1 Онын ойынша, ауызша айтылран, таска басылран сюжеттрдщ бэр! — ерлер мен эйелдерд1ч кумарлырын рана дэр!птейд1-мыс. Бул п»к!р, рылыми Л1к1р емес. Рас, казактын некен-саяк киял-ражайып ертеплержде корген жерден гашык болып, узЬЛп-ертен'ш туратын бейнслер бар. Б1рак, онда эдептен тыс, б|'ры>-^ай куштарлыкка курылрэм горн-истер жоктын касы.

Танрайжайыгг ертег, ердн тары 5гр басты ерекшелктер! — ом)р унем1 козралыста кор!нед1. Б1р орымда турран зат болмайды: оттауь:^

Ю

муз тауы, ушкан кус, жугірген ан, сулулар єліне жол тарткан жолаушы

— бері бір нуктеден ujbiFbin, ечінші багытка бет алып бара жатады. Аи адамра, адам ацдарг-а кездеседі. Олардын арасында жамандык мен жаксылык ушін курес бір сзтке токтамайды.

0те ертє дзуірде пайда болган ертектерде адамнын сулуы, кустын здемісі, сэн-салтанаттын сарайы — булар кобінесе лерілер елінде дел бейнеленеді, Олардын мекені кобінесе жер асты, не су асты больт келеді. Соган орай торыз кабат жердін, торыз гурлі теніздін астына перінін сулу кызын іздеп, жер устінен біреу аттанады. Оньщ да жолы тым ауыр. Сендай жумбак елді тауып, акыры арманына жететін тары да шаруанын бейнеішіл баласы болып керсетіледі.

Казак.тар турмыстагы, адамзаттагы сУлулыкты жорары баралаумен бірге, ері бізден де сулу елдер болуы мумкін-ау деп топшыларан. Онын негізгі сыры екі нарседе: бірі — карапайым халык омірде магирлы, сикырлы кубылыстар бар дел таныран; екіншісі — ауыр турмыс адамнын табират берген сулулырын тартыл алады, онын туріне, тусінє, кескін-келбетіне коленке сызыктар тусіреді, бугінгі сулу кыз, ертен’ букшендёген кемпір, соидыктан мэнп жас сулу ел бар ма екен деп ойлайды да, болса ол лерілер елі болар деп анызга айналдырады. Ол ел еділеттін, назіктікіін мекені дел саналады. Бул халыктык идеал, арман. .

Сойтіл, адам оз колыпда устап тура алмайтын заттын барлырын лерілер елінде деп білген. Мундай киялдар адам озін-озі толык танып бол маган коне, ежелгі заманда пайда болраи. Зсіресе, онын туп тамыры, экономикалык жардайдын томенгі сатысына байланысты. Буган «арап, казактарда иллюзия басым болды, шектен тыс куштерді мойындаумен шектелді немесе артурлі еккырлык ойлар олардын омірлеріндегі басты белгі болды деуге болмайды. Олай деп ойласак, бір халыктын тутас тірілігін, расырдан гасырра откен елдік калпын, мэдени байлырын, экономикасын жокка шыраррандык болар еді.

Жер асты перілері демекші, мундай мифтік аныздар Солтустік Америкадары ундістерде де бар. Олардын айтуынша, адамдардын о бастары мекені жер асты болран да, бірде жердін устінєн гажайып kyhhíh саулесі корінген, сол жерден жер устінє колына от устап ер адам, колына бидайдын масагын устап ейел шы'ккан. Мысалы, казак халкы айгатын «Торт деруіш» деген ертек бар. Сонда латшанын он б;р жасар баласы жер астында оседі, бірде тобеден тускен жарыкты кореді: «Алтын такка мінген дуниєгє тендесі жок,, бір сулу кыз алгі тесіктен тусіп, касыма келіп, мені алдына алып кушактап, кысып-

кысып он бетімнен бір, сол бетімнен бір суйді де, кайтадан райып болып жок болып- кетті», -дейді. 0лгі кыз акыры перілер елінен табылады, сейтіп окиганык сонында, екеуі уйленеді, онык аты Шахинар. Булар ездеріне сарай салады, сол сарайларда адамныи сулуы мен перінін сулуы емір сурєді.

Халыктын неше турлі кызык тангайжайып аныздарды шыгару себебі — бір xafbi діни нанымдарра.байланысты болса, екіншіден, езінє жумбак, жауабын іздєген зандылыктарга жумбактык, сипат берген. Мысалы, донгелек жердік аргы жарында не бар, ол нендєй затка суйєніп тжр. Міне, осы с рактын тонірегінде жерді устап турган кок огіз, мамонт, тасбака сиякты мифтік сюжеттерді ойлап тапкан. Коптеген халыктардын мифтік ертектерінде айтылатын осындай беймалім улкєн жандіктерді эдетте батырлар олтіреді, олардын дєнесінен — жер, суйєгінєн — тау, канынан — озен, козінен — кун мен ай, тісінен — жартастар жаратылган деп далелдейді. Булар ете ерте дауір когамынын сенім-наньїмдарьі. Олар табираттагы арбір заттын карама-карсы єкі сипаты бар деп караган: ай мен кун, аспан мен жер, кургакшылык пен су, кус пен бауырымен жоргалаушылар, ак пен кара. Мундай коне дауірдегі логикалык жіктеу — жер усті жане жер асты, онда мекендейтін адамдар мен перілер деп, екіге белуге асерін тигізген.

Адам жане жер, жер жане адам деген маселеге байланысты: дуние о баста неден жаратылйы деген суракка фольклорлык шыгармаларда ертурлі жауаптар іздейді. Дуние судан ба, оттан ба, неден жаратылды? Жумбактын шешуі аралуан. Бір ертектер айтады: алдымен дуние карацры болган, содан сон жарык жаратылган дейді. Меселен, жарык жане карангылык деген урым о бастан-ак рылым мєн діннін риторикалык басты сурактары болган, соган жауап беруге оркайсысы ертурлі болжамдар айткан.

Халыктык мифтерде кун мен туннін, суык пен жылыпыктын, каранрылык пен жарыктыч алма кезек ауысу КУбылыстарын тусіндіргендо, жарык каранрылыкпен куреседі, туннєн перде туріп кун шыгады, жылылык суыктыкты ерітеді, жаз кысты женеді. Дуние осылай алма-кезек козралыста корінеді. Мэселен, кейбір казак ертектерінде басты кейіпкер карангылыктан халыктын козін ашу ушін, жер астындагы жасырын жаткан отты акеледі. Ол от кейде жеті басты жалмауыз кемпірдін колында («Кара уйрек») болады, оныц барган адамга коитын талабы мынау: «Бармагыннан бір соргызасын. от беремін, болмаса отбермеймін», -дейді. Баксак от ушін адамзаттын

курес! казак халкына да онайра туспеген. Соны ¡здеп тапканга шейж тыным таппаран, эрекет ¡стеген, жол журген, эйтеу1р акыры колына отты туарген. .

. Бул сюжет адамзатка от акелген коне деуфдщ кейткер! Прометейд‘| еске туареди Прометей адамдарга рылым мен колонерд1 берумен б1рге, Гефест к.удайдын уста дукежнен от урлап, оны адамзаттын колына табыс еткен. Зевс кудэй буран ашуланады. Зевс айтады: егер адамзаттын колына от тисе, олар кудайларды мойындамайды, сондыктан. отты адамзатка апарран Прометейд1 жартаска танып, жазалау керек деп, уюм шырпрады. Ол ПрометеЯШн бауырын бурют болып, кунде келт шокиды. Осындай азаптан Прометей^ Геракл куткарады. Прометейдн адамзат уипн жасаган жаксылырын бейнелеу уш!н, XVIII расырдагы Италия суретииа Пьетро Стаджи мрамордан онын сурет|'н ойып жасаган. Осы тектес от экелу окирасы казак. ертеплерЫде аз айтылмайды.

Казактын танражайып ертегшерЫИ тары б'|р ерекшел1п: «ай'десе аузы, кун десе коз1» бар керемет коркем кыздардын нур сипаты кеб1рек бейнеленедй Эсфесе, алтын шашты кыздар туралы аныз араласкан ертектерде эйел кауымынын осы бтм1 озже сор болып бггеди Оран хан да, кара да таласады. Алтын шашты кыздарра байланысты айтылатын ертектерде окира барысы (поэтикасы) мына тектес болып келедк жаннан аскэн коркем кыз, кол жагасына барады, сура тусед(, шашын тарайды, судары суретЫе суктанып отырранда, абайсызда алтын шашы сура эрып кетедк Оны серуендеп журген ханнын ез1, не сарбаздары коредк Немесе эрып келе жаткан алтын шаш, кейдейсок балыкшы б!реудН колына туседЬ

Кыздын алтын шашына сырттай рашык болран хан елге жар салады, к!мде-юм сол кызды тапса, орэн алтыннан сарай салып, акку жузген хауыз орнатпак. Мундай ертектерде хандардын образы оте катал сыра алынады. Ол корсекызар, кызраншак, киянатшыл, емжузд!. Акыры тартыстын шиеленга кь1здын батыл кимылга баруына эсер!н типзедь Табигаттын озше берген артыкша суретш турпайы колдан сактаймын деп, алыса-арпалыса журт акыры женедк Казак халкьшын ауыз эдебиетЫде суреттелетш коркем кыздардын образдары жИт тандау, жар тандау услнде байкалады. Олар ж!пттИ жМ™ гандайды, б1рнеше шарттар кояды. Шарггын белпа мынандай бслып келедк б!р тунде квкте де емес, жерде де емес б1р алтын сарай жасау керек, оран ею бэйтерек орнату, бвйтеректН туб!нен булак арызу немесе ат бэйгеЫнен озып келу, киын жумбактарды

иешу, журттан онерін асыру. Міне, осындай куресте кім жечсе, сорэн ^урмыска шык,пак. Хапык ерлікті, ептілікті, енбек суйгіштікті адамныч &сыл касиеттері деп біледі. '

Жазушы А. П. Чехов адамныч сойлеген созі, бет келбеті — бері сулу болсын деген талап айтады. Бул, эрине, табири талап. Асылы, табират сырт-сымбаттылыкты адамзатпен акылдаспай улестіреді. Табираттын осы бір ретсіздігіне риза болмаган халык;, соны женетін, тузету енгізетін енерді іздеген, оны емірдін езі ойлап тапкан. Ескілікті эдет-салт зандары адамдардыч арекет шечберін каншама тарылтса да, бояу, ерінге далап, касча сурме жаруды жо:<ха шырармаран. Себебі, адамныч дєнесі топырактан, оттан, судан жаратылран, ал косметика бояулары шоптерден алынады, сол себепті олардын екеуіиде бірлік бар деп уккан. Соньн ізі «Мафруза» деген ертекте корінеді. Мафруза беттерін бояйды, шаштарын тарайды. Табират адамра каншама адємілікті аямай берсе де, адамнын ез колымен косатын бояулардын да мані зор екенін ілгері замандэры халыктар да тусінгєн.

Сулу айел, енерлі де коркем кыздардыч ішкі жане сырткы екі жаулары боладсі: бірі — мыстан кемпірлер, тасбауыр эке, мейрімсіз о гей шеше, екікші — хат елдік калмакхар. Осылардын ортасында сулу кыздыч жолы жікішке, музтайгак.

Жер бетіндегі «.умырскадан бастап, адамзатка дейінгі аралыкта, тіршілік ушін курестін токтамайтын зачдылыры бар. Ол ізгілік пен зулымдык;, жаксылык, пен жамандык, кун мен тун, сулулык пек суйкімсіздік. Бул тустэ к.иял турызган, сырт келбеті адамра уксаранымен, ішкі пирылы, каскойлік кастандыры кісілк істен оте аулак туратыч кубыжык (безобразное) образдар да бар.

Асылы, халыктын кене ертегілерінде откенді рана суреттеумен шектелмейді, болашак,, келешек туралы да айтады. Оньїнезі тартыс турінде келеді. Дуниеге жана туран жас нэрестеге кастандык («Бапасын жо?алткан Кунішє ) жасалады, ол не урланады, не кушікпєі і ауыстырылады. Сонын барлырына «.. . бет аузы кожыр-кожыр, басы казандай. шунірек кез кара кемпірлер», шаштары жалба-жулба, карг-а тумсык, ешкі аяк, муйіз басты мыстандар себеп болады. Сырт келбеті ускынсыз, журіс-турьісьі сезікті, турпайы образдардыч (безооразпое) журетін мекендері, кебінесе, кираран диірменнін астында, карачры учгілерде, жан жары жыланнын ордасы ескі кыстауларда болып келеді. Булардын ачдь.раны сулу жігіт, немосе сулу кыз. Табират оныч ©зін мазакхап жараткан, соныч ошін адамгаттан алады. Сол

себепті, ол адамзаттын бойына біткен бітім сулулырына кызранышпен карайды, соны жыртамын, ошіоемін деп алысады.

Казак-кыргыз халкы бір туран, тур к і тілдес халыктарга жатады. Жєрі шекаралас, гасырлар бойы кошпелі турмысты басынан кешірген, жартылай отырыкшылыкпен шурылдэнрэн, сеулетті-сенді кал ал ар орнаткаи. Орта Азия жэне Европа, Кытай елдерімен керуен жолдары аркылы сауда-саттык жасаран. Шынрысхэн империясы мен Русь мемлекетінін отарлау саясгтына карсы бірлесіп, одактасып сорыскан. .

Бейбітшілік уакытта бір-бірімен жаксы карым-катынас жасаган: к.ыз беріп, кыз алып, той-тамаша, ас-жиындарды бірге еткізген, киім кию, ою-ернектері бірдей, киіз уйі, анаулауы, кус устауы, тарамдары мен тамактары, конак кабылдауы, улттык ойындары, жамбы атуы, ен шыркауы, домбыра тартуы, єзіл-кулкісі, наз-кылыры, єртегі мен аныздары — барі уксас. Элбетте, улттык ерекшеліктерінін болатындырын да жокка шыгарьаймыз. '

Осындай тарихи-этникалык байланыстын терен тамырлары халык едебиетінде, халыктын ауыз едебиетінде жан-жакты бейнеленген. Тегінде, мазмуны мен идеясына карай кыррыз ертегілерін бірнеше топка (классификация) белуге болады:

— адам жэне табигат, жаратылыстын жумбак сырларын адамнын алрашкы танып білуі;

— адам жэне онын емір салттары;

— шаруашылыктын турі мен курылысы;

. — адамнын енбекке карым-катынасы, заттык игіліктерінін тен болінуі немесе тепе-тендік зандылырынын бузылуы, елеуметтік тенсіздік;

— адамнын моральдык, психологиялык сипаты, немесе акыл-ойдын туныктыры мен гулденуі, болмаса рухани дардарыска ушырауы. Міне, осы такырыптар кыррыз халык ертегілерінде жиі-жиі, кеп айтылады.

Халык адебиетінін мол бір саласы, ертегілер. Ертегілер ермек ушін айтылмайды, онда адам мен табигаттын арасындары байланыс басты роль аткарады. Асылы, адамды кім жаратты, калай жаратылды, кашан жаратылды? Кун деген не, ай деген не? Аспандары жулдыздар калай лайда болган деген философиялык сурактарга жауап ¡здеген. Миісальї, кыррыз халыктарынын арасына кен тараган «Уркердін кызы Улпілдек», «Айдары сулу», «Жаті каракшы» деген мифологиялык ертегілерде, «жер мен кокті бір бутін нэрсе» дєп кабылдаган

карапайым халыктын ей алгашкы тусініктері мен эстетикалык талрамдары аикын анрарылады» дейді, кыррыз елінін белгілі фольклорист-ралыми Б. Кебекова1.

8те кене деуірдегі ел урамында: жер бєтіндегі адамдар бір-біріне кастандык жасап, жаманшылык ойлай берген сон, немесе біреудін сулу кызын руксатсыз алып кашкандыктан, алые аспанга барып, ертурлі жулдыздарра айналган деп, ражайып ертегілер турызган. Мысалы, кыррыз арасында «Уркер-Уркер, топ жулдыз» деген ертегі айтылады:

Уркер, Уркер топ жылдыз,

Уркуп кайда барасын?

Too желимге эмнен бар?

Too желимдє уулум бар,

Жибек созар к,ызым бар, — дейді. '

Мундэры Уркер деп отырраны, аспандары Уркер жулдызы. Оный Улпілдек деген сулу кызы Ьолады, оган куда тусушілер кобєйеді, екесі оны ешкімге бермейді, бірде жеті каракшы жасарьшып келіп, Улпілдекті урлап акетеді. Уркер соларды іздеп жур деп, аякталады кыррыз ертегілері.

Кыррыз ертегілері адамнын сулулырын айдын, куннін сулулырымен тенестіреді. Меселен, «Айдары кыз» деген ертегінде жетім КЫЗДЫН аскан едемі сулулырына коктегі кудіреггі кун мен аспандары ай да рашык. болады. Бір-біріне жарык салыстырып, куш керсетеді. Акыры айдын етінішімен, кун айра жолын береді, сулу кыз айдын аяулы адамы болады. Міне, содан бері, сол сулу кыз, ай бетінде турады, кара келенке, сол кыздын жерге тускєн саулесі екен дейді халык. ертегісі. Асылы, елемдік к.убылыста ай мен куннін сулулырына жететін бірде-бір жаратылыс жок, бола турса да, халык айды да, кунді де ездеріне жакындатып, адамзаттын емір суру салтына бейімдемекші болран.

Ал, «Уш аркар» деген кыррыздын ертегісінде жер устіндегі адам мен жан-жануарлардын арасындары карама-кайшылык суреттелгеи. Адам катал, ол озінін керсекызарлык, іштарльїрьі ушін, тастан-таска секіріп журген бейкунэ эдем! андарра шабуыл жасайды. Мысалы, таудын киігін ойра, ойдын киігін таура куалап, адамдар уш аркарра кастандык жасайды, уш аркар солардан коркып, аег.анра котеріліп, ушєуі уш жулдыз болып кетеді. Дэл осы тектес сюжеггер казакта да

1 Кебекова Б. Кыргыз-казак фольклордук байланышы. Фрунзе. 1982, 37-6.

. 16

кездеседі: ілгергі уакытта уш мерген болыпты, олардын маріендчі сондай, ушеуінін аткан садак октары аспанра барып, жерге тусней, жеті жебесі эуеде жеті жулдыз болып калыпты. Осындай кат ыгез мергендерден коркып, жердін устін жеті айналып, Алтай устін алты айналып, жезкиіктер мен каракат коз маралдар каша-каша шаршаран сон, жасырын, киелі куштін есерімен, аспанра шырып, сонда жулдыз болып, паналагі калыпты-мыс.

Андарды, асіресе акку кустарды, елік, киік, маралдарды атпандар, олар табираттын сыйы, адам баласыиыч суйікті досы, онсыз дуниєнін сані болмайды. Егер ац-кустарды онды-солды кыра берсендер, мына дуние кулазып, бос калады, ал адамзат жалгызсырап, шексіз улкен кеністікте салмаксыздыкка урынады деген ойды білдіреді, жорарыда аталган космої оникалык єртегілер. Шок.ан айтады, казактар укіні, кекекті, кек карганы, токылдакты олтірмєйді.

Эдетте, жазыкеыз андарра орынсыз жабір корсеткен адамдар ан-кустардын к.аррысына ушырал, маймылра, суырга, саршун'акка жане жезтырнак пен мыстан кемпірге айналады деген аныздар да сакталган. •

Кызгыз елінін тарихы оте коне заманнан басталады. Сол ежелгі замандарда енбекші-шаруа, момын, карапайым кыргыз халкыталай киыншылыктарды басынан кешірген: шетелдік феодалдык-монархиялык мемлекеггердін шапкыншылыктарына ушыраран; табираттын кездейсок апаттарынан зардаптар шеккен; рулык, тайпаль:к тартыстардан запыс болран. Осындай килы-килы уакыттын болмысын бейнелейтін «Аншынын зары», «Музарт тауы», «Квлге кеткен 40 кыз» атты аньїз-ертегілерді атауымызга болады.

Эстетикалык категориянын бір саласы — трагизм. Нэрыз трагизм жогарыда біз атаган уш аньїз-ертегіде шебер айтылран: а) шет елдік шапкыншылык шаруа адамдарынын боскындыкка ушырауына зор ыкпалын тигізеді жэне кездейсок бакытсыздыкка урындырады; а) кейде адам баласы табираттын дулей куштерінін алдында алсіз, дарменсіз, сонын салдарынан ойламаган жерде корлык кореді, кайрылы казага ушырайды; б) сура кеткен 40 кыз анызы кыргыз кыздарынын тэкаппарлырын, улылык сипатын корсетеді.

Казак жэне кыргыз фолыспорында тары да бір типологиялык сюжет бар: ол — тус кору кубылысы. Тус деген не, оный шындыкка к?.\)ым-катынасы кандай? Осы сУракка халыктын коркем ойы мен рылыми-зерттеулер жэне діни нанымдар вртурлі пікірлер айтады: адамнын уйыктап жатып корген тусі очіндегі ойлаганы мен коргені;

тус жєрдегі вдам мен коктегі течірінін рухаии тілдесуі, тагдырдыч алдын ала хабарлануы, сезінуі; б) адэм калай, кашан жаратылды жэне ай мен кунніч шурыласы неге шоксіз, кара жер калай сілкінеді, аспандары кус жолы калай пайда болран — бері жумбак, шешуін ешкім таба алмайды, оны біпу, ері гану, мумкін емес, жаратылыстыч ез сыры озінце.

Тус кору бар да, густі жорушы бар. Халык тус жорушылар туралы («Алымкул тус жорушы> ) коптегєн аныздар мен ертегілер шырарган. 1902 жылы Казан келасында «Тус жору» деген кітапіиа жарыкка шыккан. Сонда казак=кыррызгыч ербір тустіч езіне те и жору тесілдері айтоілран, Мысалы, «егер тусіндє каршыра корсе, ел ішінде курметті болады», «егер тусіндє байрыз корсе, біреуден жамамдык кореді», «егер тусіндє тірі адамды олі халде керсе, ол адамныч омір жасы узак болады», «егер тусіндє кустармен сойлесіп журсе, оган кутпєгєн жерден бак-дэулет орнайды», «егер тусіндє сары тусті киім керсе, онда кайрьі-касіретке ушырайды», «егер тусіндє доныз (шошка) керсе, душпандары жабылады», «тусіндє ак киік корсе, ол жаксылыктыч белгісі», «егер тусіндє ай корсе, аса бакытты болады, эйел затыныч КУрметіне боленеді», «егер тусіндє аспандагы кара 6улт корсе, хачдардан, байлардан зорлык-зомбылык кориді» т. б. Тус жоруда аспан мен жулдыздар, ак тусті затгар, кустар, биік таулар, жаксылыктыч нышаны, ал жырткыш кустар мен азулы андар, кара* кичыр, сары, суррылт тустер жамандыктын белгісі деп тусіндіріледі,

Орта расырдагы кошпелі дауірде, озара туыстык, рулык катынастар ел арасында елеулі мачыз аткарган. Себебі, унемі бір жерден екінші жерге кешіп-коньїп жфетін хапыктыч топтасып журуіне, сол заманныч турмьіс-тіршілігі ыкпал еткеч. Маселен, жазыктан жылжып тау басына коныс аударганда, жалрыз-жарым журу оте кауіпті болрйн, сол себєпті эуелеп ушкан каздай болып, бір-бірінен алыстамай, жакын-жакын, топ-топ болып кешкен. Себебі, уз^к жолда не кездейспейді: малра ка~кыр, жолбарыс жене барымташылар шабуыл жасаган, дала, тау арасынан каракшы, уры-кары кездескен, сел журіп, су аппаттары болран, кар аралас боран соккан, кара куйын жанбыр жауган, тас кула-ан. М;не, осы кауіптердіч боріие жалрыз адамныч карсы туруга шамасы келмеген, тек бірле^іп, топтасып кана кун коргеп. Осы такырып та кыррыз ертегілерінен тыс калмаран.

Шырыстану рылымы чазак халкыныч уш оиерін ерекше жогары багаларан: бірі — акындыры, екчішісі — шеаючдігі, ушіншісі --

колонері. Орыстын XIX расырдары алдынгы кагарлы гуманист-фольклористері казактар «. . . улы импроаизаторлар-дын отаны, риторика мектебінін бєсігі» деп атаран. Тгркі халыктарынын ауыз ■здебнетін жинаушы, ері зергтєуші В. В. Радлов казактар мудірмей, кідірмей ерекше екпінмен сойлейді, ойын дал, айкын урындырады, ауьізекі сейлесіп отырраннын, озінде, сойлеген сездсрі уйкаспен, ырракпен келетіндігі соншалык, бейне бір олен екен деп тачраласын дейді. Бул тарихи сез.

Шешендік енердіи казак елінде кен канат жаюынын єкі турлі басты себебі бар деп санаймыз: біріншіден — кешлелі халык табиратка эте жакын журген, табираттын сулулыры халыктын керкемдік кезкарастарыныи жогары дэрежеде калыптасуына эсер еткен; екінші

— ол дауірде зан жэне корамдык ережелердіи барлыры ауызша шырарылып, ауызша сакталган. Мэселен, дау-жанжалдар, бітім-келісімдер соз аркылы шешілген, сезге токтаран. Соз — шындык пен адамныч арасын жалрастырушы, байланыстырушы деп бїлген. Соз аркылы казактар андардын тірцллігінен алыстаран, соныи натижесінде зандар орнаткан, коркемонерді ойлап тапкаи.

Шешендік создін негізгі кілті — ойра жэне мазмунра байланысты. Халык кекістіктен, уакытган тыс турран дерексіз, булдыр, комескі ойды жокка шырарран: нені айтса да иландыратындай, дэлелмен сойлеген, ярни создік логикасын каган сактаран. Бурынры эдебиеттерде (кыркыншы, елуінші жылдары) казактын шешендік создері — шешендік арнау, шешендік толгау, шешендік дау создер болып, ушке болумен шектєлетін еді. Тарихи калыптаскан риториканынза.чдылырына орай, біз казактын шешендік соз онерініч басты-басты 3 теп бар деп санаймыз: саяси-алеумиттік шешендік создер; турмыс-салтка байланысты айтылатын шешендік создер; шешендік дау создер. Булар бірнеше турге болінеді: ел мен ал.цін арасындагы карым-катынасты, отанды коргау сарынындары, заманнын болмысы туралы философиялык толгаулар, жер дауы, жесір дауы, кун дауы, ар мен уждан бостандырын коргау, рулык тартыстарды реттеу, эдег-гурып салгтары, феодалдардыц экономикалык жэио моральдык. озбырлырына карсы айтылатын шешендік создер т. б. К.азактыи шешендік сез енерінін калыптасып, дамуына зор улес коскан аса алгыр акылды шешендер катарына А', ж-кайры, Жиренше, Карашаш, Орманбет, Едіге-би, К,аздауысты К,азыбек, Толе-би, Эйтеке-би, Назым, Меіщісулу, Байдалы, Айкожа, Досбол, Сырым, Суйінбай, Есет батыр жатэды.

Казак фольклористика тарихында Ш. Уэлиханозтын, В. Радловтын, М. Зуезовтін, А. Байту рсыновтын, С. СейфуллиннН, Э. Маметованын, Б. Ддамбаевтын, Н. Терекуловтын шешендік создерді жинау, жариялау жене зерттеу Іст9рі оте баралы болып саналады.

II тарау. ТАРИХИ-ГЕНЕТИКАЛЫК. СЮЖЕТТЕР

Бул тарау казак, халык едебиетінін класоикалык. улгісі «Кыз Жібек» жырынын казакша жэне кырызша нускаяары мен «Манас» жэне казак эпосынын байлапысына арналран.

Казак халкынын улы шыгармасы «Кыз Жібек» жыры XIX расырда Казан каласында 1894, 1896, 1905, 1909, 1911 жылдары бірнеше рет араб ерпімен басьтран. Аталран жырды кезінде Шеге акын, Мусабай жырау, Жамбыл Жабаев, Мэзходжаев Рахмет, Досжанов Элиакпар, Ахметов Ержан, Дэнекеров ©білхайьір, Камытов Ысмайыл, втегалиева Халима, Телелкалиев Молдасейіт секілді жыршы-жыраулар жьірдаран. «Кыз Жібек» жырын ел арасынан жазып алып, оны Казан каласындары университет баспаханасы аркылы бірнеше рет жарияларан Жусіпбек-кожа Шайхулисламовтын енбегі ©те зор. 1963 жылы М. Зуезовтін баскарумен «Кыз Жібек» жырыныи академиялык рылыми басылымы жарияланды.

Казак халкынын улы акыны Жамбыл Жабаев туркі халыктарына, есірссе казак-кыррыз арасына кентараран «Лзйлі-Мзжнун», «Мунлык,-Зарлык», «Шаьнама», «Кзр^рлы Султан», «Манас», «Тотыкамал», «Бак, Даулет, Акыл» жене «Ерназар мен Бекет», «Садыр патша мен Жамбыл патша», «втеген батыр», «Саурь;к батыр», «Сураншы батыр» сиякты лиро-эпостык жырларды жатка білген. Сонын бірі — «Кыз Жібек» жыры деп аталады. Дисоертацияда Жамбыл жырлаган «Кыз Жібектін» кыррызша нускасы казакша нускаларыме:) езара салысгырылды, олардын композичиялык уксастыктары мен езгешеліктері айтылды.

«Кь!з Жібек» жырынык кыррыз арасында екі нускасы кебірек айтылады: бірінші — Жамбыл нускасы, екіншісі — Тежікстанньїн Жергетал ауданынын жыршысынан жазып алынран нускасы1. «Кыз Жібектін» Жергетал нускасыньщ басты кейіпкерлері мен жер аттары, уакиранын фабуласы казак «Кыз Жібек» жырына ете жакын айтылэцы. Кара сез бен елен сез аралас келеді. Дестурлік стилінде «Бозжігіт»,

1 Кыргызстан Рылым академиысь'нык сирек колжазбалар балімі.

20

«Сейфул-Малік», «Жусіп-Зьілиха» секілді шырыс киссаларынын романтикалык сарыны басымырак корінеді.

Керкемдігі мен сюжеті жагынан Жамбыл жырларан «К,ыз Жібектін» кыргызша нускзсы (варианты) колемді. Бул нусканы мен 1985 жылы Кыррызстаннын Нарын облысы, Жумгал ауданы, Ленин атындары колхоздын мушєсі, белгілі манасшы Султанов Кедейканнан жазып алдым. Жырды Кейдейкан Абдыкадырдан, Абдыкадыр акесі Алыбайдан, ал Алыбай акын 1900 жылы Токмак шаьарында Жамбылдын жырлауынан уйренген.

Казак акыны Жамбылдын айтуымен кыррыз еліне тараган «Кыз Жібек» жырынын кыскаша мазмуны темендегідей; Базарбай жэне оньщ отбасы, Толегенн'н балалык, жастык шактары, Толегеннік кыз ¡здеп Акжайыкка аттануы, кештін суреті, Твлеген мен Жібектін кездесуі, Жібектін коркынышты тусі, Твлегеннін еліне оралуы жэне Акжайыкка екінші рет сапары, Кособа келінін жарасындары Бекежаннын кастандыры, Твлегеннін алты казбен коштасуы, калмак ханы Кореннін кысымы, Бекежаннын жазара ушырауы, Сансызбай мен Шеге акыннын Кыз Жібекті іздеп келуі, оны Корен калмактын корлырынан куткаруы.

Жамбыл жырларан кыррызша нускада Базарбайдын баласы Толеген 12 жасынан бастап, 16 жасына дейін, терт жыл Каратеніз жарасындары елді мекендерді эралап, елден аскан кыз тандайды. Бірак’, оран бірде-бір кыз унамайды. Тегінде, Телеген мырза адамзаггагы жок, белгісіз сулулыкка умтылмайды. Ол феодалдык-патриархалдык заннын кыз бен жігіттін арасына коятын шектеушілік шарттарына карсы шыгады, езінін суйіспєншіяік сезіміне баскалардын араласуына жол бермеймін деп куреседі, езінін жан сулулыгын дуниенін расуа арысынан окшау устауды мэкул кереді. Сейтіп, Телеген жастыктын, талрампаздыктын еуеніне тенкеріліп жургенде, Базарбайдын ауылына келген саудагер Наурызбай «біздін елдін кыздары сулу келеді, соган жур» деп усыныс айтады. Базарбай буран карсы болмайды. Телеген кыз іздеп, Акжайыктын бойына аттанады.

XIX расырда казак халкынын эдет-рурпымен танысуга келгзн Европанын элдынры катарлы окымыстылары казак халкы туралы: аталран елдін букара-енбекшілері табигаттын каталдыры мен турмыстын ауыртпалырына тезімді, емірден корыкпайды, асіресе кгі. ен киімдері мен киіз уйлеріндегі асемдіктін уйкасымдылырына жане оным сэн-салтапатына ерекше назар аударадьі, бір орыннан екінші орынра жылжыганда, кештін сырткы суретінін кез тартарык

эдем!л1пне кечш беледг, табират пен адам ем!ртщ тепе-тенд1к зандылырын сак.таура тырысады дейд!. Солар айткандай «Кыз Жлбектщ» кыррызша нускасында, Сырлыбай ауылывын жайлаура беттеген кимыл-козгалысы, текп' кыздардыч пачдыры мен тэкаппарлыры, тау мен тасты жрнгырыктырып, тулпармен шауып бара жаткан туйрын тектес ер-азаматтардыч кербез тулрась!, сырбаз, сез1мтал аналар, халыктын тыныштыры мен амандырын ойлап, дуниеьнн терт бурышына тен карап, тенсел'ш бара жаткан карттар мен абыздар — бэр1 керкем, шебер бейнеленген.

Жыршы кеш алдында кетю бара жаткан кыздардын сырт-сымбаттылырын суреттегенде: бфде-бф кыздьщ ажарында кабак шыткандык жок, бэр) де жаркьфап, кер1ктен!п кэрмед;. Олар бейне б1р оздершщ кескш-келбеттерж табираттын тазалырымен таластыррандай сезтедк Мше, осылай адам табиратка, табират адамра мейфлене караран сатте куймеде бара жаткам Ж!бекп‘н бейнес1 жарк етт кор1нед1.

Ак мандайы жалтылдап,

Танадай квз! жаркылдап,

Алтын шашбау шашында, . .

Кыз Жгоектн шаштары,

' К,оралы копдн курары.

Кез сипатын карасан,

. Сепз бейки ¡иннде,

Корлардыч жаккан шырары!

Аскан сулу Ж1бекп'н осычдай коркемдИнен апрашкы бетте Телеген жасканып, сескенгедей, ¡цшсалмарынжорэлтып, не деп сейлесерЫ бшмей абьфжып калады. Телегентч эр!-сэр! куй кеикп, ¡штей толкып турран уакытын пайдаланып, ЖИек кыз астамшылык пен кес!рлк корсетедк

Асылы, Кыз Ж!бек Толе ген д1 ею сипатымен сескендфедк сулулык жене сыншылдырымен. Кыз Ж'|бект'1Н осы б!р артыкша касиеттер'ш бфден анрарран Телеген, алрашкы бетте кыз алдында кысылрандык керсетед1. Мундай кецт куй узакка созылмайды, ею жас б1р-б1р1не . тен екендюн журекпен сезедк Эсфесе, Кыз Ж1бек Телегекд1 тануда акылра алрырлык танытады: езниен Телегеннщ арасындары кб^ге керЫе коймайтурын нэз1к, бф уксастыктын бар екенш б1рден байкап калады. Осылай б1рж-б1р1 танудыи, унатудын барысында, жастардьщ арасында махаббат пен суйюпеншЫкпн достык белпЫ басталады. Асылы, адамзат бакытты болу уимн жаратылран: бфак бет! ашык

жаткан бакьіт жок. Оны Телеген тектес ер-азаматтар узак жол журіп енбекпен, куреспен таппак кеоек деген идеяны білдіреді.

0рі Жібек пен Телеген айналасынан окшауланып, томэрэ-туйык кала алмайды: олардын тагдырына немкетті карай алмайтын ата-аналары, туган-туыстары, елі бар. Жырда екеуінік арасын жалрастырмакшы болып, жаксы ниетке тілектес болып журген женгелер, агалар, аналар жэ'не акелердін бейнесі де жаксы керсетілген.

Зсіресе, ананын образы ете есерлі сурзттелінген. Мэселен, кыз тандау жолында Телеген бейтаныс елге аттанбак болып, анасынан руксат сурап келгенде, бапа мен аианын арасындары коштасу — эр! кэйрылы, ері муклы. Себебі, кешпелі дауірде мал-жанра бас-кез болатын мураіердін болуы, болмауы, сол шанырактын моральдык-психологиялык жзне зкономикалык тардырын аныктайтын негізгі себептін бірі болран. Сондыктан да казактын батырлар жыры жер мен квктен бала сураудан басгалады, белгісіз бейтаныс сы'рткы куштерге бас урады. Дэл сондай-ак, эбден картайранда керген баласы Твяегеннін алые кекістіктен кыз іздеймін деп, тосын мінез керсеткеніне, анасы Камка катты кайрырып, капаланады. Телеген мен ата-анасынык арасына улкен уакыт кеністігі пайда болса, онда Базарбайдын отбасына баска урыншак, дойыр кісілердін кысымы басталмак, душпандарынын касгандыры оршімек, турмью-тіршілікгері шайкалмак. Мундай кубылыстар сол заманнын шындыры екені рас. Бірак. Твлегеннін емірмен бетпе-бет араласуы енді рана басталгандыктан, сочында калган ата-анасынын кандай халде болатынына кезі жетпейді. Анасынын барма деп айткан сезін еншейін (сентиментализм) деп біледі. Ол мал мен муліктін амандырына менін катысым жок деп санайды. Асылы, дуние-байлык бір орыннан козгалмайтын, шарасынан асып тогілмейтін, таусылмайтын, шексіз нэрсе шырар деп ойлайды Телеген. Онын орнына жарык пен кара келенкеш'н арасын шатастырмай, ара жігін ажыратып, жаксы * нэрседен адаспай, бурылып кетпей, бір сызыктын бойында кездесуін іздейді Толеген.

Аталран жырда мєйірімді, шапаратты аналардын образымен бірге, балаларынын іс-арекеттеріне бірде ризалык, бірДе карсылык керсетіп журетін акелердін де образдары суреттелінген. Ол Твлегеннін екесі Бо.'зарбай. Ол бай болса, бай шырар, бірак онын байльтында байыз жок, елеусізден к'/ралран, куяайыи деп турран бірдеме. Баскасын былай койранда, ол оз баласы Толенге «баска жакха бармайсьі^

. деп айтура батылы жетпейді, солкылдактык, керсетеді. Себебі, онын ез колында билігі жок, картайган, каукарсыз, алсіз жан. Базарбай Телегеннін ескілікті эдет-Рфып зандарын айналып еткендігіне карсы тура алмайды, тек іштен тынып, шарасыздыкха, амалсыздыкк.а урыкады. Бар болраны «мен саран батамды бермеймін» деп, діни салтпен баласын жаскандырмак болады.

Отызыншы жэне елуінші жылдары Казакстаннын кейбір едебиетшілері «Кыз Жібек» жырынын халыктык сипатына карсы кумэнды сездер ай.хан еді. Сондыры сылтаулары: Базарбай неге бай деп аталады, Толеген мен Жібектін сырт сымбаттылырында жаркылдаран бояу кеп, Сансызбайдын сонры сапарында аменгерліктін арам ойы жок па екен. Телегеннін акесі Базарбайдын шыккан тегі туралы жырларда екі турлі тусініктер айтылады. Мысалы, Казахстан Республикасы *"ылым академиясынын М. О. Эуезов атыидары Эдебиет жэне енер институтынын колжазбалар корында сакталран (ш-66) Калмаранбетов Шапайдын «Кыз Жібек» атты нускасында Базарбай бай емес, кєдей деп керсетілгєн.

Базарбай улра калын бере алмай жур,

Кыска жіп, курмеуіне келе алмай жур. .

Кедейдэн ез тендесін айттырура,

Тары да Телегенге сене алмай жур.

8кесі Базарбайдын кедейлігіне ісарамастан, езіме акьт-парасаты тен тусєтін кыз іздеймін деп, Телеген мырза Алатау мен Орталык Казахстан жерлеріндегі елді мекендерді тугел аралайды. Телегеннін шыккын тегі кедей болса да канілі жорары, арманы ак, тілегі таза. Махаббат пен суйіспеншіліктіч тардырын барлык пен жоктык. белплей алмайды деп карайды ол.

■ Улы фольклорист-ралым Мухтар Эуезов пен Сабит Муканов «Кыз Жібек» жыры XVII гасырда пайда болран деп санайды. Демек, Жібек пен Телегеннін атына байланысты айтылатын рвшыктык ' жырдын окирасы ел арасында 300 жылдан астам уакыт жырланрап екен. Сол алые аралыкта жыр бірнеше езгерістергз уииыраран. Мэселен, Телегеннін акесі Базарбай мен Жібектін акесі Сырлыбайдын арасындары карым-катынас эр нускада ергурлі айтылады.

Мэселен, казіргі кезде Мескеудін тарихи музейінде сактаулы турран Мусабай жыраудын айтуынан жазып алынран нускада: Базарбай Кіші жуз, Жагалбайлы, ал Жібектін акесі Алашабай (Казан каласында басылран нускаларда Сырлыбай деп аталады) Орта жуз,

Кыпшак тайпасынан. Жыр а дегенде, екі елдін арасындары барымта мен сорысты суреттеуден басталады:

» Шыбык судын бойында, .

Орта жуз бен Кіші жуз,

Барымталасып, жау болып, ■

Куысып жылк.ы журеді.

1894, 1900 жылы Казан каласында жарияланран «Кыз Жібектін» нускаларында Кіші жуз казактарынын бейкам, бейбіт тіршіліктерін суреттеп, махаббат, рашыктык жолын бірінші орынра койып караса, ал 1887 жылы Мусабай нускасында ру-араздыгын коздырып, халыктын ішкі тутастыры мен бірлігіне улкен нуксэн келтірген Базарбай мен Алашабайдын теріс, жат мінездері сыналады.

Жырдага басты образдын бірі — Бекежан. Ол баска біреудін бакытын кызранушы, алдекімнін жаксылыктарына султана карайтын, емірдін коленке жарында тасаланып журеді, дуниенік ара салмарын тендестіретін тек кана кара куш деп білетін, жауыздык пен кастандыкты максатка жетудін бірден-бір тоте жолы деп карайтын зулым, каскей бейненіи бірі. . '

Бекежан Жібек пен Телегеннін арасындары махаббаттын кепірін КУлатамын деп жанталасады. Сол жолда пл акыргы кылмыска барура бел байлайды, Твлегенді елтірмек болады. Тонма.' -.;н Бекежаннын 6ул кылырын акын-жыршылар екі турлі тусіндіреді: а) Бекежан жеті жасынан бастап, Кыз Жібекке сыртынан рашык екен; э) Жібекті баска елдін азаматына жібермейміз, намысымызга тиді, оны езіміз аламыз деп ант етеді Бекежан. Оный шыккан тєгі туралы жырда эр турлі аталады: Бекежан бірде Кіші жуз, шекті немесе шєктінін арасына сінген аррын, тары бір жырда Орта жуз, кыпшак деп аталады. Мун дай озгерістердінтуп-тамь'рьінда акын-жыршынын баск? бір рура деген, тайпара деген козкарасы мен озінін шыккан ортасынын талгам-тілектеріне бейімделушілікгін scepi байкалады.

Жырдары тары бір архитектоникалык озгешелік: 1887 жылы Е. А. Александров жазып алрап Мусабай жь!раудын нускасында Телеген Кыз Жібектін ауылыида 17 кун болып, гуран еліне кайтып кєлє жатканда, Кособаныи колінце Бекежаннын колынан каза табады, еліне жете алмай, жарым жолда кайтыс болады, ал 1894, 1900 жылы Казан каласында шыккан жырда Телегён Кыз Жібектін ауылында екі ай болып, Каратенізді жайларан ата-анасынын ауылына аман-есен оралады. Акыры, екіноіі per Акжайыкка ¿ггтанып барз жатканда, онын жолын тоскан 60 каракшынын басшысы Бекежаннын

25

кастандырына ушырайды. Осы орайда, жырдын о бастьн-ы реалистік сипаты Мусабай жыраудын нускасына жакынырак келеді. Бірак, Му.сабай нускасынын керкемдік кєстесі Казан калавында жарияланран „Кисса Кыз Жібек“ нускаларымен таласа алмайды. Окиганын эрысы кыска-кыска рана суреттелінген. Сіра, Мусабайдан жазып алушынын (орыстын офицері) казак тілін жаксы менгєрмеуіне байланысты болар.

Кособанын тубіндегі Телегеннін емірмен сокры рет коштасуы жаксылык, пен жамандыктын, ізгілік пен зулымдыктын арасындары унємі бітіспес тартысты керсетеді. Мэселен, Телегеннін жэзыры не? Ол жаны таза, акыл-ойы биік, парасатты, акылды кызды іздєйді, махабаттагы і ендікті калайды, сонда гана екі жас шын бакытты бола алады деп біледі. Душпандыктын, кызраншактын заиы кандай катал да, турпайы: ол — ізгілікті жеккереді, емірдін коленке іргесін жагалап журіп, кастандык; істейді, шаттык. пен єркіндіктін кутты кадамдарынын ізіне туседі, тунык сезімнін отын ешіріп, кулкі мен куанышты туншыктырады. Сондай эгоизмнщжорары сатысына шыккан жаннын бірі — осы Бекежан. Ал, Телегеннін бейнесінде: назіктік, адалдык, парасаттылык, басты орын алады. Ол жер бетінде адамнын адамга жасайтын зулымдыры мен каталдыгы бар деп білмейді, баріне сенеді, адамга да, жаратылыска да. Оныч нангыштыгы сол емес пе? Менін сзлемімді ата-анама сендер жеткізіндер деп, кустарра арнап елен айтады.

Казак-кыргыз арасына кен тараган жырларда Жібектін ауылы Акжайыктын бойында кешіп-коньїп журед! деп суреттелсе, ал кейбір колжазбада (к-66, N° 1 ) Кыз Жібекгін ауылы, ярни Сырлыбайдын елі Кызылжар (Кекшетау аймагында) жерінде турды деп суреттейді. Сарыаркадан шыккан Толегенді Бекежан елтіргенде, Сырлыбайдын ауылы К.ызылжардыц Сарыкел жайлауында еді. Жібек бастаган бес кыз сейілде жургенде, Телегенді елтірдім деп, Бекежан окыстан келіп естіртеді. Алыстан естілген бес кызды*' жоктауына журт жиналады. Бекежаннын каракшылык кылырын естиді. Кыз жібек жылап журіп, ел-журтынын комегімен, Кызылжардан тас алдырып, Телегенге арнап бміктігі бес аршын кулпытас орнатады. Бекежан болса, кугыншыларга устатпай, Шектінін еліне кетеді.

Адамга жамандык жасаган адамды кай дзуірде болса да катты айыптаган, Сол секілді Толегенді жазыксыз елтірді деп, жыршылар Бекежанды да жеккврген. Мэселен, Акжайык елінін акындары Бекежаннын арры шыккан тегі аргын еді деп, ез руларынан алыстатура

тырысады, ал Орталык Казакстан жыршылары айтканда Бекежан батыстан, Шекті елінєн шыккан єді деп, ері карай жылжытады.

Ал, Жібекті айтканда, Орта жуз біздін елдіц кызы еді десе, Кіші жуз казактары Жібєктін шыккан елі Шекті елі деп тусіндіреді. Осынын кай-кэйсысы да улттык эдет-салтка нуксан келтіріп турран жок, жарасып тур: жаксыны езіне тарту, жаманды баска багытка бурып айтушылык.

Жазушы Мухтар 8уезов „Кыз ЖіЄек" жырынын о бастары нускасы Телегенніч елімі жзне Ж1бёкт1н ззрымен бітсе керекті деп санайды. Сорэн байланысты кейбір едебиетші жолдастар Сансызбайдыч Телегенді іздег, шыру сапарына эр турлі кудікті, куменды козкарастар білдіреді. Осыдам каидагы бір амеигерліктін салты сакталган жок па екеы, баташылдык та бар секілді гой деп секемшілдік танытоды. Ал халык.тык жырларда Сансызбайдыч Жібєктін еліне аттану сапарын агасы Телегенніч хабар-ошарсыз кетуімен байланыстырады. Бара кояйын, Жібекті жечгэ ретінде ала кояйын деген Сансызбайда repic ой жок. v

Акжайыктан кыз алып келеміи деп, агасыныч кеткеніне коп кундер болды. Дуниеде онын бары, жоры бейхабар, белгісіз. Енді не істєу керек? Элбетте, іздеу керек. Телеген елі ме, тірі ме? Сансызбайга жолрэ шык, аранды ізде деп, Базарбай мен анасы Кг ' ^са да буйырып отыр. Толегеннінтьім кешіккенінен корыккан Базарбайдыч уй-ішіндє олачдаушылык байкалады.

Базарбайдыч балара деген бірінші каталдырынан ештеме шыкпады, Телегеннен айырылган секілді. Сондыктан, екінші per кате кадам жасамайын деп, Базарбай Сансызбайра батасын беріп, жол шэруасына камкорлык; жасайды. . ' •

Жорарыда айтгык: „Кыз Жібек“ жыры XVII расырдары казак елініч саяси-злеуметтік жардайын бейнелейді деп. Расында, жырдыч XVII расырда пайда болрандырь;ы далелдейтін мысалдыч бірі — Корен калмяктыч кысымына байланысты. XVII расырда Жонрар мемлекеті (1635 жылы к.урылран) керші жаткан кытайларра жэне казак еліне уздіїссіз шабуылдар жасап, баскыншылык саясат устады. Жонрар мемлекетініч калмак-торгауыт рулары XVII расырда (1640 жылдан бастап) Орталык Казакстан жэие Жетісу жерін жаулап алып, батыска карай беттеді. Оларжаз айларында Ертіс езенінен етіп, Ыррыз, Елек жене Ембі аймактарына жзтті. Ярни, торрауыт-к.апмактзр XVII расырда Еділ мен Жайыктын арасына коныстанран ^ді. Осы тарихи окира „Кыз Жібек“ жырынын оіріюшо вариантыпда дгнме-дэл бейнеленген.

'Мысалы, Калмаганбетов Шапайдын жырлаган „Кыз Жібек" жырында агасы Телегенді іздеп Сансызбай Ойыл жэне Сагыз езендерінен етіп, Еділ мен Жайыктын арасына орналаскан калмак хандыгына жакын келеді, . '

Осы кезде Жібек екі оттык ортасында калган еді: былай барса сыртынан торып журген Бекежанныкалпыс каракшылары бар, былай барса кепірстан Корен калмак тагы тур. Осындай киындыктан кутылудыч жолы бар ма? Егер Корен калмакка бармаймын десе, онда ата-анасынын, ел-журтынын каны судай шашылайын деп тур. Бір бакытсыздыктьщ устінє екінші бакытсыздык катар келді. Мундай киын-кыстаудан кутылу ушін, Жібек акыл мен айланы катар ко л дана ды.

Рас, кэп акындар Жібекті Сансызбайга косылды деп жырлайды. Мундай схема, асіресе, Жусіпбек Шайхулисламов Казан каласында жарияланган нускасында жиірек кездеседі. Кейбір колжазба нускаларда Сансызбай мен Жібектін карым-катынасын эдеппен, сьіпайьігершілікпен шектейді. Меселен, Жамбыл Жабаев жырлаган кыргызша „Кыз Жібек“ жырында, калмактын ханы Хорум (казакша

— Корен) Жібектін ізіне тусіп, Сансызбайларды жарым жолда куып жетєді. Жекпе-жекте Хорум хан Сансызбайдын садак огынан кайтью болады. Бул женіске Жібек пен Шеге акын шексіз куанады, жас жігіттін батырлык, ерлік, ожеттік мінездеріне риза болады. Аталган нускада, аменгерлік занын сактау салты атымен айтылмайды. Жыр Жібектін Хорум ханнан кутылып. бостандык алуымен аякталады. '

Сансызбайдын эдептен озбаганын бейнелейтін тагы баска жыр улгілері де бар. Мысалы, Караганды облысынын жыршысы Хамытов Ысмайылдын вариантында (эеи, ш-71) Каршыга Кореннін 900 аскерін бір иесіз аралга апарып: „Сендер осында жасырынып жатындар, мен Сансызбайдын ауылынан хабар алып келейін“,— деп, езі Сансызбайга астыртын хабар береді. Сансызбай Корен ескерлерімен согысып, оларды кыргынга ушыратад! ■. Аталган жырдын мазмуны осылай аякталады. ’

Сол 'жиякты Орал облысы Фурманов ауданынын жыршысы Телепкали Молдасейітов жырлаган (эеи, ш-71) „Сансызбайдын Толегеннін влгенін естіп жылаганы“, „Шегенін Сансызбайды жубатканы*1, „Сансызбайдын женгєсі Жібекпен амандасканы“ деген нускасы мен Костанай облысынын жыршысы Досмагамбетулы Хакім жырында (огк, ш-939) Жібек аен Сансызбай косылды деген бірде-бір сез айтылмайды. Тежікстан Республикасында тура^ын кыргыз

жыршыларыиан жазып алынган шарын нускдцэ, Толеген мен Ж1бек косылып, уш кун, уш тун той болды деп бтредК Сансызбай туралы ешкандай энпме баяндалмайды. •

Диссертациянын ек'|нин тарауында тары б!р кчрдел! маселп каралды: ол — к;ыррыз халк;ыныч классихалык эпосы „Манас" поп казактын „Алпамыс", „Кобыланды“ жырларыныч типологиялык уксастыктары мен озгешелктер). Он да томендепдей дэстурл1 сгожеттерд1ч сак.талраны атап айтылды: ата-ананыч б1р Оала^а зар болуы, кудайдан бала ттеп, эулие-енбиелердщ мазар/1арына тун^у,, тус кору1, ананын жолбарыстыч журепне жерк болуы, бола батыр, аын дун неге келу!, ай сонап, сагат санап ооу1, жар танд. ы, жаугеринлклч басталу'Ы, сорыс сахнасы, батырдыч елге оралуы жаие ата-анасын, эйелт, баласын еЫк кулдарынын корлырынан к,уткарраны.

Кыррыз халкыныч тутэстыры мен б!рлт, бостаидыры мен тэуела'здИ уиш курескен Манас батыр туралы жазбаша алрашкы деректер XV—XVI расырлардан басталады, авторы т&ж\к Сайф-ад-дин1.

„Манас" жырыкыц 65 варианты бар, оьын атакды жыршылары 'Каралаев Саяк.бай жэне Оразбаков Сзрымбай, „Манас" туралы рылымныч пайда болып, дамып цалыптасуына Е .3. Радлов, Ш. Уэлиханов, М. Эуезов, В. Жирмунский, К. Рахматуллин, С. М. Абрамзон, Р. 3. Кыдырбаева2 тары баска ралымдар зор улес косты.

¡I! тарау. ЖЫРДЫК ТАРИХИЛЫРЫ

Бул тарауда „Ед1ге батыр“, „Бокет батыр" жырларыныч варианттары, жырдын тарихка карым-к.атынасы, керкемдк ерекшелжтер! жэне жеке образдардыч психологиясы талданылады. Тарихи жырлар дегенде тарихта болран, тарихтын шешуан кезечдерЫде ерлнстер корсяткеи, халыктыч б!рл1п мен гутэстыры

1 Собрачие историй. Л., 1960.

2 Радлов В. В. Образцы народной литературы Северных тюркских племен. Ч. V. СПб., 1885; Вапиханов Ч. Ч. Избранные произведения, А-Атз, 1958; Ауозое М. Л. Киргизская народная героичэская поэма „Манас“. //"Киргизский героический эпос „Манас", М., 1961; Жирмунский В. М. Народный героический эпос. М.-Л., 1962; Рахиатуллин К. Мэнасшылзр. Фрунзе, 1942: Абрзшсн С. М. Киргизы и их этногенетические и историко-культурные связи. Я., 1£ ''1' Кыдырбэева Р. 3. Генезис эпоса „Манас“. Фрунзе, 1980.

ушін куресісен Едігенік, Твукеніи, Абыяайдын, Кабанбайдын, Бвгенбайдын, Бекеттін, Жанкожанын, Женібектін, Олжабайдын, втегеннік, Сураншынын, Райьімбектін, Сырымнын жэне Толебидін атына байланысты айтылатын керкем дастандарды атаймыз. Булар

— казак фольклорынын алтын коры. Жогарыда аттары аталган жырларынын тупнускалары К,азакстан Республикасы Рылым акадомиясынын колжазбалар корында сактаулы тур.

К,ыркыншы, елу'нші жылдары жеке адамра табыну мен демократизм зандылыктарынын бурмалануына байланысты, бір топ фольклорлык улгілердіи (“Шора бэтыр“, „Ер Сайын“, „Кенесары-Наурызбай“ т. б.) жариялануына жэне зерттелуіне тыйым салынды. Сондай шырарманыц бірі — Едіге батыр туралы тарихи жырлар мен аньїз-ертегілер.

Едіге атымен аталатын аньїз-ертегілер, тарихи жырлар казак, кыррыз, каракалпак, но гай, башкурт, татар халыктарынын арасына кен тараран. XIX расырдан бастап, жариялана бастаран. Мысалы, 1820 жылы „Сибирский вестник“ журналында, орыс тілінде кара сезбен баяндалран, Едігеніц кыскаша мазмуны жарияланран. {842 жылы Лондонда „Парсынын халык елендері“ дегьн срольклорлык жинак шыккан, ралым А. Ходзьконын Астрахань жеріндегі норэй жыршыоынан жазып алран Едіге жоніндегі елені, арылшын ііліне аударылып басылран.

1904 жылы Петербург каласында Шокан Уэлихановтыц жинары жарыкка шыкты, сонда Шоканнын Едігеге катысты кіріспе созі былай басталады; „В первый раз я услышал зту рапсодию в Аманкарагайском округе в кочевьях небольшого аула Керлеум Кыпчаков от акына Джумагула в 1841 году". Едіге туралы жырды Шокан Жумэрул акыннын айтуынан 1841 жылы жазып алган деген деректі В. В. Жирмунский, П. М. Мелиоранский секілді орыс окымыстылары жане казактын фольклористцрі жиі кайталап айтады. Шоканнын Аманкарараи дуанынын кошгзлі казары Жумэрулдэн Едіге жырын алраш рет естуіне ешкімнін шубасі жок, бірак жырды аталган акыннан 1841 жылы Шокан жазып алран деген жыл саны нактылы емес. Себебі, Шокан Уелиханов (шын аты Мухаммед-Ханафия, Шокан деп анасынын еркелетіп атаганы) 1835 жылы (кейбір эдебиегтерде 1837 жыл деп корсетіледі, ол кате) Кокшетаудын Клсмурын деген жерінде гуран. Сондыктан, Шокан Жумарулдан Едігеніц енгімесін 1841 жылы. жазып алуы мумкін емес: ол кезде Шокан алты жаста.

Шокан Жч'магул акынды корді м дейді, бірак елецін жазып алдым деген сезді колданбайды. CoFan «.арагаида, Шоканнык алты жасыида Жумэрулды коруі, рапсодипны eciyi рас, ал жырды Жумарулдан жене Арыстанбай жыршыдан жазып алган Шокан емес, Шоканнын акесі Шыкрыс болар деп ойлаймын, Шьщрыс казактын улттмк, фолыслорын жаксы біягєн, онын гздік улгілерін кезінде жазып алып отырган. Ал, Шокан болса, кєйінірек екесінін колжазбасын орысшара аударып, сонын негізінде тамаша рылыми енЗек жазган.

1872 жылы Санкт-Петербург каласында фольклорист В. В. Радловтыц „Образцы народной литературы тюркских племень, живущих в Южной Сибирии и Дзунгарской степи" деген кітабьі жарыкка шыкты, сонда „Едіге-би" деген татар халкынын анызы жарияланрам, кара сез бен елен соз аралас баяндалаган. Сондай-ак, Г. Н. Потан иннін 1898 жылы жарияланран „Тюркская ска зга об Идыге" ("Ж. С.“, вып. ІІІ, IV) деген енбегінде, Едіге ертегісінін торт сюжеті кара соз турінде мазмундалган жене халыцаралыкэпоетармен салыстырылран. .

Едіге жырларын жинау, жариялау, зерттеу ісінде жемісті енбек істеген фольклорист-ралымнын бірї — Збубакір Ахметжанулы Диваев. Онын Сырдария казактарынын кыз узату, келії і тусіру сапт-д&стурлері туралы жазран рылыми єнбектері казактын этногр оия рылымына косылран улкен улєс болып саналады. 1896 жылы Ташкент каласында

А. Дизаевтын „Этнографические материалы — легенды, былины, демонологические рассказы, приметы, пословицы и сказки туземного населения Сыр-Дарьинской области“ деген енбегі жарыкка шыкты. Сонын „Мурза Едыге батыр“ деген тарауында Едігенін балалык, жастык шактары мен Токтамыс xanFa катынасты аныздардын орысша эудармасы берілгеи.

1927 жылы К,- Сэтбаевтын, 1934 жыль: С. Сейфуллиннін, ■ 1940 жылы С. Мукановтын куразтыруымен, Едіге батырга байланысты, фольклорлык шырармалар жарык корді. Казірде Казакстан Республикасы Улттык Рылим академиясьшын Орталы'к рылыми кітапханасьінда „Едіге батыр“ жырычын5-6 нускасы сактал^ан. 1942 жылы фашизмге карсы согыи журіч жатканда, республика укімєтінін арналуы шакыруымсн Мангыстаудан Мурьиi-жырау Алматьта келген. Сол сапарында Мурын Сенпрбайулы Ачшабай-Парпария-К,утлы К,ия-Едіге-Нурадцин-Мусахан жэно Орак-Мамай, К,арасай-К,ази деген бір топ жыэларды жаздырып калдырды. Жо^рыда, аттары аталган, батырлар Едігенін ата-бабалары мен он.чн немере-шоберелері.

31

Окымысты В. Жирмунскийдін зерттеуіне кара?анда, Алтын Орда доуірін бейнелейтін Е.ЩІГЄ жырынын орысша аударылран ЗО нускзсы бар, онын 15 версиясы колжазба куйіндє.

XIV—XV гасырдагы Алтын Орда дауірінін ірї к.айраткері, каьарман батыры, сезге шешен, акыляа алгыр, елдін камкоршысы атаман ЕЕдіге гуралы казак фольклорынын аньїз-енгімелері мен жырларын екі улкен топка белуге болады: а) кара сезбен айтылатын ертегі-аныздар; э) елен сезбен жырланатын дастандар. Бір-бірінен аздаган езгешеліктері болмаса, басты-басты окигалары, негізгі каьармандары теракты болып келеді. 8рі оларды такырыбына карай уш белімге белуге болады: 1) Едігенін ата-тегі мен балалык шактары; 2) Едігенін шешендік сездері; 3) Едіге мен Токтамыс ханнын арасындагы тартыс.

Эдетте, жыршы, ертекші, енгімешілер Едігенін аргы шыккан тегі жаксы еді, жаратылысында жумбак сыр бар: оиын екесі эулие, шешесі пері кызы деген тангажайып аныздарды араластырады. Мысалы, 1896 жылы Ташкентте жарияланган А. Диааев нускасын атауга болады,

Баска туркі елдері, асіресе татар халкы Едігенін ата-тегін табираттан тыс турган жумбак жайлармен байланыстырмайды, кадімгі кунделікті тіршіліктін карапайым болмысымен тусіндіреді. Мысалы, Тобыл, Тумен (Тюмень) татарларынын айтуынан академик

В. В. Радлов жазып алган нускасын кыскаша мазмуны мынадай: бірде Токтамыс хан намаз окиын деп, мешітке бара жатып, етіктін конышын.ца жылап жаткан баланы кереді, оны хан сарайына акеліп, тербиелейді. Атын кім коямыз .дел, уезірлерімен акылдасады, ары ойлап бері ойлап, „етік“ деген сезге Уксас, онын атын „Ідага“ деп атайды. •

Бірер сез Едігенін руы мен улты туралы. А/ыз едебиетін зерттеуші (-алымдардын арасында бір ортак пікір бар: ол — Едіге туркі халыктарынын екілі, кыпшак тілінде сейпеген, тарихта болран адам. Ал, руы, ултына келгенде, екі удай карама-карсы болжамдар бар: біреулер айтады Едіге ногай, онын ішінде Ак Мангыт, жок., олай емес, ол Конырат тайпасынан Шыккан дейді. „Тарихи Едіге туріктін Конырат руынан шыккан, Токтамыс байтагынын сол жакта^ы улыстарын билзген вмірлерінін бірі болган",— дейді академик К- Сэтбаев"! . Ибн-Арабшах та осы пікірді айтады.

XX гасырдын улы ойшыл галымы М. Зуезовтіи 1927 жылы „Казак

1 Сатпава К. И. Избранные статьи. Алма-Ата, 1989. 335 с.

32

адебиеті" деген кітабьі жарыкка шыкты, сонда „Едігеніи кьюкаше* вкгімесі" жене „Едіге батыр ечгімесініч менісі“ деген талыми макалалары жарияланды. Сол енбекте Едіге туралы былай дейді: ол ері би, ері батыр, туркі журтынын сегіз кырлы жаксысы, казак мінезді, тапкыр, еткір сезімнін адамы. •

XIX—XX расырда Петербург,’ Москва, Ташкент, Алматы калаларында жарияланран Едігеніи тапкырлыры мен шешендігін керсететін екгіме-акьіздардьі уш салата белуге болады: бірінші — баласын жогалткан ананын арызы; екінші — бота куніндє жсгалран туйєнін дауы; ушінші — Токтамыс ханныи шыккан тегі туралы. . ,

Кезінде кейбір галымдар „казактар ете карапайым ойлэура машыктанран“ деген устірт пікіріне карама-карсы, Едігеніи тапкыр, шешендік сездері кілеч логикалык силлогизммен айтылады. Ол істін акикатына жету жолында сырткы КУбылыс пен ішкі рухани байланыстыи ара салмарын ете байкампаздыкпен дэл шешеді. Мысалы. єкі ана бір балара таласканда, „мына баланы екеуіце тен беліп беремін“ дегенде, баланын шын анасы шырылдап „елтіре керменіз, кайда журсе де аман журсін“ деп зарланады, ал егей ана сазарып турып калады. Сол жерде Едігеніи акылы аркылы жадігей, єкі жузді мэртебеге ие болады Едігеніи осы сарында айтылатын аталран ечгімесі казіргі кезде бурмаланыг баска билердін созі ретінде айтылып жур. Ол дурыс емес.

Едіге 1352 жылы казак жерінде, Каратаудыи Кумкєнт деген каласыида туран. Діни медреседе окырэн, Токтамыс ханныи кенесшісі болран, кейін белгілі себептермеи екеуінін карым-катынасы шиеленіскен, акыры онымен араздасып, 1392-1393 жылдары Аксак Темірге барып, одан ескери куш алып, Токтамыспен бетпе-бет сорыскан. ■

1396-1411 жылдары (15 жыл) ол Алтык Орданыч колбасшы батыры, ері тебе биі (орыс едебиєтінде князь, вельмож дейді) болран. Тарихшы В. Тизеїігаузенніи жазуына караранда, Едіге батыр 1419 жыль; (кейбір эдебиеттерде 1420 жылы) Алтын Орданыч Сарайшык каласыныи касындары кескілескен сорыста, Токтамыс ханныи бал асы Кадьірберді зскерлерініч колынан кзза табады, онын суйєгі Уллтаура жерленген. Едіге туралы біз ат&ран осы тарихи шындыктардыч басым кепшілігі, 19С4жыль: Петербург каласында жарияланран Шоканныи нускасында, ярни Шокач Уэлиханов жарияланран „Едіге батыр" жырынын мазмунында рет-ретімен толык айтылран.

Казак халкынын босгзндыры мен тзуелсЬдтіне зор кауіп тондірген

- 33 ' ..

дауірдік бірі — Х\/ІІІ-ХІХ расыр. XVIII расырдын отызыншы жылдары (1731 жылы) Казакстаннын Кіші жуз елі Россия империясыны'н барынышты отарына айналды. Саяси-елєуметтік жардай бірдеи езгерді; деспотизм мен мейірімсіздік, зорлык-зомбь:лык еріс алды, кешіп-кону жолдары бузыла бастады. Еділ мен Жайыктьщ арасындары кек байтак жерлерді патша укіметі бай-кулактар мен помещиктерге беліп берді, мал жайылымдары тарылды, камал-горнизондар кушєйтілді, казак, султандары мен хандары патша екіметінін агентурасына айналды, рулык байланыстар мен улттык дэстурлерге шек койылады, акша катынасы калыптасты, ертурлі алым-салык кебейді, бейбіт ауылдарга султандар мен твленгірттердін барымталары уйымдастырылды, керуен сарайларына шабуыл жасалды, феодалдык-монархиялык тертіптер орнатылды. Ол ол ма, орыстын бай-кулактары кедей балаларын сатып алып, оларды Орта Азия мен Европа базарларына кул есебінде сатты, казактарды христиан дініне шокындыру саясаты жургізілді, жерге жекеменшіктік кожалыктар зандастырылды, ескери шекаралык. бекіністерге жакын туратын енбекші-шаруалар амалсыздыи куйінен патшальік Россиянын аскери семьяларына малайлыкка орналасты. Кіші жуз елініч бар байлырын шикізат ретінде Россиянын орталык аудандарына женелтілді. Карапайым халык екі жакты канаура ушырады. Елдін шектен шыккан осындай ауыр турмысын ез кезімен керген орыс жазушысы В. И. Даль: казак кедейлері „ешкандай кемектеген уміті жок, шетінен аштан оліп жатты“ деп жазды. .

Корлаудыц да, корланудын да шегі болады, карап отырып кор болранша, алысып-арпалысып.айкасып елейік деген сертпен, 1853 жылы Есет Кетібаров бастаран Кіші жуздін Шекті тайпасынык казактары патшалык, Россиянын отарлау саясагына карсы шаруалар кетерілісін бастады. Бул кетеріліс XVIII расырдын сонында (17831797) он терт жылра созылган Сырым мен Барак батырдын, 18361837 жылдары Бекей ордасында бо^ган Исатай Тайманов пен Махамбет Отемісовтін жане Сырдария егіншілері мен XIX расырдын отызыншы, кыркыншы жылдары Орта жузде болран шаруалар козрэлысынын занды жалрасы еді. Бері де патшанын самодержавиялык устемдігіне карсы шыккан шаруалардык улт-азагтык карулы кетерілісі болып саналады. .

Кіші жуздє Есет есімді белгілі уш адам болран. Есет атымен аталатын бірінші Есет Казак республикасы Улттык Рылымй академиясынын орталык колжазбалар корында (ш-354) сакталран

мынадай дерек бар: Есет, 9кес1тн аты Кею, руы Тама, шамамен ол 1776 жылдары Елек озет’нгн бойында, Бастамак болысында туран. Жастайынан желм калган, ауыр бейнетт! коп керген, owipre шынырып оскен. Б1рде Едш калмактары Есетпн ауылына шабуыл жасайды, Тама руынын тас-талканын шырарады, козге ¡лшген кыз'-келшшектерд1 туткындап, бейтаныс жерге аттандырады. Аз уакыт откен сон калмак аскерлер1 тары да Тама елже ек'нил рет шабуыл жасайды, Арада улкен шайкас басталады, Есет бастаран Тама руларынын сарбаздары зор жен'юке жетед). Сейтт, калмактардан кек кайтару урыстары ею-уш per кайталанады. 5ip согыста Есет кездэйсок кол Fa rvcefli, оны калмактар туткындап, ханнын зынданына камайды. Белгт1 6ip адамдардын кемепмен, Есет зынданнан босатылады, аман-есен елше келед1. ,

Едт мен Жайыктыч арасына таласкан калмактар Kitui жуз жзрше шабуылдарын тары да тсктатпайды. Осындай УздкЫз сорыстын б1р1нде Есет батыр Акмандай деген баласынан айрылады, жалгыз калады. Б'фак, Есет калмактарга карсы сорысын 90 жаск? дейш токтатпайдь;, эбден картайып барып, кез жумэды. Ед1л калмактарыньщ (Шыцрыс ханнын урпактары) эдтетсЬ сорыстарынан туран xepi мен етн корраран азамат Есет, кезЫде эулиё-батыр деп аталран. Оный атында Есет деген тау бар, 6c:':iTi корранмен коршалран, оран куж бупнге дей1н ел адамдары бас и5п, зират етед1 дейд'| жогарыда корсеттген колжазбада.

Ал, еюншг Есет 1667 жылы туыгс, 1749 жылы кайтыс болган, Эбтхайыр хан бастаран Kitui жчз шснжарларынын катарында, 1831 жылы патшалык тэрлпп кабылдаура а:гг берген адамнын 6ipeyi.

YuiiHtui Есет бар, ол — таржта ота (Зелгш! адам, онынекэс) Кет!бар Kiiui жуз ел!н!к би!, epi батыры атанрал. Колбардын жел баласы болран, сонын енулкен1 Есет. Есегпнол! ярни LLieKTi рулары. YcriprriH бойымен кэч1:п-конып жур; ен, Каспий жэнс Арал тенЫнИ аралырын .•.юкендеген. ’

XIX расырдагы казактын жаршы-жыраулзры атакты батырлар Keri6ap, Есет, Бекет, Ерназар туралн б1рнеше жыр-дастандар, тэрихи-керкем шыгармалар тугызран. Мзселен, сонын 6ipi де.1, ,1896 жылы Казан каласында жаричланран „Кисса-Айман-Шолпан" дегеп жырды атауымызра болзды. Осында экелибалалы, ярни Кет!бар мен Есегпн фольклорлык керкем бейнелер1 жасалсан.

Кез’мде орыс баспасез» Есет Кет ¡баров туралы б1рнеше деректер жариялагоп. Сонын 6tpi 1858 жылы Pci о шыккзн „Русский

художественный листок“ (І.ХІ. № 3) деп аталатын альманахты атауымызга болады. Онда Есеттіч суреті басылран жене оныч шаруалар козрэлысын баскарудагы ерлік істєрі баяндалган.

„Русский художественный листокта“ томендегідей тарихи жардайлар айтылады. 1853 жылы патша солдаттары Акмешітке шабуыл?а шыгу ушін, Шектілерден 4000 туйе тапсыр/ды талап етеді. Бул буйрыкты орындаудан ел бас тартады. Патшаныч ел билеу саясатына карсы бэлган Есетті устау ушін, Орал бекінісінен комендант Михайлов бастаран карулы отрядтар Устірттіч жазыгына шырады. Есет батыр бастаран топ (800 адам) ауыл-аймакты ілгері

- жіберіп, ездері шэрыл кумрэ шегінеді. Жазалаушы отрядтар келеді-ау деген кудікті жердіч кудыктарын бекітіп, кулэтып кетеді. Амадсыздыктан курыншылар кері кайтады.

1854 жылы март айында, Кіші БорсьїКі Улкен Борсык кумыныч жарасында жане Шаран жазырында кошіп жургеи Есет ауылын бетке алыр Орал жэне Жача Арал (Райым немесе Казалы) бекінісінен жазалаушы екі отряд шыкты дейді „Русский художественный листокта". Сол отрядтарды баскарран Лёсли, Азовский деген офицерлердіч аттары аталады. К,олдарында бір зекбірек, жуздеген мылтык, кылыштары бар екі отряд Шаран деген жерде токайласып, баскару билігін Врангель деген полковник алады, Барон Врангель бастаран солдаттар бірнеше кун жол журіп, кундердіч бір куніндє Шошка келініч устінен шырады. Караса, ездері іздеп журген Есеттіч ауылы алдыларында тур, Жазалаушылар ауылды жан-жарынан . коршаура алады, Ергечінде Есет батыр парламенттік акжалау устап, ортага езі шырады, Екі жакты келіссез басталады, корытындысында Есет Кетібаров: „Патшанын ескери бекіністеріке будан бы лай шабуыл жасамаймын, Орынборга езім барамын“,— деп уарда береді.

„Русский художественный листок" Есетті былай деп баралайды: „Но все же Есет имел огромную популярность и много приверженцев: все же был национальным героем“,— д йді. Осы ойды академияныч М. О. Эуезов атындары едебиет жане енер институтында сактаулы ■пгрган (аеи, № 366,1 дептер) „Матай акынныч Есет батырра айтканы“ деген елечініч идеясынан да ачгарамыз:

Ер баба, бала югннен атка міндіч,

УСТІЧе ТвуекеЛДІЧ ТОНЬ'Н кидіч. *

Каройда Кайьіпкелге шабылранда,

Кара етпен жалгыз езіч жаура тидін!— дейді. .

1855 жылы 8 июль KYHi тан ата Есет, Бекет, Ерназар бастаган кетер1Сштер, Суыксудагы Арыстан Жанторинжч шатырыиа шабуыл жасайды. Арыстанды елт!рт,.онан астам болыс-билерд жазалайды, патша отрядтарынын тас-талканын шырарады.

Б!рак, казак феодалдарды Есет Кепбаровты, Бекет Серкебаевты, Ерназар Кенжаликги кудалауды токтатпайды. 1856 жылы 15 августа султан Баймухамедов бастаган жазалаушы отряд YcTipiriH кенюп’гшде журген EceTTi, Ерназарды ¡здеп, жорыкка шыгады. Муны алдым-ала сэзген Есет Кэп'баров кашып кутылэды, ал улкен Борсыкта отырран Ерназар Кенжалиннщ ауылы колрэ TYce.ui, он адам туткындалады.

1856 жылы 27 сентябрьде Орал бемнюшН кешпел1 сотынын ук1м1мен Актыбай Исмамбетов, К*лшык Кара, Ерубай Айткуловтар ату жазасына кесьпед;, ал 1857 жылы март айында Ерназар Кенжалин, Бекет Серкебаев, Оразалы Азаматов т. б. 18 адам Ciöipre жер аударылады.

Суыксудгры Арыстан Жантериннщ олмже байланысты айтылатын „Бекет батыр“ деген жыр бар. Бекет атымен аталатын аныз-энпмелер мен эпикалык, дастандардыч б1рнсше нускалары республика академиясынын сирек колжазбалар (ш-345, 354, 379, 1169) корында сакталран. QpinTepi арабша жене латынша, кара сез бен олен сез аралас айтылады. Осы колжабалардын ¡апнде 19^ жылы Шалкар ауданында гграшн 95 жастагы Сейсенб! Сетеулыныч айтуынан жазып алынран кыскаша энпме бар.

Кыскаша мазмуны темендепдей: Колбардыч экесМч аты Берсен емес, Бэсен ед!, руы Шею!, онын ¡айнде Tmey-Кабак, соныч Кабары, ол заманда Шекп рулэры Ыррыз, Шалкар бойын жайлайды екен. Сол кезде Шекл мен Жаралбайлы руынын арасында барымта басталып кетедк Б1рде, кар толык кетт болмаран кезде, кектем айында батыр KoTi6ap Елек деген езеннН бойында келе жатканда, Жаралбайлынык Жанкаска деген Kicici капылыста бас салып, усшп алады да, айдалада тырдай жаланаштап белмен Ж1берёдь Сол кеткеннен жолда Koriöap суык аязга vein оледь Келбардь:;-! моласы Елек станциясыкыч мачында. Мен Есет батырды 1878 жылы KOpfliM, жасы 75-те едь ол 80 жаска кел1п олд'1, Есетп’н моласы Шалкардыч кунбатыс бетшдеп Коргантуз деген жерде. Осы Коррантуздын ортасы торай, сырты батпак, сол батпакка KQnip саль!П, Есет 6ip жыл мал кыстаткан екен, сол жерд1 Есет мекен1 деп еггап кеткен. Есет езМн гн!лер( Ерназар мен Бекегп eprin, Елект'н Суыксу деген жержде Арыстан ханды оллрген дейд mexipeLui Cenceöi Сотеулы.

Екшип б1р колжазба бар, оный аты „Ерчазар-Бекет" дел аталады, жыршы Мынбаев Ахмет, колжазба академия корына 1938 жылы тапсырылран, шагатай тт'1мен жазылган. Басты окира 1840 жылдары болран деп басталады, аталган колжазбада: Бекет ¡Зилжуз, Ттеу-Кабак деген елден шыккан батыр, ал онынжолдасы Ерназар ботен жактан келген, жалрыз басты ж!пт екен, Бекетке жолдас болып, сол ауыл^а бала болып калран деп баяндалады. Ал, баска деректерде, Бекет пен Ерназар аталас, арайынды адамдар деп айтылады.

„Бекет батыр“ жыры XIX расырдан бастап жинала бастаран. 0. Диваев аталран жырды 1897 жылы Казан каласында жарияларан, 1927 жыль: М. ЭуезовтН „Эдебиет тарихы" деген ютгбында „Бекет батыр" жырынын мэшсГ деген такырыпта кыскаша талдау бертген, сондай-ак мённ жогары мектепке арналран „Казак халкынын эдебиетГ1 (1977) жэне „Казак халык эдебиет1“-(1990) деген оку куралдарымда „Бекет батыр“ жырынын с-к! нускасы жарияланды жене саль'стырылды. '

• „Бекет батыр“ атымен аталатын тарихи жырларда Бекетти Арыстан султанды елт1ру1, капыда колра тусу!, Орынбор турмеанде 12 ай жатуы, шешеанщ зары, Ерназардын толрауы, батырдын С1б!рге айдалганы ел арасына кен тэраран. Сондай-ак, „Бекет батырдын“ 1897 жылы Казанда шыккан екшал нускасы бар: онда Бекетп'н шыккан теп, шешенд'1г1, батырлыры, карапайым халыкты аяусыз езт-жаншыран Арыстан ханды елтфгеж, Шернияздьщ опасыздыры, Бекетти С!б?рге айдалуы, анасынын коштасуы, зайыбынын бекегл ¡здеп, С!б1рге баруы, амал-айла аркылы Бекетт турмеден босатуы жене ел1не аман-есен кел1п, Шернияздан кек кайтарраны айтылады.

Бекет батырдын тарихи-фольклорлык бейнес'1 жазба эдебиетке . де есерш типзген. Мэселен, Мухтар Эуезовгщ кара еленмен жазылран „Бекет“ атгы пьесасы мен 1922-1923 жылы Орынбор театрында койылган Анненкова Бернардын драмалык шырармасын атап айгура болады.

IV тарау. АЙТЫСТЫЩ ПСИХОЛОГИЯСЫ

Бул тарауда жана табылган колжазбалар -непзЫде Жамбылдын Кулманбетпен, Сарыбаспен, Досмаранбетпен айтысынын текстологияоы талданды. Казакстан Республикасы Улттык рылым академиясына жиырмасыншы, отызыншы жылдары Жамбылдыц

38

айтыстарына катынасты бірнеше колжазбалар (араб, латыи арпімен) тапсырылран, Сол колжазбаларды ер кезде жарияланран Жамбылдыи т о л ы к жинактарымен, кітагпарьімен кайтадан жолма-жол текстологиялык салыстырудан откіздік. Сонын нетижєсіндє Жамбыл айтыстарынын тарихы, К,улманбет (ш-651, 317), Сарыбас (ш-645; № 3), Досмараибет (ш-65, N2 5), Айкуміс, Болектіч кызы жэне баска акындардын белгісіз омірбаяндарьі, Жамбылдыи акындык мекгебі, айтыс онерінін психологиясы, акыннын алєуметтік козкарасы, коркемдік соз кестесі жэне логикалык-психологиялык сипаты айтылды. .

1925 жылы Казак Мемлекеттік баспасыныч куншырыс болімі Ташкент каласында „Терме" атты альманах-журнал шырарды. Осы альманахта Жамбыл мен К^лмайбет айтысы туралы алраш аталды. Авторы Шамрали Сарыбаев. Ралым Ш. Сарыбаев Жетісу жеріндегі 19 акынды, олардын руы, ескен жері, мектебі жонінде бірнеше макызды деректерді атаган. Сонь;н ішінде Жамбыл мен К,улманбеттін айтысынын толык текстерін жатка білетін Збдікарімульї Иіукітай, Мусірепульї Садібек. Тайшыулы Айтбай, Кэндекулы Есдэулет, Ззірбайульї Кенен-, Каррабайулы бмірзак, Койшыбайулы Эбд|'кадырлардын енбектррі корсотілген.

1946, 1955, 1958 жылдары жарыкка шь. -чан Жамбыл шырармаларынын тусініктемесінде Жамбыл мен К^лманбет" акындардын айтысы 1881 жылдары Іле озенінін бойында болран дейді. Ал, 1937 жылы „Литературная газетада“ (“Лениншіл жас“, 1937 жылы, 22 казан) Жамбылдыи езінін айтуынан жазып алынран емірбаяньї жарияланды. СондаЖамбыл. мен К^лманбетайтысы 1897 жылдары, Улы жуз Албан елінінжайлауьінда, Шэрипа деген кыздыи узатыяу тойында отті деген аныктама берілген. Біз „Литературная газетанын“ осы дерегін макулдаймыз. .

Фольклсрист-ралым ШоканУэлиханоп казак акындарын екі топка беледі: а)сурамсак, жарымпаз, сарай акын дары; о) ха/1ыктык. букарашыл акын дар. К,улманбет к.амдай акьы? Элбетте, ол сЬеодалдардыч зтяшНк, билік, баскару істер.;.м макулдайды. Оныч* угымыпша: акын да, аток м байпыкп.сн байланыоты. К,улмаибет зкындык омерден бай/.о,чгы жорары коюшы жплтзк, жачылрпн акын. Себебі. табиг ат К,улманбет<е керемет кушті акындык дарын бергсп, бірак соны орнымои пайдалана алмагаи, пзі шыккан ортасынан аулактангам, даралэнран, халык муддєсінє'* горі, жеко басыныч уй-ішілік, кзм-каракеті билеп кеткен акын.

взіні'н табири дарыны мен іс-арекетін екіге белінушілік сєкілді сезімдер казак акындарында аз болмаган. Акындардын айтыс тарихында Кулманбет сєкілді езіне-езі карсы шырушы, єкіуштьі кезкарастары акындардык болрандыры белгілі. Сейтіп, кэп акындар каншама бас асаулык керсетіп, байлармен алысканымен, кейде тур мы стан эбден титыктап, кажыран сон, сырткы куш ті к кьюымын катере алмай, каласын-каламасын деулеттілердін. байлардык ырын табура, кечілінен шырура тырыскан. .

Сырткы куштін кысымына тетеп бере алмаран, арманда кеткен акь'ндардык бірі — осы Кулманбет. Ол байларды мактап, оларды айга, аспанра тенейді, Уакыт еткен сок Кулманбет ол кылырына катты екінген.

Ап, Жамбыл болса, акындык ар-намысын ак булттай таза сактап, байлыкка бас урмайды, Ол ер, текаппар, Онын табынатын да, сиынатын да бір рана куші бар: ол — халык, карапайым халык. ©зінін шыккан тегі кедей, К,улманбетпен айтысканда, кедейлерді жактайды. Олар момын, адал, аккеніл, енбексуйгіш деп багалайды. Кай жерде байлар журсе, сол жерде кулык, бакталастык, зулымдык катар журеді деп біледі Жамбыл.

Казакстан Республикасы Улттык рылым академиясынын колжазбалар корында Жамбыл мен Сарыбас айтысынын толык НУскасы сакталран. Аталран айтыстык текстісі араб арпімен жазылран, мектеп окушыларына арналран 99 барактан туратын калын дэптер (ш-645, № 3), ербір барактын екі беті бірдей толтырылран, сырткы мукабасында „жинаран, тапсырран С, Шарипов, 1938 жыл, 3 июнь“ дейді. Колжазбанын сокры сезі; „осымен бітті, 1927 жыл".

Жамбыл мен Сарыбастын айтысы 1927 жылы каразра тусірілген, бірак кімнін айтуынан жазып альїнрандьірьі аталмаран.- Колжазба 1938 жылы жазушы Сабыр Шариповтын колына калай, кашан тускєн? Жазушы С. Шарипов жиырмасыншы жылдары Атбасар, Акмола аймарында революциялык комитеттін жауапты кьізметінде журді, отызыншы жылдардын бас шенінде, ол Иранда Совет аукционерлік корамнЬїч ресми екілі еді. Апматыга 1936-1938 жылдары келген, осы аралыкта Сабыр Шарипов партия тарихы институтында рылыми жумыстармен шурылданран. Жазушы „КазакстаНдары 1916 жылры улт-азаттык кетерілісі“,туральі тарихи деректер жинау ушін, Жетісу жерінін елді мекендерін аралрай. Міне, осындай рылыми сапарларынын бірінде, белгісіз біреулердін колынан біз атаран Жамбыл мен Сарыбас айтысынын толык нукасын алса керек. Содан ' 40 ‘

сои, Казакстаннын рылыми орындарына гапсырран деп санаймыз. Тепнде, Сабыр Шариповтыи 6ул ¡С1'н5н тарихи мэн! ©те зор.

Сарыбастын шын аты Тшеул1. Ол елей айтканда жаланбастанып, кызара берлп, кулэрын бурап, тау суындай таскындап, екпащеп айтады екен, сондыктан ел1' оны Сарыбас деп атап кеткен. Сарыбас ©з 0031414 багасын жаксы б^етм; айтыскан адамын ©тар т'тмвн сескенд|р1П, ыктырып акетеп'н асау акын атанган. Ол Улы жуз, Дулат тайпасы, Каскарау руынан. Оный туран жылы тураяы эдебиеттерде ертур/н кврсеттедк 1940 жылы шыккан Жамбылдын шырармалар жинагында Сарыбас акын 1858 жылы туып, 1913 жылы 55 жасында кайтыс болган деп кэрсетмген, ал сонры колжазбада акынныи 1849 жылы туып, 1914 жылы 65 жасында кайтыс 6олрэндыры айтылады.

Асылы, Жамбыл Сарыбасты айтыста женген дейм1з, женгенде анау-мынау ©ленилж жеибеген, кэдутп азулы, жуйрк акынды жеигенд1п б ¡зге белплК Жамбыл мен Сарыбастын. айтысы 1895 жылы Алматы каласында Кожамберл! (Кыбырай руы) болыстыч уйжде еткен дейд1 колжазбаныи кара свзбен жазылран алрысез!нде. Айтыстыи беташарын Сарыбас бастаран. Э дегенде, ол ©зМн шыккан тепне мактанады. Онын нарашысы «¡м ед!, бурынры басылымдарда анык аталмайтын. Мысалы, 1940, 1946 жылры Жамбыл жинактарында, мынадай тусМшз тфкестер болуц едк Нарашым Жалбыр, Он кабан,

Осал жердей шыкты демепн.

• Кабаннын аргы атасы Эл;к-Аман,

Б1реу жуйрк болганда, б!реу шабан,

Б1реу жаксы болранда, б1реу жаман.

Осы шумакты Сабыр Шарипов тапсырран нускамен салыстырып караранда, о бастары ©ленни б!ржил жолы былай айтылмак: Нарашым Жалайыр, акын Кабан, •

Осал жердек шыкты демеп'н.

Бурынры басы/1ымдардары булдыр айтылатын, „нарашым Жалбыр, Он кабан“ дегеи кемесю лркестщ дурысы, „нарашым Жалайыр, акын Кабан" болып окылатындыры, колжазба аркылы аныкталды. Демек, Сарыбастын нарашысы Кабан акын, ярни ол Улы жуз, Жалайыр елн-йн жиен'1.

9 дегенде, Сарыбас акын Дулат тайпасынын беделд!, акылды, шешен адамдары мен белгЫ батырларын атап-атап айтады. Содан сои адам баласымын жаксы касиеттер! — жомарттык пен адамгерш'шкт!, сырбаздык пен сыпайлыкты, эсемдк пен эдемьткл

мадактайды. Сез арасында саран байларды сынайды. Бірак, айтьісіьм шарыктау іиєгіне жеткенде, Сарыбас акын езінін букарашыл, х'лыктык юззкарасынан сыррактап, узын саны оте узак бай мен болыстгпды сана малап, о рынды орынсыз мактай береді. Сарыбас акыры кыза-кыза Дулат тайпасынын байларын „елдін сані мен салтанаты“, „тардыр.цьщ артыкша жараткан жандары“, „кедейлердін камкоршысы-мыс" деп, такпактай женеледі. Сейтіп, карапайым хапыктыч колында жок, елдекімдердіч элдекалай байлыктарына бас иеді.

Жамбылдын аты Жамбыл рой: ол карсылас акындары секілді бай-болыстардын коленкесіне тасаланбайды, усак-туйек кемшілікті казбалап, ежіктеп отырмайды, алеуметтік сипаты басым татулык пен бірлікті, теуелсіздік пен бостандыкты деріптЬйді, ХІХ расырда Дулат тайпасына кокандыктар шабуыл жасаяанда, жайшылыкта беркі казандай болып, батырсынып журетін ел ішіндегі бишігештердін коркактыгын, табансыздырын сынайды. Домалак ананын тарихына токталады. Сойтіп. Жамбыл Сарыбаспен айтысканда, узак сонар, дастан жанрынын ерекшеліктерін орнымен пайдаланады.

Жамбыл мен Досмаранбет айтысынын алрашкы нускасы 1940 жылы Жамбылдын шыяармалар жинарында басылран. Бул айтысты Саяділ Кєрімбеков, Калка Жапсарбаев, Умбетілі Карібаевтардьін жйтка айтуынан жазып алган профессор Есмагамбет Ысмайылов жэне акын Тайыр Жароков жолдастар, Аталран айтыстын бір колжазба нускэсы (араб ерпім'ен жазылран, к-65 № 5 дэптер) Казакстан Улттык рылым академиясынын колжазбалар болімінде, екіншісі академиянын М. Эуезов атындары эдебиет жене енер . институтынын колжазбалар корында (к-240) сактаулы тур.

Жамбыл мен Досмаранбеттін айтысы Іле бойында Уйсін елінде бол гаи. Біз тапкан колжазбада аталган айтыстын тарихы былай деп баяндалады: 1907 жылы кыс айларында молда Досмаганбег Іле озєнінін жарасындары Аркарлы тауь'ч жайларан Кобісбай мен Карынбай деген нагашыларына конакка келеді. '

. Осы кезде жол журіп келе жаткан Жамбыл Кебісбайдьін ауылына токтап, конак болады. Акынды акын керсе, аркасы кызып кететін адеті бар емес пе: сол жерде, Кебісбайдьін уйінде, Жамбыл мен Досмаранбёт шартпа-шурт айтаса кетеді. Адрэшкы сезді Жамбыл бастайды:

ілгергі Шеже, Балта заманда еткен,

Асан-кайры, Букар-жырау арманда еткен.

Солардын аруагы маран коны л,

. Ел мунын, жырмен топ'п несерлеткем.

Куйындай кекке шапкан мен бір пырак,

Арамыз екеуміздін тым-ак жырак-Теменде шыкылдаган сен торрайсын,

Айтыспа меніменен, акын шырак! — деп, Жамбыл аспанра котєрілген кыран кус секілді, сездін отын жарк-журык откізеді.

Асылы, Жамбыл табираттын оз:не сыйларан елшеусіз акындык кушін жаксы сезінеді. Сондыктан, Досмаранбегті елеусіз кереді, сны каршырадан корралактап, бута-бугаражасырынып, дірілдеп отырран шымшык торрайра тенейді. Дін мен акындык внерді катар устамак, екеуін бір жерге жалрастырмак болган Досмаранбетті коркем сездін киелі бесігіне кездейсок келген бейсуат жолаушыра балсйды. Досмараибет те осал акын емес: кезінде арабша коп окыран, молда акын. Сондыктан, Жзмбылды создан жацылдыру ушін, айтыстын такырыбын кундєлікті омірден алыстатып, кэйдзры булдыр, комескі кецістіктерге алып к-зтеді. Адамдардыч арасындары каталдыкты, мойірімсіздікті, єкіжузді, зулымдыкты, жагып ішер жалкаулыкты, кулык пен айлакерлікгі актап, адамдардын 6ул т&різді теріс мінездері о баста дуниеге адамнын езімен бірге келгс ■, жазмыштын, жаратылыстын, тардырдын буяжамайтын зандылыры осы деп, жаксы мен жаманды, бай мен кедейді, ак пен караны катар алып, олардын арасына тендік белгісін койрысы келеді Досмаранбет.

Жамбыл буран карама-карсы дау айтады: дуниедегі кубылыстын кезге корінбейтін жасырын жумбак сырларынын бар екені рас, бірак жарык дун и еде г і козралыстын барлык зрысын унємі реттеп отыратын элдекандай, жанылмайтын белгісіз куш бар, адам сзран табынумен гана жер бетінде омір суруге руксат алады жзье унємі „ю'намді кеагре гор" деп, озін-озі кунаьэр рып корсе.тумен кун кереді-мьіс деген уагызды Жамбыл кабыл алмайды. Мэселен, кун мен тун кандай карама-кэрсы экикат болса, жаксы мен жаман екеуі до карама-карсьі, екі баска урымдар дейді Жамбыл. Сейтіп, айтыстын сонында Жамбылдын сезі терем болып, Досмаранбет акын женіліп калады.

Корыта айтканда, бЬгЛн ..Халык вдебиетінін тарихи негіздері!'деген диссертация/;ык. ецбегіміздз казак-кьіргьіз ертегілерінін эстетикасы, казак фольклорынын этнографиялык сипаты, тарихи жырлардыц тарихи негіздері жаие айтыс онерінін психологиясы жан-жакты зерттелді. ■

Диссертациянын непзп мазмуны жарияланган монография мен оку куралдары:

1. Фольклор жэне эстетика; „Жазушы“ баспасы, Алматы, 1976, 9 Ьаспатабак.

2. .Казак халкынын ауыз адебиетк „Мектеп“ баспасы, Алматы,

1977, 14 баспатабак. ■

3. Казак халык едебиет!. „Рауан" баспасы, Алматы, 1990, 20

баспатабак. .

4. Халык едебиелнщ тарихи непздерК „Казак университет^ баспасы, Алматы, 1992, 12 баспатабак.

Жорарыда керсеттген ютаптарра косымша автордын казак, кыррыз фольклорынычтеориясы мен тарихына байланысты рылыми-зерттеу ечбектер! мен СуйЫбай, Шортанбай, Мурын'жырау жане Жамбыл турапы жазган жузден астам макалалары жеке жинактарда, журнал дарда жарияланран. *

Сондай-ак, диссертант „СездИ п1р1 — СуйЫбай“ жене „Кыз узату" атты тарихи-фольклорлык телефильмИн авторы. '

* * *

Резюме

Диссертационная работа профессора Султаигали Садырбаева „Народное поэтическое творчество и его исторические основы" состоит из введении, четырех основных разделов и заключения.

8 основных разделах рассматриваются вопросы о происхождении фольклора и закономерности его развития, Отмечается неразрывная связь народного поэтического творчества с жизнью, историей и бытом народа, ' ■

Освещается проблема прекрасного в жизни и в фольклоре, особенности эстетического познания человеком мира. Показывается, как отображается в казахском и киргизском народном творчестве наиболее общие категории эстетики: идиллия, возвышенное, героическое, драматизм, трагическое, прекрасное и безобразное.

А также, исследован предмет и содержание казахского устного народного красноречия: основные ее особенности, роды и виды ораторского искусства, художественность ораторской речи. • Сопоставляются и историко-типологические сюжеты „Кыз Жибек" и „Манас". Объясняются социальная и общественная природа каждого фольклорного явления. Выделяются основные эпические биографии [у!анаса, Алпамыса, Кобыланды. В качестве примера древних сюжетов автор остановился на таких темах; рождения героя, богатырское сватовство, походы :1 вооруженные сражения, единоборства, возвращение батыра с победой, заговора визиров, избавление семьи от злодеев, смерть батыра и чудесного воскрешения и погребальный ритуал. Генеологическое продолжение героических традиций отца. '

Кроме того, в диссертационной работе анализируются словесные художественные произведения, как „Едиге батыр“ и „Бекет батыр“. Раскрываются пооблемы вариантности, школа сказителей, исторические основы, деспотизм и власть, народные движения, мирный и военный быт, трагизм и художественная действительность.

Докторская диссертация С. Садырбаева написана на казахском языке. Основное содержание диссертации изложено в двух монографиях и в двух учебниках. По сценарию С. Садырбаева сняты два фольклорно-этнографических телефильма.

Summary

The Professor Sultangali Sadyrbaev's thesis work „National poetic creation and it's historical basis“ consist of introduction, four main parts and conclusion. ,

Questions of folklore origin and the law-governed nature of it development are considered in tne basic parts. Indissoluble ties of national poetic creation with life, history and peoples life has been marked. Interpreted a problem of beautiful in life and in folklore, special features world aesthetic knowledge by human. Showed, how the most common aesthetic categories reflected in Kazakh and in Kirghiz national creation: idyll, lofty, heroic, dramatic, tragic, beautiful and hydeous.

Also in the Professor Sultangali Sadyrbaev's thesis work had been researched subject and content of Kazakh verbal national eloquence: it's main peculiarities, types of the art of public-speaking and artistic of oretory speech. Compared historical and typological plots of „Kyz Zhibek“ and „Manas“. Explained a social and public nature of every folklore phenomenon. Showed the main epic biographies of Manas, Alpamys, Kobylandy. .

The author in the quality of example of ancient plots stressea on ¿uch themes as: birth of hero, warrior's ask to marry, march and armed battle, single combat, warrior's home coming with vistory, vizir's conspiracy, get rid family of villains, warrior's death, miraculous return to life and funeral ritual. Geneological continuation of the father's heroic traditions. •

Verbal work of arts as: „Edyge Batyr" and „Beket Batyr", are analized in the thesis work. Revealed problems of versions, school of storytellers, historic basis, despotism and power, national movement, peace and war life, the spirit of tragedy and artistic eifectiveness.

Sultangaii Sadyrbaev's doctor's thesis i > written in Kazakh language. The thesis's basic contain are expounded in two monographes and in two textbooks. Two folklore-ethnographic folms had been shot by the Sadyrbaev's script.

* * *