автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.02
диссертация на тему:
Окказиональное словообразование в узбекском языке

  • Год: 1998
  • Автор научной работы: Тошалиева, Севара Ирисалиевна
  • Ученая cтепень: кандидата филологических наук
  • Место защиты диссертации: Ташкент
  • Код cпециальности ВАК: 10.02.02
Автореферат по филологии на тему 'Окказиональное словообразование в узбекском языке'

Полный текст автореферата диссертации по теме "Окказиональное словообразование в узбекском языке"

УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ФА И Л АР АКАДЕМ ИЯС И ТИЛШУНОСЛИК ИНСТИТУТИ

/ Г и од

1 3 О'Л 1293 Кулёзма ^УКУ^ида

УДК 809. 437. 5 + 801. 54

ТОШАЛИЕВА СЕВАРА ИРИСАЛИЕВНА

УЗБЕК ТИЛИДА ОККАЗИОНАЛ СУЗ ЯСАЛИШИ

10.02.02 — Миллий тиллар (узбек тнли)

Филология фанлари номзоди илмий даражаеннн олиш учун такдим этилган диссертация

АВТОРЕФЕРАТИ у

Тошкент — 1998

Тадкикот Мирчу Улурбек номидагн Ташкент Давлат уни-верситешнинг узбек тнлшуиоелиги кафсдрасида бажарнл-ган.

Илмий рахбар — филологии фанлари докторп, профессор Ё. Т. Тожиев.

Расмий сппонемтлар — филология фанлари дсктори, профессор X. Н. hí„-bмятой. — филология фанлари номзодн 3. Тохиров.

Етакчи илмий

муассаса — Захиридднн Му.\аммад Бобур номи-

дагн Апднжон давлат универептсти.

Химоя ¡998 пил онннпнг купи coa г /? да

Узбекистан Республнкаеи Фанлар академнясп 1 илшунослик институт кошндаги чокторлик илмий даражаснни олпш учуй дисссртациялар химояои буйича бнрлашган имиссслаытн-рилган ДК 015.31.01 ракамли Кенгаш йпридишнда утказн-лади.

Манзнл: 700170. Тошкент шахри, II. Муминов кучаси, 9-yí'i.

Диссертация билан Узбекнстон Республпкаси Фанлар Академиясининг Асоснй кутубхонасида тапишиш мумкпн.

Манзнл: 700170. Тошкент шахри, И. Муминон кучаси, 13 Уй- . . "

Автореферат 1998 вйиминг куни тарцатилдй.

Бирлашган Ихтиссслаштирилгаи Кенгаш илмий котибИ, ^

филология фанлари номзоди >/¿¿ Н. МА^КАМОВ,

ТАДКОДОТНШГ УМУШЙ ТАВСЙФЯ

Мавзунинг мухимлиги. С?з ясалиши тилнинг функционал - ком-уникатив жихатдан энг фаол ва Узгарувчан сатхларидан бири сифа-ида тил лурат таркибидаги ва нуткий фаолият амалларидаги синх-он узгаришлар, ижодий - шахсий к#лланишлар тадрижи. ва имконият-арини акс эттиради. Тил лурати таркибидаги янгиланшлар, маъно-ий Узгаришлар, услубий тоифаланишларда хам, нутк; эгасининг суз саш, суз ижод киливдаги шахсий мадака ва махоратларида хам суз салили вдцисасининг бевосита иштироки бор. Чунки суз ясалиши ак,ат умумлашган мумкинот ва имконият (доишй ва умумий барка-ор тизим)гина эмас, балки аён нутк таркибида амал килувчи фао-ият ва фаолият самараси х;амдир. ?заро алощцор бу икки жихат ир-бирига айнан мое ва тент ходисалар эмас. Суз ясаш жараёни фаолият) ва унинг хосиласи (нуткда куллаикши) тил тизимининг усусий к^лланиши ва ^згаришаридир. Лекин синхрон суз - ясалма орфем таркибланиши ва морфем булинишидаги айнанлик ва фарклилик амойили нутк, эгалари онгида фахмий - шуурий тасаввурлар асосида ам идрок этилади, бинобарин, с$?з ясаш жараёни шахсий - ижодий ;олларни эътибордан сокит килолмайди. Нуткий ясалмалар тил лугами таркибига кирса хам, тил лугавий морфемалари гаркибига кир-[аслиги мумкин.* Суз морфем таркибининг синхрон лисоний ва шах-ш-шуурий жихатлардан кисмларга б9лина олиш хусусияти аналогия мал киладиган ута кучли ва доимий омил хисобланади. Бу омил ту-1айли нуткда янги-янги ясалмалар, шахсий-ижодий оккаэионализмлар 1зага келаверади. ** Шундай экан, нутеда суз ясалшлари маромла->идан чекиниш, суз ясаш коидаларини янгилаш, "бузиш" холлари хэм [оимий учраб туради. Демак, имкониятдор (потенциал) ва гайриода •ий (окказионал) ясалмаларнинг юзага келиши ва кулланиши тизим-[илик, узуаллик, доимийлик, маромлилик каби лисоний сифатлар

> Бегматов З..Неъматов X., Расулов Р. Лексик микросистема ва унинг тадк^о; методикаси //Узбек тили ва адабиёти.1989.N 6.37 б >*Мирзги^улов Т. Узбек тили морфемикасининг объекты ва бирликлари //Узбек тили ва адабиёти. 1989.N4.33-37 б.Яна.шу муаллиф. Узбек тили морфем парадигматикаси ва синтагматикаси масалалари: Филология фанлари доктори... дис.автореф. - Тошкент. 1994.-7 б.

асосида, улар билан биргаликда амал килади."Узбек гили морфеми касининг (с?з ясалишининг хам - С.Т.) динамик характери турл хил тарихий - генетик ва функционал 9згаришарнинг уэлуксиз со дир будиб туриши бу муносабатларни кенгрок планда - морфотакти када (морфемалар к,ушилшщ) Урганшпни такозо этади". Бунда "С? тузилишининг семантик ва асемангик элементлари муносабатини тек шириш диахрониянинг синхрония билан, тил нормалари билан алока сини х;аща уларнинг мо^иятини конкретлаштиришга хизмат кил ад и. Шу боис *ам з;озирги давр тилшунослигида синхрония ва диахрония ни, тил ва нутн ходисаларини фаредаб ЭДрганиш лингвистик тад^и котлар олдига ^йилаётган асосий тадаблардан бирига айлан ди. **Бугунги кун тил илмида диахрон ва синхрон суз ясалишлар аяохида-алоадца тадкикот йуналишлари макомини олган булишига ка рамай, уларнинг узаро муносабати, текшириш тутумлари аник белги лаб олинганича йук- Синхрон с$з ясалишига статик (тургунлик) в. динамик (тадрижийлик) нуктаи. назардан ёндашиш борасида ноани! нукталар, х;ал этилиши лозим булган муаммолар куп. Синхрониян] муайян давр тилидаги баркарор, доимий узуал додисалар, диахрони яни эса тил тизими ва унинг к^лланшидаги тадрижий (динамик) уз-гаришлар сифатида талкин этил кенг таркалган.

Тилшунос Г.С.Кубрякова, Г.А.Климов, Э.Косериуларнинг иша-рида бу муаммонинг жуда яхши танидций та^лили берилган. Р.Якоб-соннинг таъкидлашича, яхши синхрония нафакат статик, балки динамик хамдир, аксинча, яхши диахрония, нафакат динамик, балки статик *авдир.*** Демак, диахрон ва синхрон с$з ясалишлари стати Х&чда динамик аспектларга зга.

* Мирзакулов Т. СУз тузилютида семантик ва асемантик элементлар муносабати //Узбек тили ва адабиёти.-1987.-N2. 20-24 б.

»»Тихонов А.Н. Синхрония и диахрония в словообразовании //Актуальные проблемы русского словообразования.-Самарканд. 1972.351 б.

*»«Климов Г.А. Синхрония-диахрония и статика-динамика //В кн. : Проблемы языкознания.-М., 1967; Кубрякова К. С. О понятиях синхронии и диахронии//ВЯ.-1968. -N3; Косериу Э. Синхрония, диахрония и история //Новое в лингвистике. вып.З.-М., 1963.-171-175 б.

Узбек тили суз ясалишининг тахлилий ва таснифий йуналиши мсбатан атрофлича гадкип эгилган, суз ясалишининг илмий таснифи 1а асосий тушунчалари кулами анча кенг урганилган. Аммо уни тад-)ижий нуктаи назардан урганиш борасида %ал килиниши лозим булган ¡уаммолар куп. Тугри, диахрон с9з ясалишининг тадрижий йуналиши ¡Уйича анча ишлар килинган б^лса хам, синхрон суз ясалишини тад-)ижий (динамик) аспектда урганиш эндигина бошланди. Бу, айникса, 1утк,ий ясалишларга,. умуман, суз ясалиши тизимининг, хусусан, ун-1аги воситаларнинг нутнда кулланиши хамда суз ясалиши маромлари-муносабати масалаларини урганиш йурикдарини тайин этиб олшни га^озо этмокда.

Нутний ходисалар, айникса, гайриодатий (окказионал) куллаш за ясалишлар тилдаги баркарорлик, доимийлик, одатийлик, марсмли-шк х,амда шахсий-ижодийлик уртасидаги узвий зиддиятнинг узига <ос ифодаси булиб, тил (хусусан, суз ясалиши) жараёнида юз бера-этган $?згаришлару янгиланишларни, маъновий-услубий товланиш (то-яфаланиш)ларни кузатиш учун бой материал бера олади.

Тил бирликларининг "кулланиш тизими" унинг умумий, баркарор гизимига айнан тенг эмас.Шундай экан, нуткий суз ясалиши умумий н;оидалар ва маромларга амал килувчи хамда бу ь;оида ва маромлар-цан чекиниш холларига хам эга булган ходисалардан иборат. Суз ясаш андозачари баркарор, умумий, айни пайтда турли Узгаришлар учун очик таркибланиш хамдир. Суз ясаш андозалари нутеда кулла-нишининг турли лисоний эхтимоллик, имкониятдорлик, гайриодатий-лик сохаси хам мавжуд. Бу соха маромлилик ва маромсизлик муаммо-сига бевосита дахлдор булиб, унга оид фактларни Урганиш суз ясалишининг назариясини яратиш учун нихоятда зарур. Бунинг учун синхрон срз ясалиши коидаларини белгилашда икки мухим жихатни эътиборда тутиш керак б^лади. Булар: 1)умумийлик ва барк,арорлик. одатийлик ва маромлилик; 2) нутн,ий коммуникативлик, шахсийлик, хусусийлик, маромсизлик, ижодийлик. Кейинги холла янги ноидалар хакида эмас, мавжуд коидаларнинг аналогия асосида турфа хил уз-гаришларга учраши хакдца гапириш мумкин.

Англашилишича, нутрий суз ясалишини, хусусан, гайриодатий ясалмаларни "тизим - маром - нутк" Уртасидаги мураккаб муноса-батлар асосидагина тадкик этиш лозим булади. Бунда суз ясаш ма-роми суз ясаш тизимининг аён ва аник кулланиши (нутк)ни тартибга солувчи мезон макомида мухим роль уйнайди. Суз ясалиши тизими-

нинг ишлатилшшдаги турли хил узгарган ва 9згаришга учраётгаз ^олатлар - умумий и;овда ва маромдан чекинишлар синхрон суз ясалиши тадризкийлигининг алоадца Сир йуналиши сифатида таджик эти-лади, барцарор ва аён нутрий куринишлар бир-биридан фаркланиб, узаро алокадорликда Таллин этилади. Окказионализмлар эса бу хи. тадкикотнинг асосий текшириш объекти сифатида тУгрилик, маромли-лик мезонлари асосида бахоланади. Хуллас, окказионал ясалишарш урганиш тил ва нутн; ходисаларини фарнлаш хамда синхрон суз яса-лишидаги шахсий - ижодий хусусиятлар мантищдан келиб чикдцига! табиий эхтиёэкдир.

ТАДКИКОТНИНГ МАКСАДИ ВА ВАЗИФАЛАРИ. Ишнинг максади ?збе1-тилидаги окказионал суз ясалиши ходисасининг лисоний ва нолисо-ний табиагини, нутрий ясашаларнинг ясалиши .чсзраенлари, ясалш усуллари ва шарт-шароитлари билан боглиц конуниятларни тайш этишдан, окказионал ясалишларнинг одатдаги узуал ясалишлар, с?; ясаш маромларига дамда матн таркибланишига муносабатини, комму-никатив - стилиетик хусусиятларинм тах,лил этиищан иборат.

Ушбу максаддан келиб чик,иб, куйидаги вазифаларни х;ал зтишгг харакат килинди;

- окказионализмларни урганшпнинг тил илми ва тил таълпм^ учун зарурлигини асослаш;

- окгазионал ясалишларнинг иахсий-илодий, матний-услубда з^одиса, нуткий-услубий восита сифатида баркарор, ягона, маг.буриг маром эмас, балки фуккционал-стилистик (нутк,ий тадрижий - динамик) маром тамойилида тадк,ик ва тал^ин зтш зарурлигини курса-тиш;

- бир томондан, неологизм, потенциализм ва окказионализмлар уртасидаги, иккинчи томондан, узуал ва окказионал з^одисалар

да нуткий нуксонлар уртасидагк асосий фаркларни ва лисокс.й-услу-бий айирмаларш тайин этиш;

- окказионал суз ясалиши жараёнининг с^знинг узуал морфем таркмблашши ва одатий морфем б^линиши билан боглик, жихатларини ойдинлаштириш;

- узуал ва окказионал морфемалар отлаиуви ходисасининг гай-риодатнй ясалишлар билан муносабатини тахлил этиш;

- аналогия, сохта морфем булиниш, халц этимологияси, суз морфем таркибланшшнинг фахмий - шуурий тазушли ва мафкуравий талк.ини билан боглик лисоний тасаввурларнинг окказионал ясалкш-

зр жараёнвдаги шптирокини тасвирлаб бериш;

- узлаштирма с^эларнинг морфем б^линш тасаввури хамда ок-азионал ясалишларда чет с^з таркибий унсурининг морфемалаштири-шп холларини тахлил этиш, дурагай-гибрид окказионализмларга хос аркибланиш (ясалиш) хусусиятларини белгилаш;

- окказионал с?з ясалишида контаминацион (деривацион - се-антик абсорбция) бирикитларнинг узига хос жихатларини курсатиш;

- окказионал суз ясалишининг кушма, жуфт суз кисмларини лмаштиршп, суз бирикмасини кискартириш (десинтаксизация), суз .иёфасини узгартириш (трансформация), янгилаш (модификация) каби юноморфологик ходисаларга дахлдор баъзи жихатларни курсатиш;

- окказионал с?з ясалиши усулларини аниклаш;

- окказионал ясалталарнинг матн билан муносабатини, матнни тоштиришдаги ва мотивация к,шшнишидаги хусусиятларни тахлил эткш;

- окказионализмларнинг суз тсодкорлиги, нутк махорати билан юглик, функционал-стилистик хусусиятларини тасвирлаш.

ТАДКИКОТ ОБЪЕКТИ ВА МАНБАЛАРИ. Хозирги узбек тилидаги нутрий гайриодатмй ясалишар ипшинг асосий текшириш объекта санала-ци. Хозирги $?збек бадиий адабиёти (насрий ва назмий асарлар), латбуот, илмий нашрлар, халк огзаки ижоди, сузлашув нуткдцан, таржима асарларидан т^плакган 3000 дан ортик матний мисоллар тадкикотнинг илмий ва назарий тахлили жабхасини далиллаш учун хизмат килади. Ишда урни билан шезаларга хамда диахрон суз яса-лиаига овд баъзи фактларга, суз ясалшига дахлдор нутк, нуксонла-рига оид мисоллардан хам фойдаланилди.

ТАДКДОфТДА КУЛЛАНИЛГАН ЙУЛ ВА УСУЛЛАР. Ушбу тадкикотнинг текшириш тутуми (методологияси) асосини тил ва нутк ходисзлар;: муносабатлари мохиятидая келиб чикувчи диалектик конун - кокда-дар ташкил зтади. Тил антиномияси зиддиятлар, карама-каршиликлар асосига курилган. Тил тизими инкорни-инкор тамойилида яратилгал. Тил бир вактниг узида изчил бир тизим (система) хам, гайритизим (антисистема) хам. Демак, тилнинг мохияти умумийлик - хусусий-лик, доимийлик - муваккатлик, баркарорлик-тадрижийлик, тартибли-лик-тартибсизлик, конунийлик-тасодифийлик сингари хилма-хил зиддиятлар дихатомиясидан иборат. Диахрон //синхрон,статик//динамик, аналогия (коида) //аномалия (коидадан чекиниш) (дихатомияси Хам тил ва нутк антиномиясига бевосита боглик конуниятлардир. Шу боне умумийлик ва хусусийлик, баркарорлик ва тадрижийлик, маром-

лилик ва маромсизлик, одатийлик ва райриодатийлик муцобиллиги (оппозицияси)дагм муносабатлар ишимизнинг таднщ тамойидларига асос к,илиб олинди.

Бинобарин, тадлилда лисоний ва нолисоний (экстралингвис-тик), объектив ва субъектив омилларни узвий алокадорликда х;исоб-га олшга харакат щилдик. Бу уз навбатида, прагмашнгвистика (нутк амаяияси назарияси), социолингвистика, психолингвистика, матн лингвистикаси ва матн стилистикасига хос тадкдаот тахлили тадбилларига мурожаат этиш заруратини турдирди. Ивда суз ясаш тизими - с?з ясаш мароми - суз ясаш фаолияти (нутк,) $?ртасидаги узвий алокадорлик окказионал (аномал) ясалишларнинг юзага келиш сабаблари, шарт-шароитлари, крвдзни Оузиш, маромдан чекиниш усулларини курсатиш ва та^лил этиш учун асос килиб олинди. Ода-тий маромли ясалишардан чекиншнинг турлари ва усулларини урга-нишда урни билан тасвирий, матний-мазнуний, комбинацион, трансформации, мотивавдон, парадигматик, бинар оппозиция таэдал усулларидан фойдаланилди.

ТАДКИКОТДДГИ ИЛМИЙ ЯНГИЛИКДДР масаланинг куйилиши ва унга синхрон-динамик ёндашиш тарзидан келиб чицади, чунки ^озирги узбек тилидаги окказионал суз ясалиши муаммоси функционал-коммуни-катив нуктаи назардан илк бор махсус урганилмокда. Ишда нутк,ий гайриодатий ясалмаларнинг ясалиш жараёни ва уларни юзага чика-рувчи лисоний ва нолисоний омиллар билан боглик, крнуниятлар тил //нут^, узуаллик// окказионаллик, маром// маромсизлик, аналогия // аномалия дихатомиялари мук;обиллиги тамойилида тадлил этилган. Бундай ёндашиш узбек тилшунослигида хали ечимига зга булмаган нуйидаги масалаларга ойдинлик киритади:

1.Узбек тилшунослигида лисоний ва нутрий суз ясалишларини узаро фарнли алоздца йуналишлар макомида таснифлаш ва тавсифлаш хамда уларни узаро узвий алокадор бахслар сифатида урганиш ва Ургатиш зарурати асосланади.

2. Янги сузлар (неологизмлар) доирасида талк;ин этиб келина-ётган айрим хщисалар асосий хусусиятларига кура бир-биридан че-гараланади: неологизм, потенциализм, окказионализмлар узаро х;ам-да ёндош ходисалардан фарманади.

3.Окказионал суз ясалишининг лисоний ва алокавий-услубий табиати - }?зига хос белгилари аншраниб, тавсифланади.

4. Окказионал суз ясалишининг асосий турлари ва ясалиш

усуллари курсатиб берилади.

5. Окказионал суз ясалишининг сузнинг морфем таркиблани-ши.хакикий ва сохта морфем булиниш билан узвий муносабатдорлиги хамда бу муносабатдорликни белгиловчи шарт-шароитлар, к,онуният-лар ёритиб берилади.

6. Сохта морфем булинищ ва'сохта морфемаларнинг окказионаг отлашуви ходисаси, унинг узига хос хусусиятлари лингвостилистиг. тахлили дастлабки тажриба сифатида амалга оширилади.

7.Узлаштирма сузлар таркибланишининг нуткий-шуурий (ассоци-атив) тахлил асосида морфем булиниш ва уларни морфемалаштириг билан боглик окказионал гибрид (дурагай) ясалишлар мохияти хамда узига хос жихатлари шархланади.

8. Миллий - фанний терминлар тизшини яратишда окказионал гибрид суз ясалиши усули ва бу усулдан фойдаланишнинг истик,6оли таъкидланади.

9.Йкказионализмларнинг ясалишида контэминациянинг иштироки ва бу усулнинг узига хос томонлари курсатиб берилади.

10.Окказионал ясалишарнинг юзага келишида аналогия, содда-ланиш, халк этимологияси, шахсий-шуурий фахмлаш, фономорфологик узгарипшар ва кайта узгартириб олиш каби ходисаларнинг иштирокк тасвирлаб берилади.

11. Окказионал суз ясалишининг нутк жараёни, матн курилиь. билан узвий алокадорлиги, райриодатий ясалмаларнинг мотивацияси муаммолари буйича бахс юритилади.

12.Окказионал суз ясалиши ва с$з ижодкорлиги масалас:-. уларнинг кулланишидаги функционал-стилистик узига хосликлар ма~: услубияти ва коммуникатив лингвистика тамойиллари нуктаи наззр; дан ёритилди, умумадабий ва услубий маромлардан ижодий чекиш холларининг нутк махорати ва нафосати билан боглик жихатлар к,айд этилди.

ТДДНЯКОТНИНГ НАЗАРИЙ ВА АМАЖЙ КИЙМАТИ. Жонли (синхрон) нуткий суз ясалиши ходисасини тизимлилик ва гайритизимлилик, одатийлик ва ноодатийлик, маромлилик ва маромсизлик мукобиллиг:' нуктаи назаридан коммуникатив-стилистик аспектда алохида тасвир-лаш ва тавсифлашнинг узи мухим назарий ахамият ва амалий цийма: касб этади. Чунки узбек тилшунослигида нуткий с?з ясалиши, свисал маромларидан ижодий. чекиниш холлари монографик йуналишдг махсус тадкик этилмаган; мавжуд илмий ва маърифий манбаларда.

дарслик ва кулланмаларда окказионал ясалишлар маромнинг бузилиш билан боглик истиснолар сифатидагина кайд этилмокда, бинобарин нутций суз ясалиши услубияти муаммоларига оид маълумотларш изохлаш ва тушунтириш эътибордан четда колиб келыокда. Шу лодат-дан тадкмот услубий маром, маромдан ижодий чекиниш ходисасиниш мохиятини, нутк махорати ва нафосати муаммоларини шарх,лаш бора-сида олий УКУВ юртлари ва урта мактаб дарсликлари, ишланмалар! учун мухим н аз арий манба сифатида хизмат килади. Ишдаги маълумотлар матн услубияти, коммуникатив лингвистика, прагмалингвис-тика муаммоларини ишлаб чи^иш, тилдан шахсий ижодий фойдаланш Конуниятларини аниклаш, бу конуниятларнинг фикрлаш жараёни, ало-ка шароити, нутк мэдсади ва услуби билан узвий алокадорлигиш курстишга ёрдам беради.

Мавжуд дарслик ва цулланмаларда кам ёритилган ва тулик ха: этиб берилмаган морфем к,айта булиниш, окказионал отлашиш, контаминация, аналогия ва аномалия, суз ясалиши амалларини кайта тар-киблаш (реконструкция), узгартириш (трансформация). олинма су; таркибий кисмларини морфемаяаитиритп.суз бирикмалари ва иборалар-ни соддалаштириш, суз ясалиши валентлиги ва комбинаторикаси, псевдокоррелятлар каби ходисапарни нисбатан кенгрок, ва туларо> тавсифлашга ёрдам беради.

Неология билан борлик назарий маълумотлар тилшуносликни ян-ги фактлар, маълумотлар билан ни^оятда бойитш билан бирга, ти-зимли одатий (системано-узуал) муносабатлар назариясини хам гул-гулага солиб КУйди (Т.Г.Винокур). Бу маромсиз (нормадан чекиниш; аномал яратиклар ва нулланишлар сохасига оид конуниятларни урганиш заруратини уртага куймокда. Шу жи^атдан мазкур тадкикот нут-кий фаолиятдаги маромсизлик, ижодийлик сабаблари ва конуниятла-рини излаш борасидаги илк тажриба сифатида хам ахамиятлидир. Бизнингча, бу сохани "маромсизлик (ёки анормал) услубияти" дес номлаш мумкин.

Тадкикот, шунингдек, суз ясалиши ва морфемика бахщарида тизим ва кУлланиш, баркарорлик ва тадрижийлик, синхрония ва диахрония, тарихийлик ва замонийлик билан боглик муаммоларни ой-динлаштиришга хизмат килади. Иш синхрон суз ясалишидаги тизимл; ва тизимсиз чеклапшар ва чекинишлар доирасини, деривацион ва но-деривацион ясалмалар табиатини, суз ясалиш жараёнларини, су; ясалиш тазушли тутумларини, тизимли, маромли ясалиш коидалари-

днг "бузилиши" усулларини ва уларнинг функционал-коммуникатив /сусиятларини атрофлича урганиш борасидаги тажриба сифатида хам азарий ва амалий ахамиятга молик.

Тадкикот синхрон с?з ясалиши бахсини, нуткий суз ясалиши :лубиятини ишлаб чикиш, бу сохада укув дарсликлари ва к#лланма-ар яратишда кул келади. Унинг маьлумотлари махсус курс ва семи-арлар учун мухим манба бУла олади. Бу материаллардан бадиий атн тахлили, нутк махорати ва нафосати каби курсларда хам Фой-аланиш мумкин.

ТАДКИКОТНИНГ СИНАЛММ. Мавзу Мирзо Улугбек номидаги Тошкент авлат университета Узбек филологияси факультети Илмий Кенгаяш 1994 йил 28 февралдаги 6-ракамли кайднома) да тасдикланган. эшДУ узбек тилшунослиги, умумий тилшунослик ва туркий филология афедралари бирлашган йигилишида (1997 йил 19 март, 3 -ракамли айднома), Узбекистон республикаси ФА Тилшунослик институти хо-ирги Узбек адабий тили бУлимининг узбек тили тарихи, терминоло-ия ва диалектология бУлимлари билан биргаликдаги кушма йигили-ида (1997 йил 31 октябрь, 4-кдцнома)мухокама килиниб, химояга авсия этилган.

Тадкикотнинг асосий мазмуни макола ва тезис материалларига ингдирилган. Диссертация натижалари 12 номдаги нашрда акс этан.

ТАДКИКОТНИНГ ХАЖИ ВА ТУЭИЛИИМ. Иш кирии, икки боб, хулоса, ойдаланилган адабиётлар рУйхатидан иборат булиб, 166 сахифани ашкил этади. Адабиётлар руйхатида 156 та ном кайд зтилган.

ТАДКИКОТНИНГ МАЗМУНИ. Диссертациянинг суз боши кисмида т?я-.икот мавзусига дахлдор муаммонинг бугунги кун тилшунослиги учун олзарблиги, тадкикот объекта, максади, вазифалари, текшириш ус-оди ва тамойиллари, назарий хамда амалий ахамияти хусусида су:-ритилган.

Ишнинг кириш кисмида окказионал суз ясалишининг тилшунос-икдаги тадкики ва талкини масаласининг тадрижий-танкидий тавси->ига тухталдик. Синхрон суз ясалишининг нуткий тадрижий аспекти-а назарий замин хозирлаган, шунингдек, бу сохада махсус изла-:ишлар олиб борган жахон ва узбек тилшуносларининг илмий каран-[арига танквдий тавсифий назар солинди. Масаланинг илмий тадки-;вдан келиб чикадиган баъзи бахели муаммоларнинг ечимига оид му-гохазалар уртага ташланди.

Узбек тилшунослигида окказионализмлар асосан бадиий нутц услубияти ва лексикологияга оид ишларда "индивидуал нутк, неологизмлари" сифатида щараб келинган ва суз ясалиш нук;таи на-заридан деярли тадкик этилмаган."Неологизм" тушунчасининг замо-нийлик, "окказионализм" тушунчасининг суз ясаш к;оидаси ва маром-ларидан чекиниш - гайриодатийлик (антинорма) мезонлари орк,али тавсифланюш зарурлиги, суз ясаш мароми (нормаси) ва суз ясаш тугрилиги айнан тенг тушунчалар эмаслиги алохида таъкидланди. Окказионализмнинг умумхал^ тили, адабий тил ва шахсий нут к, билан муносабати тавсифланди; окказионал ясалишлар умумадабий маром мезони нуктаи назаридан диалектизмлар ва архаизмларга ухшаса Хам, коммуникатив-стилистик мохиятига кура улардан ажралиб тури-ши алохида курсатиб утилди.

Шунингдек, Р.Дониёров, Н.Махмудов, К-Самадов, Б.Умрк,улов, Б.Ёриев, 0.Тухтасиноваяарншг макдяаларида окказионал сузлар та-биатига хос баъзи хусусиятларнинг тугри талк;ин этилганлигига к;а-рамай, лексик-семантик тахлил устувор эканлиги и,айд этилди,

Тадкикотнинг биринчи боби "ОККАЗИОНАЛ ЯСАЛМАЛАР ВА УЛАРНИНГ УЗИГА ХОС УМУМИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ" деб номланди. Унда "Узуал ва окказионал сузлар муносабати","Окказионализмларнинг турлари ва уларнинг тавсифи","Окказионализмларнинг неологизмлардан фар-ки","Окказионал суз ясалиши усуллари","Ясовчи асоси алмаштирилиб ясалган окказионализмлар", "Шакли ёки маъноси узгартирилиб ясал-ган окказионализмлар","Окказионал ясалишларнинг асослани-ши","Окказионализмларнинг нуткий хатолардан фарк;и","Окказионализмларнинг умумадабий маромларга муносабати" сарлавхаларидан англашилган масалалар (тукдиз булим) таджик; этилди.

I УЗУАЛ ВА ОККАЗИОНАЛ СУЗЛАР МУНОСАБАТИ. Янги суз тушунчаси одатда тил лугатига замонийлик нуктаи назаридан ёндашии булиб, унинг доирасига I) адабий тил доирасидаги ва 2)ноадабий (умум-халн; тили, шевалар) тил доирасидаги неологизмлар (узуал) ва окказионализмлар хам киритиб юборилаверади. Бунда икки хил: узуаллик ва окказионаллик хамда мавжудлик (эскилик) ва янгилик урта-сидаги муносабат кориштириб юборилади, узуал ва окказионал ходи-салар фарнланмайди. Узуаллик узбек тили лугатига мансублилик -мавжудлик сифатига, окказионаллик эса мавжуд эмаслик (лугатларда йук с$?з) сифати оркали тавсифланади. Тил лугатига кирмаган хар кдндай суз мохият эътибори билан окказионализмдир. Шундай экан,

казионализмлар муайян Оир нутк - матн (адабий ва ноадабий тк) таркибидагина амал килади. Демак, окказионализмларнинг ян-лик сифати даврга ёки умумхалк тили куринишларига нисбатан ас, балки лисоний одатийлик, конунийлик хусусиятига нисбатан йин эгилади; тил ва нутк уртасидаги номувофиклик, номутаносиб-книнг узига хос ифодаси сифатида юзага чикади. Окказионализм шунчаси аён бир нутк учунгина хосликни хам англатади. Ишда ян: сузлар неологизмлар, потенциализмлар ва окказионализмларга ;ратилиб, уларнинг умумий ва фаркли жихатлари тавсифланди.

Потенциализмлар тилдаги мавжуд ясалиш андозалари ва конуни-■ларга мувофик ясалиши мумкин б^лган, лекин амалда ясалмаган ва 'лланмаган, ясалган тандирда тил лугатига утиш имкониятига эга [ги ясалмалардир. Бундай сузлар неологизмларга якин туради, леш нуткий ясалма сифатида улардан фаркланади: киркимчи (к?й жу-ши киркувчи), кутаримчи (юк к^тарувчи), согимчи (сут согувчи), фтошкакор, карамкор, тункуйлак. сукма (вкладыш) ва б.к. Еу хил :алмалар умумий ва хусусий, объектив ва субъектив, янги ва зс-и доимий ва тасодифий кулланишлар чегарасида юзага келади хама неологизм ва окказионализмларга нисбатан оралик макомни эгал-айди. Аён имкониятга эгалиги, с?з ясалиши конуниятларига муво-вдшги жихатдан узуал с^зларга - неологизмларга, нуткий ходиса лфатида окказионализмларга якин туради. Демак, потенциализмлар а окказионализмлар суз ясаш конун-коидалари ва маромларига му-осабати жихатдан узаро фаркланади.

П.ОККАЗИОНАЛИЗМЛАРНИНГ' ТУРЛАРИ ВА УЛАРНИНГ ТАВСЖШ.

"Окказионализм" термини нуткдаги турли хил гайриодатий, авкулодда куллаш ва ясалишлар учун ишлатилади. Ишда окказиона-измларнинг лексик, фразеологик, синтактик ва шу каби бошка тур-ари алохида-алохида ажратилиб, тавсифлаб утилди.

Ш.ОККАЗИОНАЛИЗМЛАРНИНГ НЕОЛОГИЗМЛАРДАН ФАРКИ. Ишда неоло-измлар ва окказионализмлар куйидаги хусусиятлари б^йича узаро ¡аркланиб тавсифланди: 1)юзага келиш - ясалиш сабаби, 2) аташ-юмлаш хусусияти, 3) кулланиш табиати, 4)янгилик, гайриодатийлик юлгиси, 5) с?з куллаш ва суз ясаш коида ва маромларига муноса->ати, б)"ички форма" (этимон)нинг фахмланши ва асосланиши, 7) [салиш жараёнининг шархланиши, 8) фахмланиш хусусияти.

Окказионализмнинг табиати, бир томондан, тил ва нутк, тил 5а маром, иккинчи томондан, умумий доимий конуниятлар ва тахсий

юкодий кулланишлар, учинчи томондан, тартиблилик, одатийлик в < тартибсизлик, райриодатийлик уртасидаги зиддиятли муносабатла{ асосвда белгиланши таъкидланди. Куйидаги асосий белгилар окка-зионализмларга хос умумий хусусиятлар сифатида кайд этилди:

1)нутк,ий ходиса: нутк; вазияти ва максади билан борлик,2) узуаллик ва умумадабий маромга нисбатан райриодатий, маромсиз.З) бир марта кудланиига мулжалланган, 4) тил ижодкорлиги билан борлик, 5) шахсий суз ясаш ва куллаи билан бог лик, 6) ясалиши вг ишлатилиши асосланган, 7) таъсирчанлик учун хизмат килади.

IV. ОККАЗИОНАЛ СУЗ ЯСАЛИШ УСУЛЛАРИ. Райриодатий сузлар асо-сан тилдаги баркарор (узуал) ёки тасодифий (окказионал) андоэа-ларга, аён бир суз таркибланишига ухшатиб олиш йули билан ярати-лади. Лекин уз лисоний андозаси, намунасига хос умумий, доимий мезонлардан четга чикади: нимаси биландир уларга ухшамайди -аналогиянинг табиий лисоний амал килиш тарзи, морфем боглашуви (валентлиги) меъёри бузилади.

Окказионал суз ясалиши узбек тилида мавжуд суз ясаш восита-лари ва конун-коидаларининг хам, суз морфем таркибланишидаги фо-номорфологик ва семантик узгаришлар (трансформация, деформация, декорреляция) нинг хам, узладтирма сузларга хос морфем таркибла-ниш билан боглик кайта фахмлашарнинг хам нутк жараёнида узига хос тарзда амал килишидир. Окказионализмларнинг а)тилдаги ясалиш андозалари, б) суз ясаш материали, в) суз ясаш воситалари ва г) суз ясаш варт-шароитлари нуктаи назаридан тахлили уларнинг яса-лишига кура куйидаги турларини фарклашга имкон беради:

1. Узбек тилидаги унумли ва камунум ясалиш андозаларига му-вофик ясалган окказионализмлар. Вундай ясалмалар суз ясалиши па-радигмаси' талабларига мувофиклик //номувофиклик оппозицияси асосвда юзага келади: осмондош,. кирдош, жойдош, чУлдош, думдош, кулгидош, сезгидош каби ясалишлар ясалиш андозаси таркибланишига мувофик, лекин ясалиш парадигмасига хос маъновий чеклаш (валент-лик) талабига номувофикдир,

2. Муайян суз ёки сузлар (купинча олинмалар) таркибланиши намунаси асосада ясалган окказионализмлар. Буларга хос ясалиш андозаси хам, намуна сузнинг морфем булиниши (у морфем жихатдан булинмас б^лиши хам мумкин) хам, ясовчи воситанинг узи хам, материали хам райриодатий - окказионал хисобланади: сахронавт (ки-

зл: космонавт), кулгископ (киёсл: микроскоп), кулгидром (киёсл: эродром), кулгуника (эдёсл. клиника) каби гибрид ясалмалар линма. сузлардаги такрорланувчи цисмларни (у аслида морфема бу-иши хам, морфема б^лмаслиги х;ам мумкин) морфемалаштириб олишга, совчи асос сифатида фаащанган кисмни ?збекча морфема - суз би-ан алмаштиршга асосланади.

3.Матнда ишлатилган маълум бир тасвирий ифодани(сУз бирик-асини) кис^аргириш, соддалашгириш ор^али ясалган окказионализм-:ар. Атрибутов бирикмадаги х;оким булакнинг тушириб цолдирилиши соддаланиш), тобе кисмнинг отлашуви (транспозиция) янги ясалма-[и (матний номинация) юзага келтиради: коинот мулокотчилари (ко-щот билан мулокот килувчилар), пайсалчилар (ишни пайсалга солиб >рувчилар), сукутчилар (сукут саклаб юрувчилар), осмонкорлар ^осмон забткорлари - осмонни забт этувчилар). Бу усулнинг узига :ос бошк;а куринишлари хамбор: маликазор ("дала маликаси" параф->азаси ва жухоризор, макказор).

4. Аналогия асосида суз и,ушиш ёки суз бирикмасини лугавий 5ирликка айлангириш йули билан ясалган душма окказионал ясалма-1ар: доншдгазег, баландтуёк, боткшзужуд, ёлгонпуш, харсанг кур-1а, оёкдабос, ^улзулмат, хасратранг, ёмгирранг. Тун. Юлдузкоса-цан томар сунгги сув (Х-Абдура^мон). Тобора муртланар тояцикмат-дар (А.Кутбиддин). Корхат зиёфатига $фганганлар ёмгирхат, шаб-намхат, кдоовхат, жалахат деган янги-янги одатларни ?йлаб чщар-масликларига ким кафолат беради (С. Ах;мад).

5.Муайян сузни шаклий-маъновий жщатдан узгартириб олип асосида ясалган окказионализмдар. Назарда тутилган маънони ифо-далаш учун суз фономорфологик лшхдтдан узгартирилади: Бу йигит-нинг т?ла номи Ишларбек Худойберганович Сапчабошевдар. Баъзи ош-налари Ишларбек эмас, Шиларбек, Худойберганович змас, Худойурга-новичсан дейишарди (Мирмухсин). Муста^илликка эривдик, мустакул-ликдан кутулдик (С.Сайид). У асли ижодкор эмас, ижодхор (Т.Су-лаймон).

6.Тилда мавжуд ясама ёки икки б^гиндан ортик; туб сузнинг морфем таркибланшм фахдий - шуурий тадлили узгача тушуниш, талкин этиш туфайли ясалган окказионализмлар: ковуш кийилавер-

гач, тишлари емирилиб "кал" булиб, яъни калиш булиб колад (Н.Бокиев). "Бекасам" деб куйди отини,... бе касам, безавол кун гил (З.Охунова).

7. Контаминация асосида - телескопик усулда ясалган оккази онализмлар:... бакабуллар сайрамай куйди (А.Аюб): бака +(бул бул,...с^тилиб кетар (И.Отамурсд): сукилмок+ситилмок, хашанда хашарот + дарранда (кушанда).

8. Калькалаб олиш, таржима килиш туфайли юзага келган окка зиолиализмлар. "Хандобус" сузи (газета-журналларда рукн урнид, ишлатилмокда) русча "сатиробус" рубрикасининг узбекча мукобил: сифатида яратилган. Бу хил ясалмалар бакиргич (рупор), кийимго: (шкаф), хушруйпарварлик (косметология) каби аслини кавс ичид; бериш оркали изодланган сунъий калькалардан фаркланади.

Окказионал ясалишларнинг бошка куринишлари х,ам мавжуд (мае; лан, халк этимологияси иштироки) б?либ, улар нуткий - матний жа-раёнлар таркибий кисми сифатида юзага келади. Бунда узуал лисоний ёки окказионал нутрий андоза аналогия учун намуна вазифасин] утайди. Баъзан-зса муайян бир андозасиз,морфем таркиблашеиз (но-деривацион усул) хам окказионал ясалма юзага келиши мумкин. Хуллас, окказионал ясалиш билан боглик нуткий жараёнлар хил-ма-хил булиб, уч асосий йуналишни фарклаш мумкин: 1)окказионал суз ясаш (деривация) амали сифатида, 2)аэн бир сузнинг морфе» тахлили ва талкини билан боглик маъно узгарши сифатида, 3) фо-номорфологик ва семантик узгаришлар натижаси сифатида янги су: яратилади.

V. ЯСОВЧИ АСОСИ АЛМАШТИРИЛИБ ЯСАЛГАН ОККАЗИОНАЛИЗМЛАР. Б} усулда ясалган окказионализмлар куйвдагича гурухлаб олиб тахлш килинди:А.Алмаштирилган ясовчи асос маълум бир лексик-семантт гурухга ёки маънодошлик сирасига мансуб суз билан алмаштирилади: Бу юракнинг ватандошлари, хаводошлари, тупрокдошлари (Э.Шукуров). Уша йиллари бир кур^окчилик, бир сургокчилик булиб... (Т.Сулаймон). Виз "калтакчи" купол суз булгани учун буларш "хивчинчи" деб атаймиз ("Ёшлик"). Б. Ясовчи асос антоним суз билан алмаштирилади, Аламзада булмай, хурсандзада булсинми' (Х.Султонов). Бу ахволда чорвачилик зарархона булмай, фойдахон; булармиди ("Муштум"). ... фойдакунандаларнинг таъкибу тазйикида! куйиб кетган бир одам. (О.Матжон). В. Ясовчи асос товушдошлигиг; кура алмаштирилади: Учоклар учади куналгилардан... Хаво кемала-

рин йуналгидаридан (А.Суюи). С^злашгим келади, узлашгим келади (Кушикдан).

Матнда бир ясалиш андозасидаги ясалмалар тизмасини ёнма-ён, кетма-кет к?ллаш суз морфем таркибини фаоллаштиришга, такрорла-нувчи кием (ясовчи морфема)дан англашилган маънони кучайтиришга, таъкидлашга хизмат килади хзмда аналогия учун кулай шароит яра-тиб беради: янги суз ясалиши жараёнини гуё укувчи куз унгида на-моён килишга, ясалишнинг лисоний-маъновий мантикини асослашга имкон беради. укувчи ясалма (хосила) таркибланишинигина змас, унинг юзага келиш гкараёнини хам фахмлай олади.

VI.ШАКЛИ ЁКИ МАЪНОСИ УЗГАРТИРИЛИБ ЯСАЛГАН ОККАЗИОНАЛИЗМЛАР. Узуал ясалмалар морфем таркибланишнинг ички семантик мувофикла-шуви (ясалиш боглалгуви) натижаси булиб, баркарор (идеоматик) маъноси ва морфем булинишга мувофик асосланиш хусусиятига згали-ги билан тавсифланади. Окказионал ясалмаларда мана шу мувофиклик бузилган б?лади, унинг морфем булинипш хзр доим хам муайян маъ-новий морфем таркибланишга мое келаЕермайди. "Сахронавт" даги = навт, "кулгископ"даги = скоп шакллари маъноси жихатдан аслидаги-га - намунадаги (космонавт, микроскоп) таркибланишга мое. Бундай холларда морфологик (фахмий-шуурий, сохта булса хам) булинии ва таркибланиш хусусияти мавжуд. Доимий такрорланувчи морфема та-саввури бор, бундай ясалмаларда. Аммо димкротия (демократия). найкаман (наркоман), камсамон (комсомол), камномус (коммунист) каби окказионализмларда эса бундай ясалиш андозаси ва унга хос парадигматик муносабатлар тасаввури билан змас, фахмий (сохта) -шуурий тасаввурлар билан боглик. Шундай экан, окказионал ясалмаларда ясалиш шакли ва ясалиш маъноси уртасидаги муносабатларни аниклаш мухим хисобланади.

Окказионализмнинг шакли умумий (ясалманинг маъноси учун) ёки кисман (муайян киемнинггина аён маъно ташиши) булиши мумкин. Фономорфологик узгаришларга учраган, сохта фахмланган окказионал ясалмаларнинг баркарор андоза курилишини тайин зтиш баъзан ки-йин булиб колади (андозасиз ясалиш). Сохта этимология билан бог-лик таркибланишларда унинг барча кисмларини аён бир маъно ифода-чиси дейиш кийин. Аммо окказионал ясалма таркибан яхлит холдаги-на маъно ифодалайди ва бу намуна булган суз билан формал - семантик муносабат тасаввурини саклаш имконини беради. Шу боис хам окказионал ясалма маъносини узуал ясалмалардаги баркарор (идео-

матик) сифат касб этади, деб булмайди.

Демак, ыуайян- андоза ёки аен ясалма намунасида ясалган ок-казионализмлар одатдаги морфем таркибланиш (комбинация) орцали фахмланади, ясалма ыаъноси узуал ва оккаэионал маънолар т^кнашу-ви асосида идрок этилади; ясалиш шакпи ва ясалиш маъноси уртаси-да маълум уйгунлик сакланган булади. окказионал андоза ёки андо-засиз сохта фахмлаи оркали ясалган ясалмаларда эса узуал морфе-ыалар комбинацияси хасида змас, сузнинг таркибий кисмлари (булар ыорфемага тенг брлиши хам, тенг брлмаслиги хам мумкин) гапириш т^ррирок булади. Уларда морфологик, парадигматик муносабатдан хам н$ра, синтагматик муносабат - буринларни, цисмларни узгарти-риш, янгилаш оркали бириктириш (контаминация, телескопия, халк; этимологияси) хусусияти устуворрок куринади.

Ушбу бобнинг - кейинги кисмларвда окказионал ясалишларнинг асосланшии (мотивацияси), нуткий хатолардан фарки, адабий тил маромларига муносабати масалалари хасида фикр юритилди.

Тад^котнинг иккинчи боби "ОККАЗИОНАЛ СУЗ ЯСАЛИШИ ВА СУЗНИНГ МОРФЕМ БУЛИНИЖ" деб номланиб, тукдиз к,исмни уз ичига, ола-№.

Окказионал суз ясалиши уз номи билан гайриодатийдир, бунда;! суз ясаш бирон-бир конуниятга асосланмайди, дейш мохият зътибо-ри билан тилдаги умумий узуал цонун-коидаларга номувофшушкнуь;-.таи назаридангина тугридир. Худди мана шу номувофшушк аслида тилдаги умумий конуниятлар замирида юзага келади, . гайриодатий-лик, суз ясаш ходисаси асосида хам, фикримизча, муайян конун-ко-идалар ётади. Аммо узуал крнуниятлар с^з ясаш амалига гайриода-тий тарзда нотугри тадбик этилган булаци. Бу тилнинг табиатига эид хусусият змас. Чунки нуткда адабийлик ва гайриодатийлик, ма-ромлилик ва маромсизлик, умумийлик ва хусусийлик узаро узвий му-носабатда амал килади: аналогия билан боглиц шахсий тасаввурлару кайта фахмлашлар, сохта морфем булиниш, халк этимологияси ва контаминация каби гайриодатий конуниятларнинг узига хос таъсири ва фаол иштироки булади. Шу зшхатдан сохта морфем булиниш хамда суз таркибий кисмларининг гайриодатий отлашуви ходисаси окказионал ясалишлар табиатини тушуншп ва тавсифлаш нуктаи назаридан мухим ахамиятга эга. Бу синхрон с?з ясалиши тахлилида тахлилий (аналитик, статик дт структур) ва жорий (процессуая, динамик)

ёндашишларни * фарклаш учун хам зарурдир. Зеро.тил тизимли, кои-дали воситаларни куллаш, кайта ясаш, ижодий янгилаш, уэгартириш, кайта таркиблаш ва тартиблаш коидалари хзмдир. Тил тизими к,улла-нши к°идаларининг муайян бир кисмигина аён тарзда, баъзан шах-сий-ижодий узгаршллар, таркиблашлар билан намоён булади.** Де-мак, суз ясалиши жараёни сузнинг морфем таркибланиши ва булини-шига дахлдор билим, малака ва шахсий ижодий тасаввурлар асосида амал к,илади. Суз ясалишини мавхумот ва мавжудот сифатида эмас, аён нутрий жараён сифатида тахлил зтиш бу омилларни хисобга олишни такозо этади.

1.СУЗНИНГ МОРФСШОГИК ТАРКИБИ ВА МОРФЕМ КАЙТА БУЛИНИШ. Синхрон суз ясалиши ва унинг морфем таркибланиш тахлили ясалма тар-кибий кисмларининг маъноли кисмларга ажратилиши мумкинлигини, демак, бинар оппозиция холатини назарда тутиши мумкин.

Морфологик кайта булиниш ходисаси В.А.Богородицкий, Бодуэн де Куртенэ, Р.А.Будагов, А.Р.Гуломов, А.ПДожиев, А.Бердиалиев, м.у.мирзакулов, Ё.Тожиев, М.А.ЖУрабоева, И.Тошалиев, О.Косимху-жаева каби тилшуносларнинг ишларида маълум даражада ёритиб бе-рилган. Лекин суз таркибининг морфемаларга ажралишидаги тари-хий-тадрижий (ходиса асосан мана шу йуналишда Урганилган) ва хо-зирги (синхрон-динамик) чегаранинг'узгариши жараёнидаги гайрио-датий холатларнинг иштироки масаласи тадкикотчилар эътиборидан четда кдпиб келмокда. Нуткий суз ясалиши жараёнида хам бу ходиса турли к^ринишларда намоён булади.

Б.СУЗ ТАРКИБИЙ КИСМЛАРИНИНГ ОККАЗИОНАЛ ОТЛАШУВИ. Суз тарки-бий кисмларининг, хусусан, суз ясовчи кушимчаларнинг нутнда ало-Хида суз макомида отлашиб кулланиши холларини урганиш окказиона-лизмлар муаммоси тадкики учун хам мухим ахамият касб этади. Суз таркибий кисмларининг мустакил суз сифатида кулланиши аксарият бир хил андозада ясалган ёки такрорланиб келувчи бир хил фонётик куринишли кисмга эга икки ва ундан ортик, сузни матнда кет-ма-кет куллаш ходисаси билан боглик. Ахён-ахёнда шоли орасидан

* Степанова М.Л. Вопросы моделирования в словообразовании и условия реализации моделей //Вопросы языкознания. -1975.-N4, 57 6.

** Васильева Л.М. Компоненты сознания в их отношений к единицам языка и речи //Вопросы методологии и методики лингвистических исследований. -Уфа. 1961. 36-42 б.

курмаклар - бюрократ, порахур, хушомадгуй, дангаса, хасадчи, ичкиликбоз... ва яна шунга ухшаш "хур-хур","боз-боз" хамда "дик-лик"лар к^зга ташланиб колади ("Муштум").Цехда тандирчилик, чархчилик, пичо^чилик ва хоказо "чилик-чилик" хизмат турлари бор ("Шарк юлдузи").

Суз таркибий кисмларининг бу хилда отлашуви бир ясалиш ан-дозасидаги (ёки фонетик курилиши ?хшаш) с^злар тизмасининг нутц-да кетма-кет кулланиши ва талаффуздаги, туррироги, буринларга булишшшдаги умумий ва такрорийликка аналогия йули билан юзага чищади. Бундам куллаш ясалиш андозаси ва ундаги доимий кисмнинг (=чилик, =шунос, =боз,=хур,=лаштириш) тажрибадан маълумлиги, ясовчи асоснинг муким эмаслиги, Узгариб туришидек лисоний хусу-сиятни хам. ясовчи асоснинг нутнда тингловчи томонидан илраб олинмаганлиги (эшитолмай колганлиги) ёки нотанишлиги каби нуткий жараёнларни хам узида акс зттиради: Бери булса - эмчиман, нари булса - кимчиман. Отанг. нечилик - игначилик, Сенга ким куйибди -темирчилик (Манол). Калдиргоч роч.роч, Эшигингни оч.оч. Морфем булиниш тасаввури кимчиман, нечилик каби окказионал ясалишлар учун хам, "Калдирроч" сУзидаги =роч сохта (окказионал) морфема-сини ажратиш- учун хам имкон берган. Ву хил окказионал отлашув холлари аксарият сузнинг бугин булинишига асосланади. Бурин бу-линиши ходисаси.морфем таркибланишга мое келиши хам, мое келмас-лиги хам мумкин. Шунга кура ишда суз таркибий кисмлари (эргаш морфемалар) отлашувининг икки тури фарк,ланди: 1)одатдаги узуал морфемаларнинг отлашуви ва 2)" райриодатий (окказионал) морфема-ларнинг отлашуви.

Ш.ОДАТДАГИ УЗУАЛ МОРФЕМАЛАР ОККАЗИОНАЛ ОТЛАШУВИнинг КУЙида-ги куринишлари ажратиб тахлил килинди:1)фаол кулланипщаги одат-даги (узуал) суз ясовчи кушимчалар: ... эшон дегани назрхур бу-даркан. Бу киши хам шу хил "х<7р"лардан эди (Н.Аминов). Т^сатдан янги-янги "шунослар" пайдо б^лди ("Мулокот"); 2) кушма с^злар умумий к,исми: Гапнинг "берди" сини эшит (Макол). Худойкулнинг "куд"и хам сиёсий хато (А.Орипов); 3)бир хил андозали лексосин-тагмаларнинг умумий кисми: ... майли бош бухгалтер, бош агроном, бош инженер, хуллас, хамма бошлар олса - майли, бригадир ара-ва-арава ташиса - майли (Н.Аминов); 4) олинма атамалар таркиби-даги истилохий унсурлар (терминоэлементлар - морфемоидлар): Ам-римда - авто, мото, локомотив (Р.Бобожон). Окказионал ясалишлар:

суперсур, оберрийбатчи ("Ёшлик") автобола (А.Обиджон); 5) жуфт сузларнинг "семантик мундарижага эга булмаган" (Ш.Рахматуллаев) к,исми - "сузларнинг сояси булган акс-садо сузлар" (С.Усмонов). Ана шунака = Нарх хамиша наво булавермайди (С.Очилов."Нарх наво эмас").- Сиз амал килсангиз, биз такал киламиз.-Бир амалладим. Энди бошлик кана^асига такал килсалар экан... назаримда, бу хил "такал"дан у (Тох;ир-С.Т.) хам хабардорга Ухшайди (н.Аминов).

1У.С0ХТА МОРФЕМ БУЛИИНШ ВА ОККАЗИОНАЛ МОРФЕМА ОТЛАШУВИ. Сохта морфем булиниш табиатини суз ясалиши, сузнинг таркиблани-шга хос умумий тизимли конуниятлар эмас, балки муайян суз морфем чегарасини Узгартириш, кайта ясаш жараёнларига, шахсий-шуу -рий муносабатлар асосида юзага келади: Кутубхонагами? Тухтаб тур. Кутиб турар кутубхона булгандан кейин" дейилар зкан,"кутуб-хона" с?зи кутиш хонаси маъноси ва "кутит" ясовчи асоси билан богланмокда. Шунга мувофик ясалиш ва морфем булиниш (сохта) ама-ли фахмланмокда. Сузнинг ясалиши ва морфем б^лияишига оид бундам сохта тасаввурлар ("халк этимологияси" хам) окказионая морфема-лар ва улар иштирокидаги райриодатий ясалмаларнинг юзага келиши-га асос б^лади. Бундай морфема хам, у ёрдамида ясалган ясалма хам табиатан тилнинг грамматик конун-коидачарига зид булади. Де-мак, нуткий сохта морфем булиниш мохият эътибори билан окказионал ходкса (морфема) хисобланади. Бундай окказионач (сохта) морфема хам узуал морфемалар каби отлашиб, мустакил суз сифатида кулланиши мумкин: Хрй Киличуп, Киличдаймисан ё чупдакмисан? (Сузлашувдан). Менга деса Горбачупни жияни булмайсанми (А.Каримов). Горбачев, Лигачев ёки бирон бошка чёвлардач такдирини ти-лаб олмокчи булганлар ("Халк сузи"). Дастлабки икки мисолда суз "халк этимологияси" асосида узгартирилиб, кайта морфем таркибла-нкшга мувофик янги маъно юкланган ( бу ерда отлашув ходисаси йук, чунки унда аналогия учун зарур булган такрорийлик етишмай-ди). Бундай лафзий- матний шароит учинчи мисолда яратилган ва отлашган сохта =чёв морфемаси жамлаш, умумлаштириш учун хизмат цилган (Демак, у сохта этимологиялаштиришдан фарк килади).

Сохта морфем булиниш асосидаги окказионал отлашишнинг икки куринишини ажратиш мумкин: 1)суз ясовчи макомида фахмланган сохта (окказионал) морфемаларнинг отлашуви: Илло, олимнинг ушбу кахрамонида на Миллий, на Ижтимоий, на диний ва на-да бошка "ний-ний"лар билан боглик жихатлардан ... асар хам йУк (Ш.Хол-

ыирзаев) ... хозир "ний-ний" ларнинг даври утган. Мен "ний-ний"ларни ёктирмайман (Ф.Мусажон). Олдин аспирот девдинг, энди диссиротI Де-чч адоги йук экан-да бу сабил "от-от"ларингни (С.Нуров); 2)суз ясовчи асос ёки олд кушимча (префикс) макомида фахмланган морфеманинг отлашуви:... крепдешин, крепсатин, креп-жоржет, крепмаркет, крепшифон ва яна аллакандай креплардан жами ун жуфт куйлак (Т.Алимов).

Тадкикотда сохта морфем булиниш ва халк этимологиясининг окказионал морфемаларни юзата келтирши хамда суз узуал ва окка-зионал кисмларининг отлашуви ходисаларининг гайриодатий ясалма-ларни яратишда штироки, ясалиш майдони уларнинг мотивациясини хам таъминлаши техлил этилди. Сохта морфем булиниш хамма вакт хам окказионал морфеманинг отлашуви ва гайриодатий суз ясалиши билан айни пайтда эргаш морфеманинг окказионал отлашуви эса сохта морфем булиниш билан боглик булавермаслиги, аналогиянинг, би-ринчидан, бир хиллик, доимийлик, мунтазамлиликни, иккинчидан, худди мана шу хусусиятни бузиши ва янгилаш омили эканлиги таъ-кидланди.

V. МОРФЕМ БУЛИНИШ ВА ОККАЗИОНАЛ ОТЛАШУВНИНГ БАЪЗИ ГРАММАТИК

ХУСУСИЯТЛАРИ^ Ишда "Бе_келиб бек булди","Бе берганнинг бетига

карама"."Борида "чилик-чилик","Йугида курукчилик","Дехкончилик -чилик-чилик, булмаса курукчилик" каби маколллар таркибидаги бар-карор кулланишлар хамда нуткий кУлланишлар ва уларнинг услу-бий-матний хусусиятлари тахлил этилди. Суз таркибий кисмларининг, айникса, суз ясовчи кушимчаларнинг отлашиб кулланишида ую-шик булакларга хос баъэи хусусиятлар мавжуд - отлашган морфема уюшик булакли гаплардаги умумлаштирувчи кием макоми вазифасида намоён булади, лекин бутунлай мустакиллик касб эта олмайди, чун-ки улар бир хил ясалмаяар тизмаси билан биргаликда, бир куршовда ишлатилади, уз асосларидан ажратиб, узиб олиниб, уша андозадаги ясалмалар тизмасига кос умумий маъно тимсолига айланади. Бу хол суз ясаш грамматикаси хакида гапириш имконини беради. Айни пайтда бу тилдаги гайриизчилликлар, истиснолар хам аслида анормал эмас, балки муайян умумлашган конуниятлар замирида юзага келиши-дан хам далолатдир.

VI. СУЗ МОРФЕМ ТАРКИБЛАНИШ НУТКИЙ-ШУУРИЙ ТАЗДИЛИНИНГ УЗИГА ХОСЛИГИ. Бу киемда суз морфем Сулиниши ва таркибланишининг фах-мий-шуурий гасаввурлар, хусусан, халк этимологияси, суз ички

формасини жонлантириш, кайта фахмлаш билан бор лик талкинлар хам-да буларнинг окказионал суз ясалишига муносабати масалалари, шу-нингдек, уларнинг услубий кУлланиш хусусиятлари хакида фикр юри-тилди.

ТО. ОЛИНМАЛАРНИНГ МОРФЕМ БУЛИНИШ ВА ОККАЗИОНАЛ СУЗ ЯСАЛИШИ. Рус тили ва рус тили оркали Уэлаштирилган олинма - ясалма-лар узбек тили нуктаи назаридан суз ясалишига дахлдор эмас,"гарчи сУз таркибида мустакил маъно ифодалай оладиган ва аффикс куриншшдаги компонентлар бор булса хам, суз ясалиши ва ясама суз хаада гапириш мумкин булмайди". Аммо муайян бир ясалиш андозасига мансуб олкнмалар тизимининг мавжудлиги маълум маъновий умумийликка зга гакрорланувчи кием (морфема)нинг ажра-тилиши мумкинлиги тасаввурини турдиради. Олинманинг, хусусан, халкаро терминларнинг морфологик булинши Узбек тили нуктаи назаридан гайритизимли сохтакорлик (иллюзия)дир. Шу боис бундай холларда "чет сузлар грамматикаси хавда гапириш лозим" (Н.В.Юш-манов) булади.- "Чет сузлар грамматикаси" уларнинг морфологик бу-линишига - ясалгаилигига шора килади. Аммо бу уларнинг морфологик булиниши хар доим аслидагига мувофик идрок этилади, дегани змас. Узуал ёки окказионал булиниш, сохта морфемани ажратиш олинмалар талкини учун хам хос хусусият. Зеро, олинма суз тарки-би узбек тили фонологик, морфологик конуниятларидан кеяиб чикиб хам тасаввур этилади. Бу хакикий морфем булинишга мувофик були-ши, мувофик булмаслиги хам мумкин. Хар икки хол хам узбек тили нуктаи назаридан райриодатий хусусият саналади. Масалан, чалас-тик сузини ясаш учун =сгик морфемасининг мавжудлигини гайриода-тий тарзда булса хам асослаш талаб килинади: Жисми эластик, калби пластик, илми чаластик хушомадгуй ходимлар керак ("Узбекистон адабиёти ва санъати"), Эластик, пластик - фахдланган ясалиш ан-дозаси" ("ясалиш майдони" дейиш хам мумкин) сохта морфем булиниш ва аналогия (чаластик) учун асос булиб хизмат килган.

VIII. ГИБРИД 0ККАЗИ0НАЛИЗМЛАРНИНГ КВАГА ШШШИ ВА КУЛЛАНИШИ. Гибрид суз - окказионализмлар материал жщатдан турли тилларга мансуб суз кисмларининг пайвандлашуви сабабли юзага келади. Улар доимий, узуал андозалар бУлмай, балки узга тил бирлигини - олин-

мани морфемаларга ажратиш, таржима килиш, калькалаш, суз ясаш амаллари асосида юэага келади. Орзаки нутвда хаэил-мутойиба мак,-садида яратилган тухтановка (остановка), тухтановить (остановить), кистирипка (скрепка), 'ёндирралка (зажигалки) каби нуткий ясалишлар дурагай окказионализмлардир.... Матбуот ва бадиий ада-биётда кулланган сахронавт, шафкатицитол, танкидамин, фельетона-мицин, муштумахол. табассумиддин, култимицин, курималин (дори номлари) каби ясалмалар олинманинг ясалиш андозаси - тасаввури-дан келиб чикиб унинг ясовчи асоси узбекча суз билан алмаштири-лаётгандай фахмланади: Пистончиян, Фалончиеп (Т.Малик), Дахша-тус, Иблисус. Сехргариус, грузиняк, арманяк (коньяк андозасида: суз бирикмаси контаминацияси дейш хам мумкин: грузин коньяги).

Ищца гибрид окказионализмларнинг русча + узбекча, узбекча -I русча, узбекча + арабча ёки форс-тожикча суз таркибий кисмлар^ бирикувидан, суз ясовчи, форма ясовчи, хатто суз узгартувчи ку-шимчалар иштирокида контаминация йули билан ясалиши холлар! тщлил килинди, уларнинг матний-услубий вазифалари курсатилди. Окказионал ясалиш ва ясовчи морфема тушунчаларини фак,ат суз яса-лишига нисбатангина эмас, кенг маънода форма ясовчи, суз узгартувчи кушимчалар иштироквдаги райриодатий яратиклар учун хам, гайритизимли таркибий булаклар, пайвандланган таркибланишла( учун хам куллаш мумкинлиги кайд этилди. Чунки буларнинг асосид; хакикий ва сохта морфем булиниш, кайта фахмлаш, суз бугинларин] морфемалаштириш каби суз яратшя, ижод килиш билан боглик; лисони: ва нолисоний амаллар ётади. Гибрид ясалма учун материал булга ясовчи кием тидца мустакил кулланмаслиги - морфема сифатида тав сифланмаслиги хам мумкин. Шу боис окказионал ясалишларда дерива цион ва нодеривацион ясалишларни, шунингдек, янги суз ясалиш билан ясалманинг ички тузилиши муаммоларини фарклаш лозим була ди. Бинобарин.суз ясалиши ва суз ижодкорлиги тушунчалари хам ай нан тенг эмас. Суз ижодкорлиги гайриясалиш (нодеривацион) усул ларни хам, суз маъносини кайта фахмлаш, мафкуралаштириш, андоза ли ва андозасиз таркиблаш холларини хам уз ичига олади. Олим пи еда (сохта морфем булиниш ва халк этимологияси), алпомишиад (олимпиада), камнизм (коммунизм), дилбузар (телевизор).

Окказионал ясалишларни, фикримиэча, маромсиз (аномал) е мувозий-таклидий (параллел) таркиблаш билан борлик икки Турин

фарклаш мумкин. Гибрид ясалмаларда хам одатий ва гайриодатий таркибланиш (комбинация)лар кузатилади. Бунда куйидаги к^риниш-лар ажратилди: 1)одатдаги (узуал) морфема ёки кисмлар коидага биноан одатдагидай; 2) одатдаги морфема ёки кисмлар гайриодатий (окказионал) йусинда; 3) адабий ва гайриодатий морфема ёки кисмлар узаро бириктирилади.

IX.КОНТАМИНАЦИОН ОККАЗИОНАЛ ЯСАЛМАЛАР. Узбек тилшунослигида контаминация ходисаси махсус $?рганилганича йук- Шу боис ишда биз лексик-семантик контаминация ва шу усулда ясалган окказионализм-лар хакида фикр юритдик. Контаминация усулида ясалган окказиона-лизмлар хам мохият эътибори билан гибрид ясалмалардир. Узбек ти-лининг 9з срзлари контаминациясида хам аралашиш-пайвандлаш хусу-сияти бор: икки (баъзан уч) суз кисмларининг пайвандлашишидан бу сузлар англатган тушунчаларнинг хам бирикуви юз беради, лекин улардан фаркли янги яратик хосил килинади: хашанда (хашарот, за-раркунанда, кушанда), файласофия (файласуф + философия), махфия (махфий+мафия), бакабул (курбака+булбул).

Ишнинг якунловчи кисмида асосий хулосалар кайд этилди.

Тадкикотнинг асосий мазмуни муаллиф эълон килган куйидаги закола ва маъруза тезисларида ифодасини топган:

1.Маромсиз-ясалмалар хакида //Узбек тили ва адабиёти. -1993, -З-сон.Б.71-74.

2. Окказионал отлашувнинг бир куриниши хакида //Сб.Актуальные вопросы гуманитаризации образования: теория и практика.-Т., -1996, с.65-70.

3. Ясовчи асосни алмаштирш оркали окказионал суз ясаш ''/Межвузовский сборник научных трудов.- Актуальные вопросы в об-аасти гуманитарных и социально-экономических наук.- Т., 1997, -с.87-89.

4. Булажак мутзхассисларнинг тил таълими хакдца //Тил ва эдабиёт таълими. -1998.-1-сон. -Б.25-28.

5. Суз ясалиши услубияти таълими масалалари //Олий таълим 1аири. "Таъллм на тг.рбня" ;.-;урнали. -1997.-з-4-сонлар. 0,5 б. т.

РЕЗЮМЕ

Научная работа Ташалиевой Севары йрисалиевны, представленной на соискание учёной степени кандидата филологических наук, написана на тему "Окказиональное словообразование в узбекском языке".

В представленной диссертации впервые на основе функционально- коммуникативного подхода сделана попытка лингвостилистическо-го описания окказиональных образований с позиций антиномия -узус - окказиональность, система-функционирование,норма-отклонение от нормы, аналогия и аномалия; определение общих закономерностей окказионального речевого словообразовательного механизма, обусловленных изучением в синхронно-динамическом аспекте.

Работа состоит из введения, двух глав, заключения и списка литературы. Во введении обосновывается актуальность исследуемой проблемы, определены объект, цели и задачи, методологические основы исследования, определен круг дискуссионных.вопросов касающихся настоящего исследования. В первой главе /"Окказиональные образования и их общие специфические особенности"/ рассмотрены следующие вопросы: взаимоотношение узуальных и окказиональных явлений, основные виды окказионализмов и их характеристики; различие между окказионализмами и неологизмами, способы образования окказионализмов•и особенности их мотивации. Возможности коммуникативно-стилистического использования словообразовательной структуры слова в речи; окказионализмы, образованные по продуктивным и малопродуктивным моделям.

Во вторую главу /"Окказиональное словообразование и морфемная членимость"/ включены вопросы, связанные с принципами члени-мости и производности морфемного анализа окказиональных образований. Речевые новообразования служат выявлению разного рода отношений между производными. В соответствии с этим проанализированы морфологическое переразложение и случаи субстантивации словообразовательных средств; окказиональные субстантивации и роль псевдо (мнимой) морфологической членимости словообразовательной структуры слова, членимости и производности иноязычных слов, пути образования гибридных, телескопических, контаминационных окказионализмов. Повторы морфем и псевдоморфемы создают разные виды фоно-морфологослово-образовательных окказионализмов.В заключении сформулированы соответствующие выводы.

SUMMARY

The dissertation of Tashalieva -l.Sevara. suhidftud fur reviving a scientific degree of candidte of science in philology is entitled "Occasional word formation in the Uzbek language".

lii ths paper on the bssis of funktional-coiffiiuiiicativv appiu-ach an attempt of linguostylistic description of ossasional formations from the partof view of autinomy uses - ossacionality, system functioning norm-derivation from the noim, analogy and a normaly determination of common objective laws of ossacional speech word formation mechanism, stupulated by its study in synchro-nic-dvnamic aspect has been.

The investigation consists of introduction, two chapters, conclusion and references. In the introduction the actuality of the problem under study is substituated as well as ils object.i-ves, purposes and ta4cs. The methodological grounds of iiivvsLig'a-t.ion and a number of desputal:»le problems of the thesis have been det ermined.

In the first chapter ("Occasional formation and thiei general specific peculiarities")the following problems have been studied.

Interrelation of usual and occasional phenomena, the main types of ossacionalism and bluer characteristics the difference between occasional isms and neologisms, the formation ways of occasionalism s and peculiarities of thiei motivation.

The possiblities of comnuicative stylistic usage of word-for-iniinj' structure of the word in speech; occasionalisma, formed L-v productivemodels. In the second chapter ("Occasional word formation and mophemic se-pwntabiity) are included the problems connected with principles of segmentabi 1 rt.y and deiivat ion of morphemic analysis of occasional formations. Speech format-ions help to i eveal various relations between del ivatives. in that i espect a moi pliulogic redisfr ihution antf cases of subsLant l vat ions ainj the roU- of pseu>.tomorfolotjiv.al segmeijt.,ai>i 1 i tv of wotd-tonhiih.'' structureof the word have been analysed ar well as st-)Uu.rnVabi 1 n v rui.l dH ivatjen of f'oritwi woid the ways of foming' of lobn-J, »>--i ;'Scopicai, containnai. lonal occasional isrn.

The i est erat.ion of morpheme and pseudomoi plit-mr oii.-ate dill •.-■• rwnl Iypes of phono - morphological ways format ion of occasionalisms.

in the conclusion corresponding iniei^nces have Iv-en drawn.

c