автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.06
диссертация на тему:
Ономастическая лексика в произведениях С. Рагимова

  • Год: 1995
  • Автор научной работы: Багирова, Ф.Б.
  • Ученая cтепень: кандидата филологических наук
  • Место защиты диссертации: Баку
  • Код cпециальности ВАК: 10.02.06
Автореферат по филологии на тему 'Ономастическая лексика в произведениях С. Рагимова'

Полный текст автореферата диссертации по теме "Ономастическая лексика в произведениях С. Рагимова"

j ;A3Ö?j>AJ4AH РЕСПУБЛИКЛСЫ ЕЛМЛЭР АКАДЕМШАСЬ! НЭСИМИ АДЫНА ДИЛЧИЛИК ИНСТИТУТУ

Эл]азмасы Ьугугунда

BAFbIPOBA ФАТМА БИЛАЛ гызы

УДК: 413. 13

С. РЭЬИМОВУН ЭСЭРЛЭРИНИН О H ОМ A CT M к ЛЕКСИКАСЫ

10.02.0^ — Азэрба]чан турк дили

Филслоки^а елмлори намизэди алимлик дэрачзси глмаг учу" тзгдим олунан диссертаси^анын

АВТОРЕФЕРАТЫ

Бакы — 1995

Эсэр Лзарба]чан Елмлэр Академиуасы Нэсими адына Дилчилик Ин-ститутунун татбиги дилчилик шэ'бэсиндэ ]ерина ¿етирилмишдир.

филолок^а елмлэри доктору Р. Ч. МЭЬЭРРЭМОВА, филолоки]а елмлэри намизэди, досент А. Ш. БАБАЛЕВ.

Апарычы муэссисэ: Н. Туси адына Азэрба]чан Девлэт Педагожц Универснтети.

Азэрба^чан Елмлэр Академи]асы Нэсими адына Дилчилик Институтунун нэздиндэ филолок^а елмлэри доктору алимлик дэрэчзси алмаг учун дис-сертасщаларын мудафиэсини кечирэн Елмлэр Акаделпцасы вэ ТаИсил Назирдафгаин Бирлэшмиш (Д. 004.07.01) Ихтисаслашдырылмыш Шура-сынын ичласында олачагдыр.

Унван: 370143, Бакы. Ь. Чавид проспекти 31, V мэртэбэ, Азэрба^чан ЕА Нэсими адына Дилчилик Институту.

Диссертас^а илэ Азэрба]чан ЕА Нэсими адына Дилчилик Институту, нун китабханасыида таныш олмаг олар.

Елми рэЬбэр:

филолоки]а елмлэри доктору Э. М. ЧАВАДОВ.

Рзсми оппонентлэр:

Автореферат

кендэрилмишдир.

Бирлэшмиш ихтисаслашдырылмыш шуранын елми катиби, филолошца елмлэри доктору

Г. И. МЭШЭДШЕВ

и1ш таш характкришкаш

Мевзунун актуаллыга. Ономастик вавидлэрин тбдаигшшк,халган

тарихинин ве ен"8нелари1шн, Ьвмчинин онуи чалилма ереалынын езре-нилмасиндэ белук эвемиНети вардмр.

Топоютг.ик тэдгигатлар кенишлэндикче онун езунемехсус олан лени-тени истигамэтлэри дв даН/ана чыхыр. Беле ки, толонишк гвд-гигатларын муэ"рен тиомя ареал истигамэтде елрэнилирсэ, ди»эр бир тетиин арашдарылмасшда етник хусуси-И етлерин услуби мэгамлары-нын узэ чыхарылтсы устунлук твдаил едир. Халгык тарихи ве сосиал шераитшш елрэ-млюсиндэ хус.уси еЬэщИет дшшлан бу истигамэтле-рин 11эр биринин еэунвшхсус тэЬлил принсиплэри мевчудаур. Азербал-чан топоним® ваЬгалэрикин вксергЬ'ети Азербалчан халгыкын тартхь-нэ, мэдэгогНэтинв, едебигНагына, <*олклср.уна дайр бир чох мекбелер-дэ гелдв алыншгадыр. Онларын тэдгиги вэ теШшли бир тер®|>ден хал-ган тарихи, ареалы, те^эккуру вэ сосиал шераатиила елагэдар мэсе-лвлерин ачылмасына кекак едарсе, дя^ер терэйден де онларын-ларанма доллары, бадии есэрлзрдэ и-пленмэ вэ тслуби хус.усил"1 отдери, сез гуру лугау Пагганда орожинал г"икирлер ирэля с урюк имканлары вардар. Ояу да гетд едек ки, коцкрет шнбелерде гетда алыншш топонимяэрин арагадарнлмасы дилчили1имп .гчун актуал проблемлэряндэн биридир .Истер ши^аЬи,'истэрсе де тачшш едеби-Натда салсыз-Лесабсыз топоня-глтк ваЬидлар иилэнир. Ономастик кенба кяш лазылы едебилзатин ху-суси евещ-петн вардар, Бу не® едебиллатларда гадам топонимлердаз-Фл вэ гебилэ адлары мгМа^пе одунуб сахланылыр. Белэ лазылы данбе- ' лэрден бири де С.РеЬимовун эсерлэридир. Ьер Ьансы ономастик ваГидон истер етишлоип'асынын, истэреэ дэ т прайма тарихинин арашдырылма-сында л'азылн едэби-Нат ек е"тибарлы менбэ кими кетурулв билер.

Азэрбатиая едаби-Натанда ономастик ваЬиДлерш ролу вэ дери, поетик ономастик анык гацунау^гун луг лары, поетик адларыя услуби им~ канлари, хусусят ^атлари, Ьабелэ ачры-аг-ри шифаЬя халг абиделэри-

вин вэ классик -тапылы едэбиттатышчнн херкемли нуталшделеришш фер-ди ономастик лсксикасн вэ с. проблемлэр еч елки-назври шерйини тап-малндар.* Бунлар бедии ©сэрлерде обрат ларын адяарыкы, йадкеелервк мэканнны билдирдгонлэ *анашы, муб^^бн поетик уолуби везифе дэ даиы-1ыр.

I. А.Гурбанов. Поетик оношетика. Бакы, 1988; А.Гурбанов. Азербалчал дилшин ономалокит асы. Ракн , 1988.

- г -

Б.В.Виноградов антропонимаэрин бэдии едэбю п'атдакы голуби ме гепиндэн данышарк&н пазыр: "Еадии едеби-патда ад, йашлипа, легэб парки сечклмзси иэселеси, мгатели* жанр вв услубларда онларык ст--рукт.урлары, образлылыг йункситалари ве с. хусусиглэтлори бир нече сечилмиш иллустратив материалла характернее олуна билшэ. Бу беди едеби'пат тгсдубунун ен бе-iyK ва муреккэб мевзуларындандар.*

Бвдии едэбиттатдакы ономастик вайидлерин услуби, имканлараны ве дакер хуеуап-'этлеринин е-'ренилмаси дилчилич'ин гаршысында рурь антуал мэсэлалердендир. Бу" мевяу илэ елагэдар истер умут дилчили де, истерсе да Азербач'чан дилчилюинде ш-е-Не'н ишлер керулмуш, ш шзедлкк вэ докторлуг диссертася-'алары тлаЬт одукмуа, эсерлер НЭШр 1,,ЛЛ№ИДИр.

Онотастиканын дараглы сайеси олан топонимлэрин дэ гслуйи ху суси-Ь'етлэри дигг.ет мэркезивдэ олмушдур. Бу бахымдан бэдаи едебиз 1 атышэдакы ономастик вайидлерин сечилмеси, топланюсы ве дилчили б ахи шн дан теЬлил едялмэси хусуси вйемгИвт кэсб едир. лусусилэ, Азотба1чанин едеби-Иатышн керкеши пазычыларын есэрларинин лили б.) ииигаютдв ишлэнюмишвдр. Mefrt бу чеЬати незере алараг Азерба чан несрянвд, хусусилэ, мэшЬур епопеталар мгеллцТя олан ко;«е.или сенэткарышз С.РеШмовун »юхсатлы есерлериндэки ономастик вайдаэ-рин/антропонидаерин ве топонимлэрин/ услуби хусуоигп етлеринин тэд-гиги диссертасита мевзуоу киш сечилмишдир. Бадии есэрлэрде мух— телиЛ зулрэлер, табегвлер, №»Тй-мусбет типлэр штирак едир. Jaau-чы Ьансы ичтимаи тэбэгешш куматендесини сэчиллелендармэк исте,тирсе , он.ун душунче ве ду-'гусуну и<*аде еден адлар-сезлвр сечир, бунла-. ры ез адевге-шне, характерине, лсихолоки^'асына у1гун бир дилде да-нышдарыр. МеЬз.бука кера де дилин ^енкинлюи, сезлэрин мз"на рэака-ренклипи", ,1азычынын услубундакы *ердя чеЬетлер, типик хусуси.Цет-лер, тьумвн дал Зарадачылигынын муйум че^атлери сенеткар зарадачы-лыгунда дайа чох узе чнхыр'. Одур таг,, бэдаи есерлфден hep Пансы бир лексик лая-ын сечилиб тэЬлил едилмэси, епренилшси бир проблемками Ьешшэ ез актуаллытш сахлапыр.

1. В .В .Вино градов. Стилистика.Теория поэтической т>ечи. М. ,1963,с.38,

2. В.Н.Щхаилов. Собственные имена персонажей в русской художественной литературе ХПП птовой половины XI)! веков. Их функции и словообразования.АКД,М. ,1»56; б.М.Чаиадов. Бэдаи есэрлэрде инсш адларыннн ятленмэси.Азеоба-'чан дилчилюи шсэл0лэри,Бакы,1967; Т.^ачытев.Сатира дили.Бакн, 1975:М.НЛобанов,Азербалчан елтропони-[.йтасынын есаслары.Тбилиед,19ЯЗ;А.]>рбанов.Поетик оношстика.Баки ,1988;Г.^стаЛатева.Адж1рын'тслуб-.1-имсанд1ры.Ба!сы, I&90.

Тедгягатан мэгсэди вэ вэзи*елери .Конкрет мэнбэлэр севизпесинде-,ки штериоллар узрэ апарылан тедгигатларда эсас мэгсед топонимии ваЬидлэрин тарихилик характеринин ме^дана чыхарылюсындан ибарэтдир. Бунунла п'акашы б.у истигаштли тэ дгигатларда топонимлэрин, елэче де ангропонишэрин услуби хусуси-^этлеринян елрэнилмэси кэгседл де баядача 1'ер тутур., Ономастик вайидлэрин конкрет материал юнбоэи всаеында тэдгот едгошэскндэ бело бир <*акт да нэзерэ алынмалыдар ки, мухтэлигб ичтимаи Ьадисэлэрин тэ"сири илэ онларын лиге,Цен гисщ итир вэ та багагасн илэ евеэ олунур. Бедии эсэрлфде гелдэ алыншш топо-нишэр, елэта дэ персоногислэ;) башгалары илэ мугалисэ олунур.

Двссертааи1а ишинде бэдии эсеряердэ /С.РеЬилювун всэрлэри не-зердэ т.утудур/ ишленан топонимлэрин вэ антропонишерин услуби хус/--силл'этлергчи лаагчьшвд Лерди голубу иле таршттт шакилдэ тейлил етмэк, онсмистик ва1вдлврин бздии едебитл'атдакы лингвистик тэбиэ-тини ачмаг, образларын аджрыннн вэ топонимлэрин эсерин идей а вэ мэзмуну иле елагэсини мгэл-'энлэлдирмэн 'мэсалелери арашдарылыр. Бу-рада аиагыдакы мэсэлэлэрин Ьэлли ен плана чэкилир:

- С.РэЬямовун романларыкда ишлэншпг антропонишэр во топсникпэр сечялиб онларын усдуби хтсуси'^этлерй тэЬлил едилир;

- Аэербалчан бэдик эдэби^ат-нда ономастик ва1шдлеран пери ыуе-5-1энлешдирилир; .

- С.РеМмовун есэрлэриндэ ишлэнма ономастик ваЬидлэрйн лексда-семантик хусуогИетлври ве структур тштлэрн аикара чнхарылыр;

- С.РэШшвун гШрди гслубу илэ танашы' мэтни антропоним ва топонимлэрин лараныа усуллары вэ семанстк хгсусиллетлери ювзлзн едягар;

- С.Рейидавун голубу тчта сечи-Ивви рлан улдурма антропоним вэ топонимлерин поетик хусуяплэтлери ¿щкар одунур.

Штериалын теГшилиндэ ге^ри-дэгиглитэ мтаасибэт билдирьзвклэ Пе-гигэтин мелдэяэ чыхйрылмзсша тэмеббгс кестэрилмэся иши до тедгига-тын мэгсед вэ вэзифэлэрине дахилдир.

Тедгигатын елми п'енилич'и ва ейэшл^ети. С.Рэ1ммэвун есерлэ-риндеки топоним вэ антропонишэр йаггннда 1лелз пндяле кили Ьеч бир елш есэр ^азылмашшдыр. Онун есэрлеринин дешк олар ки, Ьашслшда Ьем реллефлэ, Ьэи дэ талйа, гэбилэ, нэсил птахе анлг.л'ышлары илэ баг-лы топонишер б^эдэ ме"думат верилир. Ляэрбалчан дплчили,)Яшзо илк дэ?)э олараг конкрет бир ^a^^JЧнш^н эсэрлери с«о:/дстяк бахыьда! т&Ь-лил олунур. Б,у ва^идлэрин линиястик тэбиэту. мгел.1«>нлшд11рил1гр. тор антропонямлерин, иствпсе дэ тшогалалррин услуби ууоуоа.!.лет.';.-;«

чрашдырылыр. С.РеШшкун есерлеривдеки антропонишэрин, топонишэ-син етоэнижэси, умумилякде, ономастик ва^жлэрян бедой efleC'ijnai-дакы ювге-шни ачмага хидмет едир. Ономаспк ваЬдаерин бадащ ее- -тетик вэзи^эси hen дилдахили, Ьвм дэ дилхчричи факторлар езасында арашдарылыр. C.PeiUMOEVH есерлеркндеки оаомаотик зайидлерин семая-тик хус/сигИетлэр!, структур типлери ашкар едилир. Дилин сез л&ра-дачылыгы ишашщы иле баглн тараншн штнм, ферда антропонишер, топенишерин поетик хусусит-'этлэри зэнккн дал фактлары асасыкда weiдана чыхарылыр. Тедгигагда' 1еяилик б.ундан башга С.РеЬиювун есэрлэрявдэки антропоьямэ, топонимлере хас олан тарихилик вэ ареал-лыг сэчипл'эсини арашдьрмахдан, теЬлил етмекден вэ узе. чыхарматдан ибаретдир. Бите бунлар иса Азербатчан халгышш етнокенезине, тари-хине, сосиал мэишетине ве мескунлаилыгы чо графи еразвдэ дайр муйгм оригинал мтлаШзелгр елде едалмэсине имкда iарадыр. ёсердеки оно-маотин ваЬкдлэрин тehлили тслубиттатык незери меселелэринин изаГш-на хидмет едэ бил ер. Бундан елаве, есерден услубиЦата дайр дэрс весаитлеринин тертибинде, диплом ве курс ишларинин пазылшсында ио-тиЛаде етмек олар.

Тедтигатын методу ве мэнбелеш. Тедгигат заданы ишин харак-теривден асылы олараг, есасев структур, тесвири ве услуби теплил методундан истиеЬаде едалшшдяр.

Тедтигатын менбети С.Рейимовун "Шаш", "Сачлы", "Агбулаг дагларында", "Мейман", "Ана абидесн", "Келин г а1асы" ве с. есер-леридир. .

Апробаоилау. Диссертаситашн еоао мгддэалары бареде республика конфраколарында ш"рузе едилшшдир. Дносертаси,1ашн есао юз-Муну 5 мэгалэ ве тезис шэклянде мухтелий мечцуелерде чал олунг/а-дур.

бовдан гуру луду. Диосфтаси1а -илк сез, кириш, ики фэскл, нетате во истифаде олунцуш едебиттат аи-г-аЬысындан ибаретдир.

Ишин мезмуну. Кириш Лносеоинде дилин лугет теркибинде езтае меГкем :1ер тутмуш онсмастик лексиканын Ьертерефли арашдырылтсы .топонимии аддарын тарихи-таположи теЬлили ве онларын елми шэкилде уцуш лэшдириллвси, халгышзын днлине ве тарихинэ далр бир чох му-реккеб ве зерури мэселелэрин узе 'чыхарылтасы меселелери шерП олу-

н/р. Мэ"луадур ки, дилин лугет теркибинин mejisH лиссесини тэжял еден хусуся адлар /бура1а инсан адлары, Ьепван адары, чогра;« ад-

лар, астроиошк адлар ве с. дахилднр/ - ономастик лексика ез дахи-

линдэ хцрдалана бидир. Мэселэн, антропоним» лексика - зе"нл шехс адларшшн чэми топоюмик лексика-чогра*и адларнн чаш ве с.1

Антропонишэр естетик зевг эсасында умуш исимлердэн japa-ныр. Мэселэн чичек, гарэнАтил, лачын ве с. Керундулу кищ, инсан-лары аЬатэ еден втрай муЬитилэ баглы адлар муобет келфилээтлзра билдирен адлар киш -йормалашшшдыр. МЛЛеферов шэхо адларыдан ис-тисна зевг эсасында ларанщсы Паггында лазыр: "Биз бир терефдэн тебиет кезэлликлерин , инчеликлэрин инсанда, чэшллвтдэ кермак ис-тэлир, икинчи терайден де табиэт кезэлликлериндэ есл, кезел инсана есас олан хусуси-пат лари керурук..."2

А.В.Сулеранскала шехс адларшшн 9 невтау кестарир. Бу тесни-Фатдан бири "шахе адпарынын услуби ве естетик теснифаты" адланыр.3 Бурадан ai дан кэрунур ни.пюхе адаарынын вэ бэдии образларын естетик зевг эсасында сечилмеси бир-бири иле сых шэкилде баглыдар.

Антропонишэр бэдии есэрлерин лугет теркибиюш воао истига-штлериндэн биридир. Бэдии всерлэрдэ Ьадиселэрин кедашинде бир чох / шэхелер иштирак едир. .1азычылар аехо адларындан отеЦэн мэгеад учун истифадэ едирлэр. Рсэрин шзмун.у иле елагедгр шэхо адларынын сечил-мэси, бу адлар ла Ьадисэлэрин мунасибэти лазычынын ларадачылыги илэ баглыдар-. Бурада бир епизоду вермэк 1еринэ душэрди. С.РэПишв ха-тирвлериндэ "Шаш" романы Мггында лазыр: "... мкшим ¿олдашларым-дан биринин нага л етдпи бир Ьадисе хусуси илэ бе.1кимдэ доланыр.ыэ-не раЬатлыг вершрди. ГэЬрвманын аданы да тапдам - Шаш. Jajfla кен-димизэ денэн вахт, мэн "ülawo" ад;м бир есэр Зазыаг шавгтаэ душдуы.."^ Демэли есерин мэзцуну илэ б!фликде онун ада да ларадар. Мгелли^ин образын ада йам-инда Ликри мутлег олур. О, 1азыр: "Эсери редактэ ¡ етшк мэшЬур эдибишз М.С.Ордубадите тапшырылда. Нечэ ктаден сонра! мен Свидин танына кетдш, о, мвни керчек alara галхыб: - Тутуб, ту-туб,- Дй-ie елини менэ узатды. - Рсер тутубдур.дачаг бирчэ теле е"тн разым вар, бачы оглу.

- Haïe, Шрзэ ?

- Эсэрин адайы "lüawo" iox, "Гэмэр" roiMar лазывдур.

- Не учун, Mip39 ?

- Ьэм гыа ада охунаглы олур, йем дэ делтаде олан Гемфин буна

о' f/iÇ'?,6?"013, Азербатчан дилинин ономалокиласн, Бакы, 1988.

Í' a'tÍ*^'1^015- EoTeTi® зетг Ьаггш да." Аз ер бал чан" ж. ,1964..№1,0.152.

3. А.и.Оуиеранската.Обшая теория имени собственного.М.,1970,с. 159.

4. С.Рэпигсв, Сечилмгч еевглэри. I чялд, Бакы, 1968, о. 24.

Ьатты вар. , ' '

Мен е"тираз етдим те-'ли мгбаЬисэдон нече дет ер л эр редакторла уз-тзе талиб истэр-ястемея "!Чамо"нун адн тете оиунла топуиду^'.

Декели, 1азычы бу вр ¿а ди^ер- ада хус.уси регбети одур, сеч-дпи ада то-^ур. влбетте есерин ада ну дв^ишиб Геюр, Ьелдер ве с. адландарыр. Лакин кгелли^н ада мгнасибега, адан гсдубу бахывдан устукгНу онун де^ишдирмвте ^ол вермяр. Эсерин ада иле панаш об-разларынин сечилмесинде мгхтели<* чейетлвря незере алыныр. Беле ки, шехо адларынын ме"насы иле образ адяарынын мв"насы арасында хешше ожпарлыг о дур . -?е"ни бириник ада кеэелдирсе, бу о демек делилдир ки, бу ад ада дааы1ан шехс бапегаларындан Ьем хертауш, йем де феа-лиЗлетче кезелдир. Образын ады иле онун ЛеалиЦети арасындакы ферг-Ден бедии есерлерде чох вахт усдуби при1оы киш истифаде.едилир. Азерба1чая дилчилилинде де ономастик вайидлерин, хуоусиле, шехс адларынын бэдии едебиЦАтдакы ролу доли мгтехесси слерин незер диг-гетиии чел б етмиш, бу ивселв-16 дайр муе-Ь'ен фикирлер се^ленилмгл, бир. сыра мегалелер 1азылшядар.

Т.йачы1ев сатира дилинден бейс едеркен йем шехо, йем де ¿ер адларынын сатирик есерлерде ишленмэсинв ¿Тактик материаллар есасын-да бир Неда истигаметден /анаяир. Мгелли^ин китабында классик еде-би-На*да ишледилмига Ле-'лк-Ивчнун, Рустемяал, ¿усиф^Зулелха ве о, адларнн сатирик есерлердэ галеннесянден кениш бейс едар.^

М.е.Сабирин, ^.Меммедгулучадеиин сатирик есерлериндеки шехо адлары голуби бахыыдая тейлил олунур. А.гурбановун "Поетик ономастика" адлы еоери шехо ве •'ер адларынын тсдуби хтсусил'.1 етлерине йес одгнур. • '

' Э.МЛавадов "Бейта есерлерде инсан адяарынын ишленмеси" адлы мегалесиндё эехс адларынын бедии есерлердвки родундан бейс едав МэгалеДе шехс аддирыныя бедии едебгНатда ишленмесинин шерти ола-раг 7 везийеси кестерилир.5 Мгелли* ¡перга йесаб етдили бу шехс адларынын бедии едебтЧатдакь/ веяи^елерини ейате етсе де, щубйесиз ки, бу адларын д&йа башга услуби ^.ункси^а^ррыны, поетик хусусиззет-лерини ашар етмек илгмкундур.

Бурада атры-апры лазычыларын <*ерда парадычылыгынш, бедии есерлерия жадрларвныя' ролу вардар.

1.С,Рейимов. Сечилвдш есерлгри. I чилд, Бакы, 1963. сей.26.

2.Т.йачъНев. Сатира дили, Бекн, оеЬ.72-124.

3. А»1уобанов% Поетик ономастика. Бакы, 19Я8, сеп.3-37.

4. б.МЛавадов. Бедии есерлерде инсан адтрынын иикекмэси. Азерба#--чан дйлчилити мэселедери".. Баки, 19СТ., сэй.5-15.

Ь.йэсэнов "Сез вэ ад" китабында муэл1эн йиссэни адларын бэдии осэрл'эрде ишюнмесине Ьэср етшидир.1

Бундан баага Азорбатчан далч'сли-щндэ бадии эсэрлэрдэ' шехс ад-ларынын усдуби кз;з><Ти-нэтлэри Ьаггында Ьэм а1ры-алры мегалэлэр за-зылшш, Ьем ле бзг юселелэ хгс.уси намилэдлик диссертасизасы 1леср едилмшщир. Бу есэр, тмуш-Нетле, Аяарбатчач бэдии есерлеринде ленэн шехс адларынйн услу.би ке-Шлтвтине дшр лазылмыш илк монографий тедгигатдыр. Лиссертасийа ишиндэ роман лар да, драм эсерлэряндэ, сатирик есерлердэ ишлэнен шэхо адиры, онларын усдуби хусу сиз.лет лори кениш теплил одунур. «

Елш одэбит^атда ономастик вайидлэрин гурудушу, заранмаеы вв дикер характерик хусуситтэтлериндэн бэЬс едилэркен онларын усдуби кетгИл-этлери дэ нэзэрдэн гачнрылмашшдар. .М.Адилов вэ А.Пааазев, "Азербалч;л ономастикасы" адлы есеринде ономастика Ьаггкнда чщт го"лумат верэркен тарихи оноьастика, тэсвири ономастика, поематик ономастика, поетик ономастика мэсэлалериндвн дэ бэйс етжшлэр. Поетик ономастика болмэси билаваситэ усдубюлатла баглыдар.3

Бедии услубил^атда шехс адлары илэ 1анашы, ■ топонимлэр дэ кенш шэкилде ишлэнир. Бедии есерлердеки Ьадиселэр муа.Цеи мэкан дахилинда ишлэнир. Онлар муэл^эн.мэкан билдирмеклв закаты тслуби хусуслллетлерэ дэ маликдир. Буна керэ дэ онларын бэдии эдоби^затда-кы услуби келФиллёглэринден беГю етмен шгседеу^гундур. Экер антро-покимлэр шэхс адларыны, лэгэблзри, йашлилалары, тэхэллуслери еЬа-те едирсе, топоним тер, елке,, шейер, даг,. чал адаарыны вэ с. дикер об^ектлэрин адларрны билдирир. Экер шехс адлары естетик зевг есасын-да Зараншшса, топонимлэр гауурлу ^еалиИвтин, ичтимаи-игтисада мука-сибетлэрин нвтучвск кими таранан ичтимаи' -мэЬсулдур.4

Бадии едэбиллатданы топонимлэр ла реал одур, ле"ни шевчуд топонишн haf.br терефиндэн мэ"лум оланы. иялэнир, дакер Ьалда исе за-зычыныя эзунун тохв-Иулу нэтичосиндэ _1аранан топонимлэр олур. Мэ-селен, "Онлар оур"етлэ ,1 ев л; йен, Бердэни сонра АЙда-^ эту б, кечени Щушада. сэринлеширдилэр" ./С.Ре1ишв "Агбулаг дагларында", II ч. сэП. 189/. Бурадахы ^влах, Бэрдэ, Агдам, П1уша реал топоаимлердир. Обз'ек-тин реал аданы билдирир. Реал тшонишерле ланалш бэдии эдэбй^атда,

1. Ь.Ьесэнов. Сез ве ад. Бакы, 19В4, сеЬ. 93-95.

2. Г.Г.МустаЛал'ева. Стилистические особенности личных.имен влзер-байджанскоЯ художественной литературе. ЯД, Бакы, 1981 г.

3. М.Адилов, А.П&иатев. А^ербатчан ономастикасы. Бакы, 1987, сэл.8

4. Л.БЛуси^юв, С .К .Каримов. Топонишкашн эоаслары. Бакы, , сэй. 5.

хусусилэ сатирик планда есэрлэрде гел'рк-реал тоионимлер

де ишлэнир. Мао., Т.Меммбдгулучаденян есврлэташде" Данабаш кекди,_ Итгапак кекда, 6. Затвердит евин есэрлериндэ Дебчалабат кенди ве с. топонимлзр -бу гебилдэндир. Бунлар -ia-чычынын поетик тэхэлзулу ила лараншш гепри-реал толотшлердир.

Ономастик вайиддэр беияен еслинде сядугу mm, бе"зен исэ теорией одунмуш шекилда ишлэнир. Чэ^ер'Хэидан Сабирин сктираларында шлеш.иш бэ"зи ономастик вайидлэрдэн даяышаркен ,1азыр ки, кулуш ларанма югееди иле шаяр МеЬешлэд 9ли евезинэ Мэммэдели, Одесса евезине Одес кщлэдкр 1 ни, бу да кулуш тарадар. Топонимлэрин усду-би хуоусиЦэтлерине чо.с аз тохунулэдушдур.

Р.МэЬэрремова "Сабирин дили" есериидэ Ьем шэхо адларындан, йем де толошшшрден 6ehc едир, онларын услуби ве ишлэнме хусусвд-,1етлерини" там кенишгаИи иле верир. Елни заманда о, Нам ше"рин везнинин ве классик услубуну давам етлирменин, Пэм дэ есасен о де©р-де Ьеле сабит галун ларынын олмамасынын те"шриня кеотэрир.2

Бттун бу эсерлердэки онймастик вайидлерин тедигги гопониша-рин голуби хусуси1 iётлеринин е^ренилмесине лол ачыр. Топонимлэрин арашдырылмасы исе елни яашнда шехс адаарынын семантикасыны вэ ус-ЛУби хусусиллетлэрини ачыгламага кемек едир.

I ФвСИЛ."С.Ре1иьювун есерлэринде антропонимлерин услуби им-канлары" адланкр. йюсертагаИанын бу феслинде антропошмлерин вмэлэ-келме тоулларындан, онларнн бадии едебитлатда ишленме хуоусиозетлэ-ринден ве ус дуби ишанларындан кениш 6ehc едилир. Мэ"лутур ки.Пер бир бэдии есер есасен образларын йеалил1ети узеринде гурулур.Буна кере де бир оыра - истер бетук, истерсе де кичик Ьечмли есерлер об-разларын ада иле баглы о дур. Бу да шехс адларынын услубн идаанлары-• нын илк башлавгичыдар. С.Рэйимэвун "гаамо" романы, "МеЬман" вэ "teti-табан" повеет лери, "Гудретов" йека-'еси ве с. есерлери буи а мисал ола билер. Лакин бу о дешк де^илдир ки, бу есерлэрде натирая еден дикер образларин адлары услуби чаларлаге малик делилдир. Бедии есер-лерде иштирак еден истер мусбет, истерсе де мэнфи образ лары н адла-. рн. услуби луке маликдир. Ьер бир бедии всерде баш образла занашы дикэр образлар да иштирак едир. С.Рейишвун "Сачлн" романывда Рух-саре образы иле бирликде +пе ^ахын есас ве етери суретлер иштирак

1. Ч.Хендан. Сабир ларагншлыгынын сенетяарлыг хусусиллетлери.Бакы, -1962, оей. 264.

2. Р.Мвйерремова. Сабирин дили. Бакы, 1976, сеП., 27.

одгр. беэрлерде шленилен Í3у ономастгя вайидлерин хуоуся jopa йо везпфвси вардар. Бунлар бвпзя Ьаядарда Йаднсэлерэ'-вообразлара кэх oyo мго.Цен чейетлэрив ачцлммчна к мяк ещр. ( .

Бедии бсердэ яштирак еден образлар ики иститамотдв араады-рчлгр. Бир терЕх$дэя образын есердекя íjsisrein, онун йадяоелергн ш-тяракинда ролу ве с< , икшчя т8ре*ден образын аданын юдубп меэ-Ге-in теЬлил едилир. Мгаллй'%я езт хатирэлерияде "Сачяы" рогшында иитирак едэн Ртхсаре, СгбЬаявёрдязаде образлары 'Ьатганда беле ja-' зцр: ""Сачлы" отуэунчу нлл&рян квртн оиняа дабатвзэ девруну, коллектив леимени ейате етмеля с.хну. •. '

8серин бая гпЬреманы Ртхиаре учтар, дапшг ралонда еввзлчэ табб башсы иялэЗир, мураккеб этбарпзэ.пропаганде бвркимэЗе, ошгра да Бакн^а аля табб теЪоизгянг- дентб бир черрай каш ЗтасезшэЗэ балам. Г,йн ( т есерде ¿заданна чпхан Азерба^чан' гаданларынын .йансы ' манечиликлере раст келдаМини бтттн реадаиг вэ коршнлзк каш кэо-термэкле резил ве монсебпсрэст Гешем СгбЬанветиязадензш деЬлзтля фоали.Цотини оатирда бир.-^олла тТлпа етглгаем."-

Бур алая а1дан кёргнгр л, бедии едебя.13атда пэхо адааршкя голубя тойлилиядв образын яде*!а чэйэтдеп теплила няз'.онун ада г&р-шылыглы шекллдэ ,аращдырил».нлидар. С.РеГшловук есерлериная ея jaxsi -чейвтлвриндвн бяри одур ки, онун 'сэриния пдз1аои, гдазцуцг гурулу-ту илэ Занаш орада иштиран еден ойразларын адлан/ыр^ямгсыка хгоу-си <Т>икир верилир. Шехо адларынын лакэкмесигдэ хгсусз raaysayjry«-лу? ксэе чарпыр. . '

Б8"зи хусуси везипе са!шблеря .1ал5шз фамилийалары ллэ верилир. Неселен; Гудретов, ?.fyp тузов, Кагалов, Чабдров ва с. ФашетЗ&чарла" :1аяапь^5е"яен шег.с адларн да чекилир. 1йэраглы бураснкдгдар ни, . бу сурвтлэрин чохунук ады башлиНасы илм епнидир: Муртуз ^ртузов, Гудрет Гудретов, Наьйз Намазов. Мпши* бу фамилийалардда ики мег-сед учти истифгде едир: _ .

ХЛухарыда квстерилдиЗи ними бунлф муеЗ}ш иезифе ада«ларнднр.

2. Адларнн фашли1а киш ишленмесидир.

Адларш вэ Ф-амилилалгрж ияленюсинде де хтсуси белкулер йозе-ре'чарпнр:

а/ Ад ве фашлн1алар муе^тен ада га-!дада вери.шр: Чвлал бэт Султанов / "ГОамо"/ Be-i сел Вэлияаде /"иыгал"/

I. C.Peh:i№B. Сешлотн есярлери. I чи.чд, Бакы, 1968, ceh. 43-5..

Мбрдац Вайидов /"№1шаяи/ Tátep Демиров /"Сачлы'7

б/ Ад-фашли1аляр е-^ни сеэден ибарет одур;

Дадаш Дачашов /"Агбулаг дагларында"/

Садаг Салыгов /"Агйулаг дагларында"/

Саламат'Салаштов /"Мейшн"/ - .

в/ Ад ве фамилийа синоним оез'лэрдвн ибарет олур: " , Инсаф Мгрветзаде /"Ана абадеси"/

г/ Ад-фашли,1а антоним сезлер,чвк ибарет оДур: . Бе^тккида Балача1ев /"Сачли"/

д/ Ад ве фавдлг)а реош овчи11е даш1ыр( ,1вини игеjjen вэзифеде олан образлар реош.Цет хатирине ад ве Аашли1а иле ишленнр. Бу за-щн llama шехсин везвЪеси да кеотерилир:

. Ичраи^б'жош-гвщщн сидра - Гешвм СгбЬанвердизадэ / , • Даирэ ит*аг оедрн - Беоирвт Ног'метуллаЗев

. Ра1ком катиби - ïahap Дамиров . е/ ' Мтоллий ад ве йащли1ахардан онларын ме"наларыкда итате-лиф мегоедлвр учун исгифаде едир. Meo в лен i Воерде верилшш Аяашр-ланов |ашли.1асн чох кур сесленир':КамилоЕ едини йгртузовун чиЗнике TQ.lyp, ¿ну1 ,1ера о'турдур, .Гохоа сйашли1асы ыени горхудур? Атаюгда-нор,"Аташгяанов р'а.1оя прокурору, Айртузов муотентиг, Камйлов иое, pal он ичргиЦэ коштесинин оэдридир. íí/p тузов Атемоплановун Иерв-к^дерявден варазыдыр ; Дузу меиг-м кезум бу Атамэгдановдан im ру ичшр" .Кадало.в" бу ыгбайиовда ггрсжурорун фашли.пасындан сеэ о дуну ■Kswt истифада бдир, Башга бир шоал: Ра1он ичраи.13е коштесинин хид-, матчи си Коса' воеифече en та y pa-toH дахили иилвр коштесинин седри ty-дакериаден 1 та сек heüad едир'. Онун Мешанов фамили,1асыны шфротле гаринла1кр, лат roly-p; - Гурбан олаоан ичеридаки кишиЗв,-< де;5иб агвиин ,гМзшинов 1ох Лад Падошов, Резинов да олоа сеиинлэ ajpa чгре данкщардым. Го1 Мзган кимисжкин еду агвына квлсин. Бу квзунун одуву алдагым. Мзшинин ачыгана мвн де тунд гыршзы мешндек палто .: • ; f.

Бурада Мзшаяов -фа№ли1асннш Мзирш "едг агзына келоин, оцун ачнгЫяа тунд гыршзы палто кеСердим" ифаделеринин шяленыеси кеотв-трир ?сиt jifemáeoajr 0е1енм@1ен'шбхонифрет етмек тчун фашли^аоыны .твйЙФ едир,; хеша келме1ен иЛадэлер ишледир. Лаэичшшн japawwro бу egwsp - фашлилалар обрачын теовири-характери ве докер гаршлашда-pumi образларла »'касибетде бир введет» баглылыг тэшкил едир.

С.РеЬимовун паратдаш ад сястеминде онун езтаэмвхоус хгоусяз-Зетлери да2та тез незёрэ чарпыр. о, образына онун тебиэтине, дахилл алемине аид. еламетлэри гетря-адя срзлерле, азнонишюрле ачшш олур. №саллара фикир верек Лат'иЬэ щотитутунун ешкдашы Шайин Ьагаерда-.1 евден рапное хатибя Тайир Дешровун хощу квлвдр, ону беле Ьеде-лэлир: "ШаЬин , 1ох'бир Тэрлан, - дет'е чыздаги чыхан баи шЬендао дил-додашда хемирди:. "Ша1ш Иснгар/ Ада бзр бах, еда!"

Турк Дйяперинш чоздгнда зоолексешерле ад .1арадачылыгы ыуЬтгы ,1ер ту тур. Бу адларын 1аранмасында ата вэ аналар кезеддак ¿ав"нала-рыны ез«где 'чемлвшдарея шрал, че-'ран, лачын, дурна, шайин, тур£.ч, терлан вэ о.' йел'ван вэ гуп адларындан икидлик, горхыазйыр, гувает-лилик югсусиЦетлорини билдирен Аолан, Бебир'киш Ье^ван адларындан истифаде етшилэр. Азерба1чад дилинде бу зенкан оэзл'аратма ишанла-рындДн бедии вдеба-^атда олдугча мгхтелаф истигаметлерде истифаде* одунур. ^пачылар еоердвринин ювзуоуца ве таплврин овчиззесине уз-гун адлар се чир. Ферда услублары иле елаге'дар зени-зеки адлар дара-дарлар. Беле адлар сатирик сопкидэ лачылшш всерлерде озуну дайа чох кеотерир, кескин ифаде васателерине чеврилир, услуби зтад калии одур, сатирик бо1алары арц/рыр ве 1аэышкын щнасибети, мэгседи образа верилшя адаа оечпЦвлендирилир.Бвлвликледэ .1азычы даратдыгн антропонимле охучу1а оз образыкы етрафда шекилдэ тегдам еде билир. Белэ Ьалларда аооленсемлерден мгствгил антропоним кипя Зох, тЬа мэтни, Ферда тслубла баглы мэгамларда бедии ифаде васитеси киш ио-тифадэ олунур. Шсаллара мурачиет едэк: " №Ьман"повестиндэ муэз¿ен йир идаренин мгдиринин <М га лит асы Гарталовдур. ЕзЬамлы гозульуш бу фашли1аны даш1ан идарэ ыудирини 6утун хуоуси.11етлери иле охучу-1а тегдам етмех учун 1азнчы белук сенеткарлыгла нейтрал дал вайид-лвриндвп исгифаде едар. Аолан шехс ададар. Еу аддан Асланзадэ фаш-ли1 асы 1 арана бил1ф. Ттлку исе шехо ада ними доэнир вэ бундая Тул-«узадэ фамил^рзы да дузедир. Лакик муеллиф сатирик бир мэгавда "Тулкузада Асланзадени л'аманча со1убдур" чгшесини галедир. Ьез^тДа ),йвчуд олма1ан Ттавузадэ фамидиласыны бу фашлиланы дашызан образа - Аоланзаделэ гарны .готур. елбэттэ, бу фашли^аларда муеззен ремзи мэ"на вардыр. Аслаязаде аслан ними гочагдырса, т.улкузаде тулку кит 1м.1лекер, бачарыгоыздар. Ттлкузаде бир образ киш есерде ишти-рак етшр. .Тазычы Аоланзаде ^аишИасына гарпы Тулкузэдо факилиза-сыны ишлвтмеклв бедии твзад •'аратмаг истэгашдф. ДаЬа сонра мувл-лиф образын ада илэ онун 1лерекэтлери арасындакы тезадла заналш,онун

ме"нотл.1атнны, îieïara бахышны да охучуЗа чатдормаг учун образа' верда1и aomajH антоним кими ишледир. Белеягчле дв тезад дайа да ггь ветдещирилщш олур. Лазычынын голуби мэгсьдлерле ада лексяква-1ыдл0рден ^аратдыгы адлар чох вахт образын дахили шшини ачиага имкан веряр, • она мехсул хусугягНетлэр адында ез ексшш тадшш олур.

. Д, ФЭСИЛC.PeíMMoByH есеринде топонишерин гсдуби xyoycnj-3 етлери' адланыр. ДисоертааИанш бу йеслинде бэдии едебилзатда ны-лейек топонимлэрин толуби имкаяларындан öbho одунур.

' Тспонимлер Азербатчан дидинтг онотсташ систеданде хуоуси лаЗ тешки л едир. Оду да ге1д- едак ки, тспонимлер ренкаренк отруктуруна, лексик-оешнтик ве емелекелю хусусгп 1 ет лерике кере де зенкиндир. Тспонимлер диливдзин еле лексик ваЬшидир ки, онларнн заргццасында антропониылэр, етнонишюр, Ьидроюилер. ве дикер нейтрал' свз гатларц да иштирак еДир. Толонишер хусуси адлар кими халгын йвлатында йаш вэрен ичтимаи-си.1асй, игшсади ве ддасер со си ал ашллери езтнда еко етдирди,1и учун оеэ Зарадачылыганын аЗрылмаз Гкооэсини тешкил едир, дилчилик бахншндан хусуси мараг догурур'.

АэербаЗчнн едеби^атында топонимлер мтхгелиф магам ве фориа-ларда ишленир, поет® áiyhkotU. дашыЗыр, хтоуси i«çe малик олур.hap бир бедии еоерде йадиселер мтв^Зен мшан дахилинде череЗ анедяр. Ьадиселерия «ерэ}ан етдИи шка1ы оечмек, ону адландармаг, Зазыш-нии 5йрадачалнг бачаргги, манерасы иле баглыдар. "...чогра$и адла-рын бедш тсяубда мува^да диг№еренсиаои1а имканлары мэвчуддур ве (5eiTK сез устал ары hemme беле имканлары кермуш ве. ондак jepíiK-je-|Я1Нде истиЗаде етмншлер."1

АзербаЗчвдцдилчили^инде топонишк ваЬидлерин уолуби хусу-ря.1.1етлерине дайр хусуси есер hecp едилмемишдир. Лакин бедии есер-деран дилинден данышылан телигатларда бу меселеЗе тохунущгшдур.

О.РвШювуй есерлериндеки топонишерин сечилмеси, топлаяма-ои ве лангвистик бахымдав тейлил олунийсы дилчилил'имиз учун керек-лидгр.. Ону да ге.1д ед® ки, hep Ьансы есерин гавранклмасында, Пади оелерта Задда галмасыяда топоним® ваЬидлер ваЬдаер. хусусд .ро ч 03-наЗыр. Еу чеЬетден С.Рейиювуя есерлери орижиналлыг тежил едир.Jа-зычыкын ларадачылнг чограЛи1асы чох кенишдир. Мгелляф есердеки íia-дяселерин чере-iaH .етди-'и елкени, вила-'ети, кенди ве с.-ни топонимлер васитосиле oxyvy-íа чатдарир. Онун есерлериндеки орюшнал 49hST-лердэн бири де одур ки, С.Рейимов -Чалдыгы осорларйн чзхуку баш reh-реьёпын ады ила адландармыгадер. Шселан t "Шамо", "МеИман", "Ьэчор",

t. Т.Ьачлтёв. "Шлла Несрэдпин"ик дали ве уолуб/.Еачы-,1988, с?Х53.

"Мэйтабан". Зелэте дэ топонимлэрдэ "Агбулаг дагларында", "Уэлин га--¡асы", "Мэзалан кенди", "Суд квлт", "Пери чынгылы" вэ с. Бир сыра есерлэрдэ «эсиллерин ада да топонимлэрлв иг^адэ олунур: "Дели даг" / "птамо"/, "'ЧаТа ra-i наг лары" /"Агбулаг дагларында"/. бсдэин адыны вэ ^эсиллерини билдирэн топонимлэр шубЬэсип ки, мгэ;пэн фикрин ачылмасына хидмэт едир. С.Рэйимовун эсэрлэршя топонимлэрин. тлэн-мэсинэ терэ ики iepe бвлмэк олар: I/ Ьадиоэлэрин черэ.л'ан етдвд'и ера-зи гефи-дэгигдар. Чунки муелли^ бурада Ьадисэлэрин чэрэ.лан етдаэи Зерин ономастик ва^идлери - тсионимлэри кэстерилмир. Бела бир чэЬэ-' ти ^азычытн "Сачлы", "МэЬшн" bp бир сыра башга эсэрлэриндэ кер-мок муштадур. Мэсвлеч, "Сачлы" романы белэ баядалыр: "Уча дагяарын арасындан кечэн полу долана-долана етэн автобус балача бир шэЬэрян г бага меЗданчасычда датанда."

бсердек- буттн Ьадиселер б.у г'етри-муэлтэн шэЬэрдэ чэрэлан едир, бу иэЬэрин конкрет олараг Ьарада черлешдяли муэ.Цш оладр-

Влбэттэ, бу бэдии есэрэ аид олан хуоусил'л'етлэрдир. Чунки бэдии образлар умумилипи бил'кирдзли киш Падиселэрш-черэ^ан етдлзи мекак да умумидир. Seep бо-iy Ьадяселэрин чэрэлан етдили мэканы бил-дирен Ьеч бир топонимш ада чекилмэсе де, образла баглы MyejjeH то-понимик ваГждлерин ада чэкилир. Рдбетте, есерде ичра маканы билди-рен топонимлерин имлэнмэелнэ дэ усл5-.1данвэнар бир факт киш баша! догру де-щлдир: Бунун эпу де муэ-Нэн усдуби келфил.летдир, Чунки ыуэл-яиф Ьадиселери муе.Цен бир мвканла багладар, онлары уцумилешдирир, Бадии есерлерде адлары чэкилен топонимлэр Ьешше Ьадиселерин иштя-рак меканы иле баглы олмур. МгеллиЛш "Инда Араз да бу лекени jyja билмэз" чумлесинде тленен Араз Ьидроними в&зи.1летин чэтинлиэини ифаде. етмек учун ичглэнмишдир. J say л: Мегш.ки, о узэ - Нахчывана дуза гендэриб" чгтвшндв мгв-Нек варльтла елагедар олараг о вар-лыгнн мескэнинин ада чэкилир.

2/ .Тазычынын бир чох эсерлеринде-топонимлэр .чох шлэвдир. Бу-радакы топонимлэр Ьадиселэрин чэретанынн геотермекле ланашы,. бедии тесвир васителеринэ де хидмэт едир. "!Чамо" ромзяындакп "Гаранлыг cahep" адланан Лесле нэяэр тетирек. Бурада ишлэншг топонимлэр фэс-лин адандакы антонмгапин ачылмасына хидмэт. едир: "Ики лана аагге-ланшш, дерин учурумлу Исти су дэресиндэн алагы олан Тэртэр чалынын о-'наг сеси гечэнт гаранлыгннда хгсуси бир аЬенклэ бу даглард чал-чагыр салнрдн... Тертерин кенар^нлакн оылдкрнм галалар бэ"зен чалый лап ичэрисинэ догру оохулурду. Тэртэр сулары А; .чин 4a;i, Гаргар ча;],

Кен делен ча.1 оуларындан дайа ертыг бир е"тибшла Гарабаг дузлерини ia^HH исти гызмар кталеринде даПа бслдуча оуд/.ia билирди." Бу метн Иотиоу, Тертэр чапн, Хачын ча-i, raprq? чат, Кенделэн чаэ, Гарабаг, ' •Дели даг, Гарабаг дузени топониняери есасында гурулмуш ве тесвир едилшш левЬелердир. Курадакы то по никл ер текчэ тесшр характери да-шымьф, сонракн йадиселерин черетан етмеси учта чыхыщ негтэлеридир. Бурада ада ченилен, охучу-ia таннш топонишер йадиселерин «ере^ан етдили конкрет меканы билдирир. Бу бахымдан пазычынын "МэПтабан" есери даЬа мзраглыдыр. бсерде тез-тез Савалан дагынын, Тейранын ,Теб-ризин адлары чекидир ьв Ьадиселери Ченуби Азербапчанда бам вердаэи а^дын олур. йадиоелер инкигпа* етдикче бир нев конкретлешме баала-.iiip ве Азербатчанла багланыр. hep бир еразите аид ферглендиричи топоним олдугу ки№, Ченуби Азерба^чан учун де ферглендиричи топоним Савалан дагыдар. боерде Савалан дага мекан билдирмек'ле ,1анашы 1юм де бедиили1е хидмбт едир; "Ррмечан ханышн башнда опналан шишек, санки Савалан дагынын зирвесинде oi натан шишете гдры'лды" .Бурада образын /брмечан ханышн/ кечирди^и психолога вези^етин характера-ни кеотермек учун Севалан топонишвден истифаде олунур, бунлар гар-шнлашдарылыр.

бсэрде ичрачылар ве топонимлер муетИен еламэтлере .кере ejw-лешдирилир. С.РеЬимовун "Уузкт кел ейсанеси" бу бахыадан даЬа ма-раглыдыр: "Гедим зашнда Кепез дагынын ашаге сянесинде, Кезкелга jyxapH 1ахасында; ,1ам1ашыл мешенин ичинде, аг галаларын ейатесяндё Ктаку кел га1на.1ырда." .Беле бир тесвир Кузку кел ефсанесини дадаш-,'Мяг учун башлангачдар, Ьека^енин мескенидир. Бу rep азиде Кузку кел-. ле 1анашы Ке^кел, Зели кал, Гара кел де в ар дар. Уеллерин те'Минле-ри образларын характерине у^гундур. Ашагыдакы мвтвд кеаден кечирек: " Ахы Ьеч бир заман Гечаде Кугкг уеду керейшче тазштлендиривдгр, he.1 Зели кел, л'а Гера кел етраТында учур... Шралла Гечеле не гедер тзде достлуг'едяб вир магарада кечелеселер де, ,1ене де онларын сез-сеЬбети тутмур: ' ..

- Не гедер Ктзкт кел е. бахмаг олвр, ai Марал ?

. - Бео hapaia бахым, .Гечэле ?

- Бир ,1ол Ггра келе, бир Зол да.Яел}1.келе бахоам не. олар ?

- Jox, Гечеле, ыевден етру иеГфа кел, не де Зели кел .

- Анчаг ве адчаг Кузку кел,' Гвчелв/

- Ктзку келдэ не кермусен, а* Шрал-?

- Анчаг езуму, Гечелэ/"

Бурадакы узун-уэады даныпыглардан а^дан олур. ки, ачыдил Гечеле

0 алан тан чеЬетдвн онун твбиетинв'у^гун олан Гара кел.'Зели келе вургундур. Бурада келлерин адлары аллегории образларын характврини ачмага хидмет' едир.

3/ всерде адларй чэкилен отвИен тохюнишгар баш вершш йада-сэлерле е.1нилеидирилир. Мвселек, есерде flleîimi кекдинден, Чырчыр.бу-лагындан бейс'олукур. Кглсенем Чырчыр. булат дан чагнрылыр. .Колдггда 1ерлеявн Чыродр булат дан гачыралшя v^g8HBM8 леке вурмаг учун онун Чырчыр булагдан дезил, колдутдан гачырылдага се.1ленил1ф. Ласовул Квлбела-^ы Гара rala дибивде еддурулгр. Бурада га1анын ал.; "Гара" олмасы тесадуйи де^ил,"гара" сеатетгн оеыангинасы иле сих баглыдар. Гара га1ада гара иш баи верир. .Тазычы усталыгла бу ейвалздла елаге-дар Гара rala топонимини сечшшдир. .

Сатирик тслубун стн"и сеч тарадачылыгында чо графи /топонишк/ адларын да ehemiiéra аз де i илдир .Бурада .Зааычы мге.Цен Ьадисенин reipK-MYeiieH бир, мекаида олдугуну тегтзрир ве За hep Ьансы 'бир сатирик шехси.1пэти наме"дум бир мэкана аид едир. Бу призом бщ> нече чейетден мэгседзутгун келир. бвввла, беле отнпи сезлер, ejfm гок-дарма инсан адларын да олдугу киш ктлта 1арадар, кои» ве сатирик шерштде бэдии tíoia хидмети и^аде едир. Мэселен, С.РеШмовун "Су эризеси" Ьекатесинде Чуллу топониш Ьем у.1дурма, Ьеы де сатирик планда ишлэншидир. Бу топоним муе^ен ме"нада ктлтше'Себеб о дур:

- 9де Маралысан ?

- Чуллу.

- Белке чуллу довззан Сизин кендден чыхыб ?

Онлар Гедим датыны ортата roiyó култшдглер.

- Чуллу дов'лан, tto-Ьи.

• Бурада 1азычн чох оенэткарлыгла ади, нейтрал дил ваЬвдлеринден -ке-iHM адларнндан ве с. топоним ад дузелтшш ве oxynyja чатдырмаг учун бу уоулдан исти^адэ етшгадир. Г'адисэлерин феалиЦэт кеотерди-,1и л'а да hanvttxá свРбэт кеден образын-гипин менсуб сядугу зерден чох, opa шхсуо характер ик че^етлер умушлэидирялир, топоним ваШд

1 ер билдирен конкрет адла таи аиы ачы кулгга, кескин сатира Ьэдефинв чеврилир. Б.ундан байга тазычы вяр чох всерлериндв мурэккеб топоним-лэр васитэси илв баглы ба"зи йадисэлери, i ер л еря образлы шякилде тесвир едир: Гартал rai асы. Баллы гала, Корогду дагы, Нэби Гюркусу, Ьечер галасн, Кл^и дата, Эсли-Кврем кадили вэ с.

С.Ре!зи,юв/н есэ'рлериндэ топонишерле баглы етнонш.яер дэ ху-суси услуби чаларла ишлэнщздтр. Мэселен, муеллжТяш есёрлоршда бириндэ* имтаЬан замаиы уч ке*ер тэлебэ илэ муэллим арасыкда беле бир диалог олур:

- Ьаралысан, баласы ?

I

- Гутгашенлитем, муеллим.

- Jox, сэн 1Утгашенли де^илсэн/

- Сэн, Маралы сан, баласы ?

- Мэн Кедча^лытаи, муэллим/

. - Jox, сэн "еп'чатлы де^илсэн/

- Бес сен Ларалысан, баласы ?

- Нефтчалалылам, муеллим/

^ычы сейбети беле лекунлашдаг' р. вкер сен 1утгоденли .олсан, свнден йиндаг-гоз керердин. Сен ^елчатлн олсан, сендэн Ьезва-кар керердик. стер Нефтчалалы олсан, свнден балыг-куру кер'эрдак.Муел-лиф муэйтэн топонимлэрин аданы чэкмэкле Ьешн йерлэрэ юхсус сервэт-лерин мейз орада чох олшсыны ве Ьешн лерлерин - Келчадш наряа, Гут гашен ин фындагла, НеЛтчаланын балыгла шэЬрет тапшларыш ен плана чекир. • .

А.Гурбанов бу № селе ■'в тохунараг ^аэыр: "ИттисадидЗатла баглы бедии есерлерде топонимкердек истяг^аде олунур. Масэлвн, лишн, портагел, теревез биткилери дедикде Ленкэран, гарпыз ада чекиланде Сабирабад, уз ум детенде Мамахы ве с. топонишер хатырланыр" *

Бале бир хусуси.Цет бадии тесвир васителеринде де езуну кео-терир. Муеллен ерази Ьаггында данышларкен она мехсус кеЗфи,1деглер ен плана чэкилир. Е1ни еразиде Ьадиселер бир эразиден башга ерази -.1 е кечдакде, штбЬесяз, топонимлэр де^иппф.

Экер "Шама" романындакы ыгеИен Ьадиселер Гарабагда ве она. 1ахын олан еразидэ черелан едерсе, Ьеши еразидеки топошшлер кео-терилар, Ьэмин Ьадиселер ве онларын кштиракчылары Бакынын Шых кен-Дине келдикде Бакынын Ичх къндикин, Бапылын, Бибя Ьелбетин ады чэ-килщ). С.РеЬимовун есерлэринде тесвир об1^екти, образ лар си леи леей **.ле елагедар олдугча мухталиФ топонимлэрде» услуби мегседлэрле ис-тийаде олунмушдур. Бе"зен бедйи образын ке1йи11втлери топонияле иугал'иое олунур, мует1ен обп'ектлер бир.-Йири илэ толонимлер васитеся-ле гаршылашдырылыр, образын кеч! рдели психоложи везилэетин агырлы-

1. С.РеЬямэв. Сечилмш есерлери. 10-чу чилд, 1900 , сей. 304.

2.А.1^рбанов.Азерба1чан ономалоюг'асы мес еле лэри,Бакы, 1986,оеп.ьа.

тяни кя стер г, эк, бу вепи.Цетин себебини незерэ чарпдарлаг учун то-понимлэрэ юхсус кел<йиллетлэрлэ тутушдур.удур. Бедии есерлердэки бедии ийадэ васителеринден бири да пехолевдирмв, чанландырмадар. Шехслездирга инсана аид хусуси^етин чгнсыз варлыглара топонимлере кечурулмэсидгф: "Мш Ьавалар ослуглалшр, Доли даг да гап-габагыны саллапыр вэ ачылмаг билшрда." Б.урада иноана юхсус "гая-габагины салламаг" Дели дага аид едалир, белеликле дэ Дали даг шэхслендири-лир. Писалларын саЗыны артармаг да олар. Лухарыда деЗиленлери еоас тутараг диссертасиланын mutyt:/ иле елагэдар ашагадакы уцущ нат*-челерэ увлмок олар :

I. Мухталий мэнбелэрде гелдэалынан ою мае тик вайидлерин тедои-ги халгын гтник гал'нагларышн, онларын гэдим ва илкин ареалларынын ь/гуе^енлэилпилмэси'бахншндан чох муЬум еПешллэт даашЗыр. Бу.оно-мастик ваЬидлерин тедгиги бщ) де она кере зврури he саб олунур ки, бу адларьш бир чоху даими де^илдир. Мге-Иен тарихи даврлэрде онлар-да дэпишме баш вермэси мумнун олан йаллардан саЗылшлыдер.

Диссертасилада атры-а^ры антропоним вэ топонишерин услуби имкеялары изленилир.

2. С.РеЬимовун есерлериндеки гпвэу ренкаренклиЗи, тесвир олунан мухтелаф ЬащюеЛер, телэме алынан типлер сялсилеси АзербаЗчан ди-линин 6утун лекмш гатларынын ус дубя васителэ чеврилшеи учун им-канлар ачыр, бурада дилин лугет теркибине дахил олан сезлерин ексер ш"на груплары иштирак едир.

3. Бедии едвбилатда шахе аданры мечали ме"нада киленэ.билир ве мтхтетф поетик ^игурларын 1аракшсында 'Зазычыньгн гелениндэ ен гув-ветли ифадэ ваагтесше чеврилир. Бедии вдэбиллатын еоасыны теажил еден дал материалы бир rai да одараг, бедии есерин жанр хусу'сиЗЗет-лери, образлар системи вэ ^азычынын ^ерда услубу иле баглы олур. Лазычы мусбэт вэ ман^и образларч <*ерглэидирмек, онларын оеччЗзеви хусу си1 л етлериня та в чыхгрма.' учун антропонишердэн кескин сатирик иФадэ йаситеси кими исти*аде едир. X у су си адлар, легебдер, тит/ллар, улдурма адлар ве с. лазычынын елинде ен т.утарлы услуби васителгр олур. Антропонимлерин шл?«:.в синде л'азычынын усдубу учун сечяззеви чаЬет образлара ташына, вэзиЛелэринэ ве чэшллетдеки мевгелэркне rape ад верилир.

4. Лазычынын есэрлершин дявтусуна, тштлерин тебн&тине, дун.ла-уярушунг, дахили алвнлвринэ утгун (*ерди гслублары ила элагедар ,ie-ни-лени адлар ларэдалир. Бу адларын ме"насындакн коротттивлкк онун

бедки едебилтатында бедии и-^эде васитеси киш реп каран к ве уолуби функа'.лада ишлею.всине юне олгдур.

Ь. Азерба1чан дили топонишк адларла аенкиндир. Бу ваЬидаэр онун ономастик систешнда хусуси лат течки едар. Бедии есерларде топонимлер ч ер этан еден йадиселерин терини билдиркекле занаш, услуби функсилала да малик одур„ Топонимлер сез ларадачылагынын aj~ рыл: тз йиосесини тешки л едир, бедии едэбиллатда Азербазчан дилинин грамматик системини, дил сэвдттелэрини бу ве ла дикер шакилде екс етдирир. Бу бахывдан П.РеЬиювук есерлеринде топониъйерин 6ytyh невлэринв раот келмек мушундур .

6. Топонимлер поетик ономастика учун де керекли фактлар верир. Eifffl заманда бедии юйаде васитеси киш мугатиоэ учун дэ истифаде едилир. Б.урада реал топонимлерле iaHaaH гетри-реал, уздурма топонимлер Кения услуби имканлар кима ид леди лир.

7. -1азычыннн услубу учтн муреккеб топонишк• теркибдерик ишлен-юси сечиллеви характер дашытыр. Бу топонимлер ез ишлэнме ыегседи, услуби функсиласы иле Канада, Ьем де бадии есерлер васитеси иле ке-ниш охучу кутлесинэ чат дары лир.

8. Бедии едеби-Иатда ономастик адларын топланмасы, оистемли шекилде тедакг олунмасы бу cahe иле ела1'вдар бир сыра црсблемлерш Ьэлли учун чохлу йатда верер.

Муеллифин диссертаситанин есас мезцунуну екс етдирен ашагыда-кы мзгалелери чап олунадушдур:

1. Ономастик терминлерш бе"за дублетлери Ьаггында. - Азербазчан тершноломгпасы проблемлери. Бнкы -АПИ - 1968.

2. Аз ер бал чан бедии ономастикасынын бе"зи проблемлери. Азербаз-чан ономастикасы проблемлери. II, Бакы - АПИ - 1988.

3. С.Рейишвун есерлеривде иехо адлары. Бакы - Елм - 1990.

4. С.РеЬимовун есерлериндаси топонимперин услуби хусусиззетле-ри. Азербазчан ономастик асы проблемлери. IT, Бакы - 1993.

5. С.Р8Йим>вун есерлеринде ономастик вайидлерин бадии услуби хусусиллетлери. Филолога i а мэселелери: Незериззе ве методика. IY. Бакы - 1996.

т-.б.блггроза

гг.очксклк дккс.:кл в ирог тк:® с.?аг;::доза

? 8 3 В и 3

Как ономастический источник письменная литература имеет особое значение.Ятот вид литературы сбереч и донес до нас древнейшие топони-ш, названия .племен и народов .Письменные памятники являются сашм надежным источником в исследовании ономастических единиц как с точки зрения етимологии.так и происхождения.Один из таких источников являются сочинения С.Рагимова.В данной диссертации,написанной на основе произведений-С.Рагимова,анализируются стилистические особенности антропонимов и топонимов,определяются их лексико-семантические особенности и структурные типы.Такае исследуются способы образоицшя стилистических и текстуальных ономастических единиц,их поэтические особенности.В диссертации использованы такие произведения писателя как "Шамо", "Сачлы" ,"Агбулаг да главы н да"/"В горах Акбулага"/,"Ш1шн","Ана абаде-си"/"Памятник матери"//'""елин га-'асы" /"Скала невесты"/ и др.

В данной диссертации.состоято» из преамбулы вступления.двух глав и заключения.ономастическая лексика исследуется всесторонне: дается историно-типологический анализ топонимов.делаются научные обобщения, поднимается целый ряд сложных вопросов.

В первой ¡-лаве говорите"' о способах образования антропонимов, об особенностях использованиях в художественной литературе, об их стилистических возможностях.

Фабула произведений строится,в основном,на взаимоотнешении образов , поэтому многие крупные, а также шлые произведения писателья названы именами героев .Имена,используемые С.Рагимовнм могут быть синонимам или антонимами по отношению к слову, Ламялии же носят официальный характер.

Во второ* главе диссертации говорится о стилистических возможностях топонимов в художественной литературе, использование их разделена на две группы: Г/Территория.на который происходят события, описываные в произведениях, неагределенна; 2/ Пирокоупотребительные топониш в произведениях писателя, участвуя в ходе событий, служат так>'е средством выразит! льности.

Авторские неологизм С.Рагиг/ова способствуют совершенствование сатирического стилп, № находим у него топониш, созданные иа обычных, нейтпллоннх слов, даже ттз названий одежды.

Все, приведенные в диссертагаи данные иллюстрированы примерам! из 1-рок.зьеде»?я'1 пгсателст.

PiB.Bagirova Onomaatical Vocabulary in the Works by S. Hahi.no v.

SUMMARY

As onoaastical soui-ca the written literature is of particular importance. The ancient toponyma, names of tribes and peoples can be found in written literature. The written monuments are the most reliable source in studying onoznaatlcal unite from the etymological view-point. One of these sources are the wdrka by S.Rahimov. This thesis written on the basis of works by S.Rahimov deals with stylistic peculiarities of anthroponyma and toponyms, wiM their lexiio-semantical peculiarities and structural types. The ways of formation of the stylistic and textual onomastical units, their poatio peculiarities are also studied in this thesis. The thesis is written on the basis of such works by S.Rahimov as "Shamo", "Sachly", "Aghbulag daglorinda"the hills of Aghbulag")f "Mehman, "Asa abide si" ("A monument to Mother") and so on.

The thesis consists of an introduction! two chapters, conclusion and list of literature.

The ways of formation of anthroponyms, peculiarities of their use in belles-lettres are studied in the 1st ohapter. The plot of works is mainly constructed on the interrelation of images tnd so many works of S.Rahimov were named with the heroes* names. The names UBed by S.&ahimov can be synonyms or antonyms with respect to the main word, but- family names bear official character.' .

' The 2nd chaptir deals with, the stylistic means of toponyma in belles-lettres. She neologisms used by S.Rahimov favour the perfection of ths satirical style. In his works we find toponynr created fronrneutral words, even from the names of clothes.

All-the foots in the thesis are illustrated with the examples taken from the workn of the writer.

За к.%40 Tup.Y ос Ни. д. ¿ft Тип. АГНА Баку-ГСП, пр. Азад.1ыг, 20