автореферат диссертации по истории, специальность ВАК РФ 07.00.03
диссертация на тему: Политическая история Беларуси во время разделов Речи Посполитой

Полный текст автореферата диссертации по теме "Политическая история Беларуси во время разделов Речи Посполитой"

УСТАНОВА АДУКАЦЫ1 “БЕЛАРУСКІ ДЗЯРЖАУНЫ ПЕДАГАПЧНЫ УН1ВЕРС1ТЭТ ІМЯ МАКСІМА ТАНКА7’

УДК 947.6+32(476)(091)

АНІШЧАНКА Яуген Канстанцінавіч

ПАЛ1ТЫЧНАЯ Г1СТОРЫЯ БЕЛАРУСІ У ЧАСЫ ПАДЗЕЛАУ РЭЧЫ ПАСПАЛІТАЙ

07.00.02 - айчынная гісторьія

Аутарэферат дьісертацьіі на атрыманне вучонай ступені доктара гістарьічньїх навук

Мінск 2004

Работа выканана у аддзеле псторьп Беларуа 13-18 стст.

ДНУ ‘Чнстытут псторьп Нацыянальнай акадэмп навук БеларусГ

Афщыйныя апаненты:

доктар пстарычных навук, прафесар

Забауси Мжалай М1хайлав1ч

(БДПУ, кафедра тэорьн \ псторьп культуры)

доктар пстарычных навук, прафесар Гарбацм Андрэй Аляксандрав1ч (прарэктар БрДУ)

доктар пстарычных навук, прафесар

Впинеусм Аляксей Фёдарав1ч

(АМУС, кафедра тэорьн 1 псторьп дзяржавы ( права)

Апашруючая аргашзацыя - Гродзенсю дзяржауны ушверсггэт 1мя Я.Купалы

Абарона адбудзециа “ <С'? ” м.аЛ~_________2004 г. у /^^гадзж на

пасяджэнш Савета па абароне дысертацый Д 02.21.03 пры Установе адукацьп “Беларуси дзяржауны педагапчны ушверспэт 1мя Машма Танка” (220050, г. Мшск, вул. Савецкая, 18, ауд. _482_; тэл. 220-86-33)

гадзш на

3 дыссртацыяй можна азнаёмщца у б1бл!ятэцы Установы адукацьп БДПУ

Аутарэферат разасланы “ 19 " 2004 г.

Вучоны сакратар Савета па абароне дысертацый

1.1.Багданов1ч

АГУЛЬНАЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА ПРАЦЫ

Актуальнасць тэмы дысертацьй. Ліквідацьія Рэчы Паспалітай пры падзелах 1772, 1793 і 1795 гг. стапа эпахальнай з’явай у гісторьіі усходнееурапейскіх народау. Падзеі канца 18 ст. паутарьіліся затым у ланцугу чарговых рзвізій геапалітьічнага ландшафта Еуропы. Гэтыя ператасаванні заснавачі пэуныя традьїцьіі пры выбары саюзнікау і арьіентацьіі у сучасныч інтзграцьійньїх працэсах. Пераход беларускіх зямель у склад Расійскай імперьіі у вьініку падзелау дагэтуль вьіклікае супярзчлівьія ацзнкі характара гзтага падпарадкавання. У навуцы існуюць нават сцвярджзпні, што падзелы 18 ст. залажьілі асновы суверзнітзта сучаснай Беларусі. Таму прадстауляецца важным аддзяліць фактичную прыроду падзелау-датучэння ад і.ч ршны.ч напластаванняу, а тым больш штучных інтзрпрзгацьій.

Сувязь працы з бунньїмі навуковьімі праграмамі і тзмамі. Дысертацыя з’яуляецца ініцьіятьгунаіі працай аутара. Яна выканана у рамках калектыунай тэмы аддзела гісторьіі Беларусі 13-18 стст. НАН Беларусі па праблеме “Вялікае княства Літоускае у кантзксце еурапейскай іісторьіі ХШ-ХУШ стст.” (пастанова прззідьіума НАН Беларусі ад 5.07.2001 г. за № 94). У рамках дзяржаунай праграмы фундаментальных даследаванняу на 2003-2005 гг. за № 20021029 тз.ма перааформлена у назву "‘Даследаванне гісторьіі, мастацтва. фапьклору, этнакультурных традыцый Беларусі у кантзксце славянскіх культур, еурапейскай цьівілізацьіі, глабальнага развіцця і зтнаканфесійньїх працзсау у сучасньш свеце (гісторьія і культура)’".

Мэгы і задачы даследавання. Аутар ставіу сваей мэтай раскрыць палітьічную абстаноуку і механізм падпарадкавання беларускіх зямель ВКЛ уладзе Расійскай імперьіі у ходзе трох падзелау Рэчы Паспалітай. Пры вьірашзнні названай праблемы ставіліся наступныя задачы:

1. Акрзсліць стратзгічньїя інтарзсьі расійскай палітьікі у Рэчы Паспапітай і прасачыць матывы адступлення Расіі ад свайго дамінавання тут пры кожным падзеле.

2. Вызначыць месиа беларускіх зямель ВКЛ у агульным кантзксце падзелау Рэчы Паспатітай і пад час падпарадкавання расійскім уладам.

3. Раскрыць пазіцьію шляхты ВКЛ у адносінах да падзелау-даїучзння у святле дзейнасці сеймау і сеймікау.

4. Вьісветліць зфектыунасць заканадау^іьіх і 5'зброеных спроб шляхты ВКЛ захаваць існуючьі лад Рэчы Паспатітай і уласнае становішча у ім.

5. Вызначыць агульнае і спецьіфічнае пры інкарпарацьіі беларускіх зямель ВКЛ у склад Расійскай імперьіі пры кожным падзеле.

6. Акрзсліць прававы статус даіучаньїх зямель у святле першы.ч мерапрыемствау новай улады і даць ім характарыстыку.

Аб’ект і прадмет даследавання. Даследуецца узаемасувязь падзелау Рэчы Паспатітай з датучэннем беларускіх зямель у склад Расійскай імперьіі

Прадметам працы з’яуляюцца сацьшльна-гіалітьічньїя праиэсы і з'явы на беларускіх землях ВКЛ пры іх чарговым уключзнні у імперьію па вьіиіках кожнага з падзелау. У цэнтр увагі пастаулены падзеі з часоу Сямігадоваіі вайньї і да смерці імператрьїцьі Кацярыны И у 1796 г.

Гіпотзза. У гістарьіяграфіі дауно прынята вьіводзіць заняпад і падзелы Рэчы Паспалітай з яе анархіі або згубнай ролі вьібарнасці заканадаучай і выканаучай улады. Аднак дзяржава існавала да свайго канчатковага скопу на аснове краевугольнага прынцыпа шляхєцкай дз.макратьіі - вольмага голасу (ліберум вета), які дазваляу зрываць сеймы і сеймікі. Значыць, гібель краіньї трэба тлумачыць у рамках іншай канцзпцьіі, больш адпавядаючай рзчаіснасиі. Такую канцэпцыю дисертант фармуліруе тзрмінам гегеманізм.

Метадалогія і метады даследавання. Пры распрацоуцы тэмы аутар кіравауся прьінцьіпамі гістарьізму і аб’ектьіунасці. Метадычнай асновай работы абраны прынцыпы канкрзтна-гістарьічнага і рознабаковага аналізу сукупнасці фактарау з прыярытэтам дакумснтальных крьініц. Гісторьїка-генетьічньї і сістзмньї метады ужьіваліся пры абагульненнях, пры вьізначзнні узаемасувязі і наступствау падзей. Статыстычны метад ужывауся у ілюстрацьійньїх мэтах.

Павуковая навізна і значнасць атрыманых вьінікау. Сукупнасцю сваіх доследау аутар упершьшю у гістарьіяграфіі, у ты.м ліку айчыниай, прадстауляе панараму канкрзтна-гістарьічньїх абставін, рухаючых сіл і працэдуру далучэння беларускіх зямель ВКЛ да Расійскай імперьіі у ходзе і па вьініках усіх падзелау Рэчы Паспалітай. У працы па-наватарску вызначаюцца месца беларускіх зямель у кантзксце скону Рэчы Паспалітай, суадносінь: паміж заканадаучьімі і узброеньїмі спробамі шляхты захаваць краіну, эвалюцыя сацьіяльна-патітьічньїх праграм сеймікау шляхты у святле яе адказнасці за гібель краіньї, акрзсліваецца персанальнае кола і матывы здрадніцкіх паводзін арьістакратьіі ВКЛ, абвяргаюцца як безпадстауныя сцвярджзпні аб радикалізме паустання 1794 г. у ВКЛ і даецца новая трактоука прычын часовага канфлікту сярод яго кірауніцтва. Таксама упершыню дьісідзнцкае пытанне у дьіпламатьіі Расіі звязваецца з вырашэннем у яго рэчышчы лесу уніятау - сялян і раскрываецца эвалюцыя яго рзалізацьіі. Упершыню даецца сістзмньї аналіз першых мерапрыемствау царскай Расіі на набытых ею землях па вьініках кожнага падзелу. Упершьіню дэманструецца сукупнасць фактарау усталявання мяжы аселасці яурэяу і адносіньї да іх урада ставяцца у прамую сувязь з асобным тэрытарыяльна-прававым статусам далучаных зямель.

Даследаванне пабудавана пераважна на малавядомых і упершьіню уводзімьіх у навуковае карыстанне архіуньїх матэрыялах, якія дазваляюць аутару карзкціраваць існуючьія у літаратурьі фундаментальныя палажзині па разглядаемых пытаннях. З улікам гэтага аутар прапануе замяніць нелагічную канцэпцыю анархіі пры тлумачзнні гібелі Рэчы Паспалітай гегеманізмам або спляценнем прагі да гегемоніі у Рэчы Паспалітай пэуных магнацкіх колау і Расіі.

Практичная значнасць атрыманых вьінікау ужо увасобілася у вьїкарьістанні іх іншьімі даследчьїкамі і напулярьізатарамі мінулага Айчыны (зборнікі серьіі “Памяць”; П.Г.Чыгрынау. “Очерки истории Беларуси». Мн..

з

2000; Г.Сагановіч. «Нарыс гісгорьіі Беларусі». Мн., 2001; Д.Клиер. «Россия собирает своих евреев». М. - Иерусалим, 2000; зборнік «История Могилевского еврейства. Документы и люди». Мн., 2002). Прынцыповыя моманты дасягнутага адлюстраваны на картах «Нацыянальнага атласа Беларусі» (Мн.. 2002 С. 270-272). Апублікаваньїя працы аутара дапамогуць у вмкладаині аднаго з паваротных перыядау айчыннай гісторьіі, якім стала змена дзяржаунай прьіналежнасці беларусау.

Асноуныя палажзнні дьісертацьіі, якія выносяцца на абарону:

1. Дактрына аб анархіі Рэчы Паспалітай нелагічна тлумачыць гібель гэтай дзяржавы. Неправамернасиь канцзпцьіі даказваецца функцыянаваннем сеймау і сеймікау без зрыву іх славуїьш адзінагалоссем пад час саміх падзелау.

Да ліквідацьіі Рэчы Паспалітай разам з ВКЛ прывяла сукупнасць ирычын, якія можна аб’яднаць тзрмінам гегеманізм, гэта значыць спалучэннем бараиьбы за гегемонію у краіне пэуных магнацкіх колау з такой жа прагай дамінавання тут Расіі.

2. Стратзгіяй расійскай палігьікі у Рэчы Паспалітай з часу Сямігадовай вайны было замацаванне і падтрыманне тут свайго выключнага дамінавання пад зачэпкай абароны ахвяр рзлігійнай дьіскрьіміиацьіі і прьімірзння варагуючых магнацкіх кланау у іх уласнай барацьбе за лідзрства у рзспубліцьі.

Стрыжнем дьісідзнцкай справы з’являлася урауноуванне прыгонных сялян-уніятау разам з іншьімі вернікамі у гра.мадскіх правах, чаго аднолькава пабаяліся ажьшцявіць улады Рэчы Паспалітай і Расіі.

3. Вузасць сацыяльнай апоры прымушала Расію тасаваць колы сяброу і зброяґі падтрьімліваць сваю апеку існуючага ладу. Бясплённасць такой пхтітьікі у сваю чаргу прьімусіла Расію паслядоуна адмовіцца ад аховы тэрытарыяльнай цзласнасці рзспублікі.

4. Манархія Расіі нясе галоуную адказнасць да расчляненне Рэчы Паспатігай разам з арыстакратыяй рзспублікі. Канкрэтна працздура падзелау ажыццяулялася паэтапна:

- патаемная змова з зацікауленьїмі дзяржавамі для прадухілення узаемнай вайны;

- сакрзтньїя дамоуленасці з шляхецкай злітай адносна узаемиых абавязацельствау;

- прэвентыунае увядзенне акупацыйных войскау для вьінішчзння узброенага супраціулення;

- фарміраванне лаяльных шляхецкіх канфедэрацый з сартыроукай їх удзельнікау на сяброу і ворагау;

- скліканне сеймау і сеймікау пад вузлом канфедэрацый для атрымання падтрь:мкі шляхецкіх мас;

- вылучэнне пад диктатам зброї і большасці галасоу упаунаважанай дзлегацьіі для ухвалення умоу падзелу;

- закулісньія перамовы з сеймавай дэлегацыяй пад абяцанне паслам самастойна уладкаваць будову рзштак рзспублікі;

- урачыстая легітьімацьш падзелу для пераканання у

справядлівасці падзеі з прысягай на новае падданства жыхароу далучаных зямель у гэтых жа прапагандьісцкіх мэтах.

1 5. Прарасійскую партыю сярод шляхты ВКЛ фарміравалі

неманалітньїя арыстакратычныя колы, зацікауленьїя у нязменнасці існуючага лада, у карысцях ад кватэравання расійскіх войскау і іх дапамогу у перамозе сапернікау.

Шляхта усведамляла ВКЛ у якасці правінцьіі або неад'емнай часткі адзінай рзспублікі без спроб адасаблення княства у якасці суверэннай дзяржавы. Часовыя канкліктьі яе з Каронай не прьічьініліся да скону супольнай дзяржавы.

Шансы для самадзяржаунага развіцця рзспублікі пад час Барскай канфедзрацьіі і заканадаучага рзфармавання яе у 1776-1792 г. бьілі правалены унутрьішляхецкім расколам і спекуляцыяй унутраных і знешніх кансерватарау на саслоуна-каставых прьімхах усяс шляхты.

6. Паустанне 1794 г. у ВКЛ не мела рысау нацыянальна-беларускага вызваленчага руху і яно радикальна не адрознівалася ад скаардынаваных дзеянняу з паплечнікамі у Кароне. Яго радыкальны імідж створаны павешаннем гетмана Ш.Касакоускага, а не прапагандьісцкімі лозунгамі.

7. Імперская Расія далучала да сябе загадзя акупіраваньїя землі ВКЛ без абгрунтавання гісторьїка-дакументальньїх правоу спадкаемства. Між іншьім гзта абумоулена няудачай добраахвотнай канверсіі уніятау у праваслауе для доказу правоу на далучаныя землі.

Пры першым падзеле расійская дыпламатыя кіравалася атрыманнем зямель у кошт кампенсацьіі за безвьініковьія траты на падтрыманне свайго выключнага уплыву. На другі падзел Расію штурхала пагроза ад некантралюемых змен у рзспубліцьі. Апошні падзел быу выкананы шляхам адкрытай збройнай агрзсіі.

8. Кожнае далучэнне адарваных зямель пачыналася з уніфікаиьп кіравапня, укаранення вярхоунай юрьісдьікцьіі, селектыунага секвестру і канфіскацьій уладанняу і сартьіроукі шляхты на аснове рзвізскага цэпза. захавання існуючай саслоунай структуры, замены спаборніцкай сістзмьі судаводства на прыказную.

Больш рашуча русіфікацьійньї характар сваіх мерапрыемствау царызм прадзманстравау на тзрьіторьіі першага падзелу у выглядзе Г'енсраіьмага межавання, нежаданні адкрыта прызнааь правадзейнасць Статута ВКЛ, у спробах напрамую распараджацца прьігонньїмі праз іх рзлігійную канверсію.

9. Далучамыя землі захавалі у імперьіі статус прьівілеяваньїх тэрыторый у вьініку чаго іх сацыяльна-прававая уніфікацьія з унутраньїмі губерніямі Расіі расцягнулася у марудны працэс. Гэты статус, між іншьім, абумоулены нецярпімасцю улад да яурзяу і саслоуным пратзкцьіянізмам царызму, у тым ліку адносна прапінацьіі на далучаных землях.

Асабістьі уклад суіскальніка. Увесь аб’ём даследавання па тзме дьісертацьіі выкананы аутарам самастойна на аснове сістзматьізацьіі, аналіза і публікацьіі пераважна малавядомых крьініц з улікам набыткау гістарьіяграфіі.

Апрабацыя вьшікау дьісертацьіі. Асобныя сюжэты працы

дакладаїїіся на 2 міжнародних сімпозіумах гісторьїкау, 7 міжнародних павукових канферзнцыях, 2 рзспубліканскіх навукова-метадычных і З рзспубліканскіх навуковых канферзнцыях.

Апублікаванасиь вьінікау даследавання адлюстравана у выглядзе З зборнікау дакументау (агульны аб’ём 29,7 арк. без сааутарства), 6 манаграфій (агульны аб’ём 62,5 арк. без сааутарства), 187 артыкулау (агульны аб’ём 28,1 арк., у тим ліку 8-у зборніках, 38-у часопісах, 3-у зборніках канферэнцый. 138 -у энцыклапедычных виданнях).

Структура і аб’ём дьіссртацьіі. Дысертаиыя прадстауляеииа вьінікам абагульнення прац аутара. Яна складаецца з уводзін, агульнай характарьістьікі, пяці глау, заключзння, спіса выкарыстаных крьініц (332 нанменаванняу). Тзкст працы складає 180 старонак, з якіх 17прыпадае на спіс крьініц.

АСНОУНЫ ЗМЕСТ ПРАЦЫ

Ва уводзінах адзначаецца эпахальнае значэнне падзелау Рэчы Паспалітай у далейшым лесе усходнееурапейскіх народау, з-за чаго паустае задача аддзяліць фактичную природу падзелау-далучзння ад іх напластаванняу і кан’юнктурных інтзрпрзтаиьій. Асабліва гэтатычыцца канкрзтна-гістарьічнага аналізу характара інкарпарацьіі беларускіх зямель у склад Расінскай імперьіі.

Першую главу дьісертацьіі складає гістарьіяграфічньї і крьініцазнаучьі агляд. У першым раздзеле разглядаюцца працы канцэптуальнага характару па тзме даследавання. Адзначаецца, што класікі рускай дваранска-буржуазнай школы гісторьїкау (С.Салауёу, М.Чачулін, В.Ключзускі, М.Дубровін. Дз.Главайскі, М.Кастамарау, М.Карзеу. П.Шчабальскі, П.Аляксандрау і інш.) адносілі да причин падзелау Рзчьі Паспалітай рзлігійньї фанатизм палякау, неабмежаваны праізвол шляхты і магнатау, уціск адзінаверних сялян. выбарнасць каралёу і вольнае галасаванне на сеймах і сейміках. Гэтыя гісторьікі сфармуліравалі две дылемы, з якіх потым не змагла вьібіцца і савецкая навука.

Па-псршае, на іх думку, Польшча заняпала ад уласнай анархіі, якую не маглі адолець ніякія рэформы. Адкак пры гэтым сцвярджаецца, што свабодалюбівьі паляк «уступил только силе», а гэтай аздарауленчай сілай быу толькі расійскі абсалютызм. Па-другое, падзелы Рэчы Паспалітай і далучзнне яе зямель да Расійскай імперьіі гісторьікі лічьілі справядлівай справа» уз'яднання пад згідай царызму карзннарускіх зямель з адзінаверньїмі і зтнічна-роднасньїмі народамі. Аднак тут жа заяуляецца, што гэтую нацыянапьна-дзяржауную мэту Расія рзалізоувата пад націска.м і у інтарзсах Прусіі. Ма падобных хістскіх падставах трымаецца зараз версія падзелау у працы П.Стзгнія. Бадай што адзін Б.Носау спрабуе вьівесці гісторьію польска-расійскіх стасункау часу першага падзелу з патону ангажываных падыходау.

Класікі польскай гістарьіяграфіі 19—пачатку 20 стст. (У.Канапчьінскі, Ф.Сміт, М.Бабчьшскі, Ю.Шуйскі, Т.Пражмо^хкі, І.ІСрашзускі, З.Лікоускі,

В.Шчьігельскі , У.Смаленскі і інш.) таксама тлумачьілі падзенне Рэчы Паспалітай яе косным ладам, непридатним для рэфармавання, неабмежаванай

сваволяй шляхты і магнатау, выбарнасцю каралёу і адзінагалоссем на сеймах і сейміках, якія прьіводзілі да стагнацьіі і замежнага умяшання. У цэнтры дьіскусій польскіх гісторьїкау апынулася пытанне аб шансах узброенага супраціулення і здольнасці краіньї выжыць пры саслоунай самаупзуненасці шляхты у дасканаласць існуючага ладу і яе разліку на абароненасиь рзспублікі узаемным саперніцтвам суседзяу. Большасць даследчыкау новага пакалення (У.Калінка, А.Замойскі, І.Лоек, І.Міхальскі , І.Скауронак, Р.Арлоускі. Г.Масціцкі, О.Рудзянскі, Р.Лашзускі, Р.Хаецкі, С.Раствароускі, Л.Вегнер. Л.Кандзеля, В.Філіпчьік, Г.Томчык, А.Чая, С.Зялінская і інш.) прьіклалі шмат намаганняу, каб пераканаць у здольнасці рзспублікі адрадзіцца на шляху рэформ, асабліва з часоу Чатырохгадовага сейма 1788-1792 гг. Правал гэтых рэформ, як і паустання 1794 г., яны тлумачаць саслоуным згаізмам шляхты, непаслядоунасцю рэфарматарау, здрадніцтвам злітьі разам з каралём С.Панятоускім, нявыгадным збегам міжнародних абставін.

Пьітанні падпарадкавання далучаных зямель Рэчы Паспалітай уладам Расіі цікавілі галоуным чынам расійскіх гісторьїкау. Якы бачьші пазітьіунасць далучэння у аб’яднанні царызмам карзннарускіх зямель з адзінаверцамі, пры тым ігнаруючьі прымусовы бок саміх падзелау і гвалтоуную канверсію уніятау у праваслауе. В.Сямеускі, П.Жуковіч, У.Лехтанен спрабавалі раскрыць характар перабудовы адміністрацьіі і суда на абшары першага падзелу праз памеры секвестру і канфіскацьій уладанняу, укараненне агульнаімперскіх законау і кіравання. Савецкія гісторьікі (У.Пічзта, П.Лойка, В.Чапко і інш.) падтрьімалі галоуныя пастулаты папярзднікау адносна справядлівасці далучзння ужо у святле марксісика-ленінскай канцзпцьіі аб прагрзсіуньїм значзнні уключзння беларускіх зямель у расійскі рынак. Найноушыя працы С.Таляронка, А.Філатавай, В.Шаукапляс, М.Нікіціна, Т.Макаравай, В.Шведа закранаюць пьітанні палітьікі царызму на далучаных землях без іч характарьістьікі на абшарах кожнага з падзелау, фрагментарна, пераважна у адносінах да сацьіяльна-канфесійнай структуры насельніцтва, або вырашаюць гэтыя пьітанні на глебе традыцыйных палажэнняу і кампіляцьій. Сучасным аутарам вельмі бракує архіуньїх вышукау пры асвятленні сферы, тзмпау і шляхоу інкарпарацьіі беларускіх зямель у Расійскую імперьно. Абазначаныя праблемы у сувязі з гэтым пастаулены у якасці задач дадзенай дьісертацьіі. Пры гэтым аутар імкнууся разглядаць падзелы-далучэнне у іх канкрзтна-храналагічнай узаемасувязі у адрозненне ад сваіх папярзднікау.

У другім раздіеле першаіі главы раскрываецца крьініцазнаучая база дьісертацьіі. Яе найперш склалі багатьія архіуньїя фонды Архіва знешняй палітьікі Расійскай імперьіі (АЗПР1), якія бьілі адкрыты для даследчыкау толькі пасля 1991 г., што дазваляе упершыню увесці у навуковы абарог прынцыповыя дакументы царскай дьіпламатьіі адносна сутнасці дьісідзнцкай справы, мзіау і здзяйснення усіх падзелау Рэчы Паспалітай. Ваенна-сілавьі бок расійскай палітьікі пры падзелах і далучзнні разглядауся па фондах 41, 52, 119 Ваенна-падліковага архіва Расійскага дзяржаунага ваенна-гістарьічнага архіва (РДВГА). З Расійскага дзяржаунага архіва старажытных актау (РДАСА) браліся матэрыялы фондау Сената (248, 284), Межавой канцьілярьіі (1300, 1319, 1355,

1356), Вярхоунага лраулення (6), Кабінета Кацярыны 11 (10).

Дзяржархіва (12), Сакрэтнай зкспедьїцьіі (7), Варанцовых (1261), якія дазвапяюць асвятліць маладаследаваныя питанні унутранай палітьікі царызма на далучаных землях. Фрагменгарныя звесткі па тэме працы аутар брау у Расійскім гістарьічньїм архіве (РГА), у рукапісньїх зборах Расійскай дзяржаунай бібліятзкі (РДБ) і Дзяржаунага гістарьічнага музея у Маскве (ДГМ). Салідную аснову матэрыялау адносна сеймікау і канфедэрацый ВКЛ, іх праграм, персанальнага складу удзельнікау, маёмасных пранэсау вакол падараваных сялян, рзгламентацьй іх павіннасця^, укараненні расійскай адміністрацій і рзарганізацьіі судаводства на далучаных землях аутар склау з 77 фондау розных судовых устаноу ВКЛ Нацыянальнага гістарьічнага архіви Беларусі (НГАБ). Да гэтага можна дадаць 7 фондау вышэйшых органау расійскай адміністрацьіі Полацкай, Магілеускай, Мінскай і Слонімскай губерняу.

Гэтыя архіуньїя крьініцьі дэталёва распрацаваны у аутарскіх публікацьіях. што дазватяе засяродзіїша на іх канцзлтуальных вызначэннях.

Другая глава прысвечана абставінам першага падзелу Рэчы Гіаспалітай на беларускіх землях ВКЛ. У першым раздзеле разглядаецца барацьба за гегемонію у ВО Расіі і яв памагатых з кола мясцовай арьістакратьіі. Вьітокі гэтай барацьбы цягнуцца з Сямігадовай вайны 1756-1763 гг., калі праходы рускіх войскау абвастрьілі увесь комплекс праблем руска-польскіх адносін. Пры задаватьненні крыуд ад праходау рускіх войскау фошы Пецярбурга аселі виключна у кішзнях купкі магнатау. У гэты момант віленскі іераманач Ф.Левантовіч абвінаваціу пенярбургскія вярхі у занядбанні лёсу праваслауных ВКЛ і раіу ужыць праходзячыя войскі для звароту адабраных каталікамі і уніятамі цэрквау. Гэты намер быу падтрыманы у 1763 г. у плане маланкавага адрыву у імперьио усходняга абшару ВКЛ. Аднак Пецярбург рашыу распараджацца справамі усёй Рэчы ГТаспалітай праз узвядзенне у і 764 г. на трон залежнага ад сябе каратя С.Панятоускага.

Разам з ім да улады у ВКЛ прыйшла партыя Масальскіх—Агінскіх, якія канфіскаваті і разабралі з дапамогай рускіх войскау маёмасць павержанага вілснскага ваяводы К.Радзівіла.

С.Панятоускі паспрабавау правесці пры абапоры на Расію аздарауленчыя рэформы шляхам увядзення прынцыпа большасці галасоу на сеймах і сейміках. Гэта папічьілі у Пецярбургу крокам да самадзяржау’я караля, а таму рашьілі увесці у сейм лаяльных сяброу з ахвяр рзлігійнай дьіскрьімінацьіі (дьісідзнтау) аля надзейнага кантролю падзей. Шпяхецкія сходы ВКЛ пры выбарах паслоу на сейм 1766 г. патрабавалі замацаваць у дзяржаве пануючы статях кататіцтна у неразрьіунасці з уніяцтвам. Яны загадалі паслам не дапушчаць прыгонных-уніятау да раунапрау’я. Сейм 1766 г. адхіліу дьісідзнцкую справу.

Тады Кацярына 11 загадала свайму паслу М.Рзпніну стварыць у Слуцку канфедэрацыю дьісідзнтау княства, якая аказалася малапікай, непрадстаунічай і аб’ектам знявагі кататіцкай большасці. Гзта прьімусіла Кацярыну П злучьшь \ агульную канфедэрацыю усіх ворагау каралеускіх рэформ, саступіушьі новым саюзнікам дамаганне грамадзянскіх правоу для дьісідзнтау. Пры гэтым зніятау

было вырашана замоучыць да выгаднага часу. Пецярбург рашыу і дапамогай часовых саюзнікау заканадауча замацаваць свае дамінаванне у Рэчы Паспалітай у выглядзе пратэктарату (апекі) над існуючим ладам .

Генеральную канфедэрацыю католікау ВКЛ узначалілі прьіяцелі апальнага К.Радзівіла, а ён сам у чзрвені 1767 г. быу абвешчаны у Радаме маршалкам Генеральнай канфедзрацьіі Кароны і ВКЛ. Радзівіл вярнху адабраную маёмасць без усякага суда і атрымау дауно “вожделенное самовластие”. Рзпніну удалося стрымаць яго спробу дзтранізаваць караля з дапамогай камісіі па разліку прзтзнзій з раней узвьішаньїмі праціунікамі князя. Сейм 2 касфьічніка 1767 г. пад старшынствам таго ж Радзівіла назвау расійскія войскі сяброускімі і вылучыу паунамоцную дэлегацыю для зацвярджэння з М.Рзпніньїм непарушнасці існуючага ладу пад пратэкцыяй Расіі. Дэлягацыя 24 лютага 1768 г. скасавала усе дьіскрьімінацьійньїя пастановы адиосна праваслауных і дазволіла разабраць усе працэсы аб змене веры і перахода.ч цэрквау у змешанай камісіі.

Рзпнін прама гаварыу, што расійскую апеку ухваліла усяго 20 вяльможау без ведама сейма і што з іх дапамогай ён перакрыу у кардынальных законах рзспублікі назаусёды шлях такому каралю, які б задумау “самовластным самодержцем сделаться”. У вьініку гэтай часовай змовы Расіі і арьістакратьіі ВКЛ Рэч Паспалігая апынулася у васальнай залежнасці ад волі Пецярбурга, а кароль і удзельнікі сейма аказаліся аб’ектам гневу і пометы.

У другім раздзеле главы разглядакшца падзеі узброенага руху у ВКЛ супраць караля, Расіі і яе памочнікау на мінульїм сейме.Першы ачаг паустання у Бары на Украіне быу адразу падаулены рускімі войскамі. У ВКЛ канфедзрацьіі супраціулення узніклі у верасні 1768 г. у 8 цэнтрах, аднак яны таксама бьші разагнаны. їх лідзрьі сабраліся пад ахову нясвіжскага замка, аднак К.Радзівіл выдау іх расійскаму камандаванню, а сам змігрьіравау. Радзівілауская камісія была распушчана, што справакавала чарговы перападзел яго маемасці у выглядзе рабауніцкіх наездау. За барчан заступіліся Турцыя, Францыя, Аустрыя і канфлікт стау міжнародним. Лідзрьі Бара спрабавалі тайна згуртаваць паустанцкі рух у княстве у Генеральную канфедэрацыю Кароны і ВКЛ, якую, нарэшце, абвясцілі у лістападзе 1769 г. Яны сталі насылаць у ВКЛ дьіверсійньїя атрады дія грабяжу уладанняу караля і яго стауленікау. Расія граміла дыверсантау-партызан паасобку. Аднак ёй самой не удавалася скалаціць у сваю падтрымку такую канфедэрацыю, якая б была правамоцная склікаць прьімірзнчьі сейм.

Бясплённыя траты грошай і рэкрутау на падауленне вьгзваленчага рух\ прьімусілі Пецярбург адмовіцца ад сванго абавязацельства сцерагчы тэрыгарыяльную цэласнасць Рэчы Паспалітай. Абвяшчэнне лідзрамі Ьара у красавіку і жніуні 1770 г. караля нізложаньїм , падштурхнулі Пецярбург уступіць з канца 1770 г. у тайныя перамовы з Прусіяй аб падзеле рзспублікі. Сюды бьілі уведзены дадатковыя войскі для поунага разгрому канфедэратау і прэвентыунай ансксіі усходняга абшару ВКЛ. Царскі савет 2 жніуня 1771 г. распасцёр абсяг свайго набыцця да рэк Дзвіна і Днепр над зачзпкай

задавальнення старадауніх прзтзнзій і пад выглядам утаймавання так званай анархії Рэчы Паспалітай.

Прадухіліць няумольны падзел спрабавау гетман княства М.Агінскі. З дапамогай Масальскіх єн сабрау у Целяханах літоускае войска, аднак 22 верасня 1771 г. быу разбітьі пад Стваловічамі. Адначасова з ім спрабавау узняць на паустанне усходнія павеїьі княства пасланы туды ковенскі падчашы Ш.Касакоускі. Прымусовыя рзквізіцьіі і мабілізацьіі у Беларускую дьівізію не прьінеслі яму масавай падтрьімкі шляхтьі. Касакоускі адступіу і быу разбітьі 5 лістапада на мяжы Гродзенскага павета. 28 лістапада расійскія генералы далажьілі у Пеиярбург пра поунае скарзнне узброенага супраціулення у ВКЛ, а у лютым 1772 г. прьіступілі да збору петыцый шляхецкіх сходау усходнебеларускіх зямель аб іх паслухмянасці Расіі.

Усе гэта дазволіла Расіі, Аустрьіі і Прусіі завяршьщь узгадненне сваїх анексій у Рэчы Паспалітай і падпісаць 5 жніуня 1772 г. канвенцыю аб яе першым падзеле.

'Грзці раздзел главы распавядае пра ход і рашзнні сейма 1773-1775 гг.. які узаконіу вьінікі першага падзелу.

Сцэнарый гэтага сейма быу дакладна распісаньї кірауніком дьіпламатьіі Расіі М.Паніньїм з прад’яуленнем рзспубліцьі прзтзнзій у памеры 21 млн.руб. Г1ад шантажом пашырэння захопау трох манархау, пароль С.Панятоускі склікау у красавіку 1773 г. шляхту на выбары у сейм. Большасць паслоу ад ВКЛ атрьімалі наказы вьідаліць чужаземныя войскі, бараніць цэласць краіньї і не удавацца ні у якія перамовы звыш прадпісанага у інструкцьіях сеймікау. Сейм адкрыуся у зборы 144 паслоу 19 красавіка. Ён адразу асудзіу канфедэрацыю і 10 мая вылучыу амаль палову паслоу у паунамоцную дэлегацыю на перамовы ч трыма агрзсарамі. Паміж 21 жніуня і 18 верасня дэлегаиыя састу'піла тым забраныя землі і адраклася навекі ад правоу на іх. 28 верасня сейм аднагалосна ратьіфікавау падзельчыя дагаворы і быу адтзрмінаваньї да 22 студзеня 1774 г. для распрацоукі новага ладу краіньї пад расійскай пратэкцыяй.

Пад час далейшых закулісних перамоу сеймавая дэлегацыя пагадзілася на кватзравакнс і харчаваннс расійскіх войскау узамен за скасаванне змешанай камісіі па разгляду спрэчак аб звароце праваслауных цэрквау. Рэч Паспалітая і Расія абавязаііся не ужываць войскау для пераводу вернікау на свой бок. Аднак уніятьі зноу бьілі замоучаны у узаемабавязанельствах. Для кіравання краінай паміж сеймамі была створана Пастаянная рада г.ры каралі, якая атрымала права пасылаць войскі у дапамогу судам пры рзалізацьіі іх дэкрэтау. Сейм упершыню на дзяржауным узроуні разглядау пьітанні аб пераводзе сялян і паншчыны на грашовы чынш у маёнтках скасаванага ордзна езуітау і у с> вя л са стварэннем .Адукацыйнай каміссіі для выхавання шляхецкай моладзі. Аднак большасць маёмасш ордзна трапша у ВКЛ у рукі 9 магнатау, а праекты вызвалення сялян звяліся да філантрапічньїх пажаданняу. Для папаунення ушчупленага скарбу ВКЛ сейм распачау люсграцыю уладанняу і дымоу >■ княстве, якая завяршылася 30 верасня 1775 г.

Вяртаннем Расіі апекі над усею Рэччу Паспалітай і саступкай усходнебеларускага абшару BKJ1 у Расійскую імперьію, сейм замацавау уяуленне аб добраахвотнасці і законнасці згаданых падзей.

Трэцяя глава адведзена аналізу палітьікі царызма на тэрыторьіі першага падзелу, якая была арганізавана у Поланкую і Магілеускую губерні. У першым раздзеле главы разглядаецца арганізацьія кіравання і судаводства у Беларускіх намесніцтвах (губернях) за часы панавання Кацярыны Н і дзейнасці тут яе намесніка З.Чарнышова.

Адпаведныя рзарганізацьіі прайшлі два этапы - да і пасля рзалізгшьіі губернскай установы 1775 г. Папярздні адміністрацьійньї лад быу адразу скасаваны, каб хутка насадзіиь рускую адміністрацьію. Спачатку царскі урад намагауся кіраваць цзнтралізавана і сваімі стауленікамі строга на вялікарасійскі узор у межах трохзвеннай сістзмьі (губерня-лравінцьія-павет).Урад прызначыу зверху у губернска-правінцьіянальньїя канцьілярьіі 1343 чыноу, якім процістаяла толькі 60 чал. мясцовых выхадцау. Царызм адразу забрау у сваю выключную кампетэнцыю усе крымшальныя працэсы.Ён таксама увёу апеляцыйны парадак у дзейнасць земскіх судоу разам з рзвізскім (маёмасным) цэнзам пры выбарах на судовыя пасады. Гэта выключала ранейшы спаборніцкі прынцып судаводства і зрабілаяго залежным ад вярхоунан адміністрацьіі.

Адхіленне мясцовага панства-шляхты ад распарадчых функций выбухнула у 1776-1777 гг. канфліктам. У 1778 г. самадзейнасць ранейшых шляхецкіх сходау была скасавана і уведзена цзнтралізаваная сістзма выбарау ва усе саслоуна-прадстаунічьія структуры губерняу. Па вьініках гэтых выбарау % дзвюх губернях на 324 назначаныя зверху асобы прьіходзілася ужо 870 мясцовых прадстаунікоу, якіх прапускалі на пасады праз сіта спецыяльнага цьірьіманіялу. Мясцовая знаць сцішьіла фронду, як толькі атрымала тады ж без выбарау званні расійскіх чыноу у адпаведнасці з Табеллю аб рангах 1722 г.Пры далейшых выбарах мясцовыя выхадцы свядома інтзгруюцца ва уладныя структуры дзеля набыцця правоу расійскага дваранства і магчьімасці набыць прыгонных сялян на дзяржаунай службе. Гэта паступова прывяло да запаунення вакансій разначьінцамі і дазволіла ураду перайсці да прымусовай ратацьіі кадрау служачых.

Пры рзалізацьіі установы 1775 г. урад адмовіуся ад спроб спалучэння у межах Пскоускай губерні тыпова рускіх і мясцова-“польскіх‘’ парадкау. Пры адкрьшці у 1778 г. Полацкага і Магілеуската намесніцтвау урад цапкам перайшоу да двухзвеннай сістзмьі упраулення (губерня-павет). Уся судовая сістзма па вертьїкалі падпарадкоувалася кантролю Сената, дзе спрабавалі узгадніиь мясцовае права з расійскім. Аднак Кацярына II не прызнапа п\'блічна правадзейнасць Статута BKJ1, паколькі ужо замацавала напярздадні верхавенства агульнаімперскага заканадауства. У вьініку гэтай дваістай палітьікі новаутвораныя губерні набьілі у імперьіі асобны тэрытарыяльны статус, што абумовіла маруднасць іншьіх сацыяльных мерапрыемствау.

У другім раздзеле главы асвятляюцца урадавыя акцьіі адносна розных сацыяльных колау у пытаннях падаткаабкладання, правоу стану, канфесійнай прьіналежнасці, харчовага утримання войскау.

Першыя агульныя мерапрыемствы праводзіліся

З.Чарнышовым аператыуна праз апісанне тэрыторьп, рзвізію і ападаткаванне насельніцтва. Рзвізія 1774 г. вьісветліла, што 62% прыгонных належыла панам. 8% - духавенству і трэць - дзяржаве. Большасдь прьіватнауласніцкіх сялян знаходзілася на паншчыне, з чаго винікае, што фальварачна-паншчынная эксплуатацыя не была новаувядзеннем Расіі. Тым не меней, урад адразу забрау шляхам секвестру палову зарзгістраванага сялянства, а Кацярына II за час свайго царавання раздала палову секвестраваных душ рускім дваранам і чьіноунікам. У 1782 г. яны трьімалі на Беларусі каля трэш зямлі і сялян.

За усі.мі насельнікамі захоуваліся ранейшыя саслоуныя правы. Аднак з 1773 г. шляхта мусіла дакументатьна падцвердзіць свае непадаткавае становішча, што паклала пачатак разбору яе правоу. Беларускія землі засталіся базай харчавання расійскіх войскау, для чаго бьілі створаны пастаянныя правіянцкія склады. З-за боязі уцёкау сялян за мяжу, урад не уводзіу да 1794 г. тут рэкрутчыны і камплектавау вайсковыя адзінкі шляхам вярбоукі вольных людзей і уцекачоу. На такіх жа пачатках у 1784 г. стварьіліся 3 шляхецкія харугвы. З-за дарагавізньї утримання, яны існаваті на паперы у колькасці 664 чат. Размешчаныя войскі з’яуляліся значны.м спажыуцом хлеба, а таму служьілі істотнай крьініцай развіцця панскіх фальваркау.

Царызм адразу адсзпаравау уніяцкую духоуную ієрархію ад катапіцкай і тым самым развязау сабе рукі для абарачзння уніятау у праваслаус. Першыя захады праваслаунага уладьікі Г.Каніскага у гэтым накірунку у 1773-1776 гг. не мелі плену, бо урад вяртау секвестраваныя уладанні ранейшым панам за вернападданую прысягу. У 1780 г. пасада уніяцкага мітрапапіта аказапася вакантнай, пасля чаго урад павёу імклівую атаку на уніяцтва. На працягу наступних 4 гадоу яму удапося аправаславіць 80 прыходау (цэрквау) з 123 тыс. вернікау. Аднак патова прыходау застапіся уніяцкімі па розных прычынах. Сярод іх рашаючьімі бьілі прымус і няздольнасць урада забяспечыць кожною прыходскую царкву абяцаным выдзелам у 33 дзес.зямлі у ходзе Генератьнага межавання 1782-1785 гг. Таму царизм перайшоу ад палітьікі знішчзння уніяцтва да аховы яго дзеля беззваротнасці вьінікау канверсіі і недапушчэння адваротных рухау. У вьініку згаданых мерапрыемствау царскаму ураду не удаїося прадставіць даіучаньїя землі спрадвек рускімі, населеньїмі адзінавернікамі праваслаунага вызвання.

У трзцім раздзеле главы разглядаецца урадавая патітьїка адносна яурзяу дапучаных зямель. Насуперак дэкляратыунаму абяцанню аб іх праве карыстацца набьітьімі правамі “по всему пространству Российской империи”, намеснік З.Чарнышоу у канцы 1772 г. забараніу яурэям уязджаць углыб Расіі. Ён зьіходзіу пры тым з інтарзсау аховы расійскай дзяржавы ад вольнага вінакурзння, якое, як тады лічьілі, цаткам знаходзілася у руках яурзяу і служила криніцай галечы сялян. Урад таксама вылучыу яурзяу у асобную падаткавую групу пад са.макіраваннем кагаїау, уладу якіх размеркавачі на нарадзе у Полацку у 1773 г. У датейшым, пры стварзнні новых павяювых цзнтрау беларускіх губерняу, паміж магістратамі і памешьїкамі разгарэлася барацьба за яурэяу-падаткаплацельшчыкау, паколькі апошнія у сваей масе

толькі фармальна бьілі прьтісаньї да гарадоу, а у сапрауднасці пражьівалі на вёсках. Большасиь яурэяу памкнулася вырвацца з-пад кругавой парукі кагалау пал уладу агульнасаслоуных устаноу.

У 1779 г. урад дазволіу яурэям запісвацца у гарадское мяшчанства і купецтва. Аднак хрьісціянскія магістра™ не дапусцілі яурэяу да раунапраунага удзелу у гарадскім самакіраванні і абмежавалі іх прадстауніцтва дьіскрьшінацьійнай квотай. Дваране разам з магістратам! узвалілі віну за голад сялян на яурэяу, а новы намеснік П.Пасек у 1783 г. загадау вьіселіць яурэяу з вёсак у гарады. Тады у 1785 г. дэлегаты ад кагалау паскардзіліся у Сенат, які у 1786 г. ураунавау яурэяу у выбарчых правах з хрьісніянамі. Аднак улады гт-ранейшаму замоучвалі пра правы яурэяу карыстацца ладобным дазволам ва унутраных губернях Расіі.

У гэты час узрос гандлёвы дысбатанс імперьіі і яурзі апьінуліся у зпіцзнтрьі безвьініковьіх следствау вакол фальшываманецтва і кантрабанды на сухапутных мытнях, у тьім лік'у талачынскай. Яурэяу абвінавацілі у

дзмпінгавьім гандлі забароненым таварам у Маскве і падрыве расійскіх фінансау, хаця рзвізія вьіявіла запісаньїмі у маскоускае і пецярбургскае купецтва толькі 4 яурэяу. У 1789 г. урад намерыуся перыядычна рзвізаваць гандлёвыя цэнтры Расіі для выкрыцця кантрабанды. Г эта напалохала расійскае купецтва, асабліва маскоускае, якое клапацілася пра сваё манапольнас становішча тут. Па хадайніцтву маскоускіх купцоу урад у 1791 г. афіцьійна і капчаткова дазволіу яурэям жыць, гандляваць і карыстацца купецка-

мяшчанскім званнем толькі у межах беларускіх намесніцтвау. Так была

усталявана знакамітая мяжа аселасці. З прыведзенага вьінікае, што далучаныя

землі Беларусі набьілі у імперьіі нераунапрауны, асобны тэрытарыяльна-прававы статус па факту населенасці іх яурзямі і дьіскрьімінацьійньїх адносін да іх.

У чацвёртай главе аналізуюцца сацьіяльна-палітьічная працэсы на беларускіх землях ВКЛ пасля першага і пад час другога падзелу Рэчы Паспалітай. Псршы раздзел главы адведзены высвятленню пазіцьіі шляхты адносна рэформ існую чага ладу пад пратэкцыяй Расіі і у рамках інстьітутау, створаных сеймам 1775 г.

Гэты сейм замацавау у дзейнасці шляхеикіх сеймікау фундаментальны прынцып шляхецкай дэмакратьй - вольны голас. Выбары паслоу на сейм 1776 г. на аснове гэтага правіла прьівялі да расколу шляхты у пьітанні адказнасці за мінульї падзел. На іх прагучалі галасы адасобіць ВКЛ ад Кароны пры вьізначзнні падаткау, скасаваць карапеускія раздачы і публічнае утрымание "заслужаных людзсй”. Шэраг сеймікау даручьілі паслам абдумаць грамадзяпскі кодэкс з ясным акрзсліваннем прарэгатыу станау і мясновых судоу. Карыстаючыся гэтым, кароль даручыу канцлеру А.Замойскаму распрацаваиь такі кодэкс напрыканцы выбарау на чарговы сейм 1778 г. Замойскі сярод розных навацый увёу кримінальную адказнасць ураднікау за забойства селяніна, што пярэчыла нормам Статута. Сеймікі ВКЛ тут жа сталі гарой за недатыкальнасць яго нормау і сфармулявалі комплекс патрабаванняу адносна непахіснасці самой уніі 1569 г. Сеймы 1778 і 1780 гг. адверглі кодэкс

Замойскага разам з татальным непрыняццем усякай рэгламентацьи прыватна-прававой сферы.

Аднак багночыя праблемы застався. Літоускія сеймікі на выбарах 17821784 гг. зноу вярнуліся да праектау паправы судова» справядлівасці у княстве. Такую паправу яны бачьілі у ліквідацьіі шматлікіх урадавых камісій пад заявь; аб небяспечнасці замахау карачя на рзспубліканскія свабоды. С.ГІанятоускі у 1784 г. склікау сейм у Гродна, дзе абяцау не парушаць прьівілеяу княства з часу самой уніі яе з Каронай. Тым не меней, на наступных сходах літоуская шляхта вярнулася да патрабаванняу альтэрнатывы кожнага трэццяга сейма у ВКЛ. На сейміках 1784-1786 гг. гучалі просьбы стварьшь 2 трибуналы, палюбоуныя суды розных узроуняу і кампетэниьп, павялічьіць плату войску осі ападаткавання шляхецкіх уладанняу, знішчьіць розныя дзяржауныя манаполіі і увесці свае, мясцовыя. Пры усіх навацыях, мясцовыя сеймікі не спьіняліся забараняць любую кадьіфікацьію права і заадно шукаць больш сггравядлівае.

Гэтыя хістанні сведчьілі пра немагчымасць нармальнага развіцця краіньї на шляху культа нязменнасиі «дасканалага» грамадскага ладу. З 1776 да 1787 гг усе сеймы прайшлі як вольныя, без зрыву. Толькі 8 сеймікау ВКЛ у гэты час вьібрапі падвоены склад паслоу, а значыць і яны адбьіліся. Прыведзенае дазваляе гаварыць, што так званая анархія на шляхецкіх выбарах не з'яулялася крьініцай фатаїьнага скону рзспубліканскіх свабод і самой Рэчы Гіаспалітай.

Другі раздзел главы прысвечаны звалюцьіі краіньї паміж сеймамі 17881792 гг. і 1793 г., якія звязаны павярхоуным характарам сацыяльных пераутварэнняу, а таму аб’ядноуваюцца назвай аксамітнай рзвалюцьіі. Эпагеем рэформ стата Канстытуцыя 3 мая 1791 г. Вялікага сейма, якая справакавала раскол у грамадстве. Гэта дазволіла Пецярбургу арганізаваць апазшыю у выглядзе Таргавіцкай канфедзрацьіі 1792 г. для рзстаурацьіі даканстытуцыйных парадкау і уласнага пратэктарату у рзспубліцьі. Адпаведныя прьігатаванні Пецярбург павёу з мая 1791 г. у выглядзе інтзрвенцьіі спеиыяльнага корпуса у падтрымку канфедэрацый пакрыуджанай навацьіямі шляхты. Такія канфедзрацьіі у ВКЛ ствараліся летам 1792 г. разам з нашзсцем расійскай арміі. Літоускае войска не здолела проиістаяиь агрзсіі і цаткам пакінула свой край. Пад заслонам інтзрвенцкага корпуса да улады у ВКЛ прыйшоу клан Касакоускіх, які пачау пераслед прьіхільнікау Канстытуиьп 3 мая.

3 канца снежня 1792 г. Пецярбург распачау сакрэтныя перамовы з Прусіяґі аб падзеле рзспублікі, а 13 снежня Кацярына И ухваліла новую мяжу набыцця Расійскай імперьіі на беларускай зямлі. Рзшткі рзспублікі пакідаліся у выглядзе буфера на выпадак вайны з Прусіяй. Кацярына П паабяцапа лілзр-ім Таргавіцкай канфедзраньіі самастойна уладкаваць лад ацателай рзспублікі за добраахвотныя саступкі загадзя анексіраваннх зямель Расіяй і Прусіяй Таргавічане не адважьіліся парушаиь тэрытарыяльную цзласнасць краіньї. Кароль С.Панятоускі згадзіуся склікаць сейм для легітьімацьіі падзелу з надзеяй захаваць будову краіньї нааснове нормау Канстьітуцьіі 3 мая 1791 г.

Такі сейм адбыуся у Гродна 21 чзрвеня і 23 лістапада 1793 г у прьісутнасці 12 сенатарау і 135 паслоу. Сабраныя з самага пачатку не жадалі працаваць пад кірауніцтвам скампраметаванай Таргавіцкай канфедзрацьіі і

аказалі супраціуленне пры вьілучзнні дзлегацьіі на перамовы з агрзсарамі. Шляхам арышту і шантажу расійскі пасол Я.Сіверс дабіуся вылучзння упаунаважаиай сеймавай дзлегацьіі, якая 22 ліпеня навечна саступіла у Расійскую імперьпо ужо акупіраваньїя ею землі. 17 жніуня адпаведмы дагавор ч Расіяй атрымау ратьіфікацьію сейма, пасля чаго апошні прьіступіу да распрацоукі повага ладу краіньї шляхам уніфікацьіі Кароны і ВКЛ, але ужо без прынцыпау канстьітуцьіі 3 мая. Кацярына II увогуле рашыла не звязвашіа прававьімі абавязацельствамі, атрымаушы ад сейма дазвол на пастаянную дыслакацыю сваіх войскау і кіраванне краінай праз адноуленую Пастаянную раду. 17 студзеня 1794 г. яна забараніла друкаваць усе пасгановы гродзенскага сейма. У вьініку удзельнікі сейма атрьімалі магчымасць рзабілітаваць уласныя ганебныя паводзіньї шляхам арганізаньіі узброенага паустання пад выглядам ахвяр знешняга гвалту.

У чацвертым раздзеле распавядаецца пра падпарадкаванне Расійскай імперьіі абшару другога падзелу Рэчы ГІаспатітай, дзе яшчз пад час гродзенскага сейма расійскія улады стварьілі Мінскае намесніцтва. З маяТ793 г. намеснікам тут стау сенатар Ц.Туталмін. Галоуны сэнс выкананых ім першых мерапрыемствау заключайся ва укараненні "человеколюбивого управления” длятаго, каб новападданыя самі прьізналі прычынай “отторжения” іх у імперьію папярэднюю анархію. Дзеля гэтага новы урад адразу забрау у сваю кампетэнцыю усе крьімінальньїя працэсы і увёу сваю вярхоуную юрысдыкцыю па апеляцьіі пакрыуджаных у Сенат. Судаводства пакідалася на ранейшых месцах, аднак з забаронай смяротнага пакарання і прымусовых наездау на упаданні. Статут ВКЛ пры гэтым адкрыта не фігуравау у якасці галоунага рэгулятара прававых адносін.

Праз секвестр і канфіскацьіі да кастрьічніка 1795 г. урад забрау у мясиовых памешчыкау і духавенства 22% іх прыгонных, з якіх прыкладна палову раздау у вечную спадчыну рускім асобам. Нязначным тэмпам адзяржаулення перашкаджаті найперш значныя даугі на прыватных маёнтках і боязь правакаваць сялян на імкненне вьізваліцца з-пад прыватнай залежнасці шляхам пераходу у казну. Адначасова урад старауся ускосна абмежаваць вотчынную уладу мясиовых паноу шляхам рзлігійнай канверсіі уніятау у праваслауе. Аднак пры гэтым войскі давялося кінуць на задушэнне паустання

1794 г. У вьініку уніяцтва засталося дамінуючьім па колькасці прыходау - 78° о усіх цэрквау намесніцтва.

Згаданыя акалічнасці абумовілі маруднасць пры уладкаванні Мінскага намесніцтва на аснове агульнаімперскіх штатау, да чаго Ц.Туталмін нрьіступіу толькі з мая 1795 г. Міискае намесніцтва было адкрыта 19 всрасня 1795 г. Назначзнні на судова-адміністрацьійньїя пасады тут адбьіліся пры захаванні фармальнай працэдуры выбарау кандыдатау. Ад выбарау была адхілсна чыншавая шляхта, якой дазвалялася выслужваць правы расійскага дваранства праз дакументатьны доказ свайго непадаткавага становішча. Усяго на долю мясиовых ураджэнцау выпала 500 штатных месцау з усіх 723, акрамя рускіх ваенных, якія меліся пры кожнай установе. Са студзеня 1796 г. намеснік пачау пераводзіць справаводства прысутных месцау нарускую мову.

У цэлым прыведзены матэрыял дазваляе гаварыць, што афіцьійная забарона рзалізоуваць рашзнні гродзенскага сейма разлічвалася Пецярбургам на тое, каб мець свабоду рук для укаранення агульнаімперскіх парадкау на тэрыторьп другога падзелу Рэчы Паспалітай.

У апошняй пятан главе аналізуюцца падзеі трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай і яго наступствы. Першы раздзел гэтан главы прысвечаны высвятленню асаблівасцяу паустання 1794 г. і барацьбы з ім у Літоускай правінцьіі. Новыя архіуньїя дакументы зыходзяцца з ужо апублікаваньїмі крьініцамі у тым, што паустанне рьіхтавалі магнацкія колы ВКЛ у цеснай каардьінаиьіі з паплечнікамі у Кароне, якіх узначаліу знакамітьі Т.Касцюшка. Аднак аналіз публічних універсалау вілснскай рады паустання не дазваляе гаварыць аб радьїкальнасці літоускага паустання, аб яго нацьіянальна-беларускім духу. Такое проціпастауленне было створана віленскім кірауніцтвам у выглядзе урачыстага павешання гетмана Ш.Касакоускага для дзманстрацьіі сацыяльнай роунасці. Гэты учынак стварыу віленскай радзе імідж паслядоунікау французскіх якабінцау і дазволіу магнацкаму асяродку кантраляваць падзеі. З другога боку єн спарадзіу часовы канфлікт з Т.Касцюшкам, які не жадау паутарэння масавага тэрору і клапаціуся пра прававую працэдуру пакарання здраднікау. Канфлікт быу уладжаны у; каниы мая шляхам стварэння у Вільні Цзнтральнай дзпутацьіі і парадкавых камісій. якія сталі дзейнічаць пад кантролем Касцюшкі і па аднастайных прынцыпач.

Расійскі урад адразу прадпрыняу карныя апераиьіі супраць паустання. хаця галоунакамандуючы М.Рзпнін разлічвау кінуць усе сілы на паустаушую тэрыторыю, тады як мінскі намеснік Ц.Туталмін непакоіуся пра бяспеку новаіі мяжы імперьіі. Аднак яны разам адназначна агітавалі сялян слухацца сваіх паноу. Віленскае кірауніцтва паустаннем, як і яго выканаучыя органы на месиах, доуга баяліся абвяшчаиь Паланецкі універсал Т.Касцюшкі. які дазваляу вызваляць сялян з прыгоннай затежнасці толькі са згоды валадароу і толькі на перыяд паустання. Уласнікі прыгонных не задаволілі паустанцкае войска у патрэбных рзкрутах, у вьініку чаго пацярпелі паражзнні дьіверсійньїя рзйды М.К.А.гінскага пад Дынабург і С.Грабоускага углыб Мінскай губерні. Рапарты расійскіх генератау паведамляюць аб гібелі у ЗО баявых сугычках на беларускай зямлі 7-8 тьіс.удзельнікау паустанцкіх выпрау. Усяго ж паустаниы страцілі у вайне 1794 г. амаль усю першапачатковую армію - II тьіс.чал.забітьімі і паюненьїмі.

Расійскія генералы зали і крывёю паустанне. Тым самым яны дапамаглі мясцовым панам захаваць існуючьі грамадскі лад і панаванне у ім усім, чю хавау у паустанні свой саслоуны прагматызм пад мішурнай дэкарацыя/і гучних лозунгау, патізьіятьічнага запату і зяычайнага прыстасавання.

У другім раздзеле главы разглядаецца ажыццяуленне апошняга падзелу Рэчы Паспаїітай паміж Расіяй, Прусіяй і Аустрыяй. Адзначаецца, что патаемныя перамовы паміж імі актыуна распачапіся у ходзе сумеснага падаулення паустання 1794 г. Пры гэтым кожны манарх імкнууся захапіць як мага больш тзрьіторьіі рзспублікі, што распатьвапа паміж імі зкспансіянішкі

пыл. Каб прадухіліць узаемную вайну, бакі дамовіліся канчаткова падзяліць Рэчы Паспалітую.

М.Рзпнін атрымау загад Кацярыны II вьїціснуць паустанцау за Неман над агонь прускіх гармат 18 жніуня 1794 г., адразу пасля захопу Вільна. Аднак ён не хацеу слепа выканаць загад з-за боязі агаліць тыл. У Пецярбургу пэупы час вагатіся. Канцлер А.Безбародка вьіставіу аргументы на карысць поунага знішчзння патітьічнага існавання рзспублікі. З студзеня 1795 г. Расія, Прусія і Аустрыя дамовіліся падзяліць Рзч Паспалітую пад зачзпкай няздольнасці палякау да самакіравання. 20 сакавіка 1795 г. Рзпніну загадані спрытна размясціць' свае паїкі на Бсласточчыне і пад іх аховай правесці размеркавальную мяжу з Прусіяй па лініі р.Буг - р. Свіслач - р. Неман і далей па старапрускай мяжы да Палангі. Аднак прускі манарх патрабавау вывалу рускіх войскау і прад’явіу прзтзнзіі на гродзенскае прадмесце. Ён нават дэ.чанстратыуна адвёу свае войскі з-пад Варшавы. Расійскія войскі самастойна занялі сталіцу, што дазволіла Кацярыне И дыктаваць уласныя умовы падзелу.

Першай з яе умовамі пагадзілася Аустрыя, з якой Пецярбург 3 студзеня

1795 г. заключыу адпаведны трактат. 13 кастрьічніка 1795 г. Кацярына II з незадавальненнем саступіла Беласточчыну Прусіі. Яна загадала Рзпніну зняць вызваляемы абшар на карту перад пагрозай немінучай вайны с Прусіяй. 16 студзеня 1796 г. расійскія войскі пакінулі Беласточчыну і размясціліся па лініі Кузніца-Кундзіна-Гродак і атрьіматі загад любой ианойтрымацца тут. У гзты ж дзень у Гродна прьібьілі прускія афіцзрьі для палявога размеркавання набьіццяу Расіі і Прусіі. Сумесная камісія разаслала тапографау для рзкагнасиіроукі мясцовасці, а 13 жніуня 1796 г. падпісата акт дзмаркацьіі мяжы, хаия бакі працягвалі спрачацца наконт утримання заточанага карамя і сплаты яго даугоу 21 лістапада 1796 г. усетры манархі канчаткова узгаднілі памеры сваіх захопау. Па суме усіх трох падзелау самыя буйныя набьщці дастатіся Расійскай імперьіі

- 463 тыс. кв. км з усіх 733 тыс. Апошні падзел Рэчы Паспатітай быу выкананы Расіяй, Прусіяй і Аустрыяй у выглядзе непрыхаванай узброенай афзсіі. На гэгы раз Кацярына II нават не клапацілася пра зтна-рзлігійнае апрауданне уласнай зкспансіі і пра абгрунтаванне адмаулення ад свайго абавязацельства сцерагчы тэрытарыяльную цэласнасць рзспублікі.

У заключним трзцім раздзеле главы аналізуюциа мерапрыемствы царскага урада па замацаванню апошняга абшару ВКЛ у сюадзе Расійскай імперьй. Ажыццяуляу іх камандуючы карньїмі войскамі князь М.Рзпнін.

Першачарговым крокам пры інкарпарацьіі яму ужо 16 верасня 1794 г. было загадана стварыць Вярхоунае літоускае прауленне з удзелам лаяльных діясцоізьіх стауленнікау. Дзеля гэтага 27 кастричніка была абвешчана амністьія паустанцам, што абумовіла маруднасць пры далейшай уніфікацьіі. З улікам паблаяслівасці да паустанцау, урад адразу ж вярнуу ранейшым ватадарам патову секвестраваных сялян і яму давялося распараджацца канфіскаваньїмі дзяржауньїмі уладаннямі - 23% усяго рзвізскага сялянства. На працягу 1795 г. патову гэтай колькасці урад раздау у вечную спадчыну рускім асобам, а астатніх сялян пакінуу ранейшым трьімальнікам да выкупу у казну.

Спачатку Рзпнін планавау гіадзяліць рзшткі ВКЛ на тры масткі або губерні - Віленскую, Гродзенскую і Ковенскую. Аднак перамагло жаданне сканцзнтраваць праулеине у руках адкаго намесніка праз бригадных і адстауных ваенных, якіх Рзпнін намячау увесці у склад кожнага суда. Пры гэтым намеснік настойвау на часовым дапушчзнні Статута ВКЛ у правапрьімяненні, хаця канцлер А.Безбародка не бачыу пагрозы самадзяржаую з боку спарахнелата заканадауства. Затым Рзпнін намеціу стварыць Віленскае і Слонімскае намесніцтвьі. Штат апошняга єн абвясціу 22 лютага 1795 г. на узор унутраных губерняу Расіі. Аднак недахоп сродкау на выкуп прьіватнауласніцкіх мястэчак пад павятовыя цэнтры дазволіу яму уладкаваць толькі вярхоуную адміністрацію і ніжнія судовыя месцы. З усіх 440 гіасад прьіблізна 120 ён хацеу раздаць мясцовым ураджэнцам. Позвы у земскія і гродскія суды з 15 лютага 1795 г. замяняліся іскамі, што дазволіла замяніць спаборніцкую сістзму судаводства на камандную з магчымасию рзвізіі рашэнняу судоу пад апеляиыяй Сената.

Завяршэнне пагалоунага перапісу насельнікау дапучанай прасторы у жніуні 1796 г. дазволіла Рзпніну ускласці утрыманне штатау на падаткавыя слаі сялян, мяшчан і яурэяу. У канцы верасня єн намеціу адчьініць Слонімскую губерню паміж 20-25 снежня 1796 г., аднак па-ранейшаму не жадау аддаваць мясцоваму панству-шляхце выбары у ніжнія земскія суды. 'Гакія выбары зусім не адбьіліся. Гзтаму гіерашкодзіла нечаканая смерць Кацярыны II, а таксами недавер да мясцовай шляхты. Ва урадзе шляхту лічьілі крьініцай паустанцкіх рухау і з улікам гэтага разглядалі праекты па яе высяленню на поудіень імперьіі.

Незавершанасць адміністрацьійнай перабудовы далучанай прасторы ВКЛ вьілілася у наступным у марудны працзс, які быу значна мадьіфікаваньї новым імператарам Паулам І.

У заключзшіі падсумаваны агульныя вьшікі даследавання, стаушыя асноуньїмі палажзннямі, вьінесеньїмі на абарону.

Класічньїя працы расійскай і польскай тістарьіяграфіі выводзяць скон Рэчы Паспалітай з канцзпцьіі анархіі або няздольнасці рзспублікі выжыць і мадзрнізавацца пры вьібарнасці каралёу і ііішьіх інстьітутау улады. З тзарэтычнага пункту гледжання гэтыя сцвярджзнні нелагічньїя таму, што пропілеглае самадзяржауе-абсалютызм з'яуляецца рзжымам заканадауча неабмежаванай сваволі. Фактычна гэтыя палажзнні бьілі сфармуляваны удзельнікамі падзелау для апраудання сваіх вялікадзяржауньїх мзтау. Нарзшие. галоуныя інстьітутьі шляхецкай дзмакратьіі у выглядзе сеймау і сеймікау функшляніравалі без зрыву іх вольнапратэстуючым голасам (ліберум веіа) увесь час падзелау да канчатковага скону Рэчы Паспалітай.

З улікам гзтага сукупнасць знешніх і унутраных прычын гібелі рзспублікі можна аб’яднаць тзрмінам гегеманізм. З трупы знешніх прычын - тэта прага да гегемоніі у Рэчы ПacпaJ^iтaй зацікауленьїх суседзяу, асабліва Расіі. З бок\ унутраных прычын - гзта такая ж барацьба за гегемонію у дзяржаве пзуныч магнацкіх колау пры абапоры на знешнюю дапамогу. Практичным

увасабленнем гэтага гегеманісіжага саюза з’яулялася прамая і закулісная роля клана Радзівілау у працэсе падзелау Рэчы Паспалітай.

1. Стратзгічнай мзтай сваей дьіпламатьіі у Рэчы Паспалітай з часу Сямітадовай вайны Расія ставіла заваяванне і падтрыманне тут уласнай выключнай гегемоніі. Пастаулены ёю кароль аказауся ненадзейным памочнікам, бо і Расія і каралеускія праціунікі аднолькава баяліся дапушчаць

С.Панятоускага да самадзяржауя абсалютысцкага тыпу. У гэтых жа мэтах яны разам процідзеялі рэформам караля шляхам маніпуляцьіі устойлівай сярод шляхты ідзалогіі дасканаласці існуючага ладу і яго абароненасиі агрзсіуньїмі сваркамі суседзяу. Вьінікам культу упадабанага ладу стау перманентны кансервагызм шляхты і раскол шляхецкіх канфедэрацый з іх большашю галасоу на варагуючыя партьіі [2, 6].

2. Вузасць сацыяльнай апоры прьімусіла Расію замаиоуваць сваё дамінаванне у Рэчы Паспалітай зброяй і з дапамогай ахвяр рзлігійнай дьіскрьімінацьіі, якіх яна збіралася увесці у сейм для надзсйнага кантролю за пераменамі. Стрыжнем дьісідзнцкай справы аказалася пытанне аб рзлігійна-грамадзянскім раунапрауі уніятау-прьігонньїх разам з іншьімі іншавернікамі. І у Расіі і у Рэчы Паспалітай пабаяліся прьіводзіць прыгонных да улады. Расія не здолела скарыстаць выгады свайго панавання для добраахвотнай канверсіі уніятау у праваслауе. Тым самым царызм сам жа абверг свой прапагандьісцкі пастулат аб рускай спаконвечнасці далучанай тзрьіторьіі па факту населенасці яе адзінаверцамі, якія імкнуцца пад царскую уладу і ёй падпарадкоуваюцца [6,

21, 23,24,31].

3. З часу навязвання свайго пратэктарату у 1768 г. Расія стала цалкам адказнай за тэрытарыяльную цэласнасць Рэчы Паспалітай і нясе галоуную адказнасць за яе расчляненне. Бясплённыя траты ваенна-фінансавьіх рэсурсау на падтрыманне гэтай гарантьіі і падауленне супраціулення ёй прьімусілі Расію пайсці на паслядоуныя раздзелы рзспублікі. Пры першым падзеле расійская дыпламатыя імкнулася атрымаць землі ВКЛ у кошт кампенсацьіі за беззьініковьія траты па падтрыманню свайго выключанага уплыву у Рэчы Паспалітай. Па другі падзел царскую Расію штурхала пагроза ад некантралюємьіх з.мсн у рэспублшы. Апошні падзел быу ажыццёулены шляхам непрыхаванай узброенай анексії пры падауленні паустання 1794 г. [2, 6, 27].

4. Барская канфедэрацыя 1768-1772 гг. стварала шанс узброенага вяртання краіне суверэштэту, аднак ён быу правалены рэтраградствам кірауніцтва і унутрьішляхецкім расколам. Магчьімасці заканадаучага рэфармавання краіньї у перыяд 1776-1792 гг. перашкодзілі саслоуныя прьім.хі шляхты і спекуляция на іх унутраных і знешніх кансерватарау. Паустаннс 1794 г. у ВКЛ завершила этап ‘’лагоднай” рзвалюцьіі без парушэння карэнных асноу грамадскага ладу, распачатай Вялікім сеймам. Яно планавалася і ажыццяулялася як супольны рух Кароны і ВКЛ. Часовы канфлікт паміж рэпянальным кірауніцтвам паустаннем не прьічьініуся да скону адзінай дзяржавы [6, 15, 25, 29, 31, 32,33].

5. На усім працягу разглядаемага перыяду шляхта беларускіх зямель усведамляла ВКЛ у якасці неад’еі\інай часткі (правінцьіі) адзінай рзспублікі без

спроб заканадаучага або узброенага адасаблення княства у якасці суверэннай дзяржавы. Культ аутаноміі ВКЛ на сейміках вьінікау з клопату аб самастойнасці пры выбарах уласнай судова-адміністрацьійнай сістзмьі органау улады перад пагрозай станаулення абсалютызму караля і насаджэння ім сваіх стауленнікау. Калектыуная згода шляхтьі на увядзенне замежных войскау і падзелы країн ы у выглядзе ухвал канфедэрацый, сеймау і сеймікау стварыда трывалы падмурак прапагандьісцкіх тэорый аб справядлівасці падзелау і добраахвотнасці пры далучэннях. З гэтага можна гаварыць і пра катектыуную адказнасць шляхты за падзелы [2, б, 8, ЗО].

6. Імперская Расія далучала да сябе землі ВКЛ частка мі без гісторьїка-дакументальнага абгрунтавання спадкаемства на іх. Розначасовасць дапучзння сведчыць пра кан’юнктурны характар узурпацьіі правоу на цэльны аб'ект падпарадкавання. які загадзя абвяшчауся карэннарускай спадчынай. Няудачы царызма з добраахвотнай канверсіяй уніятау у праваслауе дадаїкова абвяргаюць як прапагандьісцкія пастулаты аб справядлівасці ііадзела-далучэнняу [2, б, 9, 13, 15, 24, 31, 33].

7. Імперская Расія укараняла свой дыктат у рзспубліцьі пры усіх падзе^іах з папярздиім вьінішчзннем узброенага супраціулення. Да Расійскай імперьіі далучатіся загадзя заваяваныя землі, што знешне афармлялася іх добраахвотнай саступкай сеймамі Рэчы Паспатітай. Кожнае далучэнне адарваных зямель ВКЛ пачыналася з уніфікацьіі адміністраиьійнага кіравання і уьсаранення вярхоумай расійскай юрьісдьікцьіі па прынцыпах губернскай рэформы 1775 г. У склад абавязковых мерапрыемствау уніфікацьй уваходзілі селектыуны секвестр і канфіскацьіі уладанняу апазіцьіі, сартыроука шляхты на падставе рзвізскага цэнза з праверкай яе саслоуных прарэгатывау, дэкларатыунае захоуванне існуючьіх грамадскіх адносін, замена спаборніцкай сістзмьі судаводства на прыказную разам з адабраннем у выключную кампетэнцыю самадзяржауя Расіі усіх крьімінальньїх працзсау [2, 6, 7, 10, 11, 12, 16, 17, 28].

8. Найбольш выразна русіфікацьійньї характар сваіх мерапрыемствау царызм прадэманстравау на тэрыторън першага падзелу ВКЛ праз Генераіьнае межаванне фактычнага землеуладапня, у спробах напрамую распараджацца амать паловай адабранага у казну прыгоннага сялянства. Пры замацаванні на абшарах другога і трэцяга падзелау царскія улады імкнуліся цзнтралізаваць кіраванне без татальнай ломкі існуючага правапарадку, за выключэннем смяротнага пакарання і самавольных шляхецкіх паездау. Царызм не спяшауся таксама прымяняць тут выбарную працэдуру камплектавання распарадчых органау улады з улікам нядауняга вопыту барацьбы з шляхецкім рухам супраиіулення. Пакінуушьі большасць прыгонных у прыватнай залежнасці ад ранейшых паноу, царызм непазбежна абумовіу расцягнутасць працэса русіфікацьіі-уніфіканьїі датучаных тэрыторый [1,2, 4, 6, 7, 8, 9, 14, 16, 18].

9. Датучаныя землі Беларусі захавалі у Расійскай імперьіі статус прьівілеяваньїх губерняу на асаблівьім праве. Акрамя мауклівага прызнання Статута ВКЛ гэтаму садзейнічау факт населенасці беларускіх зямель яурзямі, якіх урад разглядау у якасці шкодных і дэструктыуных сіл. Мяжа аселасці яурзяу 1791 г. замацавата гэты асаблівьі прававы статус за беларускімі

губерня\п I зрабша IX жыхароу кераунапрауныли грамадзяна.\м

адзшай 1 недзя.гпмай 1мперьн. Тым самым царызм дадаткова абверг дэкляратыунасць уласных заяу пра прагрзаунае значэнне падзелау-далучэння беларусмх зямель да Расшскай (мперьи [3, 5, 6, 8,15,19,20, 21, 26].

СП1С АПУБЛЖАВАНЫХ РАБОТ ПО ТЭМЕ ДЫСЕРТАЦЫ1 Манаграфп:

1. Ашшчанка Я.К. Генеральнае межаванне на Беларусь - Мн.: Беларуская навука, 1996. - 166 с.

2. Ашшчанка Я.К.. Беларусь у часы Кацярыны II (1772-1796 гады). - Мн.:

Веды, 1998.-212 с. ’

3. Анищенко Е.К. Черта оседлости (Белорусская синагога в царствование Екатерины II). - Мн.: Арти-Фекс, 1998. - 160 с.

4. Ашшчанка Я.К. Генеральнае межаванне у Беларусь - Горкт-Магшёу: Выдав-ва аддзела культуры горацкага гарвыканкама, 2002. - 121 с.

5. Анищенко Е.К. Евреи Белорусской губернии. Исторический очерк и документы. - Мн.: Пейто, 2002. - 200 с.

6. Ашшчанка Я.К. 1нкарпарацыя. Лггоуская правшцыя у падзелах Рэчы Паспалггай. - Мн.: Хурсш, 2003. - 470 с.

Артикулы:

7. Ашшчанка Я.К. Перадумовы Генеральнага межавання Усходняй Беларуси/ Старой ю псторьн Беларуси Рздкал: М.П.М1хнкж { жш- Мн.: Навука \ тзхшка, 1992 - С. 49-55.

8. Ашшчанка Я.К. Пал1тычнае 1 сацыяльна- эканахпчнае становшча у складзе Расшскай ймперьп// Нарысы псторьн БеларуЫ/ Рздкал.:М.П.Касцюк (гал. рзд.) 1шш.-Мн.: Беларусь, 1994,-Ч. 1.— С. 267-280.

9. Аншчанка Я.К. Перавод беларусих ушятау у праваслау'е у 1781-1783 г.г.// 3 псторьн ушяцтва у Беларучп (Да 400-годдзя Брзсцкай уни)/ Пад рэд. М.В.Б1ча.—Мн.: НКФ «Экаперспектыва», 1996-С.-85-89.

10. Ашшчанка Я.К. Землеуладанне \ землекарыстанне еялян // Псторыя сялянства Беларуа ад старажытнасш да 1861 г./ Гал. рздкал.: Касцюк М.П. (старшыня) \ шш- Мн.: НКФ «Экаперспектыва», 1997,- Ч. 1. - С. 277-290.

11. Ашшчанка Я.К. Вайсковыя фарчнраванш на Беларус! пры Кацярыне \Ы Старонт ваеннай псторьн Бел ару с 1/Рэ дкал.: А. М. Л н \ шш.- Мн.: Б.в.,1998,-Вып. 2,—С. 6-13.

12. Ашшчанка Я.К. Камяральнае ашеанне - крынща па сацыяльна-зканам1чнай псторьн Усходняй Беларуа (1772-1774 гг.) //Вест' АН БССР. Сер.грамад.навук. - 1988. -№ 3. - С. 71-78.

13. Ашшчанка Я.К. 3 псторьн м!грацыйных працэсау на тэрыторьн Усходняй Беларуа у другой палавше XVIII ст. // Весш АН БССР. Сер. грамад. навук. -1990. -№ 5.-С. 57-64.

14. Анішчанка Я.К. Эвалюцыя структуры памешчыцкага

землеуладання і сялянскай землезабяспечанасці на Усходзе Беларусі у концы XVIII- сярэдзше XIX ст. // Весці АЛ БССР. Сер. грамад. навук. - 1991. - № I.

- С. 73-80. '

15. Анішчанка Я.К. Сеймавы праекг 1788 г. і яго рзалізацьія царызмам /' Весці АН БССР. Сер. грамад. навук. - 1991. - № 5. - С. 57-65.

16. Анішчанка Я.К. Першыя мерапрыемствы царскага урада у адносінах да дзяржаунага сялянства Беларусі (1772-1774 гг.) // Весці АН БССР. Сер. грамад. навук. - 1991,-№ 3. - С. 58-66.

17. Анішчанка Я.К. Дваранскія выбары у Поланкім намесніцтве 1789 г. /, Весці АН Беларусі. Сер. грамад. навук. - 1992. -№ 3—4. - С. 49-55.

18. Анішчанка Я.К. Фінансавьія мерапрыемствы адміністрацьіі Кацярыны II у дзяржауных маёнтках Беларусі // Весці АН Беларусі. Сер. гуман. навук. -

1993. -№ 2. -С. 77-86. ’ ’

19. Анішчанка Я.К. Падрыхгоука да увядзення рысы аселасці у Беларусі

(1781-1793 гг.) // Весці АН Беларусі. Сер. гуман. навук. - 1993. - № I. - С. 6270. '

20. Анішчанка Я.К. Яурзі Усходняй Беларусі у канцы XVIII ст. паводле урадавага уліку (крьініцазнаучьія аспекты) // Весці АН Беларусі. Сер. гуман. навук. - 1993. -№ 4. - С. 59-68.

21. Анішчанка Я.К. Прававы статус беларускіх земляу у палітьїцьі

адміністрацій Кацярыны И // Весці АН Беларусі. Сер. гуман. навук . - 1994, -Ха 2.-С. 61-70. ’ " "

22. Анішчанка Я.К.Сакрэты смаленскага следства // БГЧ. - 1994. - № 1. - С. 53-56.

23. Анішчанка Я.К. Рускія мігранта на Беларусі у канцы XVI11 ст. // Весці АН Беларусі. Сер. гуман. навук. - 1995. -№ 4. - С. 60-68.

24. Анішчанка Я.К. Канфесійнае стансвішча у Магілеускай і Полацкай губернях (70-80-я гады XVIII ст.) /7 Весці АН Беларусі. Сер. гуман. наву к. -

1994.-№4. -С. 51-60.

25. Анішчанка Я.К. Міжкапфесійнмя канфліктьі у Беларусі мапярмадні першага падзелу Рэчы Паспалітай // Весці АН Беларусі. Сер. гуман. навук. -

1995. -№3,- С. 51-59. * ’

26. Анішчанка Я.К. Арганізацьія кагалау на Беларусі над час першага падзелу Рэчы Паспалітай И БГЧ. - 1995. -№ 3. -С. 13-24.

27. Анішчанка Я.К. Адносіньї духавекства і вернікау на Белару сі у 60-70-я гг. XVII1 ст, // Весці АН Беларусі. Сер. гуман. навук. - 1996. - № 2. - С. 55-63.

28. Анішчанка Я.К. Арэнда у Беларусі у XVIII-X1X стст. // Весці АН Беларусі Сер гуман. навук. - 1996. -№ 3. - С. 61-68.

29. .Анішчанка Я.К. Духовенства Вялікага княства Літоускага у судовых справах напярздадні першага падзелу Рэчы Паспалітай // Весці НАН Беларусі. Сер. гуман. навук. - 1998. - № 2. -С. 78-S5.

30. Анішчанка Я.К. Мяжа Вялікага княства Літоускага у справах памежны.х камісій (першая палова XVIII ст.) // БГА. - 1998. -Т. 5. - Сшытак 2 (9). - С. 419-433.

Зборшю дакументау (складанне, рэдагаванне, прадмова бо

сааутарства)

31. Восстание и война 1794 года в Литовской провинции (по документам российских архивов). - М.: Че-Ро, 2000 - 176 с.

32. Восстание и война 1794 года в Литовской провинции (по документам архивов Москвы и Минска). - Мн.: 00 Молодежное научное общество,2001. -210с.

33. Стогн. Паустанне 1794 года. Новыя дакументы. - Мн.: Пейто, 2002. - 208 с.

РЭЗЮМЭ

Анішчанка Яуген Канстанцінавіч «Палітьічная гісторьія Беларусі у часы падзелау Рэчы Паспалітай»

Рэч Паспалітая (рзспубліка), Расійская імперьія, Вялікае княства Літоускае, анархія, гегеманізм, падзелы, далучзнні, губерні і намесніцтвьі, сеймы і сеймікі, інструкцьіі паслам, канфедзрацьіі, паустанне 1794 г., дьісідзнцкая справа, канверсія уніятау, мяжа аселасці яурэяу.

Аб’ект даследавання: узаемасувязь падзелау Рэчы Паспалітай з

далучэннем беларускіх зямель да Расійскай імперьіі. Прадмет працы: сацьіяльна-палітьічная абстаноука на беларускіх землях ВКЛ пры іх пачарговым уключзнні у Расійскую імперьію.

Мэта працы: раскрыць палітьічньїя умовы і механізм падпарадкавання беларускіх зямель уладзе Расійскай імперьіі у працзсе трох падзелау Рэчы Паспалітай.

Метады даследавання: агу'льнанавуковыя, канкрзтна-гістарьічньї,

статыстычны, картаграфічньї, гісторьїка-генетьічньї.

Вывады: тлумачэнне гібелі Рэчы Паспалітай яе грамадскай анархіяй нелагічнае. Рзчаіснасці больш адпавядае аб’яднаная прага да дамінавання у рзспубліцьі пэуных унутраных і знешніх сіл, што аутар разумев пад тзрмінам гегеманізм. Упершыню даследаваны рухаючыя сільї і канкрзтна-гістарьічньї механізм падпарадкавання беларускіх зямель уладзе Расійскай імперьіі пры падзелах Рэчы Паспалітай, дадзена сістзмна-параунальная ацзнка паследствау падзелау і пазіцьіі у іх шляхты, вызначана цэнтральнае месца уніятау у дьісідзнцкім пьітанні і роль яурэяу у фар.міраванні асобнага тэрытарыяльна-прававога статуса далучаных зямель.

Атрыманыя вьінікі наглядна прадстаулены аутарам у серьіі карт “Нацыянальнага атласа Беларусі” (Мн., 2002). Матэрыялы даследавання выкарыстаны іншьімі аутарамі вучзбнікау і папулярных нарысау па гісторьіі Беларусі (П.Г.Чыгрынау, Г.М.Сагановіч), складальнікау серьіі “Памяць”, даследчьїкамі яурэйскай тзматьжі (Д.Д.Кліер, Д.Фельдман).

РЕЗЮМЕ Анищенко Евгений Константинович «Политическая история Беларуси во время разделов Речи Посполитой»

Речь Посполитая (республика), Российская империя, Великое княжество Литовское, анархия, гегемонизм, разделы, присоединения, губернии и наместничества, сеймы и сеймики, инструкции послам, конфедерации, восстание 1794 г.. диссидентское дело, конверсия униатов, черта оседлости евреев.

.Объект исследования: взаимосвязь разделов Речи Посполитой с

присоединением белорусских земель к Российской империи. Предмет работы: социально-политическая обстановка на белорусских землях ВКЛ при их поочередном включении в Российскую империю.

Цель работы: раскрыть политические условия и механизм подчинения белорусских земель власти Российской империи в процессе трех разделов Речи Посполитой.

Методы исследования: общенаучные, конкретно-исторический,

статистический, картографический, историко-генетический.

Выводы: объяснение гибели Речи Посполитой ее общественной анархией нелогично. Действительности более соответствует объединенная жажда к господству в республике определенных внутренних и внешних сил, что автор понимает под термином гегемонизм. Впервые исследованы движущие силы и конкретно-исторический механизм подчинения белорусских земель власти Российской империи при разделах Речи Посполитой, дана системносравнительная оценка последствий разделов и позиции в них шляхты, определено центральное место униатов в диссидентском вопросе и роль евреев в формировании особого территориального статуса присоединенных земель.

Полученные итоги наглядно представлены автором в серии карт «Национального атласа Беларуси» (Мн., 2002). Материалы исследования использованы другими авторами учебников и популярных очерков по истории Беларуси (П.Г.Чигринов, Г.Н.Саганович), составителями серии «Память», исследователями еврейской тематики (Д.Д.Клиер, Д.Фельдман).