автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.06
диссертация на тему: Слово и его контекстуальное поведение

Полный текст автореферата диссертации по теме "Слово и его контекстуальное поведение"

К.ЛЗЛК.СТЛII РЕСПУБЛ и кдсы улттык, гылым академинсь:

А. Байтурсынов агындагы Т|л бЫм! институты

тлт-б

7 /

1 1.!,:. | ■ '

Колжазба хукимда

НУРМУКАНОВ Хайролла Мырзаталиулы

С03 ЖЭНЕ ОНЫН. КОНТЕКСТЕП КОЛДАНЫСЫ

10.G2.0fi — тур к! тыдер!

Филология тылымдарыиыц докторы тылыми дэрежесш алу уипи даярланган диссертация

АВТОРЕФЕРАТ Ы

Алматы — 199-1

Жумыс К,азакстац Республикасы Улттык, гилым акядеминсынид Л. Байгурсынов атындапл Тіл білімі инстнтутыпда орындалды.

Рылыми кецеслп — Казахстан Республикасы \ТА-ныц корреспондент мушесі, филология гылымдарыпыд доктори, профессор Р. Р. СЫЗДЫК.ОВА.

Ресми оппоненттер—филология гылымдарыныц докторы, профессор к. м. ЕСЕНОВ;

филология гылымдарыныц докторы. профессии М. СЕРРАЛИЕВ;

филология гылымдарыныц докторы, профессор Э ИПАТОВ.

Жетскші уйым— Абай атьшдагы Алматы мсмлскстгік утівсрсптеті. Диссертация 1991 ж. сагат /О-4л.

КРУРА-ныц А. Байтурсъшов атындагы Тіл білімі институты жапьшдаги Д.53.38.01—А\амандырылгаи ксасстіц можілісіпде коргалады.

Ипстигуттын мскепжайы— 18002.1, Алматы каласы, Курмангазы кв-шсеі, 2Э-уй.

Диссертациями! КРУРА-ныц Орталык. гылымн кітапханасьшда (Шевченко кзшесі, 28-уйде) танысуга болады.

Автореферат ЮТ4 жылгы /О пл/и)А- таратылды.

Мамандандырылган кецестіц 'і /

рылыми хатшысы, Г\!И А

филология гылымдарыныц докторы ЖУШСБЕКОВ.

ЗЕРТТЕМЕН1Н, ЖАЛПЫ СИПЛТТАМЛСЫ

Жумыстын мацыздылыры (актуалдыры) онын тіл рылы-мымызда озірше тын жаткаи не зерттелгенмен, злі де толык,-тыра, айкыидай тусуді кажет етігі журген проблемаларра ар-нплгандырында. ¥зак, жылдар бойындары ізденістерімізге іісгі.п'і /к ел і Пол г п к пул м.нголелордіи ко и бір і - мысалы жал-ран этимологиялы евздер, окказионал (шсьш) сездер — соц-ры уакытта стильдік кьізметтері тургысынан арнайы зертте-.іііг, булардан каидндатгык дисссртациялар коргалуы жэне мундай саралау кей такырыитар бонынша алдагы уакытта да жалгасын табуга тисі екеиі — осы мапыздылыктын дзлелі. Екіншідеи, тіл когаммен бірге жасайтындыктан, арі тек ком-муникативті рана емес, зр алуан (змотивті, волюнтативті т. б.) кызмет аткарып, онысын сез аркылы жузеге асырып отыратыидыкдан, мундай зерттеулердіц тек бугіниіц рана емес, кейінгі уакыттардыд да куіг тзртібінен тусе коймайтын проблема болып кала бергендей кисыны бар. Ал дэл казіргі-дей — тзуелеіз елдігімізді элем халкыныц кепшілігіне-ак та-ныта бастаран, тугаи тіліміздін мартебесін биіктету, жоралт-канын калпына келтіру, оныц взге журттык материалмен ала-кулаланран тустарын вз байлырымызбеи жедел жаналау, колданылуында жиілей бастаран цателік, жацсактык,тардыц, мін-кемшіліктердін, бетін ашу ісіне ерекше мэн беріліп, олар-ды шутил тузету, кайталамау талабы дурыс койылып отыр-ран — кезенде мундай жумыстардын аса кажет скені — ку-мэн турызбауга тиіс шындык.

Жумыстын максаты — тіліміздіц лексикалык жуйесінде-гі арнайы немесе терец зерттелмей келген семантикалык топ-тардыц табиратын таньпу, тілдік кьізметін, ярни контекстен колданысын («поведениесін»,) саралау, сездін, тулралануы мен тіркесу зандьільщтарьш жузеге асыруды норма туррысы-нан айкындау. Буран орай мынадай міндеттерді орындау:

— жалран этимологиялы евздер, окказионализмдер мен паронимдер, потенциалды тулралар турасындары пікір-ту-жырымдарра шолу жасау, 03 танымымызды усыну;

— мундай топтардыц эркайсысьшьгн езіндік белгілерін

З

ашу, олардыц эмоциопалды, зкспрессшш кызметтерш айкып-Дау;

— сон,ры жылдардары свзжасам мен свзколданым жайын талдау, олардын нормага сай немесе кайшы келетш сэттер-ш керсету;

— шеберли< категориясыньщ, онын, 1шшде каламгерд1Н

п'л шеберлтнщ, сэзд1 орньшен, оатайлы колдануда койыла-тын непзп шарттардьщ сыр-сипатын ашу. •

Жумыстыц рылыми жацалыры осы керсенлген мшдет-терден де ацгарылр.андай. Алайда нактырак жттегенде:

1. Паронимдердщ казак, тшнде де вз алдына лексика-лык топ курай алатыа свздер екеш дзлелденш, тябигаты айкыпдалраны, лингвистикара не керкем одебиет п'лше ка-тысты туррыдан зерттелмегендпсген, булардын, жумсалуьшда жшрек орын алып журген жацсактыктардын, аныкталганы.

2. Окказионал жэне цотекциалды сездердщ б1р емес, ею турл1 категория екеншщ, эркайсысыньщ езшдпс белплершщ басы ашылраны, контексте булардыц кашанда эмоционалди, экспрессивт1 рен,-мэнд1 кызмет аткаратины дэлелденгеш.

3. Жалган этимологиялы сб>здерд1Ц жасалу себептер!, жолдары, ерекшелпстер1 сараланып, стильдпс кандай кызмет-максатта жумсалатыны карастырылраны. 1

4. Сез колданысымыз жуйесшде сезд1 тулгалау, пркес-т!ру зандылыктарыныц, эдеби норма талаптарыныц дурыс ескер[ле, сактала бермейт1нше накды деректер келп'ру ар-кылы, теорияга непзделген сыни талдау жасалганы.

5. Шеберлгктщ тек эстетнкалык капа емес, взге де: эко-номикальщ, элеумегпк, пснхологиялык т. б.— туррыдаи зерт-телгендей квп кырлы категория екеш аныкталганы; свзд! дэл, ыкшам, зсерл1 колданудыц жеке сппаттары мен шш байланыстарынын, непзп , амал-тэалдершщ талданраны.

Жумыстыц практикалык, мэн1 де кец аукымды. Оны ан,-гартатындар:

— бунда «К,аз1рп казак тш» рылыми куреыньтч лексика саласына арналган окулыкты толыктыргандай не ттт! вз алдына жеке оку куралы етш бастырып шыгарука туратындай сезд1ктерге де пайдаланылрандай б|'раз материалдыч бу»ы;

— «Стилистика жэне п'л мэдениеп' непздершй-» лексика лык та, практикалык та сабактарына кажете дерек. мысал-дын молдыры (сондыктан да филолог-студенттеп «Сез жоне шеберлж» аталатын енбетнзд! 1987 жылдан бер! осы лэн бойынша кемекии оку куралы ретшде пайдаланып келедО;

— жалпы журтшылыкты, эаресе каламгерлер мен му-

га.'пмдерд!, басил, радио, телсдидар кызметкерлерш се:; сы-рына, сездщ тулгалану, колданылу зацдылыктарына канык-тыра тусуде cemiri тигендей per бары;

— Т1*л рылымын дамытпац жастарымызра такырыптык. багытта ой салрандан, комеп тигендей де тустардын жох, OMecTiri.

Жумыстыц зерттелу эд1‘стер1 мен материалдары ор алуан. Од1стсрден салыстырмальг, диахронды-синхрондн, 6ipep рст статистикалык,, непзшде, баяндай талдау колданылды. Лл матсриалдар кебше керкем шырармалардан, кенде газег, журналдардан, корамдык-саясн не рылыми эдебисттерден. тследидар мен радио хабарларынан, aparUiK ауыз-eid ’плдсн алынды. Жасалган карточкадар саны — жсп жарым мыцдап.

Жумыстын макулдануы (апробациясы). Днссертацпяиыц жалпы мазмуны, nerisri дерек, тужырымдары «Сез жане ше-бсрл!'к» (1987, 15 б. т.) деген монографиямызда, он шакты макаламызда баяндалды. Буларга коса М. О. Оуезовтщ туганына 90 жыл толуьша банланысты Караганды каласын-да втгшкпген (1987) оку орыидарыаралык, кос тьчдщ проблемаеына арналып етюзш'ен (1991) республнкааралык, гылыми-методикалык конференцияларда 6ip-6ip;i,eH, жыл слньш Караганды меилекетак университетшде етш туратын достурл1 рылыми копференцияларда 18 баяндамамыз тыцдал-ды. Сейтш, мундай бас косуларда жасалган баяндамалары-мыздыц жалпы саны—20.

Жумыстыц курылымы. Бунда iikifuh Kipicne, neriari ми-селолерд! камтитыи терт тарау, кыска корытынды, шартты чыскартуларды аныктаитын косымша бар.

Ж¥МЫСТЬЩ НЕГ13Г1 МАЗМУНЫ

Kipicneae такырыптыц маныздылыш (актуальность) до-лелдеш'п, жумыстыц рылыми жацалыгы, практикалык. Moni сараланыи, зерттелушде койылтап neriari максат-мшдеттср. колданылран одкхгоекпдер, па ii да л а ныл ран матсриалдар, со:! жоне оныц колданылуына кагысты масслешц ктгерЬкешнд! зерттелу, жалпы, карастырылу жайы туралы баяндалды.

I Тарау. Сез категориясы жэне контекст. Бунда сездщ’ii,i аталатыи аса к,уд1регп дуниеш курантын.белшек, квн кыр-лы, алуан сырлы категория eiceni синатталып, оран берктш жургсн рылыми аныкдамаларга, табигаты мен колданыл,' проблемасыньщ зерттелу жапына шолу жасалды; контекст термпншщ мон-марынасы кыскаша талданды.

Овздщ езшдш жэне жумсалу ерекшелц<тер1— рылымда

ты.м ерте заманнан квціл аударылып келе жаткан мэселе. Буны Аристотельдін,: «9демі де сзтті антылымдар^кайдаи

шырады? Оларды талаитты, яріш зергср, адам жасайды. Ал булардыц мэньсырыныц кандайлыгын аикындап беру — біз-діц рылымьшыздыц міндетіх'і,— деп жазранынан да ацрару-ра болады.

Бул проблема асіресе орыс тіліндегі эдебнеттерде квбі-рек карастырылады. Мэселеи, тек капа сез туралы жазылран («Слово о слове», «Искусство слова» т. б.) оннан астам кі-тапка коса, бір рана «Пушкин шєберлігі» деген атпен

А. Г. Цейтлинніц, А. П. Слонимскийдщ, Л. Л. Благой т. и. жарык керген келемді-келемді уш-терт зерттеуі бар. Тіпті жеке шырармалардыц тіл, стнліне байланысты жазылган ры-лыми жумыстар да аз емес. .

Мундай моселенід бурынгы одаткас республикалардыц взгелерінде де назардан тыс калып келе жатпараны байка-лады. Бугаи Г. С. Амировтіц, С. Мамаджановтыц, X. Яку-бовтьщ, Н. Рахимовтын, Токай, Гафур, Айбек, Айнилердіц тіл шеберлігіне, Ш. В. Юсифиди, Т. А. Ефендневалардын стилистнкара байланысты коргаран докторлык диссертация-лары — куэ. . •

Сездіц колданылу проблемасына катысты гылыми ізде-нїстердіц езіміздегі бастамасы — К. К. Жубанов ецбегі2. Жалпы, сездіц керкем, шебер колданылу улгісін арнайы тал-даран рылымн алрашкы курделі зерттеу— К,. Жумалнев мо-нографиясыЗ. Булардан ’кейін тілге байланысты корралган улкенді-кішілі рылымн >кумыстардыц4) жарык керген зерттеу-лердіц, оку куралдарыныцо кай-кайсысында да сез жэне оный жумсалу жайы мен заддылыктары, тікелей не. жанама

>. Аристотель. О стиле// Об ораторском искусстве. М. 1973. С. Вв.

2, Жубанов К,. Абай—казак адсбіїетшін, классигі// Казак тілі жепіндегі зерттеулер. Алматы, Рылым. 1966, 286-6

3- Жумалнев К. Абайга дейінгі казак поэзиясы жамс Абай по^ллсыныл тілі. Алматы. 1946.

4. Болканбаев Э. Казак тіліндегі синонимдср Г‘97і); 9.міров С. Ауызск сейлеу тілі скнтаксисініц ерекшеліктері (1972); Исаев С. М. Мерзімді баспасез тілініц калыптасуы мен дамуы (1974); Ссргалнев М. Казргі казак; тілііідсгі сшітаксистік сішошімдер (ЮЗІ); Збілкасимов Б. XIX гасырдыц екінші жартььсындагы казак здеби тілі (баспасез матєриал-дарьі бойынша) (19.83); Ахметов А. Казак тіліндегі табу жопе эвфеми-змдер (1973); Толекова С. Казак, тіліндегі алгыс, каргыс мзнді фра-зеологизмдер (1975); Пірімбетов Т. Казак тіліндегі карапайым сезде.р (1988).

5. Балакаев М. Казак тілі модсниетінін мзселелері. Алматы, Казахстан. 1965; Казактын тунгьш эпопеясы. Алматы. 1957 т. б,

турдс болсын, уздіксіз карастырылумеи келеді. Бул мосслс «Тіл модеіпісті жопе баспасоз», «Соцгы жылдардагы казак коркем шыгармаларыныц тілі» деген такырыптарда вткізіл-ген гылыми-практикалык, тиорчестнолык коиферепцияларда да кец талкыка тусті. ■ •

Міме, осы соцгы бас досуга жалгаскан жылдар — яріш канта куру таекыны жанарткан демократия мен жариялы-лык еркіндігіис кол жсткізген, баска да сан алуан езгеріс-жацалыктарды мол ала келген кезеи — тілге катысты да біркатар моселепіц нісшім табунна мумкіндік берді. Осірссс Тіл туралы зацныц кабылдапуы, казак, тіліпіц мемлекеттік тіл болып танылуы сияктьг курделі окигалар елдіц, халыктыц енсесін кетеріп, бойьша ерекше жігер коскапы--тындык. Осыган байлапысты ана тілі.чізліц капын толыктырып, абы-poiiun арттьтру камында coufu жылдарда айтилган, казір де айтылып жаткан пікір-усьшьістар вте кап. Булардьщ арасьш-да осіресе орныкты ой, татымды талдау-тужырымы, багалы дерек-тусіидірмелерімен кундылары біреи-саран гана смес. Моселен, О. Кайдаров пен Т. Жанузаковтыц «Атамекен атау-ларындагы аткандактар», Р. Сыздыкоааныц «Тілдегі жааа-льпстардыц сыры неде?», «Орысншлдыктаи кашудын да жч-ні бар», «Са.\на соні»; Б. Кыдырбекулыныц «Тугсл сездіц тубі бір...» макалалары, О. Иурмаганбстов, II. Уэлпев, О. Ке-рімовтердіц сез теркіні, 0. Айтбаеп, О. Карагуловтардыц тіл тандыры, сез колданысымыз туралы жазгандары — осьіпдаіі ецбектер. ‘

Алайда бул тараудыц негізгі болімдері тіл гылымымыз-да ялі кунге арнаны зерттелмей, зерпелсе де, пактылай ту-суді калайтын тустары бар не жанама турде гана соз болып журген лексикалык топтар проблемасыпа арналды. Булар мына ретттс каралды:

1. Жалган этммологиялы евздер. Этимология — гректіц etymon («шындык»), Jo.nos («сез, ілім») деген магынадагы, создерінен жасалгаи терміт. Мундай сездер жайы — казак, орыс тілдерінде арнайы карастыры.шаган моселе. Жскслегеи здебиеттердс гана мынадай кыска сипаттамалар берілген:

«Халык арасында жер-су аттарынык, таги баска атау-лардыц кандан шыкдапын, не болганьш жорамалдау, о.тар-ДЫЦ ШЫГу ТерКІНІПІЦ МОНІН аШЫГГ беруге ОуССтеїіуШІЛІК K'BlI болады. Кейде баска тілден енген тусініксіз евзді оз ana ті-діїгдегі евздерге уксатып, соныц негізіидє тусіну жагдайы да

кездеседі. Муидаіі кубылыс «халык» этимологиясы деп ата-лады»'!. _

«Жалган этимологи ялы сездер кейіпкерлердщ тілдік си-паты ушін, кандай да бір кубылыстыц зкспрессивтік мінезде-месі ушін кызмет етеді, стильдік максатта колданылады... «Халык> этимологиясы—сездін бастапкы теркіиін гылыми тургыдан талдап тусіндіретін тосіл емес, ол тек таныс емес сездердін. теркіиін белгілі, таныс сездермен салыстыру, солач аркылы долбарлап жобалау ранл»2.

«Егер XIX гасырдыц 40-50 жылдарында журт «шеколат», «ииверситет», «ладеколон», «кеатр» деген болса, бул оныц сауатсыздырыныц белгісі еді. Бірак халык, буларды тусіне, дурыс айта білуге барынша тырысты. ¥зак жылдар бойып-дагы тіл практикасы процесінде буран онын колы да жетті... Свйтіп, шоколад, университет, одеколон, театр туріндегі оде-би айтылымд{>1 жург кейін дурыс мецгерді. Ал бурын орыс журты таныс емес, бегде, тусініксіз сездер ушырасканда, оларды сол сэтте-ак. ездеріне белгілі сездердін улгісіне тусі-ріп отырды»0.

Міне, аталран екі тілдегі эдебиеттерден жалран теркіпд; сездерге катысты ушырасатын пікірлер осылар рапа.

Бул айтылрандардан жэне зерттеу жумыстарымыздан айтушыга я тьщдаушыга немесє екеуіне де магынасы тусінікті не тусініксіз болып келген сезді булардыц вздері білетіїї, сырткы жамылышы (формасы) алгіге аздьі-кепті уксас сез-бен алмастырьш колданган сезін жалган этнмологиялы деп .-.ургеніміз ацрарылады. - '

Жалран теркінді сездердін жасалу жолы жэне негізп ерекшелігі —■ булардыц дыбыстык, жагынан туп нускага жа-кын арі кура мы белгілі бір пакты магьшара не белшек не бвлшектерден туратындыгы. Бул екі белгіиіц бірі болмагаи жерде жалган теркінділік те жок. Мысалы: Букіл аудан бой-ынша бірде-бір кдлкоз енбеккунге астык босатпасын деген уркэбадаши указание бар. Ал бул не? Бул вредительство! Бул сабатаж. Беззабраз! Сбедетіл боласыцдар! Экт£... Сен осы клздзпшік пе едін, бригат па едіц?... тойыс единобремен-ней кемек, брадукт... зктіиі жасаган зтдслдіц Мурат калко-зындагы ушаскебайы (К,. Ы.}.

Свз иесі — согыс жылдары учаскелік милиционер, кейіи

1. Аханов К. Тіл біліміне кіріспе. Алматы. 1935. 212-6.

2. Шмелев Д. Н, Лексика// Слово, образ. М. 934. С. 55.

3. Пустовойт П. Г, Слово, стиль, обр-аз. М, 1965, С. 15,

малшы болган Bepi6aii. Шала сауатты жопе жасыныц ргдс-Л1‘гшс байланысты т!лi де катынкырап кстксн кешпкерше орыс т!лi свздсрin автор лаиыкты анткыза бигеи. Ocipece «калкоз, уркебэдши указание, aim, отдел» лег1зуi Tirni кел^с-ri. BipaK, узшд1дег1 белпленген создердщ 6iрде-б1р! жалган тер к i гг д i емес. C<?6eoi вредительство, сбедет!л, клэдэшшк, едннобременнэй,~брадукт, этдел айтылымдарынан казак, сез-дср!не магыналык жакнндык табу киын. Мумкш, буларда тйтпз жаттывдаи «6ip - - ед1 — пт — ел— icri, субеде'— тш, юл— эдеп — iuiK» тулралы сездердщ орфоэпиялык, ocepi бар да шырар, дегепмен, орфографпясы жогарыдагыдай болган болган соц, оларды мундай этнмолигпяда алынран деп ка-раудыц peTi кслмейдк Ал icefiiiiri сезге (единобременнэй, брадукт, этдел) тврк!нд5к капдай да болжам айтура Timi болмайды.

Демек, мысалдагылар — кешпиердщ -ил jiKe.wi келмеген-д!ктен солац формаланган жай айтылымдар рана.

Алайда каламгерлерппздщ свз,тд жалран теркшде не осы ыцрайда жумсау periH барлык, орында б1рдей жатык Tiricri деуге бола бермсйд!. Мэселеи, жорарыдагы автор жасы 40-тар шамасьшдаш Мешелге «буйтепке, турдабай» депзедк Мектеп табалдырыгын ¥лы Отан сорысы аякталраннан 2-3 жыл кешн аттап, азды-кэгт бшм алуга мшдетп де, мум-Kiiifliri де болган эрi сплавконтор деген курдел1 сезд1 дуп-ду-рыс айтура т!л! гамаша келген жас азаматтыд булай деу1 кецкад аса иландыра коймайды. Сондай-ак осындай nircipAi «Бэйест1ц ушнде жаткан Учитель де Эгшбек» (Tewcepic ус-тшде, 227) деген сэйлемдег! орыс сездершщ колданылуы ту-ралы да, айтура тура келедк Ce6c6i баласы Ехласты орысша окыткан Шурыл кажыныц тхлi «учительдЬ Minci3 айтып, «большевикке» пэлендей жанаса алмагап («Эцлбек», деген).

Ал «Торрай толгауы» романьшда енд!рсэл (трактор мар-касы, «универсал») сезш кешпкерге айткызудын, орнына автор ез баяндауында колданран: Екшндеген енд!рсэл... еткен внд!рсэл... су ортасында калган енд^рсэл (60-61-беттер).

Байкауымызша, тшмнздеп жал Fan этимологиялык, не-пзшде, езге тйл (кэбше орыс тiлi) сездерше байланысты орын алган кубылыс. Мысалы:- болыс, ояз, жандарал, атбе-кет, атултан (адъютант), шырпы-ши (чрезвычайный) т. т.

Булардьщ б1ркатары кезшде создж корымыз бен сездгк курамымызга да enin («Болыс болдым мшеки»*, «Жана куда— жандарал»), каз^р б1ралуаны Kenepin, Kefi6ipi кайта колданыла бастап жур (жагырафия, фэлсафа) т. б.

Жалран теркіиді сездер кейде ор турлі варнантта (ушкіл, уінкел, ушкел — школа) колдапылумеп катар, арагідік ез сездерімізден де (малім — мугалім, мапахат — махаббат) (Ді. О.) жасалады. Бір гажабы — кей сездіц екі тілдеи де жадган торкін табуы мумкін екені. Осындай бір кызык мета-морфозада журген сез— бульвар. Орис тілінде бул гульвар, Г» і з де гул бар болып колданылып жур; ,

Дурисьшда, бул сездіц орысша, казакша була» екі тур-лі тулгалануы орьшды да: бір і гулять, екіншісі гул, бар свз-деріїїсн теркінделеДі. Себсбі журт бульварда, шыньшда да, кыдырады; бульварда, шынында да, гул бар.

Жалган теркіиді сездер стнльдік туршдан бірде айту-шысыиыц тіл икеміне орай солай жумсалса, бірде онын жац-сак, тусінігіпе, ал епді бірде одеііі солай дсгісі келуіне не т. б. реттерге байланысты колданылады.

Булардыи керкем эдебистте керіну жайы жумысымызда мьшадай негізгі уш салада карастырылды: Еріксіз колданы-л и с. Ерікті колдааылыс. Еріксіз— ерікті коїїданьїльїс.

1. Еріксіз колданылыс. Бул екі себепке: а) кейіпкердіц тіл икеміне, а) кейіпкердіц жацсак тусінігіпе— байланысты ба й к,а л а д ы. Мы са л и:

— Осы арадан — деді Жездібай,— ботпайлар басталады^

— Ол не сез?— дедім мен.

— Орыстыц «подбой» деген свзін білуші мс едіця—деп сурады Жездібай мене».

— Білем. ;

— Білссц, жер астын уцгіп барып кемір казати» орьшды орыстар «подбой» дсйді, ол сезге тілі келмегси казак, жу-мысшылары «ботпан» денді (С. М.).

Осы снякты, орыс тілін білмейтін не нашар білетіп егде кейіпкерлерін сейлеткенде, каламгерлеріміз «кооператив, министр, землемер, пристав, француз, ячейка» т. б. кептсген сездерді «кзиіратьш, міністір, жемтемір, бірустап, борансоз, ошекей» дегізеді.

і Лл сездіц жалран теркіиді болып жацсак тусінікке орай колданылуы кейіпкердіц екінші бір тілдік сезді езі білеті» не а на тідіндег согаи уксас баска бір сездіц магьшасьтда кабылдануына байланысты. Мысалы: Ак пан, ор алуан бел-кешелерге дукенніц еерслсрі сыкып толып тур. Акдца бер-сек,— бермейді: «Карточки давайте»,— дсйді. Біз бірімізге-біріміз каранмыз. «Карточкасы несі?»,— дейміз. Карточка деген сезді сурет ден утып, калталарымыздан сурег іздесті-ріп жатырмыз» (Б. С.).

Мына \'ЗІНДІЛЄрДЄ белгіленгсн сездер де кейіпкерлердіц осындай кате тусініктеріне банланысты жумсалган:

1.— І\азак,та мемлокст болип кергеїі бе?—деп сурадн

Андрей Бьїкоіі. і

Байжан мен Омар мемлекет дегеїї сездіц орысшасы государствога тусіне алмай: , -|

— Ол неменесі екен? Акта дегені ме, казьта дегені

ме?—десті бірінс-бірі карап. _

— Оспадар деп казак турпаны міпезді, дерекі адамди зйтады гой. Ондайлар эр ауылда да кудайда шукір дессм кайтеді?—деп Байжан Омарга карады (F. М.).

2.— Ендігі жерде біз балыгы коп жерлерді запретная ■юна істейміз.

— Кдзірет дейсін. бс?—деді Кудайменде.

— Жок, запрет, запретная зона (Э. М.).

3. Бул жердід батпагы шірік —деді бригадир. Сапярбай

шікілдеп кулді. .

— Одан да эвкаливт отыргыз десецші!

Бригадир шамданып калды:

— Сіз депутат болганда, азацгы сарат алтыда дауыс

jepin, аудандык газетке дышп едім. Енді «сп кылнп» дейсіз )Є, немене? '

Шокібаев жуып-шаймак болды.

■ Жігітім, меніц айтканым — безгекке карсы сгетін ігаш. Саган уш айкнаса, сорпасы цосылмайды.

Бригадир шамалы жадырады, (Т. Э.).

П. Ерікті к,олданылыс. Мундайда сез жазган теркінде ідейі жумсалады. Мысалы, М. Горькийдіц бір кейіпкері: Сен «наука» десен, мен «паука» деп естішін жоне сеніц ізідді, тап сол ермекші тзрізді, курган ауьщмен мені бейне іір шыбын тзріздендіріп орап алатындай кврем»‘і,—десе, ). Жнтковтыц бір кейіпкері: «Пролетарий и пролетает. В рубу, значит...»2,— дейді.

Вулардагьі белгіленген сездерді кейіпкерлер ездерініц ;<актырмаран квзакарастарына байланысты здейі бурып, екесінді турде айткан. Мына шумактагы тоз сезініц жум-алу реті де осындай: «ТОЗ», «серік» дейді тары бар, Кел ді бале неткен тек! Одан да сумы табылар, ИллаЬим, тозып еткей тек! (Жубан М.).

■Карпенко М. А., Сиротина В. А. Слово в художественной речи А. М. Горького. М. >1068. С. 72. I

Шмелев Д. Н. Лексика// Слово, образ. М. .1964. С. 54. ’

Осындай ерікті колданылыста «кейде каламгерлер ез шыгармаларыпдагы кеніпкерлер сезіие сатнралык рен беру уіиін, слді кулдіру ушін сез теркінін езінше адейі ецін ай-палдиритіЗ та пайдалаиадьі».і А\оселен, М. Оусзов «Тас гулек» пьесасында Велтірік, 1\амбар сиякты кейіпкерлерінід еаГікьімазак, кулдіргі тілділігіне байланысты талай сезді жалгац твркінде алі-ан.

III. Еріксіз-ерікті к,олданылыс. Буран ссбеп болатьшдар: бір жагынан, кеіііпкердщ тіл нкемініц жаксы келс коймауы; екішіїі жагинаи, солан айтуды кейіпкердіц езініц де калауы. Моселен, 3. Жокенов шыгармасындары ауатком терарасы-ііыц «Колхозда кім болып жумыс істейсіз?» дегсп сурарына жауапты жен бергісі келмегеа карияныц «сеніатармьні» (са-ннтармыи) деп, немересі емгихан копкурсьшаи вте алман калган аженіц «кылмия (химия) дедіц бе?» деп калжьшга бура айтуы — осы ыцрайдаш колданымдар.

Жалран твркіііді сездер тулгалык жацалыгыныц взімен-ак кашанда зкспрессивті рецді болумен бірге, семантикасьша (коржынжын—хорунжий, Салдуар—Соруар) пемесе колда-пылу регіне карай адам кеділіиде жагымды не жагымсыз реакция гугызатын эмоционалды реа-моиді дс болып келеді. Жогарыдары мысалдардыц біріиде эвкаливт атауын еп кылып деп тусіпген бригадирдіц шамданьпг калуы— осыныц далелі.

Сондай-ак жалран твркіиді сездерде пароним кубыльь сына уксастык, та бар (мекірен — мигрень, сурет — сюжет, бояма—поэма, бармак,— варнак) жоне булар омоним ту-рінде де кездеседі: ТОЗ — кыскарраи сез (товарищеская обработка земли), буйрык рай тулгасыдагы етістік; карточка— талон, фотосурет.

Тары бір байкалатын жай — жалган торкінді болып кісі аттарыиыд да колданылатыны: Мыцетек — Монтекки, Кен-егек — Капулстти, Салгері — Сальер, Кургерей — Григорий, Кйкпііі — Губкин, Майтіл — Майдель.

Жадрап твркінділік, негізінде, сейлеу тіліпе тон кубылыс болгандыктан, создердіи, булай жумсалуы драмалык, шырар-маларда басым байкалады. Мэселен, М. Эуезов пьесаларын-да булардыц 20-дан астамы, І\. Мухамеджанов шырармала-рында 15-тегені колдаиылран.

К,орытып айтканда, тілдегі жалран этимологиялык бола-шактыц аса вміршец кубылысы болуга тніс емес. Себебі бі-лімді, сауатты журттыд бурынрыдай Федор сиякты кісі атын

■л Кайдаров 9. Сез ©пері дертпен тец// КЭ. 1983. Х°‘29.

Шодыр, американ, санитар, чрезвычайный свздерш «амірхан, сеиіатар, шырпы-ши» демесі сезсіз.

Сонда бул сейлеу тілімізде болсьш, керкем пшгармада болсьш, негізінде, еткен ксзсц ксиіпксрлеріпіц ТІЛ ерекіпелі-гінс (арханзмдер іспетті) немссс каламбурлык рстке не соз-ді одейі бурып колдану кажеттілігінє байлапысты паидала-нылатып айтылымдар болып кызмет аткар\та тиіс. Соидык-тан буньщ с«з колдану жунеміздс езіндік орны бар жэне тіл гылымьшыц лексика саласында, стилистнкада, эдебиет тео-рнясында арнайы оцгімелегендеіі кубылыс танылганы жен.

2. Потенциалды сездер. «Эр тілде, кунделікті практнка-да колданылатындармсн катар, белек бір «потенциалды» сездер — яти пакты жгж, бірак, єгер тарихи кездейсоктык, кажет ете калса, бар бола алзтын сездер — емір сурсдЫ: крокодиловодческий, крокодиловодство, крокодилятина, сла-востойкость т. б.

Mine, свздіктерімізде бурып болмагап, казір де жок, бірак кажетті тустарда осылар спякты жасалып жарыкка шыгьш жаткаи сездер біздіц казак, тіліндегі газет, журнал-дарымыз бен керкем шыгармяларымызда да баршылык. Мысалы: екрейту, таусыншык, денеу, мырзан. (Абай) келгін (пришелец), куйінділер (куйіиіп отирган адамдар), кенер-мен, ойысарман, бергек (М. Эуезов), аутандау (О. Нурпені-сон), ушарма” (К,. Мырзалпев), еткінші жиын (летучка) (С. Бакбергенов), лездеме (летучка), баянат (К,. Жумаділов) басыткылау (закусывать) (Б. Сокігакбаев), кенерім, ескірім (Т. Обдірахмапова), табантас (фундамент//Т. Есімжаиов), райгер (Д. Досжанои), вкектеу, теріскейлік, кунгейлік, сэн-кана (Т. Злімкулов), казанама (некролог), жагажай (пляж), К0К0НІС (опоіц), гулшогы (букет), тьщгер, тзлімгер, таным-гер, баспагер, айтыскер т. б.

Булардыц борі де соз тудыру амалдарымызга сан тулт-ланган. Екішпіден, магыналарыпда кісі тосыркай Караганда й ерекшелік, жаттык жок, керісінше, біркатарц «но, осы-лай деуге болар», ал кейбірі «бул бір дурыс табылган сез екен» дегеп снякты пікірде макулдана кабылдангандай рот-те. '

Кейде тіпті мундай колдапымдардьщ єтєїіє керінетіндігі соншалык— оларды кунделікті жумсап журген сездерімізден ажыратудыи езі кньш. Мэеелеи, К,. Мырзалиев колдангап бастыгырак,, адамырак,-тар немссс К,. Бекхожип мен М.Олім-

і, Винокур Г. О. Маяковский— новатор языка. ,М. Ш43, С, 13.

баевтыд: «Кездерініц алашыгы \лгайып», «Балык кармакты кермес, жалмакты кврер» деген сейлемдеріндегі алашык, жалмак,-тар лексикамызда бейне бір бурыннан бар сездер сиякты кабылданады. Ал шынында, олай емес. Одетте.«бас-тык болу»! дейміз де, «бастьп-ырак», «адамырак» деп айта, жаза коймаймыз. Акын бул екі сезді баларак., уятырак мо-дельдерінде осылай жуисау аркылы олардыц жаца бір кы-рын пайдаланып, контекстеріне тыц лепті экспрессия беріл отыр. Соцры екі сездін бір і карашык, сиякты тулраланса, екіншісі кдрмак-ка уйкастырылран.

Жалпыхалыктык лексикамызда туран тіліміздін. ез сез-дері негізінде жасалып косылган аялдама, керермен, жан-куйер т. т. неологизмдер дід Gap і де осы «потенциалды» ата-латын кордан ёкшелгендер. Демек, потенциалды сездер — неологизмдер К93І.

Эрине, мундай свздерді жасаушылар — жеке адамдар, квбіне каламгерлер. Б Ірак жарыкка потенциалды кордан шыкканмен, бул сездердіц барі бірдей неологизм болып катар тузе бермейді; тіл практикасы кажет еткендері жаца сездер танылып, свздік курамра еніп, езгелері, негізінде, бір кврінген, жумсалгад контексіне жаттыиы жок колданымдар болып кала бермек. Сейтіп, булардыд кепшілігі тілімізге неологизмдер болып косылып тіл байлырымызды молайтса, азын-аулагы бір кврінукен рана шектеледі. Бірак вміршец болмаганмен, буларды таба, кодеге дурыс жарата білу кер-кем шырармада жарыкка шырарылмак ойдыц кашан да дэл, осерлі бейнелеуінде елсулі кызмет аткарады.

Міне, осы айтылнандарды корытсак, потенциалды сездер деп ор тілдід ішкі мумкіндіктері негізінде зрі сез тудыру тэ-сілдеріне, тіл практикасына лайык тулраланран жана колда-пымдарды айтуга тиіспіз.

Соцры жылдар ішінде сездік курамымызга багдарлпма, багдаршам, мерейтой, муражай, коквиіс, пікірсайьіс, торалка, саябак, тарізді неологизмдер бурынрыдай бірен-сарандап емес, кун сайын дерлі к топ-тобымсн-ак еніп жатыр. . Тугаи тіліміздін табнгатынан туындап, онын. ішкі мумкінцігінін соншалык, мол екенйі оггеге де, озімізге де айкын адрартыи отырран бул табысымызга халкымыздыц — акикатьш айт-сак — тандануы да, масаттануы да орынды. Академиямыз-дьщ тіл мамандарк: А. Алдашсиа, III. Сарыбаез. Н. Уэлиев-тер — курастырган «Жана атаулар» аталатьш сездіктіц 1-кі-табы (1992, келемі—10,3 б. т)—осы байдыгымызра бастап-кы куэ.

3. Окказионал сездер. Оккаэио-нын латын сезі екенін, орысша «случай» дегсн магынаны білдіретінін а й т ы п,

В. В. Лопатин жотарыда аталган ецбегіиде: «Сам термин показывает, что подобные слова созданы однажды, по случаю... Они... созданы и живут лишь в определенном контексте п вне этого контекста не воспроизводятся»1,— деп жазады. Мысал-га шнрокошумные (Пушкин), дистолет, лошажьи, пуховитые, голосатые (Есенин), утреет (Блок), легкомыслии, молоткас-тый, сериастый, туфлястый (Маяковский), инакочувствую-щие, во всеувидение т. т. коптегеи колданымдарды келтіреді.

Сонымен бірге автор окказионал сездердіц эр турлі ата-лып жургенін ацгімелеп, солардыц ішінеп взі жен санаган 14-ін атап етеді. Булардып арасында «Бір реттік неологизмдер», «1\олдан жасалган создер», «Экспромт сездер», «Метеор сездер», «Эгологизм» т. б. бар.

Mine, атаудыц осындай ор турлілігі сиякты, окказионал сездер туралы айшлып журген пікірлердіц взі де ор килы. Оларда, негізінде, окказионал жоно потенциалды сездер же-ке-жеке емес, «Авторлык неологизм», «Стильдік неологизм», «Окказионализмдер» деген жалпы атау.меп бір каральні жур. Буларды арнайы зерттеушілердіц бірі В. В. Лопатннніц взі де «Окказионал сэздер», «Потенциалды создер» деп оркай-сысын жеке такырылта алып евз стіп отырады да: «Біз бул кітабьімьізда «Окказионализмдер» деген жалпы атаута евз-дердіц екі тобын — потенциалды жоне анторлык сездерді— біріктіріп карай отырмыз» (95, 63),— дсп, оныц иегізгі себс-бі ретінде булардып екеуініи де белгілі бір себеп -• жагдаї'і-га байланысты жасалатыиып, создік курамга енбентіиіп, тусіндірме создікте болмайтьшин айтады.

Біздіціпе, булай корыту жон емес, себебі колданылым-дардыц бул екі турініц взара оидап уксастыктары болганмеи. оркайсысыныц тулгалык, магыналык жакыиан, тіл практи-касы тургысынан жеке-жеке топ курап жоне сонысына лайык. S3 атауымеи аталгандай реті бар. Айталык, звереводство, крокодиловодство деген сиякты, баларак, бастыгырак, дсуден жасалу жолы, магыналары, практнкада колданылу тургысынан ешкандай шеттік байкалмамды, ал утреет, жылмая-лар туралы булай дей алмаймыя. Ендеше окказионал ден рмір-шец емес, контекст калауына орай тек бір гана колдапым-дык болып кызмет аткаратын создерді айту жен.

Сопдыктан жогарыдагы морозостойкость улгісіне жа-

1. Лопатин В. В. Рождение слова... С. 63.

салган славостойкость сезіп В. В. Лопатннш'н потенциалды дел, ал во всеуслышание, инакомыслящие улгісінде жасал-ран во всеувидение, инакочуествующие сездерін окказионал деп карауын макулдаура болмаиды. Шынында, булардын ушеуі де потенциалды болып танылура тиіс. Себебі буларда жасалу, марына, жумсалу жаринан еш жаттык жок,. Ад листолет, лошажьи, пуховитые, голосатые т. б. женінде буны акта алмаймыз: жасалу жолы пистолет, лебяжий, ядовитыц-лармен улгілес болганмен, тіл практикасында олар ондак тулгаларда жумсалмайтын свздер. Сондыктан буларды ок-казионализмдер — ягни авторлык бір реттік колданымдар— деп потенциалды свздерен беліп карауымыз орынды.

Ені жогарыдары жылмая-ны жэнесол сиякты окказионал. баска да біраз свзді турран контскстерінде кврейік: К,он.ыр жаз, самал соклан кун жылмая. Терегі квкке тэуелеп (І. Ж-). Жайырым, аакып алга ергіп жібер. Алауырткан тандардан сені іздедім (М. М.). Шаруакештер швлдегі ак шэрылды Терін твгіп жайнаган бакша кылды (К,. М.). Эрине, булардагы жылмая, тэуеле, вргі-лердіц кай-кайсысьшыц да, жеке свз турінде Караганда, кандай марынара ие екенін тусіну киын, тек контекстері аркылы гана теркіндері, сіро, жылмык,, тэу ету, врлеу шырар деп дамалаура болатындай. Ал алауырту, шаруакештер, дурысында, алауыту (карауыту сиякты), шаруак,ор (шаруашыл) болып тулгаланура тиіс сездер. Демек, булардын борі де—потенциалды свз дер сиякты — жасалу, марына, колданылу реті жарынан еш шет-тігі жоктар емес, сол жумсалган орындарында бір кврініп калраннан оріге бара алмайтыпдар. М. Зуезоп колдангап -жецкею, жубап, тугеиу, кдрсылдау, жалтаю-лар да осылар горізді колданымдар.

Зрине, мундай сездер тур алы «бір реттік^, «марынасы тусініксіз», «оріге бара алмайгын». т. б. деген сипаттамалар буларды бір турлі бір кемсіткендіктен немесе тіл мздениетіп темендететін кубылыс сана ранды ктан айтылып жаткан жок, олардьш негізгі белгілері ретіаде беріліп жатир. Демек, окказионал свздер деп не жасалу жолдары дагдылы керін-бей, не марыналары аіікьт болмай, не тіл практикасына ке-лісімді келмей, свйтігі, аса табигылык таныта коймай тура-тын авторлык, , колданымдарды антура тиіспіз.

Ал стильдік жагынан алгаида, орпке, окказионал свздер де, потенциалды сиякты, езіидік жацалыры, турран кон-тексіне жарасьшы аркылы зкспрессивті кызмет аткаратьы колданымдар.

„ 4. Паронимдер. Айтылу, жазнлуында біраз уксастьірьі

болгандыктан, орыс тіліндєгі сняктьг, бізде де кейде бірініц орнына бірі жацсак, жумсалып журетін сездср тобы бар. Зерттслуі туррысынан Караганда, біздіц тіл рылымымызда бул — ззір бір тыц жататік моселе. Жалрыз-ак М. Белбаева муны «І\азіргі казак тілі лекслкологиясы» (1976) деген кі-тапшасьпгда ептеп соз етеді. Онда автор былай дейді: «Паронимдер деп ешбір марыналык байланысы жок, бірак ай-тылуда бір-біріпе етс жак,ьш, тіпті бірдей айтылатын, эр баска свздерді айтады... ГІаронимдер — біркелкі айтылып, морфемалы курами эр аска сездер»].

Біздіцше, бул аныкдамалар дол емес: алрашкысьшда

«тіпті бірдей айтылатын» артык. Егер олаіі аптылса, бундай свздер омоним тобында каралуы керек.

Сол сеептен де шыяар, автордыц імьісалра келтіргсн сездері (эр уак, — эруак— ару ат, зцгі нені — эн кім еді— зцгімені)—паронимдер емес, эруак—эруак — омоним (моселен, орыс тіліндєгі не мой — немой, за нос — занос-тар тзрізді; опыц взінде де свйлеу тілі туррысынан Караганда, ал эдеби вариантында булар (эр уакыт, эруак) омоним де болмайды), взгелері— елец уйкасына орай кол-данылган жай свздер.

Пароним — гректін рача жопе опугпа («мацы, аты» деген урымдарды білдіретін) свздерінен жасалган термин.

Мундай свздер туралы адрашкы пікір ,1871 жылы И. А. Бурдон мен А. Д. Михельсон шьшартан «Объяснительный словарь 30 ООО иностранных слов» деген кітапта айтылыпты. Содан бері бір расырдан астам уакыт етсе де. «Паронимия кубылысы олі кунге рылыми одебиеттерде жет-кілікті свз болмай, буныц болмысы туралы да бі’рьщрай кезкарастар калыптаса коймай келеді»2.

Паронимдер туралы орыс тілінде жазылран кітаптардаЗ берілген аныктаиа, тусіндірмелер бар. Алайда булардьщ кай-кансысында да паронимия кубылысы к.ыска рана сез етілген. Енбегі тікелей осы мэселеге арналран О. В. Вишнякова: «Отандык жэне шеттелдік одебиеттерде бул моселеге женді попіл аударылмай келеді, тілдердегі паронимияныц жалпы теорнясы да орыс тіліндєгі паронимдердіц толы к

1. Белбаева М. К,азіргі казак тілі лексикологиясы. Алматы. 197<3. 27-6.

2. Шанский Н. М.// Вишнякова С. В. Пароним в русском языке. М.: Высшая школа. :Ш74. С. 5-6.

3. Вишнякова С. В. Пароним в русском языке. М.: Высшая школа. 1974.

сездігі де /КОК»4,— дсй отырып, езі оі-ан теориялик, аіікьпі сппаттама бермейді. Ал керсетілген одебнеттердіц ушеуіндс пароним тубірлес сездерге банланысты (абонент — абонемент, существо — сущность, факт — фактор, надеть —одеть адресат — адресант, вдох — вздох) ку былые есептелсе

Н. П. Колесников кітабьпшМ бул тек тубірлес кана емес уксастыкы бар кез келген сезді камтптып категория ретінде каралады. Біздіцніе, осы пікір кецілге конымды. Себебі аії тылу, жазылуда уксастыгы болып тек тубірлес кана емес тубірлері ортурлі сездер де ушыраса береді (фельетон — фаэтон, бешмет — шербет, миык, — милык, карьку — кар лыгу т. т.). і

Соидыкдап пароним деп бір-біріпс айтылу, жазылуын да уксастыгы кеп болканмен, матъшалары ор баска евздер ді тануга тиіспіз. Мысалы: карасан — корасан, кырсау —

курсау, былгау — бултау, босау — босану, уру — урлеу кайтын — к,айтіп т. т.

Аланда сез колдану практпкамызда, осіресе керкел шыгармаларымызда, осы уксастыктары ' салдарыиан мундаі сездердіц дурыс жумсалмай журген орындары кездесіцкі рейтін болып бара жатканы байкалады. Диссертацнядг буран келтірілген мысал біраз бар. ■ Солардыц кейбірі: 1

\’ш--уш (ушы— уші). Аркаларьшда мылтыктыц уші 1!!« шаяды (I. Е.). Уші киіміне ілігіп (С. М.). Аягнныц ушінеї жорагалайды (Б. С.). Кідіріп калды сездер тіл ушінд (С. М.). Танауыныц уші терлеп (Р. С.). К,ол ушін бере ал макан (М. М.). Ерніпіц ушімен сеіїлепді (Ж. Т.). 2. Шуйір

— шиыру. Танауын аспанга шиыратын... тумсыктары) шныра карайтьш (А. Б.). 3. Миык. — милык. Егігі милыты нан майыспай, аякдан туспен жатыр. Кыз милы г и пан кул ді. Енді К,иякмург мнлырыман кулді (Іч,. Ы.). Екі миьірі солк-солк етеді (Э. Т.).

Жумыста бел алу мен белен алу фразалык тіркестері піц де бірініц орньша бірі колданылып жургеніне накті м.ысалдар келтіріліп, булардын (тіркестердіц) матьшалиі айырмашылыктарыныц кандай екені долелденді. Сондай-а: иірім мен й'йірім женінде де пікір айтылып, шо омониміні де («снырдыц то і», мен «талдн шо» дегендегідей) талгам сьіз жумсалгаи орындары, исіну сезініц шо жоне иімеу деге

Вишнякова С. В. Пароним в русском языке. М.: Высшая школа. І97

С. 3.' ,

1\ Колесников П. П. Словарь паронимов. Тбилиси. 1971.

омоаіпоїшм турінде колданьїльїп жургені де сез етілді. Де-геїімсп пароним моселесіп арнаїіьі зерттеп, лексикальїк, бул категорияга жататьш сездердіц свздігін жасау туральї ой-дану жен ісііяктьі.

5. Бейтаньїс создер. Тідіміздс маньшасм жалпьіга бірдей гусіїїікті больїп келе бермейтін сездер аз емес. Мунданлап диалскпгзм, профессионаллзм, архаизмдер мен авторлик нсологлзмдердін біпаїсарм жопе сирск колданьїлатьш евз-дер. Булардьі акьш, жазупшларимьізднн кай-кайсьісьіньїн, ишгармасьпіаи да ксздсстіругс боладьі. Мьісальї: сейдін,

кулмакаи, лаукилас, ьімбал, шита, шомьіт, паяпарлау (Сз-кеп Сеґіфуллші); аппал, дере, жоіиьін, кесесу, кішімтай, кулжамдьі, лаурау, мазатсу, мешіл, можа, пальїк. нор, пор-мене, сзуьірсьш, тобіз, уозіїг, уаісьіп, шояи, шурайлау (аттьщ азуін// М. Оусзов).

Диссерташіяда мупдай сездердіц 250-дейіиіц тізімі бе-рілді, ал ушьірасканьпшн жалпьі сапи 400-дсн асадьі.

Мундай евздерді каламгердершіз зр турлі стнльдік максатта жзне «ептін игілігіне асар, жалпьіхальщтьік, сипат альїп кетер дегеп ізгі умітте пандаланадьі. Алайда екініш-тісі сол — бонларьша ана еутімеп бірге дармтан пе кулак туре журіп мьіскалдап жинатан я тіпті «мидьщ мьщ градус-тьік, дошіасьіна» сальїп ©здері корьітьіп иштарган мундай евздерін кепшіліктіц назар-талрамьіна усьіна отьіра, булар-дьіц пакти каидай магьшага не екендігі, кейде теркіндері туральї (мзселсн, «сере» дсп жаугсрінілік заманда влген адамдардьі мекеніне апарьіп жердегенше калдьіра туратнч жарьш уй-жарнм жапаньї айтадьі (¥лпан, 63-6.) деген Р. Мусірепов тзрізді) каламгерлеріміздіц тусінік бере кет-пейтіпі. ,

Бул топвд жататьшдардьін, кепшілігі-ак контексіне карай топшьілатпайтьін, евздіктерде жок, бар бола калган кунде де кал ай колданьїльїп туртанн кейде тусініксіз куйіи-де калатьш сездер больїп келеді: Аиаммен жастьі сарамжал сакьі шешейлер (А. Н.). К,ьізьщ куган кьізьір кунім жок казір (І. М.). Саіщьіньїн. тасиндай зьіркьіраган салт аттьі (К- Ж-)- Жалбьіз больїп журмін мен, жауміт тамшнм (К. М.).

Белгіленгсн сездердіц сездіктегі магьшаларьі —«сарац, жомарт, котьір немесе жауьір, кеспе жейтін істік екі агаш (ДС, 285, 200, 218, 286), жексурьш» (ТС, 225). Ал осьілар-дьіц зркайсьісьш тпісті орьшдарина койсак, «жексурьін там-шьім», «котьір кунім», т. б. больїп пшгадн. Демек, булар

сол тусішксіз калпылда калып кояды.

Кеіідс тіпті жаксы таные сезіміздіц бейтаные болып туратыи орындары да кездеседі. Моселен, арда, майса, саз емздеріпіц мьша коптекстерде кандай молде жумсалып тур-раны да беймолім: Арда тудыц астында (А. II.). Арда жер її і ген кез (К. М.). Урлана ескец майса самал (С. С.). Жаз шыгып, саз кулпырды (М. Б.). ІІІебі жаца орылран >:аз (Е. Т.).

Сочымен катар, жогарыда келтірілгендей, марынасъш К0ПШІЛІК біле бермейтін сездердіц кейбірініц жазылуы да ор турлі. Бул, бір жарынап, сездікпен жумыс істеуді киындатса, екінші жарынан, кеп нарканттылык тугызын жур: кайыл — хайыл, аласат — арасат, кайбана — каймана — кдйуана т. т.

Жалпы, мундай евздерді колдангапда, каламгерлеріміз-діп буларра жакіпа ішінде не шьнарма бетініц соцры жол-дарында тусініктсме беріп отырраны, «Ана тілі», «Казак эде-биеті» газеттерінде, «Казак, тілі мен одебисті» журнальшда «Окырман мен автор» айдарымен сурак-жауап бурышы уЛымдастырылраны. ориие, дурые болар еді.

6. Жарыспалы сездер. Бундам евздерді зергтеуге арнал-гап курделі ецбек— И. К- Ункыбаевтыц «Кязіргі казак ті-ліидегі варпанттылык проблемасы» (А. 1976) монографиясы.

Алайда осы моселе женіндегі пікірлердіи олі де айкын-дыкты калантын неиесе кецілге аса конымды квріне бермейтін тустары жок емее. Моселен, Э. Болганбаев «Сииошшдер мен дублет сездердіц аракатынаеы» макаласында: «Сино-

ним болатын сездердіц не магынасында, не стнльдік монінде немесе сез колдану аясында, оптеуір, бір взгешелігі болуы--інарт. Ал дублеттерге мундай шартты белгілер мулдем кой-ылманды, олардан талап етілменді де, дублеттердіц барлык жерде де бір-бірінен ешбір айырмашылыгы білінбей туруы керек. Тек сондай тецбе-гец, бірдей, жуп сездер рана дублет дсп таиылады»:1,— дейді. Ал И. К- Ункыбаев аталран ецбе-гіпде дол осы евздерді цитатара аладн да: «Свз вариантта-ры сіінонимдердін бір саласына жатады. Катыетык енноним-дерге магыналары бір-біріне жакын, жуык сездер жатады да, ал абсолюттік еннонныдерге сез варнанттары, сез дублет-тері, сез параллелизмдері жатады»2,— деп, еннонимдер сез-дігіндегі «атрап — тецірек — вцір — мацай; жарлы — кедей;

Болгапбаев Э. Сииошшдер мс« дублет сездердіц аракатынаеы. Алматы. 2'9-іЗО-б.

2. ¥йык,баев И. К. Казіргі казак тїліндегі варпанттылык проблемасы. Алматы. 1976. 1,3-6.

жордем — кемек — болысу; онгіме —- ксцсс; ел — халык • журт; шапшан.— жылдам — лсзде; гідам — кісі»< снякты біраз сезді вариаштар (иемссе лекспкалык-ссмантикалнк дублеїтер) му’альша кслтірсді. Тусініксіз.

Буран кос.*. монографнядан ксй іустарда варнанттар жі-гін де ажырату KHUHFa сорэды. Амталык., ейткені — уйткені, уаммм— узйім, пале—бале, тамам — тэмэм, кумбір— гум-бір, мыпадай — мынандай-лар (111-112) орфоэпопиялык, ал тулгасы жагынаи. дол осылар торізді езара бірер дыбыстык кана айырмашылыгы бар сойгіїї — суйтіп, руксат — луксат, усару — cyFapy, колдаяу — кулдаиу, балуан— палуан-дар (18-35) лекснкалык-семантикалык, иарпаигтар болып боліп-ген. Сннтіп, кслтірілгсн мысалдардын бір-біріиеп капдай бел-гілеріно банлапысты окшауланып, екі нарнаїпка жіктсліп турганы да, сондай-ак op турлі магьшада колданылатып кацылтак. — коцылтак, улык,— улы сй.чдсрін автордыц нл-рнанттар катарында карау ссбептері де долелдсіїбогси.

Екіїшіі бір автор: «батыру (cvra), матмру (шнміппі) тарізділер де бір магыпапы білдіреіін фоиетнкалык вариант-тар смсс, жскс-жеке марынасы бар лекагкалык. создер екен дігіпде дау жок»^— ден жазади. Біздіинте--мурнагы, мелшс торізді — матыру да сез баеиндапл «б» дыбысынии «м» фо-немасымеп алмастырылуынан пайда болгап нарнапт кана (кецілге тігїті бул туралы ^Осьнм.іц озі малу жопе батыру етістіктерінен жасальш журген будаи смсс пе екен?.» деген сурак та оралады).

Соньшен, бул айтьглгапдардап тіліміздеті жарысналык проблемасьшда шкір алысып, пакты тужырымдармсп туиш-дейтін моселелер олі де бар ексні ацгарылады. Зсірссс бір-біріием бірлі-жарим дыбыстык азгерістсрі бар вариантгап жанында пайымды потуага кслудіц узакка созылмагапы аб-зал. Себсбі бугінгі сез колдаиу петімізде арзап, жасаили дублеттер жиі керіне беріїт жур. Мысалы, даурыру, улбіреу, усіну, шылп ету, бурнагы, белше т. б. біралуан создердін дзурігу, улпіреу, ушіну, шілп ету, мурнагы, мелше болып кол -данылуы — осынын айгагы. /Коне вкішиїтісі — осылаидыд кепшілігініц кейіпкер тіліндс емес, каламгерлерміздіц еі б а я н д а у л а р ы н д а у ш ы р а с а т ы н ы.

Диссертация кекеіікесті — кєтейтесті, созбуйда — соз-бунда жуптары туралы да жасалган талдау, айтылган ітікір бар. '

1. Кзлнеп Б. Сезді еяраллн білейік.// врелі ©нор (жипак). Лшаш.

:97G. 115-6,

Я

Орипе, жарыспалылар—сез колдану жарасымы жуйе-сшде езшдш орны бар сездер. «Б(рак, варианттын да варианты бар... аткаратын косымша кызмеп' жок, эдеби тиши, тазалырына нуксан келт1рпт, эр жерде б!р аякка орала бе-ретшдер! — басы артык варианттар»!.

7. Диалектизмдер. Булар, белгкп б1р аймак туррьшдары ушш аткаратын кызметше коса, одеби п'л ушш дс, эдебиет ддл! ушш де кажет казына. ,

Алайда жерплпш ерекшел1’г1 бар сездерд! жинау мак-сатында уйымдастырылран алгашкы экспеднциямыз 1937 жилы сапарра шыкканмен, осыншама узак уакыт бойы Караганды, Жезказран облыстары сиякты келемди аймак тур-рындарыныц тш ерекшел1гш айкындау «нашар зерттелдЬ зерттеле бастады»— мен созбуйдага салынып келедк Бул елке1Йц колдануында жалпыра беймэл1м, кептщ талгамына тускендей талай сездщ болтны, олардыц кейб1ршщ каз!р •П1Ш умытыла да бастаганы — шындык. Буран жергшкп чкын Р. Игенсаровтьщ кезшде: «0з1м!з ескен ортада езгедеп артыксып кеудесш кетере журетш адамды «ади» деуил ед;. Осы «ади» секкад «асабалы» деген сез де муп-мукилас еске-рус 1 з калды. Сезш каншама асыра айтып купшгешмеп, орэк еш шама-шаркы жетпейтш адамга «Элще карамай, асабалы сейлеу петци алган» дейп'н мэтел де болушы едь Тек бул екеу1 гана смес, «эусзе», «дошкужыр», «ноубез», «удаскал» тары баска осы сиякты кептеген сездер кнркыншы жылдар-дан берг! баспасез бстшдс вте сирек колданылып келе жа-тыр. «Дошкужыр» орыстыц «рациональное зерно» деген св-з!и1И баламысына жаксы келегш снякты»2,— деп жазраны — долел.

Б^рак, б1'ртацралдыратыи жай — алпыс жылга таяу ул-кыт бойы зерттелш, каншама пллыми енбектер жазылып, квп одам рылым кандидаты, докторы атагьш алып жатканы-иа, академиямыздыц Тш б1л]'?.п ппститутыпда осы мэселемен айнальтсатын арнайы бвл!м жумыс ^тсйтшше карамасган, с0з басым казак тшиде диалект болмаран деген гпю‘р;и костаймын», «Казак тшнсп диалект 1злеу?ич куш еткеп» дсп кеуде керуиллердщ бары.

Б|'р жарынан, оеыпдайлардыц да салкьшы тнет1н шырар, жерплкт ерекшел1Г! ба{? сездерд1 орынды колдану кажет-Т1П дурыс ескеркте бермей «следк Эрине, каламгер здеби

Кандаров 9. Сез еиер1 дертпеп . теп..// К.Э. 1933. ,\"« 29. _

2. Игенсартов Р. Сез байлыгын пайдалана биейш.// ОК. '1968. Л» 173.

тілімізде баламасы жок памидор, горчіШа, еркек уйрек-тердіц орнына кызганак, кышыр, кежсгдар дсп жазса иемесе рабай-да, рабат, ботана-ларды ксіііпксрге айткызса жоме булардьщ кайда кандай магыиада колданылатыиыпа тусіпдірме берін отырса, онысы лаііиктьі болары созсіз. Алайда жагдай бул ай емес. Мысалы: «Кец шайлара уйренген басы байкамапты, кеудесіїг окыс кегсргенде, кеурек шартакгьгц бір іргесін сау-дыр сткізіп коса кетерді» (Д. И.) деген бір сейлемніц езінде уні диалектизм колданьтлип тур. Демек, бул — керкєм uiu-рарма кепшілікке лрналатьшдыктап, сездіц сод кепке тусі-ніктісін, одебн варианты» пайдалануга міндетті екеніміздід ссксріле бермєіітініиін корінісі.

Тіл моселесі туралы кебірек толраиыс, ізденісте журетін акынымыз М. Злімбаеп ксйіигі бір жннагында: «Наиыцыз-дар, меиіц ауылымда да талан «кы;-:ык> сез бар, бірак мен соларды эдеби нормага каппп.т бол;-яндьп<,тан шыгармама коспаймьш. Оркім — ез ортасьшьш, оуеліігде бз ауылынын тел баласы, кішкентайнпнан кулагыца сідген сез саган ец дурысы, ец асылн боп сезілуі даусыз. Бірак, бул — пондей сезім рана, рылыми козкарас смес. Олай болса, біз езішш'л-дікке туткьш боп, бір ауылдыц иамысьш жыртпай, каунмпыц муддесш ойлауьшыз керен»1,— ден лділін айтады. Буныц, шыньшда, жай тілек, есксртле не уран емес, арі нісшім, орі кесім екені талассыз.

II Тарау. Создін, тулгалапуы. «Зрбір сездіц езіне тон тулра-турпаты болады, сол тулга-турпаттьщ аркасьщда арбір сез бір бутін тулра (единица) ретінде кызмет етеді»2 жоне контекст талабына сай ол бірде тубір куґйнде, бірде белгілі бір косымшалар жалганган турде жумсалып огырады. Бул тараудыц кіріспесінде, алдьшен, осы тубір мзселесіне бай-ланысты морфема мен сез жвніндегі пікір-тужьірьімдар еа-рапка салынды. Оган себеп болган — булардьщ эр цилылы-ры, каншылыктары барлыры. Мэселен, ралымдарымыздыц бірі: «Тубір морфема ездігінен жеке турып семантикалык жарынан-да, кьізметі жарынан да дербес сез бола алады»1.— десе, екіншісі осы тужырымньщ долеліне келтірілген бар, тіл, жол, кел, жур-лерді кайталап: «Шынында, булар тубір сездер, оларды тары морфема деп уйрету—грамматикалык ша-тастыру»2.„— деп сын айтады. Ал орыс тіліндегі эдебиеттер-

1. 9лімбаев М. Калам кайраты. Ал мату. '1978. 219-6.

2. Ыскаков А. Казіргі казан тілі. Морфология. Алматы. 1974. 24-6.

К Ыскаков А. Казіргі казак, тілі. Морфология.. Алматы. 1974.25-6.

ден «Морфема корневая минимальная (предельная) база слона, иссушая его основное лексическое значение: стол-ик-а»з, «Корин—это такие морфемы, которые могут использоваться в речи самостоятельно... Морфемы, как единицы языка, имеющие и значение и форму»^ деген аныкдамаларды окимыз. Muca.;iFa келтірі.ігеп пальто, кашне, очень-дер ку-рылымм Пір морфемалы, учительница 5 морфемалы (уч-и-тель-ниц-а) сездер болып каралган. Сеитіи, айтылган пікір-лердіц копіпілігінде морфема тубір тулгамен кабысып сез турінде де келетін бвлшек болып тусіндіріледі. Сондьіктаїї мопфеманыц осы негізде кенде тол и к магъшалы евз, квбіне создіц ец кіші магыналы белшегі болып кабылдануы жен еаналады. '

Будаи кейін енз колдапуда морфемааралык магына, тур жарасымыныц, аныгырак айгканда, евздіц тулгалану зацды-ликтарьшын. ескерілу, сакталу жагыныц кандай жаіі-куйде екені журнак. жалгаулар, морфологнялык кейбір тосілдер кьізметінс байланысты карасгырылды.

і. Журнак, кьізмегі. Журнак — тубірден кейінгі иегізгі морфема, евздіц, тілдіц кути; оііьіц евз тудырушы, тур (форма) тудырушы гурлері бар. Жумыста булардыц, негізінде, гсорнялык жагы емес, табнпі кьізметініц калай пайдалани-лып жургені жвпіндегі зерттсу деректері баяндалды.

Бул, адлымен, евзжаеамга байланысты оцгімелеиді. Оныц себебі осы моселеніц колга ерекше алынуында жатыр. Шынында да, кейінгі уаыктта тілге байланысты кабылдаи-гац каулы-карар, зац, белгіленген шаралар, кол жеткен мэр-тебе ана тіліміздіц ішкі му.мкіндіктерін еркін пайдалануы-мызга жол ашкандыктан, бурын езімізден балама іздеудї ойымызга да алмастан, кушак жая карей ала берген кірме евздеріміздіц біркатарьш-ак казацшалауга батыл кірісіп кет-гік. Соныц ііотижесінде сан жагынан 80 процентне дейіи жеткен взге тілдік терминдер саны б і р а з кеміп, евздік кура-мымыз тел казынамыздагы пайдаланылмай жагкаи булак-квздермеи бай и тусуде.

Эрине, жаца сездер, евз тіркеетері тек терминдерге гана емес, адам, окгам емірі кажет еткен тустардыц бзріпе бай-ланыеты жаеала беретіні белгілі. Сондыкдаи жумыс жеке неологизм моселесіне ариалмагандыктам, жаца сездер турмыс-

2. Мамаиов Ы. Шала гылым шырк. бузар.// АТ. '199-Na 47.

3. Ахманова О. С. Словарь лингвистических терминов. М. Советская

энциклопедия. ‘1355. С. 241,- . , _ _

4. Современный русский язык. М.: Высшая школа. :$39. С. 251-CS2.

тык, технпкалык т. б. деп топ-топка жіктелмен-ак, аралас карастырылды.

Сезжасам, цегізінде, узак уакыт боны кдлыптаскан жол-дар: журнак, екі тубірді біріктіру, ертеректе цолданыдран сездерді жаца марынага не ету, толык, марыиалы сездерді тірксстіру — аркылы жузеге асып жататын процесс екені бел-гілі. Айталык, «одістеме, жалгер, жылыткы, кайнатпа, тап-сырыс, етемакы, елтацба, елуран, ужым, мозір, аудан окімі, мердігерлік едіс, аскер» желік, тік байланыс, келбеу байланыс» т. т.— олгі айтылган жолдармен жасаЛган неологизм-дер. Осылар сиякты, емірге келгєнде, ішке тіл дуііссініц кдк-иасын єркін 'ашып снетін эр сез — халык, ушін улкен табыс, цымбат казына. Сондыкдан да булар баршаиыц квціліне бірден yuan, еш жатирцаусыз цолдапылып кете берудс.

Бірак, жацадаи жасалыц усынилганмен, біркатар сездер тіл практикасыпда колданым тауып жаткан жок. Мысалы: «гулгул (букет), дулдул (чемпион), журісші (пассажир), одемнет (эстетика), тойкэде (тост), унулгі (стиль), унпарак (лпстовка), ункагаз (газет), унсапдык, (телефон), шгэнэй (родильный дом), сэзен (текст), ыаскарампаз (клоун), дэ-меткср (подшефный), мухаррар (редактор), мухтасар (конспект), рамалня (процесс), нурзия (проза), уознпа (функция) т. б.

Булардыц лексикамызра кіріп-кірігіп кетпеу себебі ал-дъщрыларыныц сапалы тулралаибауында, соцрыларыныц ©зге тілділігіпде. Мэселен, гулгул. Гул — жатымды атау. Алай-да буны екі емес, уш кайталасак. та, букет-ке лайык, балама бола алмайды, себебі матына сзйкесімі жагынан будан да, тіпті гулдесте-ден де гулшогы жарасымды. Сондыкдан да КОШИІЛІК цолдлнуыида казір соцры вариант жур. Журісші— етістіктен жасалгаи зат ссім. Тіл практикасыпда «ыс, іс, с» журнаткары турызатын зат есімдер «шы-nii» косымшасымен колдаиылмайды. Сондыктан да «айтысшы, жугінісші, туыс-шы, конысшы» демейміз. Демек, соцры екі морфема (іс-ші) арасында магына жарасымды болмагандыктан, журГсші квп-тіц талгамына, сезжасам талабына сай келмей тур.

Бул айтылрандардан сезжасамныц дэшм тілдін ішкі зацдылыткарына сай жургізілугс тіііс процесс екені керіне-ді. Амал канша, іс жузінде буны ескере берментін кездері-міз болмай жаткан лиж. '

Жумыста буран пакты бір далел ретінде егеменді, акпд-рат термішдерініц жасалу сотсіздігі жоне олай болу себел-

тер! толык. талданды. Соныыен б{рге журнак кызметш пай-дал ануда оныц морфемалык дурамьш не орынсыз кыскартьт, не узартып, не езгертт немесе сезге журнакты даныксьп,

■ кушпен жалрап жумсау факплер1 кездесетни айтылып, мы-салдар-кел^ршдк дауау, узаго; торацрыл ксйшбеу («кешмеу» магынасында); к,ауышу, ауышу; орел! (кш'з), касемше (ко семшсге жеплгсн ат), бесшд! (бесмндй-е таяна), дэлд'1, нак,-тылы, диканшы т. т. Булардыц алгашкы екеушде «ла, р» тусш цалса, жалгас екеу1не «л, н* артык устемелепген, кей-шп екеушде ыс журнагынын орньша ыш колданылып, соцры алтауына «л], ше, Д1, Д|, лы, шы»-лар еш кажеттшкс1з ж.ч-малган. бйткет сез тудыратын бул журнактар жалранран сездерше белгш 61’р лексикалык марьгаа устеуге ттс. Ал бу-лар ондай кызмет аткарып турган жок: дал мен дэлд1, пакты мен нактылы-лардьщ арасында машналык ешкандай айыр-машылык жок; ерел1, кесемше — баска контекске лайык тулгадагы сездер («ерел1 ат», «ет<стжтщ кесемше тур!» до-гендепдей); «мурал1мии, дэркерш!, галымшы» демеГтшмЬ сиякты, дикан-ра шы-иыц жалгануы да кате. Жумыста сез;:и косарлап тулралау (редуплнкациялау) ретпзде д? сэтп керше бермейтш колданымдар бары назардан тыс калган жок- Мысалына «сол-сал, б|раз-б1раз, кай-кай, сот-еот, тым-тым, аз-аз» сиякты кайталамалар келт1р:лдк

2. Жалрау кызмеп". Тш функциясыкда жалрау орны да ерекше, себеб1 бул — эаресе сез беи сез арасыпдары байла-ныс дэнекер!-, журнактардан гер 1 де ер!С1 кец категория. Сондыктан бул бед1м сез колданысымсыз жуйесшде эр жал-раудьщ ез!не тэн ерекшелж-зандылыктарыныц сакталу, ес-кершу жай-кушн сипаттаура арналды. Алдымен карастырыл-ран — К0ПТ1К ЖАЛРАУ. !

Бунын, колданылуында мынадай ауыткулар бары бай-калды: 1)гэуелд1к лчалрауынан кешн койылу: Аккан судан аяк астылары шылкылдады (С. С.); 2) жинактык сан есьп-дерге жаптпу: Екеулер! бесатар мылтыктарын... (К. О.).

Екеулер! ел-журттан кымсынбайды (Б. С.); 3) есегтк саа еамдерге жалгану: Б1р1лерМц уйлерше б!р!лер! келд! (ЛЖ); 4) лексикалык марыналарыныц ез1 кептш угымра не барлык., бэр!, кап, барша сездерше жалгану: Бэр1лер» де рольдерш

тэу1р атарды к(Б. С.); 5) есептш сан еамдер жэне кеп, аз, элденеше, б1рнеше, б1рталай, кыруар тар!зд1 сездермен ■прес-кен заг ес1мдерге жалрану: Элп ею алфавиттердщ 15-20

шакты эрттер1 б1ртектес болып шыкты (Б. Б.). Б1р топ адамдар шре бастады (Г. Т.).

Белгіленген сездердіц боріне де кептік косымшалары тіл ережелеріне кайшы жалраиып т\'р. Мисалы, астылар сезінін тубірі аст, «ы»— тзуелдік жалгау косымшасы, кептік жал-раудан бурип ксліп тур. Демек, «іиіілер, алдылар, мацылар» демейтініміз сиякты, «астылар» деуіміз де кате. Тоуелдік ко-сымшасыиыц екіиші рет кайталану себебі де сондыктал (астылары).

Дурысында, бул евздіц кепті формасы аст-тар болілії тулраланура тиіс. Бірак тубірі екі дауыссызга (ст) жэне «т,->-га аякталып, жалраиатын оксымшаныц баекы дыбысы тары дауыссыз («т») болып келетіндіктен. тубірдіц сонры орпі («т») тусіріліп, астар турінде колданылып калыптаскан: Астарыиа кара ат мініп, устеріне кара киіп турган карауыл-дар (0. К.). ,

Казіргі евз колдапысымызда осіресе зат есімге кептік косымшасыныц жні жалранатьш болтаны — акикат. Бул, ори-не, орыс тілі зссрі екені белгілі. Дегенмсн ор тілдін 03 ерек-шелігімен ссептссіп, сенлемдерімізде, жогарыдарыдай «15-20 шактьт оріптері...» демей, «15-20 шакты орпі, екі алфавит, бір топ адам» дсп жазура тиісті ексніміз созсіз. Аударма тексте-рінде туп нуска туррысынаи тіпті кептік жалгау жалганун заиды корінетіи орьшдардьш езінде де опьі ез тіліміздіц та-биратына сап ыкшамдап колдануди ескеру кажет. Мысалы, <'Бул жогарыда аталган маглзіпі'ерден белінген -автолавка-ла совхоздардыц орталыктарьш, соїідай-ак фермалар мен брнгадаларды жні аралап турадн. Магазнпдердіц ідазмет-керлері тутынушылардьщ кажет еткен кітаптарьі женінде алдын ала закпздар кабылдайды (ОК). Сонрьі жылдары же-ке адамдар еміріндегі мерекелеп лен салтаиаттар когамдык уйымдар ^азарынан тке калмаіггап болды» (ЛЖ) торізді мысалдапдяры арасипда жік жек к»п лар-лер, дар-дер, тар-тер-діч біразьш (узсслеи. «сояхоч орталыгы, ферма, бригада лар; тутынушы кажет ежен кітаптар жтіінде заказ; жеке адам вміріилсгі ы опеке. салтанатгаї» деп) кыскарту жен.

Тзуелдік жалгау. Буны колдануымыз да мінсіз емсс. Мысалы: вткеи жазда Запыхкаиннч бонге сурысы жоралды. Акшолак зтынин сауырысын келденец тарта бепді (К. О.). Біреуісі керіп. біреуісі ориьшан турегелді (Б. С), ©з торсы-рысы мелл’сктоп тур (К,. Ы.). Иесісін жаудап алып наткан жапуар (Р. Н.).

Булапда белгіленген евздер «сурысы. сауырысы» т. т. болып екі петтен тоуелденіп тур. Душлеы, эрпне. «суры, сауы-ры» т. б. Себебі бір евзге бір жалгау кос кабаттальш жал-

FaiiyFa тіііс емес. • _

Казір кэп сезі де осылай тулралапип жэне жиі колда-нылып >кур. j ... „

Сездікте оньїн (кабісі-ніц) свйлеу тілімізгс тэн айтылым екені ескертілген. Соцдыктан буны, негізінде, ксйіпкер С03І меи ж.азьш отырран контекстіміз ерекше бір калайтын тус-тарда гана болмаса, авторлык, баяндауда колдаиу одебн тіл талаб.ьша сан келмситіні сезсіз.

Булай устемеленген III жактык, косымшамсн колдапыл-таїїдар тек жорарыдарылар гана еиес. Мундайлардыц ката-рында «кулпысы,. ззірейлісі, акырысы, уакытысы» болып тулраланып «кульці, ззіреійіл, акыры, уакыты» сездері де жур.

Тауелдік жалгаудыц тіпті кей сэздерге, жалпы, кате жалганган орындары. да ушырасады. Мысалдар: Сурі кар

лас болады. Сурі карды квкссп кулады (Е. Р.). Сурі еттіц лісі танау жара анхнды (К. О.). Kepi ат агыл етті. Kepi ат ала-ала кашады (С. Ж.).

Ереже бойынша, «Сын есім аныктауыш кьізметіп атка-рып турранда, еш уакытта да тоуелденбейді, квптсл.мейді жэне септелмейдЫ1. Сол себепті де казак баласы баярыдан-ак, «сур ст, сур май, сур казы, кер жорра, кер бесті» де и келеді, шырармаларында бул тіркестерді жазушыларымыз-дыц кепшілігі осылай колданады да: Сур ет, сары май, сары бауырсак — борі де домді (Ж. М.). 1\азыныц сур иісі... Ас-каны сур ет болды (М. С.) т. т. -

Ал «Керіні танга байлап мінген кандай!» (С. Ж.). «Сурі аскан екен», « Сур» жеп шыкты» (1\- Ы.) деген сейлемдердегі «сурі»' мен «кері» сездері сьшдык емес, заттык марьшада (субстантивтеніп) жумсалрап, бірак дурыс тулгаланбагаи. Себебі тоуелденетіп сез одеттс ашык не жасырьш косымша-лы ілік септігіндегі свзбен гана тіркеседі. Бул ар ондай uu-ранда алынып турран жок, сондыктаи олар тзуелденуге тіііс емес, «кер, сур» болып колданылуга тіііс. .

Осы аитылрандарга коса, жумыста урпі. масі сездерін-дегі «і»-ніц тзуелдік жалрау косымшасы болуы ыктпмал деген топшылау, ой-пікір де бар. ■

Септік жалгау. Бунын, кызметш пайдалану ретімізде де тілдік дзстур, нормамен дурыс кабыспайтын, жансактык жіберілген тустар ушыраспай отырмайды. Мысалы: Алдыда кыркалар жатты. Астмга караса таулар; устіге караса, ас>. Ысвдков А. 1\йзіргі казак тілі... ■ 174-6,

пап (Ш. М.). Ол уст'Де> Койшыбай астыда (М. Мэжитов). Опы да кушге Екатерина б 1 лIп отыргап (С. Ж.)- _

Буларда «алды, асты, усп» квмекий есшдер! мен кун‘1 со;н тоуелд! емес, жай септеу улпЫнде септелген. Демек, «баласыра, баласыда, уГпге, кез1ге» демейпшм1з сиякды, «алдыга, астыра» т. б. дсп сез тулгалау—казак баласына уят. Ал келт'фшген мысалдарды каламгерлер1м1з, т)пт! кейт-керд1 сейлеткендс де емес, вз баяндауларында колданган. Бул, б\р жарыпан, «Бейне окецдей уст'ще аспан тенер», «Ккм алдыпда трбецдеп», «Патшаныц ат устшен кез1 тустЬ т. т. деп жазылран Лбай жолдарына да, с!рэ, квз1'м!з тусе бермей-тппш'ц керша шырар.

Сезд1 септеп колдалуымызда байкалатын тагы б|р зац-еыздык, тэуелдй< жалраудып, III жап>1 косымшасы сиякты, б1р сезге б1р септпстщ косымшасын кабаттастыра жалгай-тынымыз: Сурегп кергендер Мецсулуды б1рденнен таныды {К. К.). Оганга дейт ишгш кид1 (Е. Р.).

Жжтт жалгау. 0зге жалгауларга Караганда, бул — жш колданылатын, кызмет! де кур дел 1 категория. Мумкш, сол курделшгше байланысты да шырар, Т1'л практикасында бу-ныц кейде ескер!'ле бермейтш езшдш азын-аулак ерекшел1’п де бар. Солардыц б!р1 — «Ауыспалы кэсемшенщ (а, е, й фор-малы) унл'шш жашныц жптк жалгауы барлык баска жаг-дайларда туарЬшегенмен, сураулык, шылау т^ркесшде, эдет-те, колданылмайтыны»'!. Мысалы: Балан мешр1мд1 болып,

асырарлык болып туа ма? Хикмет кептен тарай ма, б1рден тарай ма? Бару1иы айта ма? (Абай). Буларда баяндауыштар «туады ма, тарайды ма, айтады ма?» болып ;<олданылы£ турран жок.

Алайда бул ережемен есептеспей, ет1'ст1'ктерд1 осы сонры тулгада колданушылар ушыраспайды емес. Мысалы, казак, ■плш уйренупплерге арналып жазылран б!р окулыктан сураулык шылаулардыц «окиды ма, жазады ма, 1стейд! ме, келед! ме» т. б. болып ^ркеслрктгешн окысак, бастауьпп класс окушыларымен ткт дамыту сабарын журпзгеп б!р му-р.-кгпм сурактарын «1\ояп уй жануарына жатады ма, жабайы андарга жатады ма?», «Мысык....», «Аю...», «Шл... жатады ма?» деп когомен болды (Алматы радиохабары, 30.01.93).

Егшпша'— ес'шшегс жок,, емес сездер1 лркескенде, жж-Т1К жалраудып еамшеге емес, кейшп ею сезге жалганатыны: «айткан жокпьш, барган емессщ» т. б. Ал сез колдану прак-

1. Ыскаков А. Каз1рг1 казак, тит... 77-6.

"Шкамызда бул зздзылык та сантала берменд!: «кнсынсыз-дыкты керш турранымыз жок, окыганымыз жок, олай деге-тм!з жок» т. т. '

3. бзге амал-жолдар. Булар аркылы фразеологизм, макал- мэтелдер, сейлеу тшмизге тэн сездер мен сез т1ркестерь гпц жумсалу, тулгалык (курамдык.) езгерккс тусу (транс-формациялану) жайы карастырылып, утымды жацарымдар мен соны жасалымдарга б(ркатар акын, жазушыларымыз шыгармаларынан деректер кел^ршдь Мысалы: Сыиык ке-

ндам кеп кешер. К,айдан рана бшед! жени менон ауы,рдыц арасымен етерд1?(Абай). Жаксы каулы — жарым !с (Р. Мус-.тафин). Буларда «Сыныц арба кеп кешер», «Жаксы сез — жарым ырыс» мэтелдер! мен «Ауырдыц успмен, жешлдш астымен» фразеологизм! жадартылган. Ал О. Нурпешсон «булт кысырады» сейлем-пркесш кысыр булт-ка айналдыр-са, Ш. Муртазаев «Алитет тауга кетш барады» аталатын шыгарма агы мен орыстыц «Жумыс — каскыр емес, тогайга кашып кетпейдЬ> мэтелшен «Жумыс — Алтиет смес, тауга акшып кетпейдЬ деген жаца сез орамын тугызады.

Мше, келт!р|лген мысалдардан кершетшдей. туракты болып калыптасып калган мундай кур дел! гу^амдардын тулра-турпатына енпзшетш азды-кепт! езгср:етер, непзшде б!р сезД1 екшни б1р сезбец алмастыру не туйдектщ мазмунын гана сактап, к,урамындагы сездерш тугел не соган жакын жанарту, не сездершщ орнын гана ауыстыру немесе сш тур-л! курамды б^ржпрш жадалау сиякты амал-жолдармен жа-салып. жур. 1

Алайда керкем шыгармаларымызда туракты сез ™ркес-тер! мен макал-мэтелдерге жасалып журген езгерю атаулы ныц бэр! б1рдей унамды керше бермейд!: Б!рак сол б!р ауыз дыкпен муз жалаган кундерде ел басын б1р!кт!ргеи (К,. Ы.) К,ыска ж'штер1 курмеуге, узын жштер! жермеуге келмейтй колы кыск,а жок-жтк (С. Ж.). Б!р!нш! сейлемде «ауыздык пен су !шу»> муз жалау болып ©згерт!лген. Сэтс1з: музды жа лайтын — сиыр малы, ал жылкы курек тктершен кедпред! Демек, макалдьщ бул бол!мше енпзйчген жаца т!ркестщ мэ ш шындыкка кайшы. Екшкл мысалдьщ жайы да осындай кыск,а ж!пт!ц курмеуге келмейти-й — акикат, ал узын жттп жермеуге келмейтш! к!с1Н! иландыра алмайды. Автор калами жай уйк,ас жетепнде кеткен.

Газет, журнал беттер! мен сейлеу тшм!зде де лайыксы: не жансак езгер!стерге тус!п журген фразеологизмдер жо) емес: «Еш кеменщ басын устаган...», «1шкен суга тук!рме<

бол ар»,, «Ат басын салу», «Ойына куйып тусті» т. т. «Окей елгенмен...» деп айтылатип демеу сезді бірсулер «Экец елее, в л с і 11, ...» деп маркумда тагі бір еші кеткен адам тзрізденін айтып жур, осылай жазатын газеттер де бар. Ал «Лениншіл жас» газеті «Жумыла квтерген жук жеціл», «Соцгы туйеніц жугі ауыр» мотелдерінен «Жумылганра алгашкы туйеніц де жугі жеціл» дегеи бір адам тусінбейтіи жаца «канатты сез» тугызыпты, бірак халкымыздыц «алгаїшш туйе» демей, «ал-дыцгы туйе» дейтініп де ескермепті.

Тілгс тиск ету, етек алу, аты шулы» фразалык тіркестері евз колданысымыздыц кай тур інде де ездеріпіц табнгагына сай жагымсыз мэнде емес, жагымды манде колданылуда. «Тамак, кенеу» тіркесіиін бір шыгармада «тамак. к,ыру» тамак кериеу, дауыс кырнау, дауыс кенеу» болып, «езу тарту, жак ашпау, бетке басу»-лардыц «езу жиыру, жак жазбау. бстке бекіту» болып «жацарып» жумеалгаи орындары да бар.

Жацару, взгеру сенлеу тілімізге тон сездер тулгалары-нан да байкалмайды емес. Когамымыздыц бугінгі даму дец-гей), лалкымыздьгц жаппай сауаттылигы сенлеу тілімізді бірте-бірте жазба тілге, евздін кебіне эдеби вариаитын кол-дануга бейімдеуде. Мысалы, «ап, кап, баргам, баратыр» т. т. болып ж и і айтылатын евздердін казір толы к, тулгада —«алый, калыгт, барганмыи, барган едім, бара жатыр» болып —*айты-луы басым.

Эрине, евз кашанда дурыс тулгалануы, жарасымды жум-салуымен кудіретті. Сондыктан «Халыктыд тіл байлытында бар создерді дурыс турпатымеи пайдалану»’! — жалпыра ор-так парыз. -

III Тарау. Свздін тіркесуі. Ойдыц жарыкка шыруы жеке евздердіц сандык, жай жиынтыгымен, карапайым топ курауы-мен орындалмайды, олардыц белгілі бір зацдылыктар негі-зінде езара накты байланыспен жумсалуы аркылы жузеге а сады. ’

Эрине, адам баласы жаралган бетте-ак. зуелі осы зацды-лыктарды окьіп-біліп алып, содан соц рана езара сейлесе алатын болып кетпегені белгілі. Керісінше, евздіц емір прак-тикасында колданылу процесі калыптастырган туракдылык-тар кейін зацдылыкка, ал буларды сакдау, бузбау міндетті-лікке айналганы сезсіз.

Міне, сондыктан да пллым осы зацдылыктардыц кандай •

і. Мусірепов Р. Авгейдіц ат корасынап бастайык// СК. 1976. Л» 2812.

- екенін пайымдауда, алдымен, сез колданудагы негізп саты': лардыц бірі ретінде свздерді езара тіркестіру, байланысты-ру шарттарьш, амал-тасілдерін карастырады, каридалар ко-рытады. !

Жумыстьщ бул тарауында, негізінде, сез колдану прак-тикамызда сол тіркес талаптарыныц орындалу жайы мары-налык, жарасым мен шындыкка жанасым тургасынан карас-тырылды. /

1. MaFbina жарасымы. Каламгерлеріміздіц жацылатын-дырынан ба, олде тіпті магынасын жаксы білмейтіндігінен бе, не тілдін жергілікті ерекшеліктеріиіц оссріїїсн бе, зйтеуір, кєй сездердід контекске лайык емес, кате жумсалгаїї орьш-дары кездесінкірейді: Нагашьшнан ■ алтан туйем бар еді,

жамандатк,ыр дардыланган врісін іздеп кетіп кала береді. Ой, жамандаткыр, шек, шек! (Э. ТІ.).

Жамандат — туйеде емес, жылкыда болатын ауру. Кенен Ззірбаевтьщ «Жамандаткыр как шолак!». деуі де соидыктаи. Демек, жазушы кейіпкеріне бул сезді еріксіз айткызып отыо. Егер тіл-жагьшьщ билігі Еламаиі-шц езінс тисе, ол да, X. Есенжановтьщ «Акшелегіц шарылг-ыр кара буря ■>, «Ол акшелек тигірді курту керек!» деп сейлеген кейіпкгрі тзрізді, «акшелек» деген болар еді.

' Тары біраз мысал: Сэбира К,асболаттцц шархатын да даярлап койыпты. Алдьщрьшы керіп цупірлік ет (Т. А.). ¥мыт калган нзрсесін есіне тусіре адмай элек болран адам-дай мзре-саре. К,ыз барайын деп шапагат салран жок. Номере тугіл анау ет-бауыр Настядан не таукымет керді? (К,. Ы.). Таррыл мысы к улыгады (Э. О.), К,айтерсіц, басыца тускен мэулет— бул (0. Н.). Саралдырырынак білегіне кигізгем жолак сапты сегіз ерім кайыска карады (Н. Мураталиев) Шашы киіз секілді кабылмаган (О. Э.). Шакшасыи мзсініц .сіргелігіне туйгіштей бір-екі мытыды (К,. С.). Тершец аткд сэйгел еш (Маржан сез, 80). Ол сыншылык пен устаздык-тыц узенгісін тец устап келеді (А. Н.). К,алжага деп байлап отырран ту ісекті алып урып жайрап таетады (С. С.).

Дурысы: «бекебайын», шарактты эйел адамдар басынл тартады. «Алдьщрьшы керіп пікір ет, соцрыпы керіп шукір ет>>. Ал белгіленген езге сездердід ориына эуре-сарсан, не дел-сал- етінген (жок), ракат, бейнет, булдірге, сірілік, бегелеіг, тізгін-дер колданылура тніс. Асты сызылмаган улыгады-ныч, дурысы «уйыгады». Буны нт, каскырларра катысты жумсап, мысыкка байланысты «мауырады» дейміз. Белгіленбегеи екінші сез — ту. Бул телдейтін жастары ургашы мал атау-

ларымен тіркеседі. Сопдыктан да «ту бис, ту сиыр, ту коіЬ дсйміз де, -ту айгыр, ту бука, ту ісск» демсйміз. ■

Осылар тзрізді сзтсіз колданылнп жургендер катары».і «отьщпаган кунрык, буйдалы бузау, дар ушіп согылган aFau?, іайрацдаран тірсек, суцгыла терок, лактьірьілган сауал; етік-тін, пештіц, уазиктіц, отыннын танауьг; ішке шац урды, жол урды, тамыры урды, барлык гзуір crri казапга урды, сут ке-бігін аузыла урды, жаланаш балшр квлге урды, 87 жасар, 64 жасар», т. т. бар. Соцгьі сездін сан еимді тіркесте жумса-луындары талгамсыздык талап реї сыпался да, кунделікіі басылымдарда оган квціл ау'ларылып отрган жоїс: 38 жасар Орфа, 45 жасар Элтон, 57 жасар уіі шар\'асьшдары эйел (К.0.26.02.93). *

Ал «Аркалап сорлы басын пыгьша* (3. Т.), «аягына міигссіп т'к басып, жайын ауыз стік, туяктары тырсылдатан студент кыздар, жауырынын креслосклыц аркасына жырз сап, сырт киімдерін жыга сан, кчзін аяк астына тастап, бу-чаны спрагынан устап»-тар (Э. Н ) сьзді опиату (каламбур) смес, свзбен ойнау снякты.

Кейінгі уакыттарда каньш ага, кайнага, бажа, немер?, жиеншар т. б. снякты туыстык клтьшасты білдіретін сездері-мізді aybi3Fa алуды снретіп, булардыц орнына «меніц жол-дасымиьщ акесі (атасы)», «меніц жолдасым мен бул жігіт-тіц келіпшегі бірге туысады», «меиіц окем мен бул кісініц акесі бірге туысады», «менін апамныц баласыныц баласы» горізді узыннан-узак тусіндірмелєрді шубыртуга барынкы-радык. Сол снякты «біздіц тунплиьшшз (ортаншымыз, кен--кеміз) деудіц орнына «бул — біздіц бірінші баламыз, мы-\ау — ек іншім із, ана турган — упііниііміз» дсп келіп реттік ;анмен белгілеп (нвмірлеп) айтканды оцтайлырак керіп •курдік.

Mine, жалпыхалыктык, колдаиуымызда ежелден келе каткая жогарыдагылардай тел смздорімізді сейлеу тілімізде ;сылай шубатылгаи жасанды нарианттармен жні алмасты-зуы.мыздын салкыны квркем эдобиет псп баспасвз лексика-;арына да тимей калмады: Бул--кызынан туган немересі ’улсім (Б. Б.). Мектеп липекторы Сгпарзлі Укібаевтіц кай-іксьі І\. Каттабекоіз... (ЛЖ) т. т. Дурысыпда. белгіленген ірьшдарда жнен, балдыз сездері пруга тиіс. Себебі-кыздап ■уган бала — жиен, «Куйеудіи інілері женгесіне кайны бо-іадьі» (ТС, 20).

Ал жапа сездік «К,айны — кайын журт жагьшан ерлі-айыптылардан жасн кіші еркектеріпіц жездесі меп женге-

;сше туыстык катысы» (У, 53^) деп тусшд!'рген. Б1рак ксл-Т1рген мысалдарыныц екеушде де бул сез тек ойел адамдар-ра катысты рана колданылран.

Эрине, алгашкы сезд1к дурыс сейлеп тур. «Мына ж1г1т— менщ кайным» деп тек жецге рана айтады, ал «Мына ж1пт— менщ кайным» деген еркект1 керген де, еспген де жокпьп. Себеб1 казак салтында жездеге жубайыныц 1н!е! де балдыз, снипс1 де балдыз.

Сондай-ак кайын бике-ге бершен тусшд1рме де жацсак. Себеб1 муны езшщ жубайыныц апалары (энкелерО туралы тек ж1пт капа айта алады. Ал сездште бул да, каины тэр1з-д!, ек! жакка (келш, куйеуге) б1рдей ортак сез болып тусш-д1ршген: «К,айын бике ерл1-зайыптыларды туган эпкелершщ туыстык катыСы» (У, 549). "

Сейтт, туыстык, катынасты б1лд1ретш атауларымызды сирек жумсау, кебше жорарыдагыдай тусшд1рме т1ркес, туй-дектермен алмастыру салдарынан, буларды да кейде магы-налык дурыс жарасымда колданбантын,' жацсактык, Ж1берс-тш тустарымыз болатыны байкалады.

Сездердш марыналык жарасымда колданылуы, б 1р жа-рынан, олардын лайыкты орында туруы деген сез. Ал айты-латын ой эдетте сейлем аркылы жарыкка шыратындыктан, оныц курамындагы сездер белгь-н тэртшпен орналасатыыы мэл1м. Сондыктан марыналык жарасым жайы осы тэртттщ аныкталушы жоне аныктаушы сездер арасында калай сак-талып жургеш' тургысынан да каралды.

Сез колданысымызда бул жарына да жеткшкп зер сала берментш, соньщ салдарынан (оаресе жазганда) кулч!

келт1ретш де жацсактыктар ж1берш алатын кездер1м1з бары байкалды. Мысалы: Шунак кулак, жундсс келген, туе! суык, бет-аузын жун баскап Жугенбайдыц кара ала тебеп (К. О.). Бурый ттт1 урмейд1 деп журген кершмнц квк ала каншыры (Ж-М.). Осы жуманыздыц взш тышкан кенпрген кемтрдш уршырындай вйт!п буйт’п жолра пайдаланып отырмын (О. И.). Жиналыста сез сейлеген сиырды машинамен сауатын агре-гаттыц операторы К. Бала бекона... Багасы 1500 сомнан аса-тын ойелдердщ караквл пальтосы (01\.). Ол куны 20 мыц сом туратын елптц уетшдеп кшмш сынырып алран (Жас алаш, 11.02.93) т. б.

Буларда аныктауыштар аныктайтын мушелер]'не емсс, баска сездер де катысты орындарда колданылран. Сондыктан итке бершген сипаттама адамга ауысып («шунак кулак... Жугенбай», «урмейт{н керш!» болып), взгелер1 «тышкан ке-

мірген ксмпір», «сез сейлегеи сиыр», «1500 сомдык ойел», 20 МЫЦ СОМДЫК, 0ЛІК» болып тур.

Кей авторларымыздыц каламынаи кеткен мундай жац-:акдыктар жиілсу де ушырасады: «жиырмадагы ыстык, ка-аырдыд буы, иарсстенін ерніпдей балкон, катты кайнаган <орі койдыц куйкасы, куресінге каткан нттіц коясы, мужуір-іец калган нттіц сыбарасы, кіііз уй сиякди шалдык киімі* г. т. (К,- Ы.).

Баспасвз бетінде осіресе белгілі бір сцбек атауын анык-гауга катысты сездер тобынын кебіне автордыц атьі-жені ілдьшан койылып, баспадан кітабьін емес, аптордьщ езін <басылып шыккап» стіп керсетегін сеіілемдер жиі ушыраса-іьі: «Биыл «Казахстан баспасы» жарыкка шыгарран Е. Ес-гаевтыц...», «Жакында жарык корген С. Ыскаковтыд...», ;Дна тілі» газетініц бетінде жарняланган зерделі галымы-лыз...», «Баспадан жацадан шыккан профессор...», т. т. Дик-■орларымыздын «Еііді кыскаша ауа райы, кыскаша газеттер-•е,- скі тілде жургізілетін казак теледидары» деулеріпде де :ездердіц орып тор ті оі дурыс сакталып турраи жок: кыска-иа-лар молімет, толу сездсрін аныктап, казак теледидары :вйлем басында турута тиіс.

Мундай жансакгыктар создіктеріміздс де-кездеседі: Ке-іеіїтай — кіііздсн жасалгаи малшылардыц жауын-шашында ;иеті!г сырт киімі. Тулак, — тессніш орнына колданылатын куш' алинбагаи малдыц тсрісі. Рак.ь:ш— биіктігі 60 аршьш, ;с лісірімде айлык жсрге апаратші, елге ацыз боп тараган Зустемніц тулпары. Иаупас—бір жас шамасындары сиыр-и-ііі, сркек бузауьі. Тайкзр— екі жасар есектіц кодыры. Тай— )ір жастлгы жылкыныц кулыпы. Куре—бір жаска дейінгі сектін, кодьїгіл. іїіаршьі — торт бурышты ксмпірлер орайтын >рамал. Ньшша — денсге кептеліп туратын ойол-кыздар киі-!І. Булардпрм «•киізден жаслл=ан мплшы», «терт бурышты >ЄМПІО» Т Сі. ТІПТІ кулкі кслгіргеїідей ретте тІркескен.

Біркятзр курделі атаулардагы (оку орындары, зерттеу іиститутт-'фЬ!,, ор турл< корамдаі) т. б. атауларындары) соз-Г,ердіц Ор^'М.'Н’У тортібі де мінсіз емес. Мосслен, «Ленин тындары Казак политехника.тык институты», «Тзттімбет тындаты Караганды музыка ушлмшссі» атауларындаш ал-ашкы тіркестеп т Ленин атъшдакы Казака, «Тоггімбет атын-нн Караганды» марынасын беогендей ынгайда тур. Дуры-ында, казак, К,араганды-лардыд бірінші орынга койылып, т1 к септігі косымшасымен колданылганы жен. Сопдай-ак Казак, мал шаруашылыры рыгыми-зерттеу институты», «1\а-

зак 0СІМДІК...» снякты атаулардын да алгашкы тіркестеріпії! «казак, мал, казак всімдік» болып кабылданбауы уiuin, казак, сезініц буларда да сол септікте жумсалганы дурыс. Ал еліміздін казіргі атауы бойыьша, эрине, «Казак Респуб-лнкасынын» деп алтшмыз лайык.

Сейтіп, бул айтылрандардан марына жарасымынын. сен-ле№ курамындаш сез атаулыга койылатын ен басты шарг скені керінеді. Жане сол жарасым дурыс мазыунга кызмег етуге тиіс. Бірак кейде булай ббла бермейді. Мэселен, «Жау тілеп, ер жастанып ескен жалпак елдіц жогалы улдарын осы бір атондыц елегізітуі ала бетен еді» (С. С.) деген сейлемніц курамындагы сездері езара магыналык дурыс жарасымда тур. Алайда алрашкы тіркестіц мазмуны шындыкка сай емес: халкымыздыц талай гасыр бойы ер жастанып емір кешкепі

— акикат, жау тілегенГ— кате.

2. К,исын мен шындык. К,исьш (логика) да, жалпы, сез-дердін, сематникалык байланысына негізделеді. Бірак бул тек сез бен сез арасындагы рана емес, жеке свйлем, сенлем мен свйлем арасындагы, жарыкка шыратын белгілі бір ой-пікір шекберіндегі марына, мазмунды камтиды. Ал «Шындык дегеніміз — бул мадімгі акикаг шындык-.. ©нердіц всіп-виер топырары, йорі, туп казыры, негізгі материалы»".

Сез колданысымызда, міне, осы кисын, шындыкпен де кабыспайтын тустар байкалмай отырмайды: Торшолак ат — сояудай шолак, куйрЫБып шолтандатып алекке тусті. Кілегей калын бултта керік бар ма? (F. О.). Маган карап унсіз са-кылдап кулді (М. М.). і

Эр сейлемдегі белгіленгеи жуп бір-біріне кайшы, біріч-бірі теріоке шыгаратын, езара кисыны келмейтін сездерден куралган. Демек, ат куйрыгы сояудай болса, шолак емес; булт кілегей болса, калыц емес; адан унсіз кулсе, сакылда-майды не осыныд борі керісінше.

Сездіц шындыкка жанаспай колданылган орындары бу-лардай тым сирек ємсс, ушырасынкырайды. Мысалы: ІІай-saFafi от кірпігін кадады да, Аспанныц булт шылады таба-гына (К,. Б.). Эр кеде басы дуадак ушса пыр-пырлап (К. М.). Ауладан сакалы каугадай мыж-мыж шал шыкты, туиык жа-нары мулде жумылып кеткен (К,. Ы.). Ксліншек аттардыц делбесін шіренє тартьш токтатты. Екі аттын екеуі де кен ту-лак, арык аттар (Б. С.). Шабдардын айыл-тартпасын ка-тайтты да, каррып мініп журіп кетті (С. С.),. Ар жактан те-

і. Кабдолов 3. Жебе. Алматы. Щ7. 315-6.

м!р татыран дауыс ест!лед1 (М. М.). Койлар улпек кардь! атандай теуш тыи-тырагай (Л. 1ч,.).

Бул сейлемдсрде баяндалган к-кнмылдарра окырман иланбайды, себеб1 бэр1 де жалган бейнеленген. Шьшдырында булт найзагайдан пайда болмайды, кер1сшше. Дуадак пыр еп'п уша алмайды, 10-15 метрдей жупрш барып кетеркяедк Мыж-мыж болып тозран адамныц жанары, жас кезшдеп’дей. тунык, калпьшда калмайды. Арык, атты токкату упин, делбе нп'ренш тартылмайды. Ерттсул! атка сс! дурыс адам каррып ли'ибейд!', аярын узедг!ге салып мжсдк Дауыс, тем!'р — жел!-■нетш нэрселер емес, оларда дам болмайды. Теб1н малдары ---жылкы мен кой, туйе кар теппейдь

1\ыстыц как. ортасындагы бораннап кешн «аспан олемм как, белш кемшркосак кубылуы» (К. О.), пягъшыц басына карай туст бара жатакн 1‘шек-карнын колы жок, келппиектщ «кушактай кулауы» (С. Ж.), б1р туп тобылрыныц басыпан кып-кызыл шие терпзу» (Б. /К.), салт атты адамныц колып-дагы камшыньщ кэбше «сауырра согылуы» сиякты суреттер де акикатка керегар. 1(ей шырармаларда тауык, байрыз, карта, тпш жук машинасьша дейш кацкылдап, екшшп б1реуле-ршде сауыскан сакылдап, кекек шыкылыктап, байрыз эутл-деп жатуы, езге 61'реулершде ат курсппп, експт, куГпс цайы-рып, 0г1з окыранып туруы да шындыкка кайшы.

Эрине, каламгер какдай ерен энциклопедист болганмен, барльпс дунне сырын бес саусарындай б1ле бермейд1, бшч мумкш де емес. Б1ра коныц суреттегел| отырган нэрсе, кубы-лыс, |'с~эрекегпц егжей-тегжеГпне эбден канып алмай турып калам устауы жацсактыкка урындырары сезЫз. Ал эдебиег в\пр айнасы, «ардыц IсI'» есептелетшджтен, онда кпш-г!рш

де МШ Журмеуге ТШС. .

IV Тарау. Свздщ шебер колданылуы. Шеберлнс — каб!-лет КОрППС!'; кимыл — орскет нссшщ ецбектенген 1сШ квп К0-шлше унайтын дарежеде, енер таныта аткаруы, соган эбден машыктануы. Буран тек адам баласыныц рана емес, таби-раттыц, оныц б1раткар макульщтарынып да катысы бар. Ду-рысында, п'пт! жаратылыс женшде булай деу мулде жетю-л!ксIз де, себеб1 элемдег1 бас шеберд1ц вз1 — табигат.

0м1р шындыры ацрартатындай, шеберлж процесшщ сти-хиялы, инстинкт! жэне саналы турде жузеге асу сипаттары бар. Содрысына не — тек адам рана. Б1рак шеберл!к — оран тумысыпда-ак сыйга тартылатын емес, уйрену1, творчестпо лык 1‘здену1‘, тож1рибе жинактауы, к тетМне жетиудщ тшм-

ді адіс-тасілдерініц кезін табуы, буларды жегік медгеруі, сейте журіп кажымай-талмай ецбек етуі натижесіндс кальш-тасатын касиет. Демек, шеберлік — киын да кеп сатылы ку-былыс, сонымен катар туйыкка тірелмейтін, шексіз внер. Ал ©пер бар жерде керкемдік бар, сулулык бар. Булар болран жердє лэззат' бар. Сондыктан да философия рыльшы шебер-лікті эстетикалыц категория дсп карайды. Бірак бул жерде басын ашып айта кететін нэрсе— осы угымды тек эдебиет пен енер саласындары рана емес, ецбек атаульшыц барлык туріндегі шеберлікке катысты деп тусіну ЖОІІ.

Соньїмеді катар шеберлік — корам дамуында элеумегпк-экономикалык мані зор фактор да. Себебі адам — ецбекпен адам; Сондыктан ол эр уакытта да аткаратьш ісіпіц сапалы-лырын, енімділігін калайды. Ал буран жеткізетін негізгі шарт-тардыц бірі, эрние, осы шеберлік. Екіншідеи, сапалылык,— мазмун мен турдіц жатык жарасымы да. Демек, бул —шеберлікке де осы каснет тон деген сез. Сондай-ак шеберлікте адамды ецбек куанышы сезімінен туатын эмоцняга белел, ілгері умтыла беруге шакырып туратын езіндік ерекше бір осер кушке не шам-шырактык каснет те бар.

Сейтіп, бул айтылгапдардан шеберлік дегенім!здіц адам, когам емірі ушін мані айрьщша фактор експі, сондыктан оныц экономпкалык, алеуметтік, психологпялык т. б. турры-лардан да рылыми негізде арнайы зерттелуге тніс екені кв-рінеді. І

Ал жазушы шеберлігі — ор каламгердіц корам емірінде-гі, ел маденнеті тарнхындары орнын айкындайтын негізгі белгі-сапаньщ бірі, каламгер ецбегін танытатын басты каснет. Бул жок жерде шьш суреткер де жок. Шебер жазушы

— творчествосы кашанда жогары сапалылыгымен ерекшеле-нетін ецбеккер, биік жауапкершілік адамь:. Сол себепті ол ала кол жаза алмайды: буган ар-уяты срік бермейді. Мінс, осы шеберлікті алдыыен ачтаратын — каламгердіц тілі, ярни мінсіз сез колдаиысы. Бул рєтге негізгі уш шарт жиі аталып жур. Олар, орине, тек каламгер кауымра рана емес, жалпы-ра да ортак. Себебі хас суреткердін, тілі — копке улгі-енеге, ерекше мектеп. Диссертацияда бул шарттар жеке-жеке ка-растырылып, пакты мысалдармен сипатталды. Алдымен сез етілгсні — д э л д і к.

Бул — жарыкка шырарылатын ойдыц мейлінше нак бей-неленуі. Буны айкындайтын негізгі белгі — эр сездіц сонша-лык утымды, тура алынуы. Демек, белгілі бір контексте жумсалып турраннан горі сол орынга лайыктылыгы басым

шыккандай ©зге евз їздеп таёудын шамадан тыс киын бол:!-1 тыны, тіпті, мумкін еместігі. Буган келтірілген мысалдардыЦ бірі - Абайдыц «Шанкап атка жеткізбес бекен желіс» жо-лындагы бекен. Халкымыздын, ертеден келе жаткан енпатта-масыи акын осы сезбен толыктырып, аса кушті желістіц кандай болатынын кереметтей дэл бейнелеген. Шынында да-, :агатына 80-90 шаыкрым алатыпдай жылдамдыкпен агатын акбвкен, окта-текте бір KapFbin тусетіїїі болмаса, негізіндс1, гск таза Желіспен гана заулайды. Демек, акынИЫц Соны эпй-гєті соншалыкты дол. Буны алмастыррандап баска евз табы-ла коймайды.

Сонымен бірге жумыста евз колданудагы долдікке су-іеттілік, мвлдір шындык, оссрлілік, айкьпгдык, ыкшамдьк ;някты каспеттер де тон екеиі талданып долелденді. Сейтіп, )сындай сыр-сипятгарыиа лайык, сездіц шебер колданылуы-іда долдіктіц еп басты, негізгі кызмет аткаратыны, ©зге імал-тосілдерге жол ашар.алгашкы саты ексні айтылды. 'Кане сезді «дол колдану» мен «дурыс колдану» тіркестері-ііц мондсс еместігі сараланып, булардыц оркайсысыныч ізіндік ерекшеліктері карастырылды.

Ыкшамдык. Бул, алдымен, аз сезділік, аз сезбен кед тын беру. Бунын ец квне де керікті улгісі—макал, мэтел-іер, шешендік такпактар, жумбактар.

Ыкшамдык, нєгізіиде, рылымн аньщтама, философнялык ужырым, эр гурді ережелерге, канатты евздерге, онлы елец олдарьша тэн. Ыкшам жазуда евздіи ауыс марынада (ме-афора, синекдоха, метонимия, тенеу туріндє) жиірек жум-алатыны, деталь кнзметінін ерекиге утымды келетіні бай-алады. Жалпы, ыкшамдык сиитакслсінде зллипснсті, атау-ы, жалац, толымсыз, жаксыз, сыйысыцкы сэйлемдер орып і л ы к к ы р а и т ы н ы а цга р ы л а д ы.

Алайда ыкшамдык «Коз — таразы, кеціл— казы», «Апт-ьі-квндім; алдьі-бердім» дегендердей, шынында да, аз ces-ілік болумен бірге, сейлемніц белгілі бір шамадаш орынди зактырыиа кайшы да кубылыс емес. Себебі сол узак керін-

сейлемніц курамында бір езі кец мазмунга не жеке евз, іркес не конпоненттер журуі тіпті сондай сейлемніц езі тузе куйінде узак талданрапдай терен, мазмуида туруы мумкін.

Зсерлілік. Сез колданудары дзлдік, ыкшамдык, осерлілік їлаптарьшьщ сыр-енпаты керкем здебнеті тіліпе катысты ібектерде жеке-жеке арнайь! талданбаганмеи, каламгердіц л інеберлігініц негізгі белгілері ретінде квптен осылай 69-іне антылып жур. Эрине, бул — шартты жктеу. Себебі бу-

лар бір-бірімен астарлас, тыгыз байланыстагы урымдар. Мэ-селен, ойдьііі дэл, ышкам жеткізілуі, свз жок, кашанда асер-лі; ал сездіц асерлі жумсалуы ушін, алдымен, далдік керек т. б. Сейгіп, зсерлілік дегеніміз— сездіц адам ой-сезіміне тікелей ыкпал еткендей ретте колданылуы.

Мумдай касиет біркатар сездердін, (эмоционалды, экс-гіресснвгі мзнді) табиратына тан болса, негізіндс, сез-сездін, кай-кайсысынын, да цолданылу ыцрайына карай пайда больт отырады. Маселен, тілімізде эрине деген кыстырма сез бары малім. Mine, ошньщезі «Жальш» романында кейіпкер кеці-лін кереметтей куанышка белеп, оган бір улкеи бакыт сьш-ларандай абыройда тур. «Жанар OFan жаутац-жаутац карап: «Жазыла ма?»—деп жалына сурап еді, доріге: «Эрине»,— де» салды. Зншейінде арі-сзрі «эрнне» деген бір гана сездіц муншалык, куші барьш кім білгсн! Дзрігер «зрине» дегевде, Жаиардьвд жогала жаздаган уміті квкірегіке кайга уялады» (3. IV). .

Жумыста жогарыда аталган шарттарга сай келмейтін сез колданыстардыц осіресе баспасез, керкем шыгармалар тілінде ушыраепай отырмайтынын дзлелдейтін пакты дерєк-тер келтірілді.

Зерттеу барысы жоспарымызда жок бір мес:леге, жалпы сез колданысьшызга койылатын сыпайылык талабына, квділ аудартты. Бул — жумыста мына ретте карастырылды.

Эдептшк. Эдеп — халыктыц здет-рурпына калыптаскан этикалык тартіп, имандылык. белгісі. «¥ят» деген бір рана сезден туратьш актал заны бар. Бугаи адам баласыньщ барі тауелді, аттап ететіндер — тзрбиесіздер.

Сондыктан «С і з» деген — эдеп, «біз» деген — кемек» деп макалдап, езінін де, урпарыныц да абыройын ойлаган ата-бабамыз ізеттілік, сыпайылык, ннабаттылык, бпязылык тар-биесіне ерекше мэн берген. Ал бундай тэрбие сіцген адам-нын. взіне сезі сай болатыны — дзлелдеуді кажет етпейтін шындык. Демек, халыктык, ежелгі дастурімізден келе жаткая осы адепті ауызша, жазбаша сез колданысымыздыц кай-кай-сысында да берік сактауга, «эдебн» сезініц теркіні, адепті-лікке баулитын «адеп» сезін естен шырармауга (9. Кайда ров) тиіспіз. Бул — асіресе кальщ елге тарайтын керкем шы рармалардыц жазылуында мукият ескертілегін талап. Бунь каламгер кауым жаксы біледі де.

Эрине, эдебиет обьектісінін, емір екені малім. Ал емірдс тек не болмайды ранаемес, не айтылмайды да, адам ойыш не келмейді де. Бірак шыгармасында каламгер соныц барй

фотора тусірілгендей lie \’нжаз^а таспасына жазылгапдаи етіп GUI езгерісеіз, к,аз калпында алдымызга тартпайды, оде-би тілмен жеткізеді. Бул кьізметі устінде суреткер зр С03ДІЦ жан-жактн жарасымына (маганалык, тулгалык, керкемдік т. б.) катты зер салумен бір ге, опьщ айтылу, естілу жатык-тырына, окырман квціліне анайы, турпайы тимеуі жагына, жалпы, op сейлем бойындары ойдыц бейнелену мэдениетше де КбП К0ЦІЛ беледі.

Дпссертанияда бул улкеи суреткерлеріміздін сез cariTav улгілері иегізінде дзлелденді. Сонымен бірге кей каламгер-леріміздіи буран дурыс мзн бермєйтін, шырармаларында сезді арагідік «одептеи озып» колдаиатыи тустары бары сыиалды.

Сез этикасына ертеден-ак ерекше зер салган шешен хал-кымыз казір тоуелсіз елінін, экономикасы меп мздениетін ер-кеидетуге умтылумеи бірге, уЛТТЬІІС, ТІЛІНІЦ HOFaMALIK кызме-гін ерістету, мзртсбесін кетеру жольшда да аз талпыныс жа-сап жатанк жок. Буиысы занды да, ссбебі улттык тіл — оныц елдігініц тірегі, емірініц кілті. Осыfsh орай елі бай, езі білімді, сулу сезімді болмак, халкдшыздын. тілі де сол бо-яымысьша сай, мздєниетті, болуиа тніс екеиі сезсіз. Сопдык-ган, «тілді халыктан уйренетін де, халкьша уйрететін де» (3. Кабдолов) каламгер кауымныц сез колдаиысында, зрине, ешакндай да огаштык журмегені абзал.

Корытындыда диссертациянын белгіленген максат-мін-детке, жоспарга сан проблемалык біркатар мзселеніц шешім габуына бслгілі бір дорежеде септігі тигендей сапада орьш-іалуьі негізгі иысана болтаны; аланда солардыц кай-кайсы-:ы бойьііпііа да злі де толыктырыла, айкындала тусуге тиіс зяц тустардын аз еместігі атап керсетілді. Ата-бабаларымыз мура етіп калыптастырран шешен тілімізді мешеу тілге ай-іалдьірга» замапды артк,а тастап, тілімізді мемлехеттік мзр-гебеге ис етіп, зацымызды кабылдап, тіл женінде арнайы комитет курып, бул моселені колга ерекше алы а жаткан шагьі-тызда «тілдіц жанын жаралай бермей, даыуына сабырмеп, ■ікилмен кемектесу» (Р. Сыздыкава), «иссі езіміз екенін )йлап, киссінен корка» (0. Айтбаев) колдану; сол тілдід •канды белшегі болып табылатьш зр сезді дурыс пішін, тул-

П

га-турпатта, жатык, жарасымда жумсау кажеттігі; «Тіл «ш.ч руашылыгына» катысты практнкалык моселелер мен рылым проблемалардын, кєштігі жэне курделілігі соншалык, — олагі ды газет-журнал бетінде болып туратьщ айтьіс-тарльїстармеі де, кальщ-кальщ рылыми монографиялармен де бірдєи шсшії гастау кдыи» (Э. К,айдаров) сксні айтылды.

М. Эуезовтщ жез колдану шебєрлігі //Казахстан мектебі, 1972. V; '3, -83-88-6, '

2. Керкем шыгармадагы авторлык неолопізмдердіц стильдік кьізмсті /7 Сборник научных трудов по гуманитарным наукам. Караганда, 1974. С. 242—246. Тираж 700 экз.

'3. Керкем шыгармалардагы алогизм //Сборник научных трудов по гуманитарным наукам. Караганда. >'975. С. 167—170. Тираж 700 экз.

4. /Калган теркінді сездер //Тезисы докладов научио-методическол конференции, посвященной десятилетию КарГу. Караганда. 1982. С. 35.

5. Каламгердіц калам здебі II Жазушы хэне сез мадениеті. Макал,і-

лар жинаш. Алматы. 1983. 143—І50-6.

6. Казак тіліпдегі маронимдер//Тезисы докладов научно-методнчсс-кой конференции КарГУ. Караганда, і ЗАЗ. С. 43.

7. Созжасам зандылыгц // Тезисы докладов научно-методической конференции КарГУ. Караганда. 1984. С. 28.

в. Потенциалды жлне окказионалдк сездер// Казак ССР Рытым академия,гьшьщ Хабарлары. Тіл — одебігст сериясы. ;!>34. Л1» 1. 23—23-6.

І). Соз жзне шеберлік. Алматы, ры.шм. і 937. 2&3 б,

А. Б. — А. Байтанаев К. к. — К. Камбаров

А. К. — А. Каражігітов к. м. — К,. Мырзалиев

А. Н. — А. Нысаналнн Iv С. — К,. CajiFapnii

Э. 0. — Э. Омаров К. Ы. — 1\. Ыскаков

0. т. — Э. Тарази М. Б. — М. Байгутов

Б. Б. — Б. Бодаубаев .М. С. — М Сундстов

Б. С. — Б. Сокпакбаев 0. 0. — 0. 0убакіров

Г. Т. — Г. Турлыбекова ок, — Орталыц Казахстан

д. и. — Д. Исабеков в. II. — 0. Нургалиев

дс — Диалектологііяльїксездік Р. н. — Р. Нпязбеков

Е. Р. — Е. Рахимов С. А. — С. Асанов

Е. Т. — Е. Токтасынов Р. С. — Р. Ссйсембаев

Ж .М. — Ж. Молдагалиев с. ж. . — С. Жунісов

Ж . Т. — Ж. Туменбаев С. С. — С, Сматаев

3. к. — 3. Кабдолое Т. А. — Т. Ахтааов

к. АІ. — К. Мырзабеков Т. 0. — Т. Олімкулов

К. 0. — К. Оразалин ТС — Тусіндірме сездік

к. ж. — К,. Жумаділов ш. М. I. м. , — Ш. Муртазаев — I. Мэмбстов

НУРМУХАНОВ ХАИРУЛЛА МУРЗАГАЛИЕВИЧ

СЛОВО И ЕГО КОНТЕКСТУАЛЬНОЕ ПОВЕДЕНИЕ

Работа посвящена исследованию взаимосвязанных между собой проблемных вопросов лексикологии, стилистики м культуры речи казахского языка. Она состоит из введения, четырех глав, заключения, списка опубликованных работ.

Во введении обоснована актуальное?! темы диссертации определены цель л задачи, методика и материалы, наунная новизна и практическая значимость исследования.

. В I главе—«Категория слова и контекст»—даны краткие сведения из истории изучения данного вопроса в зарубежной, русской и казахской лингвистике. Основная часть этой главы посвящена определению природы, стилистических функций и путей обоазовання таких лексических категорий слов, как потенциальные слова, окказионализмы, слова с ложной этимологией, паронимы, недостаточно полно изученных в казахском языкознании. Кроме того, дается теоретический анализ ранее исследованных лексических групп: вариантных слов, диалектизмов и т.д. .

Во II, III главах—«Проблемы образования, изменения слов», « Ир облсмы сочетания слов»—рассмотрены закономерности морфологических, синтаксических опепацнй, харак-герпых для системы современного словоупотребления; выявлены причины наблюдающихся в ней нарушений правил, литературных норм казахского языка.

В IV главе—«Вопросы языкового мастерства»—даны определении понятиям «мастерство», «писательское мастер-ггво»; на конкретных примерах, приведенных из произведений классиков казахской литературы, раскрыта сущность та-'сих основных требований, предъявляемых к мастерству п словоупотреблении, как точность, краткость н экспрессивность.

В заключении обобщены выводы, сделанные по рассмотренным в каждой главе проблемным вопросам; изложены <онкрстные рекомендации и предложения, вытекающие из содержания и сути исследования.

The word and its contextual use

The work is devoted to the investigation of interdepends problematic issues relating to lexikology, stylistics, and spee culture of the kazakh language. It consists of introduction, chapters, conclusion, list of published books and articles on t subject, symbols and abbreviations used. .

Introduction deals with substantiation of dissertation the actuality, determination of the object and tasks, methods a language material, scientific novelty and practical significanc ' Chapter 1 "The category of the word and context" - qrompr ses information from the history of the problem discussed‘in f reign, Russian and Kazakh linguistics. However.the 'main part thi*; chapter deals with the study of stylistic functions and fo mat on of such lexical categories of the word as potential a occasional words,, words of false etymology, paronyms. In th chapter the author also makes his observations on the forme studied lexical groups such as variant and dialectal words.'

Chapter 11 and 111 - “Word formation, word chandeabi 1 ity* "Collocability of Words” — are connected with the regularities Morphological and syntactical operations accomplished in t system of word usage; the causes of infringement pon litera norms of the Kazakh language which leads to the misuse of words ■ In Chapter IV - "The guestions of Language Skill” - the d finitions of such notions as "skill (mastership),", "waiter skill" are also given. Several concrete examples taken from t works by the classics of Kazakh literature reveal the essence, ■mastership that make high demands to the appropriate word usa assountind, for the accuracy, brevity and expressiveness.

In conclusion the author generalizes some debatable.poin on the issues looked through in each chapter. Concrete redontms dations and.suggestions that follow from the thesis hav£ also b sn -set in conclusion.