автореферат диссертации по философии, специальность ВАК РФ 09.00.11
диссертация на тему:
Цивилизация и национальная определенность

  • Год: 1993
  • Автор научной работы: Гусейнов, Габиль Исмихан оглы
  • Ученая cтепень: доктора философских наук
  • Место защиты диссертации: Баку
  • Код cпециальности ВАК: 09.00.11
Автореферат по философии на тему 'Цивилизация и национальная определенность'

Полный текст автореферата диссертации по теме "Цивилизация и национальная определенность"

гтз ол

') п~![ "О с у iii.il ¡О^'о

АЗЭРБА^АН РЕСПУБЛИКАСЫ ЕЛМЛЭР АКАДЕМИМСЫ ФЭЛСЭФЭ ВЭ ЬУГУГ ИНСТИТУТУ

размаем Иугугуидд

ЬУСШНОВ ГАБИЛ ИСМИХАН орлу

СИВИЛНЗАСНМ ВЭ МИЛЛИ МУЭЛЭНЛИК

■хтисас—09. 00. 11—сосиал фэлсэфа УДК 300.31

ФЭЛСЭФЭ ЕЛМЛЭРИ ДОКТОРУ АЛИМЛИК ДЭРЭЧЭСИ АЛМАГ УЧУН ТЭГДИМ ЕДИЛМИШ ДИССЕРТАСИМНЫН

АВТОРЕФЕРАТЫ

БАКЫ — 1993

Диссертаси]а Азэрба]чан Техники Университетинин зэлсэфэ вэ политолок^а кафедрасында ]'еринэ ]'ети-гилмишдир.

Расми опонентлэр:

—Чэмил ЭИмодли, фолсэфо елмлори доктору, профес-ор.

-АРа]ар Шукуроп, фэлсэфа елмлори доктору, про-)ессо,р.

-Сабир Дашдэмиров, фэлсэфэ елмлори доктору, про-»ессор.

Апарычы муэссисэ: Азэрба]чан Тибб Университети-

чу илдэ саат «--»

1зэрба]чан Елмлэр Академн]асы Фэлсэфэ вз Ьугуг 1нститутунун фэлсэфэ елмлзрн доктору алимлик дэ-эчэсишш мудафиэси узрэ ихтисаслашдырылмыш елми лурасында (Бакы 370143, Ь. Чавид проспекти 31.) лачагдыр. Ф. ьеи

Диссертаси]а илэ А,зэрба]чан Елмлэр Академи|а-ынын Мэркэзи елми китабханасында таныш олмаг умкундур.

Автореферат «---»-----»1993-чу <илдэ кендэ-

илмишдир. ; .

[хтисаслашдырылмыш

1уранын Елми Катиби, |

>элсэфэ елмлэри доктору Назим Сэфзроп;

ИШИН УМУМИ ХАРАКТЕРНОМКАСЫ

Тэдгигаг ишинин актуаллыгы,. Кечмиш ССРИ хал ларыньш cnjacH мустагиллик элдэ етмэси илэ элагзда; милли шуурунун ojaimacbi муасир деврун он эламат дар Ьадисэсиди.р. Бу тарихи Ьадиса стратежи чзЬзт дан сосиал-игтисади, интеллектуал, мздани hajaT в девлат идарачил^'инин бутун саЬэлэриндз дэрин де мократик дэ]'ишикликлзрлэ MyiiiajHar олунур. 8з Mahaj jsTHH9 керо бу бир тарэфдзн халгын варлырынын haja сфераларында тарихзн кечичи олма]'ан тэкрарсыз мил лнли]'ин интиба1шна, дикэр тарэфдэн (тэкрарсыз фар дили]'ин ашкарланмасы илэ) халглар арасында hhtéi ратив просеслэрин инкишафына шэраит ]'арадыр. Бу рада сеИбэт миллэтин тарихин суб]'екти вэ дун] •сивилизаоцасына муИум тейвасини верэн мустэгил ja радычы гуввэ кими агыллы езунутэсдишнин ]оллар! Ьагында кедир. Бу ме]'иллар мевчуд мэ'нзви дэ]эрлг рин ]енидэн ги]мэтлэндирилмэсини зарури едир. Тэас суф догурачаг 11ал одур ки, Иазырда да]эрларин ги]'мЭ1 лзндирилмзси he4 дэ Ьэмишэ агыллы критери]алара мув; фиг кэлмир вэ бурада чох вахт драматик-фачиави, корте бии-апархист езбашыиалыг принсиплэри Ьекм сурур. Б бахымдан бутев рекионлары аЬатэ едан гаршыдурмг халглар арасында Ьэла дэ давам едэн муЬарибэ гати] jan йен бир мэнтигэ сыгмыр. Чунки арзу едилэн адг лэтли гурулуша дарыдычы елум вааитэлари ила чатма олмаз. Лалныз халгын ]арадычы гуввэлэрини инкиша< етдирмэклэ занкин спесифик «Мэн»ин бе]нэлмилэ; умубэшари мэзмунла зэнкинлэшмэаи илэ мутэрэгг милли ннкишафы hajaTa кечирмэк олар. Мш лэтнн ]арадычы потенсиалынын езуну реализз сави ]зси 4SMiijjaTHH бутун сосиал симасына муЬум тэ'си кестэрэн сивилизаац'асынын характер|индан чох ась лыдыр. «Сивилизаси]'а» анла]ышына кэлдикдэ исо (ет> моложи мз'насы: ватандаш чэмиуэии демэкдир) о ai вэлчэдэн ичтимаи тарагги^з истигамэтлидир. Онун б истнгамэтини гобул етмэклэ janauibi, бэ'зон сивилизаа janbi мухталиф чур шзрН едирлэр. Бу кун сивилиз: cuja Иаггьшда, хусусила онун Гэрб моделини то'риф сдо тасоввурлэр кемиш }а]ылмышдыр. Нэтичздо милли иь

,ишафын мухтэлифлирши ваЪид шэклэ салыб Ьэмин одел гэлибннэ у]руилашдырмара чэЬдлэр едилир. Бу эгсэдлз ичтимаи шуура мувафиг тэ'сирдэн истифадэ дэрэк Ьэмин модел cajacиндэ формалашан мадди Ьэ-1Т, техника, техколок^'а, сшаси тэ'сисатларын сэви|'-эси идеаллашдырылыр. ШубИэсиз Гэрб моделиндэ мус-эт чэИэтлэр, наили^'этлэр вардыр; Иэмин мэнбэдэн усусилэ мадди истеЬсалда, елми-техники тэрэгги саЬэ-индэ фа]даланмаг олар. Бунунла бэрабэр онларын Ьеч э Ьамысы сивилизасща анла]ышынын дэр!ин мэзмуну-у экс етдирмир. Эслиндэ бурада тарэггинин харичи трибутлары илэ таныш олсаг да, (ичтимаи тамы, бу-эву дахилэн бирлэшдирэн, тэкмиллэшдирэн субстан-ионал эсасы ила элагэмиз олмур. Бу субстансионал сас сивилизаацакы там эЬатэ едэи згли-мэ'нэви дун-

1дьф.

Ьзр бир халгын дахили азадлыгынын дэрэчэси эгли, уЬи, мэ'нэви ]1э]атынын инкишафы илэ сых элагэдар-ыр. Бу эсасда онун милли бирл^и-вэЬдэти ]араныр во нкишаф едир. Бурада онун шууру вз фэрди хусуси^эт-эрини, вз суб]ектив башланрычыныи монбэ]ини кетурур 1, дахилэн зэнкин олдугча, бир о гэдэр дэ азад, мэзмунлу лур вэ езуну даЬа парлаг тозаЬур етдирир. Бубахымдан >сиал Ьэ]ат бирли^инин дэрин эсасларыны олагэлэндирэн :э'нэви мэдзни^'этин маЬи^'оти сивилизас^'аныи мэзму-уна у]гун олур. Ьазырда сивилизаси]'алы милли де-ократик гурулушуи ^арадылмасы ичтимаи мунасибэт-эр системинии Ьумашгстлзшдирмэ]э имкан верэн ¡му-, ¡афиг мэдэни^'эти инкишаф етдирмэк ззрурэти илэ зршылашыр. Сосиал Ь^'атын Ьума^нстлэшмэси чэ-иjjэтин Ьзгигн демократиклэшмэсинин зэрури тэлэ-идир. Эсил демократка ]'уксзк шуур мэдэнил'эти, мэ'-эви ]еткинлик демэкдшр. Умуми^этлэ милли интибаЬ, нлли мунасбэтлэрин инкишаф етдирилмзси вэзифэ-зри бахьшындан сивлизаси]а проблеми даЬа чох ак-уаллыг кэсб едир. Лэ'ни бу проблем муасир ичтимаи нкишафын мэнтнгиндэн догу.р.

Проблемин ншлэнмэ дэрэчэси. Сивилизасиз'а пробле-инэ аид сосиал-фэлсэфи тэдгигатлар кечмиш ССРИ-дэ )-чи иллэрдэ башланмышдыр. И]ирми ил эрзздндэ бу 1Ьэдэ хе]ли осэрлэр зазылмышдыр.1 Ьэмин эсэрлэрдо 1внлизаси]'а проблеми Ьаггыида мухтзлиф бахышлар

1 Рожин В. П. К вопросу о понятии «цивилизация»—Вестник гнинградского ун-та. Экономика, философия, прапо. Вып. 2, 1974, ! 11; Тугаринов В. П. Природа, цивилизация, человек. Л., 1978. 1чедлов В. П. Социализм-становление нового типа ципилнлапин. М-, 980; Халипов В. Ф. Марксистско-ленинская концепция, ццпнлиза-,ии.—Научный коммунизм. М„ 1979. № 5. Каракеев Т. Д. Ссмаи-ичсские аспекты диалектики социального развития. Цивилизация

ирэли сурулмушдур ки, бу да онун ]ени аспектлэрнни тэдгигинэ кемэк едир.2

Тэдгигагын мэгсэд вэ вэзифэлэри. Мевзунун актуалль ры вэ онун кифа]эт гэдэр ишлэнмэмэси, хе]ли елм муддэаларын долашы.глыры в-» зидл!^]]оти диссерта си]а ишинин эсас мэгсэдини муэ^эн етмишдир. Лэ'н сивилизас(а]а илэ млли муэ^энлик проблеминин элагг ли шэкилдэ е]рэнилмэси муЬум зЬэми^эт кэсб едн[ Бу мэгеэдин Ьэ]ата кечирилмэси учуй ашагыдакы ко* крег вэзифэлэрин Ьэллинз чэЬд едилмишдир. —Сивилизаси]а вэ милли муэ^знлик проблеминин тэ,э гигинин актуаллырыны эсасландырмаг; —Сив0лизаси]анын милли ингибаЬда сосиал бирлэи диричи ролунун шарИи;

—Милли «Мэн» шуурунун инкишафында сивилизасща нын эгди-мэ'нзви субстансионал эсасы ними сзчи]]элэ^ дирилм-эси;

—Сивилизаацанын мадди, сосиал, мэ'нзви саЬэлзрр нин га,ршылыглы шэртлэндир(илмэсини изаЬ етмэк. —Млли езунэмэхсуслурун-тэрэггинин ]'арадычы фза; лыг башлангычы олан умумбэ-шариликлэ гаршылыпп гэ'сири мэсэлэсинэ диггэти з'внэлтмэк: —Сивилизаси]аньш Ьуманистлэшмэ]э хидмзт едэн хэп тин ишлэнмзси;

—чэми^этин дахили тэкмиллэшмэсинин елми-техш ки тэрэгги илэ элагэсиндэ мадэни]]этин ролуну ги]мэт лэндирмэк;

—-СивилИзаацанын майи^этинин демократии ичтима д^ишикликлзрлэ элагэлэндирклмэси; —ОивиЛ'Дзаси]а вэ сив!илизаси}алылыг анла]ышлары нын, онун структурунун вэ мэзмунунун тэЬлилй;

и ее отражение в общественном сознании). Фрунзе 1978; Майзе/ И. А. Становление коммунистической цивилизации и развитие наук] Л., 1979; Батенин С. С. Человек.' коммунистической цивилизации. Л 1980; Марахов В. Г. Научно-техническая революцция: и культура историческом процессе. «Вопросы философии» 1982, № 10; Новикои Л. И., Козлова Н. Н. Федотова В. Г., Цивилизация и исторически процесс. М., 1983; Гиренок Ф. И. Экология, цивилизация, неосфер М., Наука. 1987 и. т. д.

2 Ерасов Б. С. К характеристике социально-культурного уни версализма в цивилизациях Востока.—В кн: Исследования социс логических проблем развивающихся стран. М.. 1978; Буева Л. Г Человек и общественный прогресс.—«Вопросы философии», 198! N° 2. Илюшечкин В. П. Цивилизация и общественные формацш В кн:—Цивилизация и исторический процесс. М., 1983; Бромле Ю- В. К вопросу о соотношении понятий «формация», «цив! лизация», «культура».—В кн:—Цивилизация и исторический прс цесс. М., 1983; Василиев Л. С. Исторические типы цивилации (трг диции—цивилизации). В кн:—Цивилизация и исторический процео М„ 1983 и. т. д,

-«Сивилизаси]а;> вэ «Милли муэ]энлик» категори]а-арыньш гносеоложи статусуну, эИзми^этини, идрак вэ рактика учун фа]дасыны муэ^эн етмэк; -Сивилизаси]анын умуми структурунда мэ'нэви дэ]эр-эрин з'ернни вэ ролуну кэстэрмэк;

-Сивилизаси]а вэ милли мунасибэтлэрин гаршылыг-ы элагэсинин диалектикасыны тэЬлил етмэк; -Сивилизаси]'анын миллилик вэ умумбэшэрили|Ин эЬдэти о л дур у ну квстэрмэкдир.

эдгигатын елми ]енийи]'и, го]улан проблемлэрин вэ он-зрын Иэллинэ ]анашманын характери илэ сых сурэтдэ лайгэ^ардыр. Сивилизасиданын муасир; милли инт'и-аспек!1лндэ е^рэнилмзси езу ^енидир. Проблемин у аспекти тэдгитатьщ ¿енил^инин ршашдакы мо-гнтлэри илэ сэслэшир;

о]анмагда олан милли шууру демократик, сицилиза-[]алы истигамэтэ ]энэлтмэк зэрурэги нэзэри чэЬэт->н эсаландырылмышдыр;

нчтимаи Ьэ]'атын бирлэшд(иричи амили кими сивили-си|'анын тэбиэти ашкарланмышдыр; милли хусуси^этлэрин сиви^изаси]асынын мэдэни, >'нэви вэ эхлаги эсаларында интибаЬына дигэг ]ети-лмишдир.

миллэтин тэкраредилмэз фэрдили]инин субс'тансио-:л зсаслары кими мэ'нэви мэдэни^эцин эЬэми^эти-!Н дэрк едилмэси тэЬлил едилмишдир; мллэтин ]арадычылыг имканларынын фэаллашмасы ¡эдандэ онун дахили азадлыгынын инкишафыньш рурили]'и хусуси изаЬ едилмишдир; халгларын интеграгив гаршылыглы зэнкинлэшмэ-ндэ мил^'н хусуси^зтдэрин мухтэлифли]инин ]арады-[ ролу ге]д едилмишдир.

милли вэ сосиал интибаЬын эсас шэрти кими сивили-;и]анын Ьуманист истигаиэтинии кучлэнмэси иде^асы зэрдэн кечирилмишдир;

¿эми^атин бутун Ьэ]'ат сфераларында сивилизаси]а-н тэзаИурунун вэИдэти умумилэшдирилмиш шэкил-кестэрилмишдир.

Муэллиф илк дэфэ олараг сив'илизаси]а вэ милли э]]энл^ин гаршылыг элагэси вэ гаршылыглы тэ'си-проблеминин Ьэртэрэфли фэлсэфи тэЬлилини вермэ-чэЬд етмишдир. Сон 'иллэрдэ Иэмин проблемэ диггэ-I артмасы онун сосиал-с^аси, нэзэри-идраки вэ прак-;и эЬзми]']Этинин нэзэрэ чарпачаг дэрэчэдэ ]'уксэлмэси

илэ элагэдардыр,1 Инди^э гэдэр сивилизас^а пробл ми мзЬдуд даирэдэ башга ичтимаи Ьадисэлэрлэ би ликдэ е]ранилирди, хусусилз милли (мунасибэтлэр, онун элагэсинэ демзк олар ки, фикир верилмирди. И тимаи просеслэрин сур'этли инкишафы сивилизаси; нын даЬа кениш вэ комплекс шэкилдэ ишыгланды,ры масы зэрурэтини издана чыхармышдыр.

Умуми^этлз, сивилизаси]анын милли мунасибэтл саЬзсиндэки дэ]ишикликлэрэ тэ'сиринин умуми харак' ри расионаллыг вэ динамикли]'ин з'уксэлмэси илэ му-рн едилмишдир. Сивилизасщанын кенезиси илэ э: годар баш верэн бутун дэ]иш'икликлэрин суб]екти í ми инсанын езу чыхыш едир. Сивилизаеи]алы адам] доминанты онун ислаЬа'тчылыг фэали^'этидир. Мад сэрвэтлэрин топланмасыны вэ сосиал азадлыгын 2 кишафыны шэртлэндирарэк чэми^'этин мутэрэгги, 1 манист мэдэни^эгинин инкишафыны тэ'мин едир.

Ге]д едилир ки, сившгизас^а чэми^этин муз^ реаллырыдыр вэ сивилизаси]анын фэали^'отинин эсас истигамэти муЬум эЬэми^'э'тэ маликд'нр. —Сивилизаси]анын мадди эсасларынын консолида ]асы;

—Инсан фзали^этинин сосиал мутэшзккили]инин а; масы;

—Мэдэни^этин тзрэггисиндэ Ьумащист хэттин соы детерминаси]'асы;

Системли ]анашма методуна эсасланараг муэллиф вилизасщ'анын 'тар их и тэснифатыны всрмэ]'э чэЬд мишд'ир. Тарихи проселэрин инкишафынын тэЬлили э сында, (хусусилэ милли мунасибэтлэр саЬзсиндэ) вилизаси]'аны локал фо.рмада (екстенсив типини), ф маси^а невлэриндэ (интенсив типлэрини) вэ тар! типлэрини (системли типлэрини) ачыгламышдыр. рихи типлзрин езлэри дэ 1. локал (субстрат-етнс 2. Рекионал (субстрат-суперетнос), 3. Умумду^а (с страт—конглемерат етнослар) белунурлэр. Бу тэснш сосиал элагэлэрин универсаллашмасы принсиплэри г сында тэЬлил едилмишдир.

—Сивилизас^анын тзбиэти умумду^'а-тадоихи про

1 Абдуллатипов Ф. Г. Человек, нация, общество. М„ 1991: лигенский Г. Г. «Конец истории» или смена цивилизации, «I росы философии», № 3, 1991; Панарин А. С. Возвращение в вилизацию, или «формационное одиночество»? «Философские на; № 8. 1991; Реймерс Н. Ф„ Шупер В. А. Кризис науки, или I цивилизации? «Вопросы философии», №6. 1991. Шевчеико В. Возвращение в цивилизацию, или поиск реального пути? «Ф софские науки», №8, 1991: Гусейнов Г. И. Диалектика цивил ции и цивилизованности. Б. 1991., Гусейнов Г. И. Чувство на нальной гордости. Б. 1991.

локал мэдэни^этлэрлэ гаршылыглы асылылыг эса-шда формалашыр. Сивнлизаси]'а анла]'ышы е]ни за-шда Ьэм просес вэ Иэи дэ вэзиjjэти экс етдирир. Бу 1лли мунасибэтлэр саЬэсиндэ кэтирилэн фактларла гиглэшдирилир. Ге]д едилнр ки, сивилизаац'а универ-л сэрвэтлэри, мэдэни]']эг исэ уникал Ьад;исэлэри экс дирир. О е]ни заманда сосиал-милли элагэлэрин уни-рсаллашдырылмасы усулудур. Миллотин Ьэ]атында ссионар 'внержи (Л. Н. Гум,ил]'ов) инкишафа вэ си-:лизаси]а]'а кэтириб чыхарыр.

Бутун бу мулаЬизз вэ принсиплэр мудафиэ]э тэг-1М олунур.

Тэдгигааын елми-практики эЬэми^'эти онун елми нили|'инин унсурлэри илэ сых сурэтдэ злагэдардыр. адгигат материалы вэ муддэалары кэлэчэк елми ишлэр-), хусусилэ республикамызда бу проблемин кениш тэд-:ги ишиндэ истифадэ' олуна билэр. Тэдгигат ншиндэ ¿харылан нэтичэлэр, иде[а вэ нэзэри муддэалар сн-щизаси^анын диалектикасы вэ милли просеслэрин рэнилмэси саЬэсиндэ мухтэлиф биллклэрян коо,рди-1си]'асы ишинэ хидмэт едэ билэр. Ишин эсас иде]а-1ры ичтимаи практика илэ элагэдар олдурундан, ма-:риаллардан ситем^и-структур тэдгигатларында, елми > педагожи фэали^эт саЬэсиндэ дэ истифадэ едилэ 1лэр. Бундан элавэ тэблираг вэ муЬазирэлэрдэ, семи-1рла.рда тэдгигатын материалларындан истифадэ едил-эси олдугча фа]далыдыр. Хусусилэ, о али мэктэблэ-1н фэлсэфэ курсларында, политолога, мэдэни^'эт-унаслыг вэ дикэр ичтимаи фзнлэрин тэдрисиндэ вэ ши биликлэрин попул]*ар шэкилдэ ]'а]ылмасы ишиндэ )]ук фа]да верэ билэр.

Ишин апробаси]асы. Дисер'таси]а ишинин эсас мэз-уну муэллифин уч монографи]'асында «Милл1 ифтихар 1сси» (Бакы, 1991), «Сивилизаси]а вэ сивилизаоцалы-лрын диалектикасы» (Бакы, 1991), «Милли гурур /сси» (Бакы, 1990) вэ чох са]лы мэгалэлэриндё экс 1унмушдур. Муэллиф мевзуну.н эсас аспектлэри Ьаг-.шда республикада 1985— 1992-чи иллэрдл кечирилэн ши конфрансларда чыхыш етмишдир. Бундаи элавэ змии мевзу илэ элагэдар муэллифин тэлэбэ аудито-фларыида, зэ!шэткешлэр гаршысында, радио вэ те-гвизи]ада чыхышлары олмушдур.

Диссертаси]а Азэрба]чан Техники Университегинин элсэфа вэ политолога кафедрасында музакирэ еди-лб бэ]энилмишдир.

иссертаси]анын структуру. Тэдгигат иши дврд фэсил, I уч параграф, нэтичэ ва библиографи]адан ибарэтдир. иришдэ, мевзунун актуаллыгы, е^рэнилмэ дэрэчаси

кэстэрилир. Ьэмчинин ишдэ]енн оланлар. гejд едилэрэ нэзэри вэ методоложи дринсиплэр формалашдырылы вэ дисертаси]анын нэзэри вэ практики эЬэми^'эти кес чэрилир.

Биринчи фэсил.—«Сивилизаси]а анла]ышы, онун струи туру вэ мэзмуну» адланыр. Бурада «Сивилизааф ан ла^шы» Ьаггьшда мухтэдиф бахышлар» (§ 1), «Сиви лизаси]'анын мэзмунунда умумбэшэри вэ милли чэЬэт лэрин нисбэти вэ ролу» (§ 2), «Сивилизаси]анын та рихи типлэривдн формалашмасы вэ инкишафынын ка ми]]'эт вэ ке}фи]']'эт параметрлэри» (§ 3)., параграфлар! нэзэрдэн кечирилиб тэЬлил едилир. «Сившшэайи)'а анла]ышы Ьщгында мухтэлиф бахыш лар» адланан биринчи параграфда сивилизаси]а кате гори]'асынын Ьэртэрэфли тэЬлили верилир. Муэллиф бе лэ Ьесаб едир ки, тарих просес Ьэм фэлсэфи-категориа. сэви^'эдэ, Иэм дэ умум-елми, сосиоложи анла]ышлар сэ в^'эслндэ тэЬлил едилэ билэр.

Фэлсэфи катего.ри]алара о анла]'ышлар аид едили] ки, биринчиси онлар инсанын маИи^эт гуввэлэрин лфадэ едэн суб]ект-суб]'ект суб]ект-об]ект системинш Ьэр бир унсурунун универсал характеристикасыны верир икинчиси, дун]акерушу маЬи^'эти дашы]'ыр, ]э'ни бу тевлукдэ чэми]]этин, елэчэ дэ муэ]эн синфин, суб]екти! дун]акурушуну эсасландырмаг учун зэрури олур. Си вилизаси]'а анла]'ышыны тэЬлил едэн муэлиф ашагыда ки муддэалары ирэли суруб эсаландырыр. Сивилизааца анла^ииы тарихи-сосиоложи аилами кими ]араныр вэ муэ^'эн шэраитдэ фэлсэфэ категори ]'асы статусу элдэ едир.

Категориал сэви^эдэ сивилизаси]а анла]ышынын спеси фикасы онун мэдэни^эт анла]ышы илэ муга]исэдэ уз; чыхыр.

Сосиоложи сэви^'эдэ сивилизаси]'а чэми^'этин инкишаф мэрИэласи кими характеризэ олунур. Чэми.Пэт сэви^'э синдэ Ьэр Иансы тарихи девру изай етмэк учун ишлэди лэн бу термин бутевлукдэ оиу «мэдэни^эт», «Ьэ]ат тэр зи», «чэми^з'этин инкишаф типи» вэ с.-]э чевирир. «Сивилизаси]а» термини XVII эсрдэ метана чыхара инсан чэми^эгинин инкишафынын али мэрЬэлэси ким] вэтэндаш чэми^'эгини ифадэ етмэк учун ишлэдилирди К. Маркс вэ Ф. Енкелс сивилизаси]'а анлаз'ышы ал тында чэми]'этин инкишаф типи вэ }а мэрЬэлэсини ба ша душурдулэр. Ф. Енкелс «Аилэнин, хусуси мулки] ]'этин вэ девлэтин мэншэ]и» адлы эсэриндэ чэми^'этш инкишаф типи кими сивилизаси]'анын ашашдакы эса< хусуси]этини ге]д етмишдир.

—сэнэткарлыгын экинчиликдэн а]рылмасы;

—csHajeHHH инкишафы.

—тичарэтин, хусуси сосиал тэбэгэнин вэ гачирлэрин аранмасы;

—ган гоЬумлуру элагэлэриндон—функсионал эрази лагэларинэ кечид;

—кутлэв и h а ким и j j этин метана кэлмэси вэ с. Бу 1э11этлордэн игтисади эсасы ajbipapar Ф. Енкелс ja-ырды: «Сивилизаси]а ичтимаи инкишафын елэ бир пил-:эсидир ки, бурада эмак белкусу, бунун нэтичэси ола-ar ajpbi-ajpbi шахслар. арасында мубадилэ вэ бу про-елэрин hap икисини бирлашдирая эмтэа истеЬсалы там oporriija чатыр вэ бутун эвэлки чэмедэтдэ чеврилиш зрады.р».1

Демоли, умумсосиоложи мэ'нада сивилизаспца чэ-iiijariiH инкишафынын елэ бир мэрЬэлэсидир ки, бура-а писан муэ^'эн дэречадэ «тэбиэгин асылылышвдан» илас олараг «сосиал асылылыта» дучар. олур.

Бир сыра тодгигатчыларын елми нэтичэлэринэ осасла-араг музллиф белэ гэиаэтэ кэлир ки, эсил тэбии acacia пнкишаф едэи чэми^эт—ciiBiuioacujaja гэдэрки чэ-!и]]'этдир (Моргана керэ вэИшилик вэ барбарлыг мэр-олзсн). Суп'и-соспал зсасда инкишаф едэи чомhj*¡от нсо нвилизас^а морЬэлэсиндэ олан чэыиПэтдир. Тэбии-эшари эсасла инкишафа кечэ билэн чэми^'эт, «постси-iLiii3acnjaja» («снвнлизас^'алы» чами^'этдэн соиракы o.MnjjaT»a) чеврилэ билэр.

Муэллифии фикринчэ, бутун бу муддэалар иисби арактер дашьц'ыр. Чунки дун]ада баш верэн бо]ук э^ипикликлор, хусусилэ сосиализм системшшп дагыл-:асы сивил'изаси]'а просеслэриндэ ajpu-ajpbi мэрЬэло-эр кими гэбул едилэ билэр. Бу контекстдэ сивилиза-Hja анла]ышынын методоложц ahawiijjaTii изаЬат тэ-эб етмир. Лакни ejnn заманда сивилизас^'а анла]ьшы-к умуми, категориал мэ'нада баша душанлар до вар-ыр. 0зу дэ бу эн'энэ олдугча мвЬкэмдир, она керэ дэ эдзнип'зтло wyrajnco едилир. Ьэиин эсарлардэ сиви-imcnja инсан вэ чэми^отии мэдэни фэали^этинин мад-и ифадасинин бутун форма вэ нэвлэришш мэчмуу кии шарЬ едилир.2

Тэдгигатчы белэ Ьесаб едир ки, Ьэмин тэ'рифэ бизим унасибэтимиздан асылы олма]араг о jauiaMar hyry-nia маликдир. Мэдэни^этлэ элагэдар чзми^'этин ин-¡шафынын hap бир мэрЬэлэси учун зрури олан уни-5рсал характеристикалар «сивилизаац'а» термини ила фада олунур. Лакин бурада ики муЬум чаЬэтэ фикир ;рмэк лазымдыр.

1 К. Маркс вэ Ф. Енкелс. Сечилмнш эсэрлэри. Уч чилддэ. Бакы '83, З-чу чилд, cah 378—379.

2 Бах\ Краткий словарь по философии. М., 1982, с. 383.

Бнрнчиси, сивилизаси]анын умумсосиоложи анла.)ы шы медзни^'этин умумфэлсэфи категорщасы илэ бир баша муга]исэ едилз билмзз. Чунки бунлар мухтэлиф нэзэри вэ методоложи сэви^'элэрин анла.)'ышларыдыр Икинчиси, скБЯлизаси]'а вэ мэдэни]']эт категорэдала рыны муга]исэ едэркэн Ьэр ше,)дэн эввэл билмэк лазым дыр ки, чохмэ'налы «мэдэни^'эт» термининин Ьансь чэЬэти илэ муга}исэ апарылыр, сонра исэ ичтимаи Ьэ]а тын Иэмин аспектинин хусуси^'этлэрини дэрк етмэк в бунунла да }эгинлэшдирмэк лазымдыр ки, «мэдэн* сивилизаси]алы» ]анашма нечэ вэ Ьарада зэруридир.

Тэдгигат ишиндэ мухтэлиф гэдгигатчыларла «мэде ни.п'эт» вэ сивилизаси]а» анла]"ышларынын гаршылыгл! элагэси мэсэлэси этрафында полемика кирэн муэ^ лиф онларын спесификли]ини вэ сэчи]]'эви чэЬэтлэрин ге]д едир. Бир сыра бахышлары умумлэшдирэн муэл лиф ге]д едир ки, мэдэни^эт чэми^'этин топламьп олдуру тэчрубэнин, онун горунмасынын вэ нэсиллэр втурулмэсинин фэали^эт программный тpaнcилjacиjг сыдыр. Мэдзни^этин реализэ едилмэсиндэ нисби нejтpa васитэ вэ нэтичэлари сивилизас^а адландырмаг ола] Бу бахыша керэ экэр сивилизас^а тарихи просеслэри инкишафында фасилэдирсэ, мэдэни^эт исэ бу инм шафда фасилэсизликдир. Буна керэ дэ тарихи прс сесин инкишафынын мухтэлиф мэрйэлэлэриндэ мэдэни ]эт вэ сивилизаси]анын гаршылыглы мунасибэтинда сеЬбэг ачмаг олар. Демэли, сивилизаси]а вэ мэдэни, ]эт категор^'аларына фэлсэфэ категорииалары сист< иинин структур говшагы кими бахылмасы тарихи прс сесин ганунау]8ун^угларынын дэрк едилмэсиндэ 01 ларын статусуну MYэjjaн етмэк вэ милли мунасибэтлэ} лэ гаршылыглы элагасинин спесификасыны ашкар е-мэк учун имкан верир.

Муэллифин фикринчэ, бир чох енсиклопед^алард сивилизас^анын мэдэни])этин синоними кими кест рилмэси дузкун де]илдир. Мэдэни^эт чэми]']'этин, о чу! лэдэн сивилшзаси]анын наил^этлэринин мэнимсэни, мэси просесиндэ механизм олса да, лакин сивилизаси де^илдир. Бу мэ'нада мэдэни^эт сивилизаси]ада ни бэтэн аксиоложи гуввэ]э маликдир. Ери заманда с: вилизаси]а тэрэггинин али нумунэларинэ у]гун инк шафын сэв^'эси вэ нэтичэларини квстэрирсэ, мэдэни jэт дэ бу наили]]'этлэрин мэнимсэнилмэси просеси вэ м ханизмини, Ьэ]атын мэнимсэнилмэси усул вэ методл рыны ифадэ едир. «Сивилизаси]'алы» анла]ышы ба барлыгдан фэргли олараг тарихин ]уксэк нумунэлэр нэ са!шб оланы ифадэ едир. «Мэдэни» анла[ышы и<

Иэ]ат нумунэлэринин мэнимсэмэ механизминэ ]И]'элан-шш», «ге]'рн-мэдэни» исэ—бу механизме ]'и]элэнмэ-эн демэкдир. Бу анла]ыш инкишафын милли вариант-ары Ьагында сивилизаси]'а тэсэввурлэрилэ зидд де-ялмидир? Муэллифиц фикринчэ инкишафын милли арисли^и тарихин умумбэшэри мэрИзлэсини кечмэ]э,. эрэггинин муэ^эн еэви^эсини мэнимсэмэ]э мане олмур. <0здэн истифадэ]э кэлдикдэ исэ муэ^эн вахтларда си-илизаси]анын милли типи в» милли мэдэни^'эт анла-ышлары гаршылыглы шэкилдэ бир-бирини эвэз едэ илмир. Башга сезлэ, сивилизас^а анла]ышы диггэти мумбэшэри мэрИэланин мэнимсэнилмэси сэви^эсинэ, юрмасына вэ онун дущ'а мэрЬэлэсинэ аиди^'этинэ элдир. Милли сивилизаси^алар хусусилэ милли мэдэ-и^'этин умуми сэви^'эсини г^д едир, милли спесфика сэ умумбэшари мэрйэлэлэри гулдарлыг, феодализм, ка-1итализм вэ с. мэрЬэлэлэриц мэнимсэнилмэси вэ.муЬа-зизэсини ге]д едир.

Экэр сосиал фэлсзфэнин дикэр категория лары ич-имаи системлэрин унсурлэрини тэсвир едирсэ, мэдэ-

]эт анла_|"ышы инсанларын тарихи фэали^этини, об-ектив ганунлары, онларын реализэ едилмэсинин меха-[измини зкс етдирир.' Мэдэни^'этин вэ она .¡ахын анла-ыщларын белз характеристикасы тэкмиллэшдирилмэ-шдир. Чунки мэдэни^эт категори]асы тэкчэ адамларын [юали^'этини характеризэ етмир, Ьэмчинин бу вэ ]а ди-;эр ичтимаии Ьадисэнин мэ'на-дэ]эр вэ ма1ш]]этини 1шкарла]ыр. Инкишаф етмэвдэ олан мэдэни^этшунас-ырын бэ'зэн нума]'эндэлэ,ри «сивилизаси^а» анла]Ы-даны а]дынлашдырмара ейт^ач 11исс едирлэр. Онлара ?эрэ «мэдэни^эт» анла]ышы чохмэ'налы олдурундан ) бир нев сосиаллырын-тэбиэтдэн фэргли олмашн :иноними кими ишлэдилир.2

Диссертаси]ам гед едилир ки, практики свзишлэт-яэ Ьэмин анла]'ышларын субординаси]асыны муэ]]эн ;тмэ1'э имкан вермир. Бир тэрэфдэн мэдэни}']эг сосиал-шрын инкишафынын бутун мэрЬэлалэриндэ иштирак ;дир, сивилизаси]"а исэ тарихэн элдэ едилмиш кимидирг ахуд дикэр тэрэфдэн сосиаллырын ез Ьэрэкэтиндэ бир мэрЬэлэдир). Оивилизаыц'а мэдэни^зтин варлЭДрьшын :осиал мэканыдыр вэ онун сосиал заманда трансшцаси-\а усулудур. Сивилизаси]ада чэми^'эт, ону тэшкил едэн эламэтлэр, о чумлэдэн дэ инсан бир кулл Ьалында тэм-:ил олунур.

1 Келле В. Ж-, Ковальзон М, Я- Культура в системе категории ¡шлософии. Общественные науки., 1982, № 1, с. 15,

2 Межуев В. М. Культура, как философская проблема. «Вопросы философии», 1982. № 10. с. 52.

Мэдэни^этин $са(сландырылмамыш .шэкилдэ айв и -лизас^'а илэ е]нилэшдирилмэси Ьэмин анла^шш ич тимаи Ьэ]ата гэдэр кенишлэндирир, }ахуд да с|ивили засланы мэдэни^этлэ мзЬдудлашдырыр.

йкинчи параграфда «Сивилизасй^анын мэзмунунд; умумбэшэри вэ миллн чэЬэтлэрин нисбэти ва ролу мэсэлэси тэдгиг олунур. Муэллиф ге]'д едир ки, муаси! дун]анын инкишаф зидди^этлари, сур'этлэ дэ]'ишэн кер чэклик, ел ми-техники, сосиал-синфи, мэЬэлли вэ мил ли, демографик вэ еколожи амиллэрин тэнзимлэ]'ич! ролу сившшзаси]анын мазмунуна муЬум тз'сир каста рир. Бу просеслэри нззарэ алмадан бу анла.)'ышьш ма-Ьи^эт/йни ачмаг ге]ри-мумкундур. Сивилизас^аньп мэзмунунда мухтэлиф амиллэрин ]ери вэ ролу дэ]иш-кэн олса да, бунлардаи Ьэр бири бу вэ дикэр деврдэ тарнхи шзраитдэ ез эЬэмиПатли тэ'сирини сахла]ыр Мзсэлэн, соаиал просеслэрин мэзмунунда бэ'зэн синфи бэ'зэн милли, инди да умумбэшэри амиллэр Ьэлледичг оЬэшц]эт касб едир.

Сон вахтлар сивилизаси]'анын инкишафында синфН: вэ идеоложи амиллэрин "тормозла]ычы ролу там субутг ]етирилмишднр. Чунки синфп вэ идеоложи чэЬотлар си вилизаоуанын Ьэм заман, Ьэм дэ мэканча белуамэси. ваЬид ичтимаи-си]аси просеслэрин мэнтигбиз, элагэсиз эламэглэрэ мунчэр едилмэси демакдир.

Ьэм умумбэшэри, Ьом синфи, Ьэм дэ милли, сот нагичэдэ. таб'ии-тарихи инкишаф просесинин нэтичэси-дир. Онларын диалектикасы игтисади, сосиал-си]аси, ма-дани тэрзггинин дэгиг ифадэсидир. Бу просесэ бэ]'ук чорраф'и-тарихи кэшфлардэн тутмуш, нува енержисинин рам едилмасинэ гэдар олан муЬум Ьадисэлэр ез тэ'сирини кестэрмишдир.' Муасир елм Ьэм умумбэшэри]'а Ьзм дэ миллима тарихэн инкишаф едэн Ьадисо кими бахыр вэ бела Иесаб едир ки, онлардан Ьэр бири мус-тзгилдир, конкрет характер дашьуыр бир-биринэ диалектик тэ'сшр кестзрмэк имканына маликдир.

Бу пролемин тарихи аспектлэринэ диггэт ]етирсэк бела бир мэнзэрэнин шаЬиди ола блэрик ки, тарихи инкшшафьш мухтэлиф пиллалэриндэ умумбэшэри вэ синфинин, Ьабелэ милли—элаЬиддэнин нисбэти вэ гар-шылыглы элагэси сэчи^'эви чэЬэтлэрэ малик олмушдур. Ьэлэ бир нечэ эср бундан аввэл мэЬэлли сивилизаси]а-тар, инсан ]*аша]'ышынын тарихи бирлик формаларыму-э]]эн гапалылыга малик олмуш, бири-бирилэ о гэдэр дэ кучлу гаршылыглы элагэ]э кирмэмишлэр. Коммуника-

1 Бах: Новикова Л. И. Цивилизация и культура в историческом процессе. Вопросы философии. 1982, № 10, с. 54—55.

а вэ унеи^эт васитэлеринин зэиф олдуру, нстеЬсалг насибэтлэринин нисбетэн бэсит формаларынын мев-5 олдуру бу дэврлэрдэ иде]а вэ сэрвэтлэрин ]а,]'ыла лмэк имканы хери мэЬдуд иди. Тарихи инкишаф про-;индэ мэдэни элагэлэрин ез сэрЬэдлэрнни кенишлэн-рмэси, халглар вэ рекионларарасы ^нснЦэтин арт-сы умумбэшэри сэрвэт нэ нормаларын ]'араныб фор-лашмасы ишини сур'этлэндирир. Ге}д етмэк лазым-[р к;и, тдрихи просесин эн зэрури чэЬэтлэринин тэИ-линдэ hэjaт фэали^зтинин форма вэ усуллары бе]ук л о]на]ыр, Ьэр бир ]ени нзслин бэшэрицэтии 1^ат »али^зтинин мэвчуд формаларыны мэнимсэмэсинин есиф;икасы ичтимаи ннкишафын вачиб детерминанты ми взуну кестэрир. Бу и со сивилизаси]'анын тарихи плэрини бири-бир;индэн фэрглэндцрмэк, онларын ме'-рыны муэ^энлэшдрмэк ишинэ кемэк едир. Бе]ук ал-ш философу В. Ьекел чох Иаглы олараг ге]д едирди ки, 1шэри ирс сонракы нэсиллэр;ин руЬу вэ гэлбидир, онун [илэшмиш принсиплэри, бахышлары вэ сэрвэти, мэ'-(Ви субстанс^асыдыр.1 Элбэттэ нзсиллэрарасы тран-ицае^а просесинин езу дэ мараглы вэ мурэккэбд'ир.2 Бурада бир чэЬэти ге]'д едэк: Умумбэшэри амиллэ-ш устунлу]у сосиал-синфи чэЬэтлэрин арха плана ¡чмэси демэк де^лдир. Бутун мэсфлэлардэ, о чумлэдэк ) елми-тэдгигат мэсэлэлэриндэ Ьэр ики тэрэфин диа-гктик сурэтдэ элагэлэндирилмэси, лакин бэшэрй)]'э-ш, планета» мэнафе]и илэ баглы мэгамларда умум-эшэрили]э апарычы рол верилмэси тэлэб олунур. Ьэм э тэрэфлэрдэн бир;инин мутлэглэшдирилиб о бири тэ-эфэ. диггэт [етирилмэмэси бир ифрат мевгедэн башга фрат мевге]э сэндэлэмэк оларды.

Умумбэшэри сэрвэтлэрин вн плана чэкилмэсинин )урилийи бир сыра фактларла муэ^эн олур. Бунлар-ан зн муЬумлэрини тэхминзн ашарыдакы кими груп-ашдырмаг олар вэ онлар чидди нэзэрэ алынмалыдыр.

Биринчиси, умумбэшэри сэрвэтлэр а[ры-а]'ры фор-аси]'алар вэ идеолоки]'алара аид олан сэрвэтлэрлэ ¡нилэшдирилэреэ онда онун маНи^эти тэЬриф едилэ илар, ейкамчы муддэаларла ]уклэнмэсинэ кэтириб чы-арар. Бу мэ'нада умумбэшэринин инкишафына тэбии-(рихи бир просес кими, тарихи ннкишафын ганунау]-гн нэтичэси ким<и бахмаг олар.

5 Гегель Г. В. Ф. Со?., т. 9, с. 11.

2 Режабек Е. Я- К вопросу о «цивилизующих» факторах исто-¡ческого процесса. Бах: Цивилизация как проблема исторического атериализма. часть 1., М., 1983, с. 53.

Икинчиси, бутун бэшзри^'зт белунмэз, ваИид орг низмдир, а]ры-а|ры влкз вэ халглар исэ онун узвлэр дир. Бу мэ'нада умумбэшэри ду^а халгларынын Ьам) сынын инк>ишафына га]ры, гаршылыглы элагэ, демэл бутун миллэт вэ халгларын ]арадычы потенсиалынд; кениш иотифадэ ■едшшзси тзлзб олунур.

Учунчусу, Ьэр бир та,рихи мэрЬэлэдэ эн вачиб уму! бэшэри вззифзлэрин иуз]]зн едилмэси да муасир с вилизасиз'анын инкишаф га^шларындаи олмалыдыр. Лг ни конкрет-тарихи ]'анашма илэ ]ана,шы ичтимаи тэрэ ги учун устун эЬэми^зтэ мал;ик олан вззифзлэрин а рылмасы муЬум эЬэми]этэ маликдир, Мухтэлиф ичт] маи-игтисади формаси]аларда апарычы эЬэми]']'этэ м; лик олан белэ вазифэлэр мухтэлиф олмушдур. Мзс; лэн, ибтидаи-ичиа чэми^эти каннибализмдэн, гулдарль гул алвериндэн, феодализм тэЬкимчиликдэн агыр эза1 лар чэкмишдир.

Дердунчусу, чэми^этдэ тзрэггинин конкрет формг •сыны умумбэшэринин бэргэрар олмасы мэрЬэлзлэри ил е,|'нилэшдирмэк олмаз. Тарих квстарир ки, ]'ени типл чэми]]этин формалашмасы бз'зэн умумбэшэри мэнафе лэрэ у^рун. кзлмз]э да билзр. Бу о заман мумкун олу ки, мидли, синфи, идеоложи эламэтлзр Иэддан арть шиширдилир. Конкрет чзми^'зтин умумбэшэри.просес лэрэ дахил олмасынын бутун рллары сун'и сурэтд гапаныр, тарихи и<рсэ де]ил, сонрадан у]дурулмуш, ез' дэ мучзррэд характер дашьфн еЬкамлара архаланыр

Кечмиш ССРИ-дэ сосиализмин инкишаф тарих! буна а]ани мисал ола билэр. Лакин муасир дун^анын ин кишаф реаллыглары умумбэшэри мэнафелэри ичти май гурулушлара мэИзл гс^улмадан ардычыл сурэтд; бэргэрар едилмэсини тэлэб едир.

НэЬа]эт, бешинчиси, умумбэшэри сэрвзтлэрин мутлэ характер дашыдырыны, бутун .Ьадисэ вэ просеслзр учу1 мэчбури э!1вми]]'эта малик олдуруну да иддиа етмэ* дузкун де]илдир. Умумбэшэринин устун эЬэми^этэ малик олмасы, онун бутун чэЬэтлэри эвэз етмэси демэь дерлдир.

Умумбэшэри елэ амиллар, илкин шэртлзр, сэрвэт вэ дэ]эрлзрдир ки, ¡1эгигэтэн бзшэри^'зтин сарлам кек лу мэнафелэршэ хидмэт едир, онун галмасы вэ инки-шафы, потенсиал имканларынын даЬа кениш ачылмасы мэгсздлэринэ хидмзт едир. Бутун бунлар инсанын мэ-нафернэ у]*рун нэ варса Ьамысъшы гавра^ыр. Ьеч да вачиб де]илдир ки, де]илэн сэрвэт вэ' дзЗэрлэр Иамы тэ-рзфиндэн вэ бугунлуклэ е'тираф едилсин. Лахуд сон-ракы инкишаф просесиндэ онларын инкар едилмзси дз бу ишин маЬи]этини дз]"ишдирэ билмзз. Эн башлы-

за Me'jap будур ки, бу вэ дикэр деврдэ онлар бэшэ-эийэтин мэгсэд вэ мэнафелэрини даЬа jaxiLibi ифадэ ет-:инлэр.

Муэлиф rejA едир ки, сосиал-си]аси вэ мэ'дэни-мэ'-¡эви фэали]]этэ синфи мунасибэт бэслэнилмэси марк-:измин алфа вэ омегасыдыр. Марксизм бела Иесаб едир ки, Kyja бунсуз ичтимаи hajaT Иадисзларинин мэгсэд вэ вэзифэлэринин, маЬи]'этинин дузкун дэрк едилмэси чэ-гиндир. О, Ьзр чур суб}ектив мулаЬизэлэрдэн узаг об-¡ектив-реалист тэЬлил апарылмасыны керчэкли]и дэрк гтмэнин мэркэзинэ rojea да, сиш$и амиллэри ен плана чэкдикдэ, эслиндэ бу мевгелэрдэн узаглашыр, ичтимаи проселэрин елми изаЬыны синфи мэнафе]э гурбан верир. Одур ки, сивллизасн]анын умумбзшэри мэгамларынын ги]мэтлэндирилмэсиндэ артыг синфи амиллэрин де]ил, милли мэнафе]'ин ен плана чэкилмэси сосиал тэрэг-ш негте]и-нэзэриндэн даЬа зЬэм^з'этли ола билэрди. Чунки Ьеч бир заман ичтимаи вэ милли варлыгдан кэ-нарда умумбзшэри сэрвэтлэр ола билмэз. Лэ'ни онлар милли мунасибэтлэрдэи кэнар тэсэввур едилэ билмэз.

"Учунчу параграфда «Сивилизаацанын тарихи тип-лэринин формалашмасы вэ инкишафынын кэми]]эт вэ ке]фи]]эт параметрлэри» мэсэлэси тэЬлил едилмишдир.

Диссертасн]ада бир даЬа ге]д едилир ки, сивилиза-си]а бир анла]ыш кими japHMceMaHTHK анла}ышдыр. Ан-чаг «сивилизас^а» анла]ышынын семантик саЬэси мэ-дэни^эт анла]ышы кими о гэдэр дэ интэЬасыз де}илдир. Ахы, мэдэни]']эт анла]'ышы практик олараг сосиал олан Ьэр rnejH, 43MHjj3TH эЬатэ едир вэ нэзэри чэЬэтдэн адэ-тэн эдалэтли олараг тэбиэтэ, даИа дэгиг десэк, rejpn-сосиала гаршы го]улур. Бундан элавэ сивнлизаси]а анла}ышынын семантик саЬэси и]ерархик олараг тэш-кил едилмишдир, даЬа догрусу, анла]"ышын мухтэлиф аспектлэри олдугча аздын вэ асан шэкилдэ тэЬлил еди-лир вэ нэЬэнк системдэ ез jeflHHii тута билир. Сивили-3acnja типлэри мэ'чази мэ'нада пирамиданы тэшкил едир. Ьэмин пирамиданын зирвэенни дун]а (бэшэри, планетар) оивилизаснз'асыны Ьесаб етмэк олар. Онла-рын проблем MahnjjaTH каинатын дикэр Ьипотетик си-вилизаауаларыпа гаршы го^улмасыдыр. Чунки Jep ку-рзфшин мумкун гэдэр уникал олмасы Ьеч кимдэ шубЬэ догу.рмур. Бу бир дэ она керэдир ки, бизим дикэр си-вилизаслцалар Ьагында ки,фа]ат гэдэр мэ'луматымыз ]охдур.!

Муэллифин фикринчэ íijepapxiiK пирамиданын дикэр пиллэси-сивилизас^анын, елэчэ дэ мэдэшф'этин Myojan олунан чэЬэти вэ кифа]эт гэдзр jyKC3K csbhj-

1 Сайид Муджтапа Руини Мусави Лари. Западная цивилизация глазами мусульманина. Баку, 1992, с. 12.

]здэ олмасыдыр, Бу сэви^з муа^'ан критерща илэ то' мин-„едилмэли вэ дэгиг десэк, онун нечэ адландырыл-масы да нззэрэ алынмалыдыр. Чунки муэ^'эн инкншаф марйэлзлзри учун сивилизааца, каЬ барбарлыг, каЬ взЬшилик, ка!г да сивилизав^алылыг адланыр. Чунки ибтндаи деврлэрдэн сонра сивилизаси]а мэрЬэлзснни кечшг халгларын муасир бахымдан е]'рэнилмаси Иэлз дз мурэккзб вэ долашыг шэнилдэ галмышдыр. Бизим гз-дим .сившп:заси]алар кими деднклэримиз во ешитдиклз-римиз тамамилэ ачылмамышдыр. Демэлн, снвнлизасн]а анла]ышынын ннтерпретаси]асы мэсэлэси дэ нисби гав-ранылмалыдыр. Бурада муа^'эн рекионлар муИум рол о]на}ыр. Мэсэлэн «Авропа сивилизаацасы», «Аси]а» си-цилизаси]'асы вэ с, Бурада «ан'знэви сивилизаси]алар»да бе]ук рол о]на]ырлар. Е]ни заманда ге.]"д етмзк лазым-дыр ки, формас^а бутевлукдз сивилизаси]анын харак-теринн муа^зн едэ билмир. Эслиндэ формаси]ада «эн'-энзви снвнлизавизалар» взунун конкрет сималарыны экс етдирир вэ эксинэ ]ахуд да бир сивилизаси]а бир нечз формаси]анын рл .¡олдашы ола билэр. Мэсзлэн, Авропа сивилизаси]асы.

НаИ^ат^ сивилизаси]аны,н щерархик, пирамидасыг цып дикэр пиллэсиндэ онун хусуси вэ локал характе-ри дурур ки, бу да бу вэ ]а дикэр етнослар вэ дввлзт-лэр гуруму—]'апон, рус, алман, гэдим ]'унан, шумер вэ с. илз сых сурэтдз элагэдардыр.1 Бурада мэЬдуд ма'на-да «сивилизас^'а» анла]ышы ишлэдилмир, Нззэрэ чат-дырдыгымыз схем бизим фикримизчз, Ьэм дэ анлашы-ландыр. Элбэттэ эдаби^атларда сивилизаси]алары фор-масщалар узрэ бвлмзк узун муддэт олдугча дэбдэ ол-мушдур. Бунлар ибтидаи двврун сивилизасизасы, гул-дарлыг спгшлнзаауасы, феодализм си'вилизаси]'асы, капитализм сивилизасэд'асы ва коммунизм сивилизаа-цасы. Бу белку Иаггында кифа]зт гэдзр адэби^ат мевчуддур. Ьзмин эдаби^атда индиго гэдэрки мевчуд олан сиви-лизаси]'алар тэнг.ид едилмиш, коммунист сивилизасща-сы сивилизаси]'анын зирвзси Ьесаб едилмишдир. Чох вахт буну Совет деврунун тэдгигатчылары Ьеч ззи^'эт чэкиб субут да етмирдилэр. Доррудур, нззэри шэкилдэ бэшэр тарихинин Ьалзлнк сон сивилизаси]асы Ьесаб едн-лэн коммунист снвнлизаауасы езундо кечмиш деврлэрпп ва сивилизаси]'аларын эй мутзрэгги чэЬэтлэрини бир-лэшдирмэли иди. Лакин сосиализмин ССРИ варианты буну практики шэкилдэ субут едэ билмэди. 1еканз умид нззэри чэЬэтэ галырды.

5 Бах: Васильев Л. С. Исторические типы цивилизации (традиции—цивилизации) Цивилизация и исторический процесс. М„ 1983. с. 27—34. 18

Ьэмин уздэнираг формаси]"а-сивилизаси]а нэзэри]-»чилори бир формаси]а дахнлиндэ мухтэлиф сивилн-эоцаларын мевчудлуруну елэчэ до, бир сигзил uaaciíj а -ын бир нечэ формаси]аны aharo еда билд1фши демэк ла.р ки, позора алмырдылар. Бу исэ олдугча бв]"ук сэпв а. и.

ШубЬэсиз, спвилизас^'а мздани^'этин Myajjan ca-njjacH илэ, хусусила мадди-техники аспектдэ алагоси, 1ачо до тарихи просеслэ баглылыш инкар едилмэздир. здгигатчыларын aKcopiijjoTH «неолит ингилабы»ны си-илнзас^анын старт меранчасы Иесаб едирлэр. Бу тэ-амулун сосиал-мэдэни аспектидир. Девлэтлэрин Mejana кэлмаси исэ тзкамулун структурунда эсаслы дэ-ццнкликлэр ]арадыр.

Муэдлиф rejfl едир кн, сивилизашц'анын тарихи тип-арн апла]ышынын там а}дын шэкилда тэ'рифинин ол-амасы, елэчэ до сивнлизас^анын белку критери]а-ы проблем» Ьалэ дэ кифарт гэдэр вз шэрЬинл тапма-ышдыр. Лухарыда пазэрэ чатдырылан схем исо адэтан арихи (етнографик, шэргшунаслыг, мевгещндэн) эдэ-н j j а -г д а эсасэн эрэб-мусэлман, Авропа, Шарг сивили-аси|'аларындан сеИбат кедэркэи тэтбиг едилир.

Эслиндэ исэхалгларын тарихини, мэдэни^этини, эдэ-njjатыны, инчэсанэтини, мэишэтини, адат-эн'энэлэрини, колоки]'асыны дэриндэн в]рэнмэдэн сивилизасиз'анын арихи типлэри Ьаггында муЬакимэ ]'урутмэк гэти^'ан кУ^кун де]илди)р. Халгдарын сосиал-ма'нэви вэ ди-и-эхлагн сэрвэтлзр системини дэриндан в]рэнмэклэ си-илизаси]а типлэри Ьаггында осаслы шэкилдэ сеЬбэг пармаг олар. Ajpbi-ajpbi рекионларын вэ белкалэрин .эриндои мэнимсэнилмэси Иэм тарихи просес Ьаггын-а, Ьэм дэ сивилизасгц'анын формас^а характери har-ында биликлэримизи даЬа да артырмагла ]*анашы Ьэ-[ин проблемин автоном характерини, чэми^этин инки-гафында мустэгил мевгерши ашкара чыхарыр. Ajpbi-jpbi девлэтлэрин вэ дуи]а халгларынын конкрет тале э инкишаф рллары снвилпзаси]анын параметрлэри лэ дэ MyajjSH олунур. Хусусилэ rejpn-Авропа ан'энэ-ориндэн свЬбэт кедэркэн буиуи тэ'сири даЬа да а^дын исс олунмагдадыр.1

Неолит ингилабыньш нагшф'этлэри зсасьшда метана ;злэн дун]а сивилизаси}асынын эн гэдим очаглары (Ми-ир, Шумер, гэдим Ьиндистаи, гэдим Чин) биринчи тип ивилизасн]"а мэскэнлэри Ьесаб едилир. Нэвбэ илэ кэлэн :кинчи тип крит-Микен вэ антик Лунаныстан сивили-аси]'алары сонралар ]'аранан сивилйзаси]аларьш инки-

1 Бах: Bacojei) Л. С. Кестэрилэн мэгалэсп. с. 29«

тиафында муИум рол о]'на]'ырлар. Принсипчэ илк вахт ларда Иэмин ан'энави сивилизаси]алар бир-бирин чох охша]ырдылар. Онларын Ьамысы ибтидаи чэми^эт дэн тэзэчэ чыхмыш ]ени инкишаф мэрЬэлэсинэ дахи. олмуш сивилизаоцалар иди. Гэдимлик Ьэлледичи де ¿илдир. Спесификлик рел}ефлэ,, •эраз'инин ]'ерлэшди]1 саЬэ илэ халгларын мэишэти вэ етнографщ'асы илэ да Ь'а чох барлы иди. Онларын Ьэр бириндэ консерватиз» ме]ли кучлу олмушдур.

Ларанмагда олан сивилизааца неву Ьэм мэ'нэви^ат .ла, Ьэм да чэми^этин Ьэмин инкишаф мэрЬэлэсиндэк1 игтисади базис илэ гырылмаз элагэдэ олмушдур. Бун дан/ элавэ консерватизм Ьеч дэ о демэк де]илдир ки, Иа мин сивилизаси]алар бир-бириндэн Ьеч нэ кетурмэ мишлэр. Эксинэ, гадим дун]а халглары примитив д; олса оцаси, игтисади, Ьэрби вэ с. рабитэ формаларь илэ бир-биринэ кучлу тэ'сир кестэрмишлэр.1

Буна мисал Шэрг вэ Гэрб сивилизаси]алары арасын дакы мунасибэти хусуси ге]д етмэк лазымдыр. Дорру дур, сон бир нечэ эсрдэ бэ'зи Гэрб алимлэри Шэр1 сивилизаси]асынын пфютини азалтмара чэЬд етмиш Гэрб мэдэнип'этинин тарихдэ ролуну хе]ли шиширт мишлэр. Ьагигэтэн Шэрг сивилизаси]асы мэсэлэси Ьэ лэ Ьекелэ гэдэрки Авропа философларыны мараглан дырмышдыр. Эслиндэ Авропада Шэргэ уз тутма]ан фэл сэфэ тарихчиси вэ умуми]этлэ, философ тапмаг ге]р! мумкундур. Ела антик чэми]этин философлары вэ ин тибаЬ двврунун алимлэри дэ Шарги ефэнмишлэр. Бу тун Гэрб философларынын хусусилэ, Ч. Бруно, Вико Кондорсе, Ьердер, Сен-Симон, Фихте, Шеллинг вэ с эсорлариндэ Шэргэ мунасибэтин ана хэтти будур ки Шэрг-дун]а сивилизаси]асынын башланрычыдыр. Лаки* [муасир авршасентризм вз христиан тээссуб^ешли.)'!: иде]'асынын мэддаЬлары чох вахт бу фикри тэКриф едир лар. Ьэтта бэ'зи уздэнираг философла,р (В.ил]ам Ьаа< кимилэри) субут етмэ]а чэЬд едирлэр ки, «Фэлсэфэ: термининин взуиу белэ Шэрп тэфэккуруна анд етмо] олыаз. Онлара керэ Ьекел дэ бу фикри тэсдиг етмиШ' дир.2 Шаргдо догулан фикрпн озу де]нл, фикирлэшмэ ]ин имканыдыр. Шэрг руЬу фикир Ьаггында дэриндэн душнм^э гади,р де,)'ил. Фикир Ьэла онун тэфэккурунук предмети, даИа дагиг десэк об]'екти ола билмэ,)"иб XVIII—XX эср Авропа тэдгигатчыларында б.ир нечс мэнфи вэрдиш формалашмышдыр. Эввэла, Шэрг си вилизаси]'асьшын тэдгиги заманы оилар мутлэг сллин—

' Бах: Типы общественных отношений на Востоке в средам веке, М., 1982, с. 79.

2 Бах: Гегель Г. Ф. В. Эстетика. Т. 2. с. 76.

унан, бизанс-христиан унсурлэри ахтарырлар. Икин-шеи, онла.рын фикринчэ, шэрг «Marapa адамы» (адын-хан елэ она нечэ мунасибэт бэслэнилэчэ]и аущн олур) аеч H3ja гадир де]илдир. Учунчусу, бир сыра танынмыш алимлэр (Кизо, Шпенглер, Инкелман, Ренан вэ с.) Лэрги jox, Лунаныстаны (эслиндэ Шзрг сив.илизаси}а-:ы oлмacajды jyHaH сивилизаси]асы да олмазды) Ав-ропанын агли инкишафынын башлангычы heca6 едир-лзр. Ьекелз керэ, «Лунаныстанын кезэллик идеалы аЬэнкдар ичтимаи hajaTbiH нумунасидир».1 Ьекел, Ьал-дерлин, Шеллинг, Дик, Новалис вэ б. Елладанын то'-эифини ке.]'лэрэ галдырыр, jyнaнлap гаршысында «азад— лыг оруллары» внундэ олдуру кими баш э}ирдилэр.

Экэр бзшэри^'эт ваЬид бутев орган.измдирсэ, о заман сун'и схематик шэкилдэ ону Шэргэ, Гэрбэ, Лунаныста-на, ABponaja бэлмэк лазымдырмы? Тэрэгги тарихиндэ^ Шэрг вэ Гэрб гаршылыглы шэкилдэ бир-бирини зэн-киилэшдирыишдир. И. Кант Ьаглы олараг ге]'д етмишдир ки, инсан эглини марагландыран мэсэлэлэр бир эсрин, нэ дэ бир миллэтин Ьэлл едэ билами мэсэлзлэр дejил, бэшзри^'этин вэз.ифэсидир. Елэ бу бахъшдан Ьекелин Шэрг консепси]асы озуну доррултмур. Чунки о Hajun баИасына олу.рса олсун Гэрб сивилизасн]асынын Шэрг сивилизаси]асындан устун олдуруну субут етмэр чэйд етмишдир. Ьекелин эсас принсипи—Гэрб христиан дун-jacbi сивилизаац'асынын эсасыдыр—Ьеч бир та-

рихи фактла субут олунмур.2 BejyK шэргшунас Гэрб вэ Шэрг кигабынын муэллифн Н. И. Конрад чох har-лы олараг ]'азыр ки, эзэлдэн габагчыл вэ эзэлдэн керидэ галмыш халглар рхдур. Шэргин вэ Гэрбин 6ejyK си-вилизаси]алы халглары ез тарихлэриндэ ирэли]э дорру сур'этли вэ jaBarn Иарэкат етмиш, ]ахуд да тамам да-]анмышлар ки, бу да онларын мувэггэти кери галмасы-на кэтириб чыхармышдыр. Елэ буна кэрэ дэ he4 ки-мин езуну хусуси, башгасындан устун олан халг he-саб cTMaja Ьугугу рхдур.3

«Сивилизас^а вэ сосиал тэрэггинин хусуси]]'этлэри» адланан И фэсилдэ, «Сивилизаси]анын jараныб форма-лашмасында мэ'нэви сэрвэт вэ идеалларын тэнзимлэ-]ичи ролу» (§1), «Муасир сивилизаси]а вэ бе}нэлхалг мунасибэтлэрдэ сивилизаси]алы мунасибэтлэр» (§ 2) вэ «Муасип сивилизаси!а вэ сосиал тэрэггинин хусуси]]'эт-лэри» (§ 3) адлы мэсэлэлэр этрафлы шэкилдэ тэИлил олунур. Икинчи фэслин «Сивилизаси]'анын japaHbi6 фор-малашмасында мэ'нэви сэрвэт вэ идеалларын тэнзимлэ-

1 Бах: Гегель Г. Ф. В. Эстетика. Т. 2, с. 82.

2 Бах: Зэманэт Бэкиров. «РуЬун солмаз чичэклэри» (рус ди-линдз) Бакы, Ишыг, 1989.

3 Конрад Н. Н. Запад и Восток, М„ 1967. с. 27.

jiMH ролу» адлы биринчи параграфында олдугча муЬул вэ зэрури масэлэлэрин тэЬлили ен планда кетурулур

Мэ'нэви сэрвэт вэ дэ]зрлэр,ин умуми системиндэ Ьабелэ 49MHjj3THn идеалларында Ьэр бир ичтимаи гу-рулушун сзчиjjэви эламэтлэри, инсанларын душунчэ вс давраныш нормалары бир кулл Ьалында ез эксини та-пыр. Одур ки, сив.илизаа^анын структурунда мэ'нэви сэрвэтлэр ичтимаи инкишафын чохтэрэфли ме]лиш1 а]дын сурэтдэ ифадэ едир.

Мэ'нэви сэрвэтлэр, онларын кнкишаф диалектикасы ичтимаи мунасибэтлэрлэ, Ьэр бир ичтимаи гурулушун характера илэ сых барлы олуб сивилизаси]анын структурунда езунэмзхсус jep тутур. Одур ки, онларын мэз-мунунун шарИино билаваситз ичтимаи мунасибэтлэрлэ гырылмаз олагэдэ jaHaumar лазымдыр. Лакин бурада вагшслик, диалектик сечмэ мэгамларыны да унутмаг олмаз. Чунки тарихи инкишаф 6ojy бэшз,р нэсиллэри-нин инкишаф тэчрубаси, онларын бэшэри эЬами]]'этли мэ'нэви ирси кулл Ьалында умуми мэ'нэви сэрвэт ними 69iii9piijjoTSiii интеллектуал инкишафьшы денмэдэн гн-далапдырыр.1 Б.ах бу мэ'нада чэ.уП^этин мэ'нэш; •фоал1[]']'оти илэ, бир аз да дэгиг десэк, мэ'нэби лстеЬсалла сивилизасщалылыг ке]фи]]этлэрш1нн фор-малашмасы арасында сых диалектик элагэ вар-дыр. Дикэр тарзфдэн, ичтимаи шуурун вэ онунла баглы бир сыра устгу.рум характерли амиллэрин ]'араныб фор-малаш масында мэ'нэви сэрвэт вэ дэз'эрлэрин Ьзлледичи ролуну rejA етмэк лазым кэлир. Одур ки, Ьэр бир си-вилизаауанын, елачэ дэ чэмnjjэтпн сивилнзаси]алы-лыг дэрэчэсннип муэ]]энлэшдирилмосинэ, мэ'нэви h;i-дисэ вэ тэзаЬурлэрин пфмэтлэндирилмзсинэ мэ'нэви дэ]эрлар бахымындан ]анашылмасы Ьэм методоложи, Ьэм дэ елми-nerTejn нэзэрдэн даЬа дорру оларды.2 Ч\-п-ки ф,илософла,р учун тэкчэ бу вэ ja дикэр сосиал ha-дисэнин, иде]а вэ бахышларын нечэ эмэлэ кэлмэси, инкишаф вэ фэали^эт механизмы де]ил, Ьэм дэ онларын экс элагэсн, ja'mi ичтимаи Ьэ]атын бу вэ ja дикэр чэ-Ьэтлэр.инэ, o6jeKTHB керчэкл^э, базисэ вэ H3haj3T инсанларын езлэринэ нечэ тз'сир кестэрмэси факты да хе.]'ли дэрэчэдэ мараглыдыр.

Ади шуур сэви]]'эсиндэ мэ'нэви сэрвэтлэр дедикдэ инсанын бу вэ ja дикэр тэлэбатыны едэмэ}э ]арарлы олан, она хидмэт eTMaje гадир олан предметлэр нэзэрдэ тутулур. Фэлсэфи Mahnjj3THH3 керо бу анла]ышын мэз-мун чаларлары, эЬатэ кеклэри даЬа дэринлзрэ кедиб

1 Анисимов С. Ф. Духовные ценности: производство и потребление. М„ Мысль. 1988. с. 40—41.

2 Jena орада. с. 34.

чыхыр, бу мэ'нада о даЬа тутумлу, даЬа кениш анла-]ыш кими чыхьш едир. Лэ'ни ше]'нн эЬзми^этлил1ф1 дэ]'ишэ билэр, о мусбэг вэ мэнфи эИэми^этли, даЬа му-Иум вэ аз муЬум ола билэр.

. Бу вэ ¡а дикэ$Ъадис&)э, мухтэлиф тэзаЬурлэрэ мэ'нэ-вн сэрвэтлэр бахымындан мунасибэт керчэкл1ф1 экс етдирмэ]ин бир формасы, мадди алэмин инсан шуу-рунда ин'икасыдыр. Демэли мэ'нэви сэрвэтлэр топлусу нисан шууруну, онун мэ'нэви алэмнни формалашдырма-гыи чсвнк васитэсидир. Лэ'ни онун тэ'сирн алтьшда фэр-дн по грул шууру, Ьабслэ ичтнман шуур кучлу инкшлаф стимулу алыр, писаный Ьисслэри, ду] рул ары езуиэмохсус торздэ бу сэрвэтлэрдэн гндаланыр, нэтичэ е'тибарилэ об-разлара, идеал вэ канонлара чеврнлир, синиф, труп, мил-лот, халг вэ дикэр ичтимаи груплар тэрэфиндэн дуваны дарк етмэ]'ин, ону пцмэтлэндирмэ^щ тэ'сирли фор-маларына чеврилир. Бу исгигамэтдэ мэ'нэви фэали^эт снв11.'шзас11]аиыи муЬум Ьэрэкэтверичн гуввзсн кими ме]дана чыхыр, бир нео »нсанын сивилизаацалы фэа-л1щэтини шэртлондирир.1

Мэ'нэви сэрвэтлэр шэхси^этин тэлэбатына, сиви-лизааца во мэдапи]*]'этин инклшаф тэлэбатына хидмэт 'стмэси тэ']'инатындан, мэзмун вэ хусуси^этлзриндэн асылы олараг оилары муэ]']эн груплара белмак олар. Элботгэ, нисаны ду^анын, бутун ]араимышларын эн алп хилгэти кими даЬа ]уксэк сэрвэтлэр силсилэсинэ аид егмэк лазымдыр. Сонра исэ инсанларын мадди 1гэ]'аты ила баглы сэрвэтлэр, сосиал-си}'аси Ьэ]атла баглы олан сэрвэтлэр вэ нэ11а}эт мэ'нэви Иэ]атын сэрвэтлэрини а]'ы,рмаг мумкундур.

Инсанын мэ'нэви фэалн^'этинин хусуси]]'этлэрин-дон взунун ]ерлнэ ]етирди]"и функсщ'алардан вэ гносео-ложи мэ'зи^'этлэриндэн асылы олараг мэ'нэви сэрвот-лэрин езу дэ бир сыра истигамэтлэрэ аз'ръшыр: елм са-Ьэсинин сарвэтлэри, эхлаг саЬэсинин сэрвэтлэри, эхлаг вэ давраныш саЬэларинин ¿эрвэтлэрн, етик, естетик сэрвэтлэр вэ с. Бунлар Ьамысы кул л Ьалында шэхси^э-тиц ду^'акеруш вз давранышларынын, эхлаг вэ мэ'нэ-ви^'атынын вэ белэликлэ дэ онун сивилизаси]алылыг сэви^'зсишш ]араныб формалашмасында муЬум рол о]-на]ыр, Ьэм дэ тэлабатын Ьансы невунун едэнилмэсинэ хидмэт етмэк вэзифэси мэ'нэви сэрвэтлэрин груплаш-дырылмасында Иэлледичи рол о]на]ыр.

Лакин агыллы, шуурлу талэбат бурада эсас ме']'ар олмалыдыр. Чунки тэлэбат эглин, шуурун назэртиндэн канара чыхдыгда, демэк олар ки, идарэ едилмир, ел-

1 Мотрошилова Н. В. Рождение и развитие философских идеи. М„ Наука. 1991. с. 31.

чунун позулмасына вэ белэликлэ дэ сэрвэт тутумуну* joxa чыхмасына кэтириб чыхарыр.2 Мэсэлэн, ватэнз горпага, aHaja, jaxbin адамлара мэЬэббэт муЬум инсаш Kej(j)Hjj3T олуб, Ьэ]атын тамлырыны вэ мэзмунлурун} тэ'мин едир. Лакин бу Ьисс агыл васитэсилэ тэнзим едилмэзсэ, e.MOCHja бз дуз'руларын ]едэ]индэ кедэрсг ифратчылыга вэ белэликлэ дэ кор-коранэлщ'э апа.рыб чыхарыр ки, нэтичэдэ мугэддэс ду|гунун мэзмунуна ан-тиЬуманист, антибэшэри щфи^этлэр артыб чохалыр Бу Ьалда мэ'нэви сэрвэтлэр нормал инкишаф мэчра сындан чыхыб, езунун мэзмун чаларларынын эн jaxuibi ке]ф^этлэриндэн мэИрум ола билэр.

Демэли, мэ'нэви сэрвэтлэр дэ}ишкэндир. Чэми^этин вэ шэхси^этин мэ'нэви тэлэбат елчулэри мугзЬэррик олдурундан Ьэр бир ичтимаи-игтисади формас^а, ha-белэ онун ajpbi-ajpbi пиллэлэри езунэу]гун мэ'нэви сэр-вэтлзр топлусу ишлэ]иб Ьазырла]ыр.

Мэсэлэн, мустэгиллик .¡олуна гэдэм rojMyui чэми])'з-гимизин jeHH ке]фи]']эт мэрИэдзси кеЬнэ, эн'знэви сэр-вэтлзри jeim тэфэккур сузкэчиндэн кечириб тэфсир етмэклэ ]анашы, езу бир сыра ]'ени мэ'нэви дэ^плэрии тэшэббусчусу вэ ]арадычысы кими чыхыш едир. Чэми]'-j'othh jehh ке]фийэт шэраитини экс етдирэн бу чэЬэт даЬа чох умумбэшэри сэрвэтлэрэ дахил олма илэ сэ-чи^'элэнир. Бу о демакдир ки, социалист сивилизаси]а-сы адлы мэфЬум тэдричэн силинир, сивилизаси]анын синфи вэ идеоложи эламэтлэр узрэ joзyлмacы дев,ру баша чатыр.

Муэллиф ге]д едир ки, мэ'нэви сэрвэтлэр мадди истекал мунасибэтлэри илэ барлы олсалар да, онлар чэми]]'эт Ьэ]атында чох динамик рол ojHajbip, езунун ^чгилабилэшдиричи тэ'сир гуввэси илэ тэЬаи ки, чэ-MHjjaT hsjaTbiHbiH бутун саЬзлэринэ, о чумлэдэн дэ мадди истеЬсал саЬэсинэ тэнзимлэ]'ичи тэ'сир кестэрир. Бу мэ'нада мэ'нэви истеЬсал бир нев сивилизаси}анын эсас тэрэфи олан мадди истеЬсал просеси илэ Myrajnca олу-на билэ,р. Js'kk мэ'нэви истеЬсал бир сыра езунэмэх-сус чэЬэтлэринэ 6axMajapar, ичтимаи истеЬсалын умуми ганунау]рунлугларына табе олур вэ мадди истеЬсал му-насиэтлэри илэ сых вэЬдэтдэ сивилизаси]анын там-лыгыны вэ вэЬдэтини тэшкил едир. Бу просесдэ сиви-лизаси]'анын тэ'сирл^'и, инсанларда сивилизас^алылыг ке]фи^'этлэри формалашдырмаг ке]фи]]'этлэри даИа га-барыг сурэтдэ тэзаЬур едир.

Мэ'нэви сэрвэтлэр о заман сивилизасщаньш инки-шафына вэ демэли сивилизаси]алылыг ке]фи^этлэри-

2 Ильенков Э. В. Философия и культура. М., Политиздат. 1991. с. 21.

нин T3p6nja едилмэсинэ ]енэлдилэ билэр ки, о чэми]-j3THH бутун узвлэринин мэ'нэви тэлэбатларынын едэ-нйлмэсинз хидмэг етсин, чэми^этдэки мд'нэвй мунаси-

ёэтлэрин эсас тэнзимчисйнз чеврилй бйлсйн. '1арихи йнкйшафын MyajjéH гшллэсиндэ,- мэ'нэви истеЬсал са-Ьэсйндэ чалышмаг хусуси ймти]аз олдурундан, Ьабелэ чэми^'этин ичтимаи институгларынын мэ'нэви фзали]-j8TH апарычы синифлэрин дун]'акб(руш вэ hajai тэрзини оке _ётдирдщиндэн; елэ бирбаша да онларкн тэлэбат-•лёрьшын едэнилмэсинэ ]внэлдилир. Лакйн бу саЬэнин халг ]арадычылыры йлэ гы,рылмаз элагэси муэ^эн ис-тигамэтлзрдэ онун емосионал тэ'сир гуввзеини ]ардыр, н^тичэ е'тибарилэ аз вэ ja чох дзрэчэдэ бутуй халгын мэ'нэви симасыны, мэ'нэви дун]акерушуну вэ мэ'нэви ке]фийэтлэринй ифадэ ^тмэ]э бшла^ыр. Бу мэ'нада мэ'нэви истейсал инсан варлырынын йисс вэ Ьз]эчанла: рыйын чанлы тарихчэси, бэшэр сиэилйзасй]асынын му-hyM тэрэфидир.

^Мэ'нэви сэрвэтлэрдэн данышаркэн мэ'нэви тэлэбат узэриндэ дё Ьекмэн да]анмаг лазымдыр. Чунки бу еэп-йида сивилизасщ'анын кэрэкли]'и, онун йнсан мэнафё-jHH9 у]рунлуру даИа габарыг ашкарланыр. Эввэла; ис-теИсал'СЫз истеЬлак олмадыры кнми инсанларын мэ'нэви сэрвэтлэр истейсалы онларын бу сэрвзтлэрин истеЬла-тсы йлэ гырылмаз сурэтдэ баглыдыр. Дикар тэрэфдэн, мэ'нэви истеЬлак nioxctijjoTim бир. шэхеи^эт кими ф'ор: м^ладтасынын чыхыш нвгтасидир. ИстеЬлак тэлзбат: дан дорур, Ьэм дэ белз бир тэлэбат сарлам нй]]этлэрэ, арыллУ, мэгсэдлэрэ хидмзт етдйкдэ мэ'нэви зэйкинлй-¡ин, инсайи камтлщ'нн гудрэтли инкишаф мэнбэ]йнз чеврили|э. 0зу дэ мэ'нэви тэлэбатын ]еткинли]"и, há-белэ" мэ'нэви тэлэбатын езу учун рэнкарэнк форма вэ методларын мевчуд олмасы чэми^этин сивилизаси]а-.лылыг еэви]jscHHH MyajjaH едэн муЬум амйллэрдэн олур.

Бу мэ'нада мэ'нэви тэлэбат мадди тэлзбатдан хе]ли фэрглзнир. Эввэла rejfl едэк ки, онларын hap икиси та-рихи йнкйшафын маИсулу олуб, биоложи де]ил, сосиал характер дашы]'ырлар, езлЗ(риндэ hap бир деврун ичтимаи мунасибэтлэринин бутун мэчмууну экс етдирир-лзр. '

Мэ'нэви сэрвзтлэрин дурмадан инкишафы просеси йэм мэ'нэви тэлэбатын, Иэм дэ сивилизаафнын инкишафы демэкдир. ©з невбэеиндэ мэ'нэви тэлэбатын je-ни еэвифеи jeun мэ'нэви сэрвэтлэрин japaHbió форма-лашмасыны шартлэндирир. Бу о демэкдир ки, сивйли-заси]'анын вэ бутевлукдэ ичтимаи тарэггинин мзркэзиндэ даим артан мэ'нэви тэлэбат вэ онун муИум торофи олан дун]'анын дэрк едилмэси, инсаныи ез варлырыны фаси-

ласиз олараг . саф-чурук етмэеи во с. бу кими сти-глуллашдырычы факглар да]аныр.'

II фэслин «муасир сивилизас^'а вэ бе]нэлхалг муна-сйбэтлэрдэ сивилизас!далы мунасибэтлэр» адланан 2-чи

параграфда бе]нэлхалг мунасибэтлэрда сивилизаси|а-лы мунасибэтлэрин диалектикасы кениш шакилдэ тэЬ-лил едилир.

Сивилизасиз'а вэ онун умуии инкишаф сэви^'эсини, конкрет мэ'нэви^'ат, Ьабелэ шэхси^'этин дун]акеруш вэ ■^еткинлик фШй'эси илэ багдылыгыны MyajjiOH едэЦ сивилзаси]алылыг .бир-бири илэ сых диалектик вэЬдэ-тэ маликдир.. Одур ки, сивилизаси]алы мунасибэтлэр тэк-чэ шэхси]этлэрарасы элагэ кими де^ил, Ьэм дэ девлэт-лэрарасы чэЬзтлэри низама салмаг, cnjacaT вэ дипло-мати]ада ахлаги вэ етик нормалары бэргэрар етмэк учун кучлу детанатор ола билэ,р. Узуи муддэт бела Ьесаб едилмишдир ки, cnjacaT hap бир девлэцин тэИ-лукэсизлиз'инин, онун мэнафе вэ мэгсэдлэринин тэ'мин едилмэсинэ з'внэлдирндэн бу рлда hap чур васштэ вэ методлар сэрфэлидир. Одур ки, мухтэлиф Ьэрби вэ си-jacH доктриналара кениш рэвач верилмиш, мэкр вэ 1ш]лэлэр, лазым кэлдикдэ рэгибэ xajanaT едилмэси, ез мэнафелэринин flynja вэ дикар халгларын мэнафе]индэн тачрид едилмэси, примитив, rejpH-бэшэри душунча тэр-зинин japaHbi6 формалашмасына кэтириб чыхармыш-дыр. Бу ]олда фаали^атнн эхлаги-етик тэрэфи, сиви-лизас^анын бутевлу]у вэ а]рылмазлыгы ]аддан чы,-харылмыш, худбин мэнафе вэ ни^этлэр ен плана чэ-килмишдир. Ьэм дэ мэгсэдлэр мэхфилщ'ин гаты ду-маны алтында кизлэдилмиш, инсанлара онун ]'алныз за-Ьири вэ фцрмал тэрэфлэри чатдырылмышдыр. Муэл-лифин rejA етди}и кими бу кун берэлхалг мунасибэтлэрин инкишаф диалектикасы дайа да мурэккэблэш-миш, халгларын вэ миллэтлэрин, елкэлэрин вэ девлэт-ларин гаршылыглы асылылыгы даЬа да артмышдыр. Планетимиздэ мевчуд олан сивилизаси]'анын тамлыгы вэ бутэвлу]у, онун проблемлэринин умумили]'ини даЬа габарыг сурэтдэ opTaja чыхармышдыр. Бутун бунлар сивилизас^анын маЬи^'ати, Ьэрэкэтверичи гувэлэри вэ перспективлэри илэ баглы проблемлэрин сосиал-фэлсэфи чэЬэтдэн арашдырылмасынын зэрурили]'ини ен плана чокир. 0зу дэ девлэтлэрарасы мунасибэтлэр зэминин-дэ мурэккэб сосиал феномен кими сивилизаси]"анын мэзмун чаларлары, онун инкишаф вэ.зэнкинлэшмэ jo-лу да1га габарыг ачыгланыр. Башэри^эт бир- тэрафдэн наЬэнк мэЬсулдар гуввэлэр, сивилизаси]'анын надир

1 Хабаров И. А. Философские проблемы семиотики. М., 1978, с. 110,

наили^э-глэрини ]'аратмыш, д'икэр тэрэфдэн онун до-рурдуру горхулу нэтичэлэрлэ—биринчи нввбэдэ кут-лзви гыррын силаЬларынын ]арадылмасы, дун]анын сур'этлэ силаИланма^а чэлб олунмасы, еколожи вэ со-сиал-мэ'нэви просеслдрин 'гаршысыалынмаз дэрэчэдэ! кэскинлзшмэси ила узлэшмэли олмушдур. Инди сивили-заац'анын реаллыры, онун иерспективлэринин горун-масына га]'ры сосиал-сщаси гурулушундан асылы ол-ма]'араг бутун девлэтлэрин, бутун миллэт вэ халгларын сэ^'лэринин бирлэшдирилмэсиии тэлэб едир. Бу исэ о цемэкдир ки, эхлаг вэ етик нормалар максимум дэрэчэдэ си]'асэт вэ дипломатика нуфуз етмэли, ' бе]нэлхалг алэмдэ сивилизаси^алы мунасибэтлэр, давранышлар аддымбааддым гэрарлашдырылмалыдыр. Инди]'э гэдэр си]асэтдэ тэтбиг олунан бир сыра методлар артыг хе]-ли дэрэчэдэ ге}ри-эхлаги сэслэнир. Мэсэлэн, куч мэв- ■ ге]индэн cиjacэт ]еридилмэси, нувэ дэ]энэ]'индэн тэзриг васитэси ними истифадэ едилмэси, 11абелэ бу характер-ли дикэр тэдбирлэр даЬа умумбэшзрщ эхлаги норма-ларла бир ара]'а сыра билмир. Сивилнзасгц'алы муна-" сибэтлэрин эн ади нормалары тэлэб едир ки, девлэт-лэрарасы мунасибэтлэр даш децру психолофф^'асьша] малик олан адэт вэ вэрдишлэрдэн азад олунсун, дун-]"а Ьадисэлэринэ, бе]нэлхалг проблемлэрэ ]ени тэфэк-кур тэрзинин мустзвисиндэн баха билмэк вэрдишлэри-ни формалашдыра билсин. Ьелэ олмазса бэшэр\я}}отин нувэ селиндэн Иеч «икинчи Ну1гун кэмиси»дэ хилас едэ Зилмэз, нувэ килртинасы инсанларын Ьамысыны аман-:ызчасына мэЬв едэр. Бу вэзи^эт мэдэни^'этлэрин до-вилизаси]аларын гаршылыглы тэ'сир вэ зэнкинлэшмэ-сипин зэрурили]ини даИа да актуаллашдырыр. Олжас Суле]манов Луност журналынын мухбири илэ сеЬбэтин-цэ квстэрирди: «Мэдэни^'этлэрин гаршылыглы элагэси— з,ун]а сивилизаси]асы демэкдир. Бунуила да дун]'а мэ-цэни^'эти кенишлэнир. Лени дэ]эр алыр.»1

Бу кун ду.н]амыз тамацилэ башга реаллыра маликдир. Цун|анын тамлыры, ваИидл^'и даИа а.]'дын шззшлдэ эзаЬур едир, бе]'нэлхалг алэмдэ Ьадисэ вэ просеслэрин •аршылыглы асылылыры, ичтимаи инкишаф диалекти-касында сэбзби^'ат элагэсинин кучлэнмэси, умумбэшэ-ри сэрвэтлэрин халгларын Ьэ]атында ролунуи елчу]э-кэлмэз дэрэчэдэ артмасы бутун-дун]ада бирли^э вэ эдалэтэ архаланан ваЬид аилэ Ьиссини кучлэндирир, :ул!1ун горунмасыны, муасир сивилизаси]а]а ла]иг фэа-ли^эт вэ давранышы кунуи вачиб тэлэбинэ чевирир. Инди зоракылыга архаланма]'ан нувэсиз дущ'а идеалы кетдикчэ даЬа сур'этлэ гэлблэрэ нуфуз едир, бе^элхалг

1 Новая мысль. 1 февраля 1992 года.

мунаси0этлэр прдктикасына jeHH тер^инлэр, jeHH анла-]ы1Цлар ^этирйр/ЭДасэлэн, тэрксилаЬ, нувэ вэ KHMjaeH силзЬ еЬтэд'атларырщ лэрв едилмаси вэ с.

^уаллуф г^д едир ки, бу просесда бэшэр 43MHjj3THHHH мэ'цэви зэнкиндэшмэси, jeHH мэ'нэви категори]'аларын фррмалашмасы кими мусбат дд]ишикликлэр баш верир. умумбэшэри сэрвэтлэр jeHH инкишаф зэмининэ чыхма-га daiiuajbip." УмумсулЬ miejacu дун]а ме]'данында сивилизас^'алы Ьэрэкэтин башлыча кестэр|ичиси кими MyhyM эхлаги сэрвэт ah9MHjj3TH кэсб едир, мэ'нэви cap's эт л эр ин |эашлыча категор^аларында« биринэ чев-рилир. СиЕШизас^алы мунасибэтлэ,р бе}налхалг Ьэ-jaTbiH аб-Ьавдсыны кеклу сурэтдэ дэjишмэjэ 6auwajbip, башэр ерладлары арасында е'тимад даирэсини даЬа да кучлэндирир, инсан чэм^^этинин мэ'нэн ¿енилэш-мэсинэ кучлу тэкан верир. Артыг бир сыра кеЬнэ ка-тегори]'алар ез емруну ту^эдиб баша вурур. J9'hh hy-манисг душунчэ торзи ичтимаи hajaTbiH бутун саЬэлэ-ринэ фэал сурэтдэ мудахилэ етмэ]'э башла^ыр. Дунэн рекионал тэИлукэсизлик системлари аз гала утопка кими гавранылырдыса, бу ^ун бутун дун]аны эЬатэ еда билэчэк колектив тэЬлукэсизлик системинин }арадыл-масынын реал уфуглэри керунмэкдэдир. KepyHflyjy кими, ^'нэлхалг мунасибэтлэрин бу вэ ja дикэр амили Ьекмэн мэ'нэви сэрвэтлэр<лн комплекс системинэ cejK3H-мэклэ japaHbi6 фррмалашыр. Одур ки, бе}нэлхалг мунасибэтлзрда сивилизас^'алы аддымлар Ьэр шejдэн эввэл, jeHH мэ'нэви д^эрлэрин, эхлаг нормаларъшын си]'асэтэ фэал мудахилэси просесиндэ баш верир. МэЬз бу чэЬэти нэззрда тутараг бир чох тэдгшгатчылар ге]д едирлэр ки, реал эхлаг гajдaлapы бир rajfla олараг со: сиал эЬэми]"этли сэрвэтлэрин вэ мэгсэдлэрин тэ'сири алтында japaHbip.1

Одур ки, инди дэ ичтиме1и тэрэггинин, сивилиза-CHjaHHH инкишафынын башлыча истигамэти бутун халг-лар учун ла}игли, эсл бэшэрн мадди вэ мэ'нэви h3jar шэраиш ¿аратмагдан, цланетимнзин, нечэ деjapлэр, мэс-кунлуруну тз'мин етмэкдэн, онун сарвэтлэринэ гэнаэтлэ }анашмагдан, снвилизаси^анын индики наили]^этлзри-» ни ropyjy6 калачэк нэсиллэрэ чатдырмагдан ибарэт олмалыдыр.

Элбэттэ муасир сшвшшзас^а Ьэр чур шылтаглыг-лары сева билмаз. Чунки о чохсималыдыр, ала-бэзэк-дир, динамикдир, гаршы-гарщьца дуран ме}иллэр, зид-ди]^этлэрла долудур. Онун ]'олунда санбаллы соснул иpэлилэjишлэp, кениш эЬатэли елми-техники ингилаб,

1 Кузнецова Г. В. Максимов А. В.. Мораль и нравы в истории цивилизации,—бах: Современная цивилизация и, моральные ценности. М. 1982., с. 94. 28

глобал проблёмлзрин игтисади, хаммал вэ башга проб-лемлэршГ'кэскинлЭшмэси, йнф6рмаси]ада эсаслы дэ]и-шикликлэр баш верир/Ьэмчинин керунмзмиш инкишаф,. тэрэгги имканлары1 илэ ]анашы, дэЬрэтли сэфалэт, кери: лик, орта эср ггудала^Ы Ьекм'сурур!" Бу'чохрэнкли, чох-елчулу"дун]айын реаллыгларыньш нэзэрэ алЬшмасы, дев-лэтлэрин л1энафелэринйн" мухтэлифлй]инин п^мэтлэнди--рилмэси, онларь!н гаршыл ыглы асылылЫшнын дэрк едйл-мэси муааир бе]нэлхалг си]'асэт'дэ сивилиза.си]анын нор-мал инкишафыньщ тз'мин едилмэси учун 'зэманэтдир. Дикзр тэрэфдэн, дущ'анын бутввлу^уну, бэшэри^'этйн сэ^лЗрини' онун езунумуНафйзэси' ' хатиринэ бшрлэш: дирмзк бё]нэлкалг мунасибэтлардз сйвилизасэд'алы Нэ-рэкэт'ин ба"шлыча мё^ары ола билэр.

Муасир дун]а мухтэлиф Ъэрэкатлар вэ идеолок^а-ларый, №стнглали]ртэ,' сосиал эдалэтэ' кучл'у 'мё^йнин о]анмасы'илэ дэ сэчиЭДэлэнир. Лени рабигэ, "кутлэви информатика' "вэ 'нэглш]]ат васитэлэри са]эсиндэ бе]нэл-халг унсй}]'эт' мисл'и' керунмэ'мйш ' дарэчэдэ садэлэш-мйш, инсанлары ]ахынлашдыран, догма лашдыран мэ-гамлар елчу]экэлмэз дэрэчэдэ артмышдыр. Тэбии ки, бутун бунлар Ьэм бе^'элхалг мунасибэглэрэ кучлу си" вилизасщ'алылыг унсурлэри" дахйл' е'дшр, Нэм дэ онун взунун гаршылыглы зэнкинлэшмэ имканларыны хе]ли

артырыр. ' .....^

Кёчмиш ]узилликлэрин вэ мннилликлэрин тарихи Иэдсйз-Ьесабсыз инсани мэшэггэтлэрин, урэкбуланды-рычы епизодларыны ез ]аддашында сахламышдыр. Он-лар сосиал вэ си]аси мэнафёлэр^ин тоггушмасындан,. ми'лли эдавзтдзн, идеоложи вэ дини у]ушмазлыгдан догмушдур. Лакйн бу кун бэшэр сйвилизас^асынын бутёвлщ; идеоложи" сэдлэрэ бахма]'араг артан умуми вэ охийр' чэЬэтлэр, бир" чОх манеэлэрй ашыб кечмэ]э, бэшэриДэтин тале умумили]инйн арды'чыл сурэтдэ дэрк етм'э|з тэдрйчэн шэраит']арады.р. Кётдикчэ Ьамы тэ-рэфйндэ'н белз бир Ьзгигэт а]дын сурэтдэ баша душул-мэ]э"башла]ыр ки, дун]анын кзлэчэк тзрэггйси ]алнь1з ]'енй дун]а >а]дасына дотру'ирэлйлэ|ишдэ умумбэшэрй консенсусу« ахтарышы Ъаситзси ил'з мумкундур.1

Белзликлэ, бё]нэлха'лг " му'насйбэтлзрйн идеолоки]'а-сызлашдырылмасы анладышы орта]а чыхыр. Бу исэ о дёмэкдйр к^У бе]нэлхалг мунасибэтлэр саЬэси Нуманист-лащмэли, о, '¡инсанын, бэшэри]]этин вэ сивилизаси]анын азад инкишафыва мане олан нэ варса Ьамысындан азад олунма'лы, нэтичэ ё'тйбарилэ! милли амиллэрлэ умумбэ-ш'эри амиллэрйн"сых синтези ]арадылмалыдыр. Бу фон-

' Бурлацкий Ф. Новое мышление. М.. 1989. с. 21.

да hap бир халгын, hap бир елкэнин соаиал, си]аси вэ идеоложи инкишаф .¡олуну азад сеча билмэси, Ьэрби гар-шыдурма, гаршылыглы е'тимадсызлыг, ичтямаи шуу^ (рун миллита,рис1гглашд|лрмлмэси ,®э белэликлэ да y¡j-дурма «душман» образынын |арадылмасындан ал чэ-килир, психоложи Myhapnöaja, мэ'нэви вэ эхлаги тэча-вузэ оон го]'улур, дун]'эви проблемлэрин Ьэлл едилмэ-синдэ зор ишлэдилмэсиндэн, бири-биринин дахили иш-лэринэ гарышылмасындан ал чакилир, бе]нэлхалг мэ-сэлэлэрэ идеолодш зеЬнииэтлэ ]анашылмасына сон rojy-лур.

II фэслин «Муасир сивилизасц]а вэ сосиал тэрэггинин хусуеи^этлэри» адлы З-чу параграфында сосиал тэ-рэгги вэ сивилизаси]анын диалек-Ыкасынын муИум ху-сусийэтлэри тэЬлил едилмишдир.

Муа-сир сивилизаси]а сосиал тэрэггинин мэзмунуну формалашдырмагда олан тарихи керчэкли]1ин сэчи^эви чэЬэтлэринин бутун мэчмуусу нэзэрэ алынмагла тосэв-вур едилмэсини тэлаб едир. Бурада hap Ьансы идеоложи вэ синфи амиллэрин он плана чэкилмэси, Ьадисэлэрэ биртэрэфли во еЬкамчасына ]анашылмасы инкишафын умуми мэнзэрэси Ьаггында таи вэ биткин тэсэввурлэ-рин ]арадылмасына майе ола билэр.

Экэр сивилизаси]а бэшэр чэми^атинин My9jj9H инкишаф мэрЬэлэсиндэ онун мадди вэ мэ'нэви структуру-нун jeKyHy кими ифадэ едилирсэ, онда ичтимаи инкишаф мэЬз iбутун бу чэИэтлэри езундэ экс етдирмэ-лидир. Бу кун глобал проблемлэрин бутун топ-лусуну, башэри]]эти марагландыран эн умдэ мэсэлэ-лэри ен плана чэкмэдэн вэ ajpbi-ajpbi елкэлэршн мэна-фе]'ини нэ узаглашдырмаг, на да дун]а инкишафынын башлыча ме]ллэрини муэ^энлэшдирмэк мумкун де]ил-дир. Башлыча мэсэлэлэрдэн бири бэшэр тале]индэ муИум рол о]намыш вэ бу кун дэ эн умдэ рол ojHajaH би-ринчи дэрачэли Ьадшсэлэрин ен плана чэкилмэсиндэн, онларын функоф вэ ролларынын дузкун муэ^'энлэш-дирилмэсиндэн ибарэтдир. Бурада бэшэри идрак нор-маларынын эсас кетурулмэси, умумбэшэри категори]а-ларла тэЬлиллэр апарылмасы дузкун нэтичэлэрин элдэ олунмасы учун башлыча шзртлэрдэндир.

Муэллдфин фикринчэ муасир шараитдэ ичтимаи] тэрэггинин MahnjaTHHHn тамамилэ [ени сэпкидэ дэрк сдшлмэсинин зэрурили]и дурмадаи артыр. Онун инкишаф истигамэтлзри, перспективлари вэ Ьэрэкэтверичи гуввэлэри бу кун ичтимаи фикри нараЬат едэн эн умдэ мэсэллэрдэндир. Ьазырда бу мэсэлэ этрафында ичти-маи^этшунас аллмлэр кениш вэ кэскин елми дискус-

си]'алара чэлб олунмушлар. Алимлэр тэрзфиндэн мух-тэлиф фикирлэр С9]'ланилир. Муасир елми-тэдгигатлар-' да сивилизаауа вэ сосиал тэрэггешин сон нэтичэлзр.ин-дэн бири кими ниформаси^а чэми^этиндэн кениш сеЬ-бэтлэр ачылыр вэ бутун бунлар ]ени бир ичтимаи-иг-тисади формааф кими, бэшэр тзрэггисинин даЬа ]ук-сэк тарихи мэрЬэлэси кими тэгдим олунур. Бэ'зи алим-лэрин негте]и-назэринчэ сивилизаси]анын бу мэрЬэлэси информаси]а-еколожи чэмм^'эт адландырылса даИа дэгиг оларды.1

Бу кун глобал мш^'асда ичтимаи гувэлэрин ]ерлэш-мэси, онларын бир-бирилэ нисбэти, апарычы ме]ллэр<ин муэ^эн едилмэси проблемлэри jeни-jeни суаллар до-гурур. СеЬбэт бэшэр тарихинин он дэрин, эн апарычы эсасларынын муэ_цэнлэшдприлмэсиндэн, сивилизаси]'а-нын макистрал истигамэтлэринии дэгиглэшдирилмэ-сиидэн кедир. Дун]аньгн сур'этлэ артан вэЬдэти вэ там-лыгы шэраитиндэ мухтэлиф сииилизасщаларын умуми охшар чэЬ-этлэри кенишлэнир, белэ бир вэзи]']'эт исэ вз невбэсиндэ ичтимаи инкишафыи ]ени чаларларыньш ахтарылыб тапылмасына, онларын дэгиг тэ'}'инатынын всрилмэсинэ апарыр.

■ Элбэттэ, ичтимаи инкишафыи бир ' пиллэсиндэн ди-кэринэ кечэн бэшэри^'эт мэЬсулдар гуввэлзрин ин-кишаф тэлэбаты илэ элагэдар олараг тэрэгги унсурлэ-ринэ Ьэмишэ тэкан вермишдшр. Лэ'ни тэбиэт узэриндэ* Ьэр бир гэлэбэ инсанын зеЬни-интеллектуал инкишафы илэ ^анашы, чэми^эт адлы организм.ин дэ Ьэртэрэфли тэрэггиси «лэ муша]иэт олунмушдур. Чэми^этин сосиал тзшкили мурэккзблэшмиш, инсанын сосиал функ-сиз'алары даЬа да кенишлэнмишдир. Ичтимаи тэрэгги лабуд. олараг ичтимаи просеслэрин бутун вэсилэло-риндэ езунэ }ол ачмышдыр. Чэми^'этин тэрэггиси даЬа чох эксликлэрин вэЬдати вэ мубаризэси шэклиндэ тэ-заЬур едир. Бу мэ'нада сивилизаси]'анын вачиб атрибуту кими ичтимаи тэрэгги бир га]да олараг, а]ры-а]'ры чэми^'этлэрин ке]"фи;уэт мухтэлифли]и кими ме]дана чыхы,р. Одур ки, бэ'зи тэдгигатларда ичтамаи тэрэгги-нин кестэричиси кими, «cивилизacиja-бapбapлыг» проб-леми ичтимаи инкишафда зидди]]этлили.]ин вэ ге}ри-бэрабэрли]ин синоними кими тэгдим едилир.2

Муэлиф ге]д едир ки, ичтимаи тэрэггинин механиз-минин муэ]]'энлэшдирилмэси бу кунумузун эн зэрури

' Бах: Кинг А. Великий переход. М., 1989, Т. 14. № 2.

2 Бах: Бенедиктов Н. А., Мишин В. И. О соотношении понятии общественно-экономической формации и цивилизации.: «Цивилизация как проблема исторического материализма». мэчмуэси часть 3. М. 1983, с. 35.

мэсэлэлэриндэндир. МэИз бу ]ашадыгымыз ингилаби девруй тэлэблэри илэ гырылиаз сурэтдэ баглыдыр. Инди тэрэгги вэ тайэззул мэсэлэлэрйндэн, антогэнист вй гё]ри-антогрнист. зйдд^^этлэрдэн ибарэт просеслэр сосиал тэрэггйнин мэзмунуна ]енй характер верир. Эв-вэла, сосиализмин башлыча ичтимаи тэрэгги мэнбэр, иапктализмин йсэ сугута уррамагда олан сивилизаси-Ха олйасы Ьаггындакы тезислэр там ифласа урраиыщ* ды,р. Инди дук]'а ме]данында нэинки гуввэлэр нисбэти, Ьабелэ ичтимаи тэрэггинин Нэрэкэтверичи гуввэлэриндэ, онларын ]ерлэшмэсиндэ чидди дэршикликлэр баш вёрир. Белэолдугу тэгди{)дэ буту» дун]'а елкэлэринин идеал вэ дэ]эрлэринин, Иэ]ат тэрзй вэ ]аша]ыш нормат .ларынын муасир» йнкшшафдакы ролларынын а]дынлаш-.дырылмасы, бурада мутэрэгги нэ варса Ьамысынын тэгдир едилиб умумбэшэр сивилизас^асына дахил едйлмэсйнин зэрурили]й артыр. Бу сэбэбдэндир ки, дун-да сщасэтйндэ ме^дана чыхм,ыш ]ени м^ллэр ичтимаи тэрэггинин йстигамэтлэр'и Ьагында тэсэввурлэрим.изи ]ёин-]'енй муддоаларла зонкинлошдирмиш, бизи оу про-сесин ]ени-]ени хусусй]']этлэрини дэрк етмэ]'о ]енэлт-:мишдйр.

Бу кун |ашадыгымыз дун]а эсрин эввэллэриндэ вэ орталарында олдурундан эсаслы сурэтдэ фэрглэнир. ^стиглали^этэ, ^емократ^ар вэ сосиал эдалэтэ олан ме]Л кёниш, чох вахт чошрун халг Нэрэкатларында езунун бутун чохчз1]этлили]'и вэ эщддиДэтлэри ,илз ифадэ олунур. Ьэм да бунлар елэ динамик вэ чевик формаларда тэзаНур едйр ки, бела бир вази^ат ичтимаи тэрэггинин ме^арлары вэ характеру, Ьагындакы та-сэвурл-эримизин да даЬа чевнк сурэтдэ д!э]ишилмэси-ни тэлэб едир. Зкэр 1789-чу ил Бе]ук Франса ингилабы, 1917-чи ил Окт]абр чевр|йлиши ]"ени бир тэфэккурун чырырларыны ачмышдырса, инди формалашмагда олан реаллыг ]'ени тэфэккур тэрзинин бэрНарар олмасыны мумкун едир.

Ичтимаи инкишафда чохвариантлылыг ме]ли куч-.лэнмэкдэдир. Бутун елкэлэр мшщи хусуси^этэ, тарихи вэ мэ'дэни ираэ, милли зн'энзлэрэ архаланмагла ]'ени чэми^эт гуручулуруна даЬа чох устунлук верирлэр. Бу Ьэмчинин башгаларынын бахышларына вэ мевгелэ-ринэ Иериэт бэслэнилмэсини, езкэлэринин мэрам во ни]-]этлэртшн Ьсч дэ душман во пис мевге олмадырыпы гобул етмэ]э Ъазыр олмаг шэраитнндэ дэ динч ]анашы ]'ашамары в]рэнмэк габили]']'отшш нэзардэ тутур. Дун]а мип'асында аЬанкдар мунасибэтлэр формалашдырылма-сыныи эсасы олан бело бир инкишаф истигамэти ичтимаи тарэггини сур'этлэндирмэ]ин чох муЬум еИтщат мэнбэлэрнндап ола билэрди. 32

Муасир ичтимаи тэрэггинин мерини этрафлы дэрк етмэк учун онун мухтэлиф саИэларМндэки тэзаЬурунэ нэзэр салмаг вачибдир. Бу чур ¡анашма онун бутун тэ-рэфлэрини комплекс сурэтдэ е]рэнмэк имканы ]арадыр. •Тз'ни бурада а]'ры-а]ры системлэр, девлэтлэр, синиф-лэр вэ сосиал груплар, миллэт вэ халглар арасындакы мунасибэтлзр, чэми]]эт Ь^'атынын бутун саЬэлэриндэ чэр]ан едэн просеслэр нэзэрэ алынмалыдыр.

Муасир сийилизас^а ичтимаи тэрэгги анла.)'ышынын параметрлэринэ тамамилэ [ени ке]фи]]эт чаларлары дахил едир. Мэсэлзн, писана га]ры, Ьэ]ат тзрзинин мадди вэ мэ'нзви долгунлуру, шэхси^этин инкишафы учун ]'арадылан шэртлэр шчтимаи тэраггидэ аиарычы ме]лэ чеврилир. Гэрбин идеологлары тэрэфиндэн ирэли сурулэн, «боллуг сивилизас^'асы» консепацасы эслиндэ даЬа чох инсанын кундэлик тэлэбатларынын едэнилмэ-синэ j0нэлмэклэ бэрабэр, мэИсулдар гуввэлэрин чичэк-лэнмэсинэ га]гы илэ бирлэшир. Дикэр тэрэфдэн, Гэрб идеологоларынын сон бахышларында муасир сивили-заси]анын белунмэзли]и вэ ваЬидли]и иде]асы муЬум истигамэтлэрдэн бирини тзшкил етсэ дэ, артыг онла-рын тэдгигатларында дун]'аныи а|ры-а]',ры елкэлэриндэ-ки ичтимаи мунасибэтлэрин маЬи^'эти вэ характери о гэдэр дэ чидди эИэмицэт кэсб етмир.1 Елми техники ин-гилабын инкишаф тра1ектори}асы, цущада баш верэп бир чох Ьадисзлэрин глобал характери бу просеслэрин рэван вэ садэ кетмэсинэ шэраит ]арадыр. Шзрг елкэ-лзриндэ баш верэн просеслэр, социалист вэ коммунист иде]аларына мунасибзтин дэршмэси, Оир сыра идеал-ларын ]'енидэн ги]'мэтлэндирилмзси, си)'аси, ичтимаи инкишафын характери вэ маИи^'эти мэсэлэсинэ дайр бахышларьшызын муэ^'эн дэ]'ишнкли]э уррамасына, дун]а просеслэриндэ сосиал гуввэлэрин ]ерлэшмэси вэ мевге]и мэсэлэсинэ дэ бахышларын дэ]ишмэсинэ кэ-тириб чыхармышдыр.

Мухтэлиф тэригэтчи бахышларын, идеоложи схем-лэрин мввчуд олмасына, онларын ичтимаи фикирдэ фэал рол о]'намаларына бахма]'араг ичтимаи' тэрэгги-нин макистрал истигамэтлэри барэдэ фикир а]рылыг-лары даЬа чэсарэтлэ арадан галдырылыр. Инди капита-лизмин елмзкдэ вэ чурумэкдэ олмасыны, сосиализми вэ коммунизми тарихи инкишафын эсас истигамэти Ьесаб едэнлар арасында чидди фишр а]рылыглары тэд-ричэн арадан галхыр, ичтимаи инкишафда тэмас негтэ-лэринин, мэнафе умумиликлэринин ахтарышы просес-лэри сур'этлэнир. Ичтимаи гурулушун сосиал мэзмуну

1 Бах: Никитин Е. П. Духовный мир: органичный космос или разбегающаяся вселенная, Вопросы философии. 1991, № 8, с. 5.

елми-техники тэрэггинин наилиуэтлэринИн то'сири ал-тында ез апарычы мэзмунуну итирир.

Инди бэшэри^'этин ]'ашадыгы техноложи инкишаф дэвру, елми-техники тэрэггинин мисилсиз вус'эт ал-дыгы бир дэвру Ьэм Гэрб дун]асында, Ьэм дэ Шэрг алэминдэ jeHH canaje двврунун тэнтэнэси кими баша душулур.1 МэЬз бу чур белку заманы ичтимаи-сИ]'аси гурлушларьш характери де_]'ил, елми-техники тэрэггинин инкишаф cobhj'j'och we'jap кимш кетурулур. Ьэм дэ ичтимаи инкишафын бутев тарихинэ бу влчулэрдэн ¿аиашылыр. Эсасэн тарихи инкишафда уч мэрЬэлэни арлрырлар:

Биринчи мэрЬэлэдэ инсанлар квчэри hajaT тэрзинэ сон rojyp, торпагларда даими мэскунлашмагла экин-чилик мэдэни^'этинэ во бунунла баглы сэнэт саЬэлэ-р|лнэ _]'и]элэнмэ]э башла|'ы,рлар. Аграр ингилабы ад-ланан бу дэвр алимлэрин фикркнчэ, ичтимаи тэрэп тарихиндэ jeiui ке]фиjjот марЬэлэси олса да, ез сур'эти-но во Mrirjacbiria керэ о гэдэр дэ вус'этли де]илди.

Инкишафда «икннчи далга» Инкилторэдэ caHaje ин-гилабынын баш вернэси ила башланыр. Бу деврдэ Ьэм ичтимаи, Ьом до техники торэггннин сур'эти эввэлки деврдэ олдугундан херп сур'этлэнир. Ахы caHaje чев-рилиши мэЬсулдар гувэлэрин инкишаф сэви^эсиндо кэсйтн денуш japaflbip, бухар муЬорриклэринин тэтби-ги елми-техник тэрэггинин инкишафы учун кениш Mej-дан ачыр. Техники тэрэгги ичтимаи тэрэггиш шэртлэн-дирир. Илк буржуа вэ буржуа-демократик ингилаб-лары баш ворир. Ичтимаи тэрэггийин артан сур'этини бела бир амил дэ тэсдиг едир ки, тарихи инкишаф сэЬнзсинэ jeHH-jeHii сос'.чал гуввэлэр, мэсэлэн, пролетариат кими нуфузлу гуввэ дахил олур. Ичтимаи ин-кишафа тэ'сирин Ьэм имканлары, Ьэм дэ формалары артыр.

Муасир девр ичиямаи тэрэггинин Ьэм мэгсэдлэрини, Ьэм истигамэтлэрини, Ьэм дэ онун Ьэрэкэтверичи гув-вэлэри вэ мэзмунуну эсаслы сурзтдэ дэ^шир. Бу деврдэ дун]'аны ики ситемэ парчала]ан оосиалист ингилабй, милли-азадлыг ингилаблары ичтимаи инкишафы синфи мубаризэ сэмтинэ ]енэлдир. 49MHjj9T, ону тэш-кил едэн ичтимаи-си]аси просеслэр антагонист ме]ллэр узрэ дэ]ишмэ]э башла]ыр. Сон деврлэр ичтимай тэрэг-гипин сур'этишш даЬа да артдыгьшы гс]д етмэк лазым

1 Гелбрейт Дж. Новое индуструиальное общество. М. 1969;. Гелбрейт Дж. Экономический прогресс в изменяющемся миое. Коммунист. 1989 № 1. с. 38. Тоффлер О. Прогнозы и предпосылки, Социалогические исследования, 1987. №5. с. 18. Шпенглер Л. Игпа в кости за мировое господство. Социологические исследования 1987, № б, с. 28. вэ с.

кэлир. Муасир елми-техники ингилаб, баш верэн тех-ноложи проселар бир чох Иалларда соаиал просеслэрин Ьэрэктверичц гупвзен кими чзмн^атда кедэн дэ]ишнк-ликлэрин с'иношшино чеврнлир. Инди бир чох нэзарн]-]элэр кчтимаи гурулушун маЬи^'этинэ о гэдар до эЬэ-ми^'ат вермир, ичтимаи тэрэггШнин осас мэрзини елми-техники тэрэггидэ керурлэр.

«Сивилизасща вэ мнлли иуэ]]энли]н'н диалектика-сы» адланан III фэсилдэ «сикилизаси]а Вэ миллн гурур Ниссн» (§ 1), «С»вилизаси]а илэ милли музуэилниш формалашмасынын диалектикасы» (§.2), «Милли муэ]-¡знликдэ миллн илэ умумбэшаринип злагзси» (§ 3) мэсо-лолзри тэЬлил едилмишдир.

«Сивили^асиза вэ милли гурур Ьисси» адлы биринчи параграфда муэллиф ге]д едшр ки, сон заманлар бутун дун]'ада кэскинлэшэн милли мунасибэтлэр милли Ьэ-¡атын бутун саЬалэринэ ]ени тэрздэ ^анашмагы, милли проблемлэри ]епи бумаг алтында ги]мэтлопднрмо]и. ке!> .нэ гэлиб вэ схемлэрдэн чэсарэтлэ азад олмагы толэб едир. Хусусилэ она керэ ки, сиаилизаси]'анын индики сови]]Эси ичтимаи мунасибэтлэрин милли мунасибэт-лэрлэ баглы олаи саЬэлэрини хс^лн фэаллашдырмыш, дуиэна гэдар ади га^гыларла ]аша]ан писаны чевик мев-гслор орбитннэ чэлб етмишднр. Бу вэз1фэт ашнлизяеиьт-ныи милли мунасибэтлэрла диалектикасыны экс ет-дирои тэдгигатлара ыарагы херш кучлоиднрмншднр.1 В.«у до, бу тэдгигатларда сипилзаси]анын инкишаф гануна-у}'рунлуглары милли инкишаф хусуси]]этлс,рн илэ сых воЬдэтдэ апарылыр, мнлли просеслэри муаснр сивнлнза-си]а илэ багла]ан мэгамларын ишыгландырылмасына хусуси днггпт ]етнрнлир. Сивилизасн]анын муасир инкишаф сэви^эси езунуц иаили^этлэри илэ бутун сэр-Ьадлари бир пев ]а.рыб кечир,мухтэлиф саЬэларда, о чумлэдэн дэ милли Ьэ]атын инкишафы илэ баглы са-Ьэлэрдэ га.ршылыглы тэчрубэ мубадшлэси вэ тэ'сири хе]ли кучлэндирир. Бу кун сивилизапданын эн кеврэк саЬэлэри мэИз милли мунасибэтлэр саЬэсиндэ сынагдан кечир. Бир гэрэфдэн, милли Ьэ]агын, милли варлырын инкишафы учун кениш имканлар ]аранмышдырса, ди-кэр тэрафдэн, миллэг вэ халгларын ез мугэддэратыны тэ^ин етмак, милли-дввлэт гурумуна малик олмаг ис-тэхлэрн даЬа да кенишлэнмншдир. Бу вэзиЛоти дорурап фактлардан бирн дэ одур ки, мустэгнл мплли-дэвлэт гурумуна малик олма)ан халгларын мубаризэси даЬа да кенишлэнмишдир. Бир факта диггэт ]етирэк: Дун-

1 Бах: Калайков И. Цивилизация и адаптация. М., 1984; Молчанов М. А. Етнополитнчсский фактор в развитии цивилизации. Философская и социологическая мысль. 1991, № 5 во с.

]ада 2 миндэн чох миллэт вэ халг вардыр, лакин онлар-дан jaлныз 181-и мустэгил девлэт гурумуна малик-дирла,р. Бундан башга 100-э гэдэр етник групун ири девлэтлэр дахилиндэ мухтар вэ мэдэни гурумлары вардыр. Бу зэииндэ ajptJ-ajpbi девлэтлэр дахилиндэ мэркэздэн-гачма м^ллэри арты'б кучлэнир, етник групларын мустэгил девлэтлэр japaTMar чэйдлэри милли шуурун, милли Ьисларин фэаллашмасы, милли езунудэркин дэ-ринлэшмэси илэ биркэ Mymajnar олунур. Бунунла бир-ЛИКДЭ МИЛЛИ My9jj3MHjHH, МИЛИ МЭНСуби^ЭТНН бир

чох чала1рларынын cивилизacиjaдa о]надыры рол даЬа да аргыр. ©зу дэ милли просеслэрин инкишафында оелэ бир ме]л муасир сивилизао1я]'анын тале]'индэ етник ами-лин эЬэми^'эти илэ узви сурэтдэ шэртлэнир. Чунки етник амиллэрин артан эЬэми^эти сосиал-си]аси просеслэрин интенсивлирши артырмагла сивилизаси|анын езунэ дэ бир динамиклик вэ чсвиклик auibuiajbip.

Милли муэ]]'энли]ин комплекс атрибутлары вардыр вэ онларын умуми просеслэрин ахынында итиб-батма-сы сон нэгичэдэ миллэтин башга миллэтлэр ичэр'исин-дэ эримэсинэ, accHMiujacHjaja уграмасына апарыб чы-харыр. Буна керэ дэ милли гурур hHcciiHii хусусилэ ajbip-маг лазымды.р. Чунк/и милли гурур Ьисси васитэсилэ етник би,рли]'э аид олан сачи^эви чэИэтлэр, ]э'ни милли муэ^'энл^ин бутун унсурлври, елэчэ дэ миллэти сиви-/li3acnja илэ ба?лцап чэЬэтлэр хе]ли габарыг шэкилдэ тэзаЬур едир, миллэтин сивилизаси]алы мунасибэтлэр-дэ иштиракы барэдэ тэсэввурлэри а]'дынлашыр.

Одур ки, ичтимаи-стуаси hajaTbin етник эламэтлэр уз-рэ тэшкили сивилизас^'анын бутун мэрЬэлэлэриндэ му-Ьум эЬэми^эт кэсб етмиш, милли мунайибэтлэрдэ милли муэ^энли]ин параметрлэринин дэгиглэшмэсинэ шэ-раит ]аратмышдыр. Буна керэ дэ етно-с^аси амил дэ-фэлэрлэ сивилизаси]а вэ тарихи просесин гудрэтли Ьэ-рэкэтверичиси кими чыхыш етмишдир. Ajpbi-ajpu Ьал-ларда ме}дана чыхан миллэтчилик вэ шовинизм, кос-политизм вэ расизм ичтимаи инкишафын белэ бир Mej-лини лэнкндэ билмишдир. Елэ милли гурурун инкишаф тра]ектори]асында бу Ьалы чох асан шэкилдэ муша^и-дэ етмэк олар..

Милли гурур фэали^этинэ чэлб едилмиш инсан тэк-чэ ез миллэтинин де]ил, бутун сивил(изаси]анын тале.|'и илэ баглы иримиг]'аслы вэзифэлэрин Ьэллинэ чэлб олунур. Бу Ьэм Ьэр бир адамын умуми инкишаф сэви^'э-синдэн, Ьэм дэ бу Ьисси фэали^'этэ кэтирэн, ону тэн-зимлэ]эн амиллэрдэн хе]ли дэрэчэдэ асылыдыр. Бура-да Ьэм халгын сосиал эаддашы, Ьэм шзхсипэтин си|а-си ]'етшнлик дэрэчэси, Иэм дэ конкрет сосиал вэзи^'эт

муэ^энедичи рол о]'на}ыр. Мэсэлэн, сон заманлар милли ззминдэ баш верэн Ьадисэлэр милли Ьисслэрин, о чумлэдэн дэ милли гурур Ьиссиндш тэ'сирлил^ини, онун фэалип'эт даирасини хе]'ли артырмышдыр. Екстремист, миллэтчи гышгырыглары илэ .]*анашы, милли мэдэда^'эт вэ диллэрин, бутевлукдэ исэ милли инкишафын проб-лемлэри илэ баглы тэбири нараЬатлыглара ,раст кэлмэк мумкундур. Бу просесдэ миллэтчилик зэЬдриндэн узаг олан милли гурур Ьиссинин тэ'сири алтында мэ'нэви]'-]ат вэ эхлаг даЬа да улЕйлэшир, инсанын сосиал дyjyмy гувэтлэнир, о, чэми]]эт вэ халг гаршысындакы мэс'ули]-]этини даЬа а]дын тэсэввур едир, сивилизаси]анын бу-куну вэ кэлэчэ]и илэ баглы мэсэлэлэрин Ьэллиидэ даЬа фэал иштярак едир.1

Милли гурур Ьисси милли варлыры, милли муэ^'эн-ли]и сэчиуэлэндирэн, миллэтэ вэ халга аид ке^фи^эт-лэри кулл Ьалында езундэ чэмлэшдирэн эн муЬум эла-мэтлэрдэнднр. Миллэтэ аид бир чох чэЬэтлэр—милли мэ'нэви оима, эзунэмэхсус милли чэЬэтлэрии топлусу кими милли хаси^эт, емосионал-психи амиллэрин мэч-муу кими милли психолоктц'а, Ьэ]ат тэрзи, адэт вэ эн'э-нэлэр милли гурур Ьисси васитэсилэ даИа габарыг шэ-килдэ тэзаИур едир.

Милли гурур Ьисси узун бир тарихи инкишаф про-сеоинин мзЬсулудур. Бу мэ'нада ичтимаи-си]аси инкишафын бутун сэчи^'эви чэЬэтлэри—сосиал сарсынтылар, ингилаби дэ]ишикликлэр, милли мубаризэ мотивлэри бутун калорит(и илэ онун мэзмунунда из го]ур. Одур ки, инсанын емосионал фэали]]этинин бу саИэси чох фэал сурэтдэ ичтимаи мунасибэтлэрлэ, тарихи просе-син а}ры-а]'ры мэрЬэлэлэри илэ элагэр кириб ондан бэИрэланэ билэр. Тарихи инкишафын зэнкин чаларла-рыны дэгигликлэ езундэ экс етдириб, нэсиллэрин еста-фетинин вар|иси, миллэт вэ халгын мэ'нэви симасынын догру-дуруст ифадэчиси кими чыхыш едэн милли гурур Иисси етник ироселэрин сивилизас^'а илэ алагэсиндэ чевик рол о]на]ыр.

МэЬз милли гурур Ьиссинин фэал тэ'сири алтында миллэтэ а>ид сэчи^'эви, типик ке]фи^этлэр миллэтин бутун дэстэлэринин, онун Иэр бир узвунун дун]'акерушун-дэ, Ьэрэкэт вэ давранышларында чэм олунур. Бу Иис-син бела бир чэЬэти она милли Ьэ^атын бутун саЬэлэ-риндэ чевик вэ динамик рол оршмаг, Ьисс вэ ду]'рулара, гэлблэрэ тэ'сир кестэрмэк, нумунэ кучунэ малик олмаг имканы верир. Кутлэви вэтэнпэрвэрлик актлары, вэтэн

1 Новикова Л. И., Козлова Н. Н._ Федотова В. Г. Цивилизация и исторический процесс. М.. 1983, с. 83.

тээссубкешлир вэ с. чзЬэтлэр мэЬз бу психоложи зэ-миндэ баш верир. Иисанын чэми_уэтлэ, догма ди]'ар вэ торпагла, мэнсуб олдуру миллэт вэ халгла вэ нэЬа]эт бэшэриЦэтлэ влагооинин чохшахэли сосиал механизми бу Иисс васитзсилэ Ьэрокэтэ кэлиб Иэ]"ата кечир. Бизи мэ'иэн гуввэтли сдан, догма Вэтэнлэ гырылмаз теллэрло барла]ан, онун намина фэдакар ишлэрэ ,руЬландЫран да мэЬз бу Ьиссин ]уксэк емосионал то'сир кучудур. Тарихи депуш анларында, муЬум сосиал мэсэлэлэрин Ьэллинэ мунасибэтдэ бу чэЬэт даЬа габарыг сурэтдэ ме]дана чыхыр. Мэсэлэн, сои вахтлар республикамызын суверенлирнэ гаршы суи-гэсдлэр милли Ьисслэрин чо-шуб кукрэмзсинэ, милли гурурун даЬа кэскин шэкил-дэ тэзаЬурунэ кэт>ириб чыхармышдыр.

Тарихи инкишафын кедишиндэ, хусусэн дэ онун кэскин двнуш анларында бу чэЬэт езуну даЬа габарыг тэ-заЬур етдирир. Торпагларымыз уррунда апарылан ган-лы муЬарибэнин республикада ]'аратдыгы емосионал фон буну тэсдиг едир. Умуми^'этлэ, миллэт вэ халгын ады вэ шэрэфи, онун эрази бутевлу|'у илэ баглы мэгам-ларда милли гурур Ьисси софэрбэредичи кучу илэ милли таледэ эвэзсиз рол орарф. Бу Цисс милли эламэт-лэрин ичтимаи мунасибэтлэр саИасиндз ин'икасы олду-гундан ичтимаи инкишафын бутун хусуси^этлэр^ни езунамэхсус тарздэ, экс етдирир. Одур ки, о умуммил-ли чоЬэтлэрин тэмаркузлэшмиш ]екуну кими сивилиза-си]анын умуми структурунда милли калоритин, милли эзунэмэхсуслурун дашьцычысы ролуну орарф.

«Сивилизаси]'а илэ милли муэ^энлирн формалаш-масынын диалектикасы» адлы II параграфда муэллиф гер едир ки, милли муэ^энлик мурэккэб мэзмуна малик олдугундан онун формалашмасы вэ инкишафы си» вилизасэданын маЬи^'эти илэ баглы бир сыра амиллэр-лэрдэн асылыдыр. Ьэм дэ бунлар милли мунасибэтлэ-рин езу учуи сэчи^'эви олан чэЬэтлэри бирлэшдирир. Одур ки, милли мунасибэтлэрэ а.ид бир чох хусуси^'эт-лэри Ьэм милли муэ^'эплизэ, Ьэм дэ сившшзасщанын инкишаф рлуна аид етмэк олар. Ьэм дэ бу мурэккэб диалектик элагэдэ сосиал синфи, етно-психоложи, мил-ли-мэдэни, Иабедэ шэхси^'этин мэ'нэви ке]фи]']'этлэри сых чарпазлашараг сивилизаси]а]а милли калорит, му-э^эн езунамэхсуслуг унсурлэри дахил едир. Дикэр тэ-рэфдэн милли ыунасибэтлэрин чохчэЬэтли мерлэри, онун инкишафында мерана чыхан зидди^'этлэр вэ чэ-тинликлэр милли Ьэ]атын бир сыра сзч-и^эви чэЬэтлэри васитэсилэ сивилизасщанын мэзмунунда дэрЬал езуну Ьисс етдирир. Бу кун ичтимаи просеслэрин тэлатумлу инкишаф мери, дургунлуг деврунэ мэнсуб олан ,]'ек-

нэсэкдикдэн узаглашмалар милли Ьислэрин тэзаЬурун-дэ до езуну Ьпсс етдирир. Узуп муддот бе^полмнлолчи-лик тзблигаты ило бир ара]а сырмадыгы ады алтын-да гадаган зонасы е'лан едилмиш бу саЬэ инди чанланма вэ эсил интибаЬ девруну з'ашамагдадыр. Милли муэз-]знлн]ин вачиб тэрзфл кими милли Ьисслэрин тэбиэхи-ии, ону фаали^зто котирэн амиллэрин механизминдо Ьеч на]и идеаллашдырмадан, фактлары артырыб эк-сидтмздэи в]ронмзк учуй кениш имканлар з'аранмыш-дыр.

.Тарихл инкишаф пиллэлэриндэн, Ьэз'ат шэраити во мадди истеЬсал мунасибэтлэринин невундэн асылы ола-ра'г миллэгин мэ'нови симасы эзундэ емосионал во интеллектуал чэЬзтлэри бирлэшдирир. Емооионаллыг осасон психоложи, интелектуаллыг исэ идеоложи амил-лэр шэклиндэ ифадэ олунур. Ьэм дэ мо'нэви симанын бу ики тсрзфи сых диалектик ваИдат ташкил едир. Бу тэрзфлордэн Ьэр бир и милли Ьэ]атын, милли муз]']'энли-рщ а]ры-а]ры хусуси^отларини езунзмахсус шэкилдэ ифадо едир вз ону сивилизаа^'а дорру истигамэтлэн-дирир. Милли ]'ет-кинлик, милли вззифэлэрин дзрк едилмасн вз халгын сивилизас^алы мунасибатлара го-гошулмасы сови]']'эси вз онларын Ьэ]ата кечирилмзсина миллатин вэ халгын бутун нумаз'эндэлэринин чэлб едил-мэси бу ики анилин тэ'сир кучундан вэ онларын га,р-шылыглы элагэсиндэн хе]ли дэрэчэдэ асылыдыр. Эл-бзттэ психюложи амаллор милли практика даЬа ¡а-хындыр вэ бу мэ'нада Ьзмишэ милли сэчи^эви хусуиц-|отлэри даЬа калоритли шэкилдэ езундэ эксетдирмэ им-канына малик олур.

Умуми]]"этлэ, халгын сосиал з'аддашында ела умум-милли Ьадисэлзр Ьэкк олур ки, бунлар милли идракын сузкэчиндон кечэрэк милли гурур об]ектинэ чеврилир, а]ры-а]ры адамларда дз.рин милли мэнсуби]]"эт Ьисси тэрбгф едиб формалашдырыр. Бу мэ'нада, тарихи Ьадисэлэр, а}ры-а}ры керкэмли сималар, ичтимаи-сиз'аси хадимлзр, миллл гзЬрэманлар, ]арадычы дуЬалар эЬэ-миз'рт косб едир. Бу чур адамларын амалла.ры, онларын халг золунда етди]и эмэллэр нэсиллэрин з'аддашында Ьифз олунур, милли муэ^энлизи формалашдыран иде-аллара чеврилир.

Ге]д етмэк лазымдыр ки, милли идеаллар милли-мо'нэви сорвэт кими езларшпш з'уксэк улви^эти илэ бир тэрэфдэн миллзтин бутун узвлэрини гырылмаз эхлаг вэ мэ'нэви^ат теллэри илэ бирлэшдирир, умуммилли лз-]агэт вэ ифтихар Ьисси торб^'э едирса, дикэр тэрэфдэн, онун дунз'зви сивилизасиз'аз'а чыхышыны тэ'мин едир. Бу просесии ¿уксэк емосионал тэ'спрлилафг онда тэза-

hyp едир ки, aj'pbi-ajpbi фэрдлэр ади шуур, бэсит Ьис-слэр сэви^эсини ашараг даЬа jyKC3K ду]руларын, jyK-сэк амалларын rajpbuiapbi илэ jauiaMara башла]ырлар. МэЬз милли идеалларын офсунла]'ычы, сэфэрбэредичи чазибэ гувваси илэ шэхси^'этин формалашмасы, онун ичтимаи-си]аси фэали^эт орбитинэ чэлб едилмэси иши дапа да интенсивлэшир. Шовинизм, милли мустэсналыг зэЬэриндэн узаг олан милли идеалларын тэ'сири ал-тында инсан мэ'нэви^'аты вэ эхлагы Aaha да улвилэ-шир, онун сосиал AyjyMy даЬа да гуввэтлэнир, чэми]-j3T вэ халг, сон дэрэчэдэ исэ бутун бэшэрде^эт гаршы-сындакы мэс'ули^'этини даЬа а]'дын тэсэввур едир.

Сивилизаси]анын сэчи^эви чэЬэти кими халгларын сосиал Ьафизэсиндэ миллэтлэрарасы; мунасибэтин, мэдэ-ний'этлэрарасы интеграси]'анын олдугча Ьуманист фор-малары, ja'HH миллэтлэри меИрибан гоншулу-Fa, эмэк ]'олдашлырына, бе]нэлмилэл ду]'рулара сэслэ-]зн формалар jawajbip. Б у jаддаш, дил, сосиал-психо-ложи, етник вэ дини фэрглэри чох вахт устэлэ]ир, мевЬуматын, зеИни^этин ]аратдыры манеэлэри арадан галдырмара кемэк едир, мухтэлиф сивилизаси]аларын интеграси]асыны ]'арадыр. Бу чэИэт ajpbi-ajpbi етник групларын га;рышыг '¡ашалыгы .рекионларда даЬа габа-рыг сурэтдэ езуну кестэрир. Мухтэлиф миллэтлэрдэн олан адамлар вэ аилэлэр арасында достлуг вэ Ьэтта гоЬумлуг элагэлэринин олмасы бу мэсэлэлэрдэ тэнзим-лз^чи рол ojHajbip. Бу чэ11этлэр инсан мунасибэтлэ-р|инин милли чэЪэтлэрлэ баглы олан саЬэсиндэ сиви-лизаауалы мэ'нэви^аты, миллэтлэрарасы элагэлэ,рдэ саглам душунчэни бэргэрар едир, бу истигамэтдэ топ-ланмыш сосиал тарихи тэчрубэни Ьэм ropyjyö сахла-jыр, Иэм дэ ону ]'ени ке]фиПатлэрлэ зэнкинлэшдирир. Бу чэЬэт Ьэм дэ сивилизаси]анын инкишафыны тэ'мин едэн муЬум ehrajaT мэнбэлзриндэн олур.

Бутун бунлар исэ адамларын милли вэзифэлэрлэ баглы фэали]этини чэми]']*эт вэ сивилизаси]'а гаршысын-да дуран муЬум нчтимаи вэзифэлэ.рин Ьэллинэ ]енэлт-мэкдэ муЬум рол ojHajbip.,

«Милли муэ^энликдэ милли илэ умумбэшэринин элаэ-гэси» адлы III параграфда муэллиф ге]д едир ки, милли муэ]энлик езундэ миллэтин тарихи инкишафынын бутун чэЬэтлэрини экс етдирдиршдэн зэнкин мэзмуна мадик-дир, Иэм дэ бу зэнкинлик MahHjjar43 милли сэрЬэдлэ-ри ашыб-кечир, бу цросесдэ онун сивил'изааца илэ эла-гэси хе^чи а]'дынлашыр. Милли керчэкли]э, милэтин ады илэ баглы олан муэ]']'энликлэрэ нэзэр салсаг орада сырф милли-элаЬнддэ ке^и^'атлэ.рлэ jaHauibi, дикэр миллэт вэ халгларын, умуми^'эглэ сивилизаси]анын тарихи ин-кишаф тэчрубэсиндэн эхз едилмиш чохлу нумунэлэрэ

раст кэлмэк олар. Чунки мзилл-эт, халг вэ етник груп бутун этраф алэмдэн, дикэр етник груплардан тэчрид едилмиш де]'илдир, Иер бир миллэт бэшэр адлы ичтимаи организмин вэ бутввлукдэ оивилизас^анын а]рылмаз тэркиб Ьиссэси олдурундан умумбэшэри амиллэр милли чэИэтлэрин инкишафында ез ролуну о]на]ыр. Чох заман милли муэ]энли)и }алныз милли чэЬэтлэрин да-шы]'ычысы кими гэлэмэ вери'б, онун мэзмунунда умумбэшэри мэгамлары инкар етмэ]э чалышырлар. Лакин белэ бир фактдан ]ан кечмэк олмаз ки, миллэтэ, онун мэ'нэви_Уатына, милли характер вэ мллли сима]'а Ьэм-чинин умумбэшэри характерли Ьадисэлэр дэ муэ^эндэ-рэчэдэ тэ'сир едир. Дикэр тэрэфдэн, миллэт вэ халг мэЬз умумбэшэри чэЬэтлэр васитэсилэ сивилизаси]а]а дахил олур, орадан муЬум сосиал тэчрубэни эхз едэрэк зэн-кинлэшир.1

Демэли, милли муэ^'энлирш мэзмунунда милли вэ умумбэшэри чаЬэтлэр аЬэнкдар сурэтдэ бири-дикэрини тамамла]'ы>б гаршылыглы диалектик вэ!1дэт тэшкил ет-дикдэ миллэт вэ халгы сивилизас^алы проселэрэ гош-магда гудрэтли рол о]на]'ыр. Бу мэ'нада милли мэнсу-би^'эт Ьиссиншн мэзмунунда а}ры-а]ры миллэт вэ халг-лара аид олан милли чэЬэтлэрнн умумбэшэри чэЪэтлэр-лэ ниобэти тэкчэ илэ умуминин нисбэти ким.идир. Диа-лектиканын ганунларында rejд едилди]и кими, тэкчэнин (милдинин) а]ры-а]ры чэЬэтлэри топланараг умумидэ (умумбэшэридэ) тэзаЬур едиб, умуми (умумбэшэри) тэкчэнин (миллинин) инкишафына ]'ени мэзмун, ]ени ма-Ьи^'эт верир.

Сон заманлар, милл-и шуурун кэскин сурэтдэ о]'аны-шы милли амилин ролуну Ьэдсиз дэрэчэдэ артырмыш-дыр. Миллэт вэ халглар милли езунэмэхсуслуг узэриндэ даЪа чох эсмэ]э, етник просеслэрин милли мэгамлары-на даИа чох дигэт зетирмэ]э башламышлар. Етдик парт-ла]'ышлар кими ги]'мэтлэндирилэ билэчэк бу дэ^ишик-ликлэр Ьэм милли муэ_Цэнли]э, Ьэм дэ онун инкишаф ме]линэ кучлу тэ'сир кестэрир. Лакин бу далгада милли чэЬэтлэрэ Ьэдсиз у]уб умумбэшэри чэЬэтлэро лазы-ми эИзми^эт верилмэмэси сон нэтичэдэ милли мэнсу-би^эт Ииссинин фэали]этин дар бир саЬэ]э мунчэр едил-мэсинэ кэтириб чыхара билэр. Лалныз милли эн'энэ-лэр руЬунда тэрби]'э едилиб умумбэшэри эхлаг норма-ларындан бэЬрэлэнмэ]'эн м:илли мэнсубим'эт Ьисси му-Иафизэкар миллэтчили]э кэтириб чыхарар, милли тэ-рэгги учун о гэдэр дэ ишыглы перспективлэр ача бил-мэз.

1 Рогачев П. М. и Свердлин М. А. Патриотизм и общественный прогресс. М„ Политиздат, 1977, с, 26.

Милли чэЬэтлэр миллэтин сослал портретини, сосиал организм ними бирли]ин сэчи^'эви эламэтлэрини езун-дэ бирлэшдир.ир. Тарихи инкишаф просесн, Ьабелэ миллэтин тарихи инкишаф тэчрубэси вэ дикэр сосиал мэ-гамлар бу портретин а]ры-а]ры чизкилэрини ]арадыр. Миллэт вэ халг бу елчулэр дахилиндэ дэрк едилир. Экэ,р а]рыча бир миллэти с-эчи^элэндирэн муэ]знли]ик об-]'ектлэрини илк невбздэ милли элаИиддэ чэЬэтлэр—халг Ьэ]'аты илэ, онун етник хусури^этлэри вэ тарихзн ]а-раныб формалашмыш душунчэ тэрзи, адэт вэ эн'энэ-лэрлэ баглы унсурлэр тэшкил едирсэ, онун умумбэшэ-ри тэрэфлэрини бутун бэшэри]']'этин ады илэ элагэли, глобал эЬэми^эт кзсб едзн могивлэр гадаландырыр. Ьэм дэ бу заман ичтимаи-си]аси инкишафда муЬум рол о]-на]ан умумбэшэри фактлар милли эламэтлэрин мэзму-нуна умумбэшэри просеслэрлэ варислик элагэлэри да-хил едир.1

Сивилизасн]'анын умумбэшэри чэЬэглэрини эдилли чзЬзтлэрин садэчэ топлусу кими тэсэввур етмэк олмаз. Бу диалектик синтездир, миллин;ин эн ]'ахшы чэЬэтлэ-рини эхз етмиш, онлара ¿ени мэзмун вэ кэркэм вер-миш диалектик сечмэдир. Умумбэшэринин м-и^ас ке-нишли]и, эЬатэл^и бу ¡олла гэ'мин едилир. Бу лро-сесдз милли тэфэккурун Иудудлары даЬа да кенишлэ-нир, милли муэ^энлик езунун архаик, мэЬдуд чэЬэтлэ-риндэн азад олунур, даЬа демократия, Ьуманист вэ си-вилизаси]алы мэзмун алыр. Чунки милл>и чэЬэтлэр ез гынына гапаныб галарса, миллэт вэ халгларын мэ'нэви сималарынын мутэрэгги наили^отлэриндэн бэЬрэлэн-мэзсэ, бела Ьалда милли ловгалыг, милли худбинлик бо] атыр, сэрсэм милли хул]алар метана чыхыр, гаршысы алынмагда исэ екстремист иддиалара чеврилир. ДаЬа тэЬлукэлиси одур ки, башга халгларын милли Ье]си]]а-тына, мили ду]гуларына мэЬэл го]улмур, душмэнчилик, гаршыдурма еЬтираслары сун'и сурэтдэ гызышдырылыр. Бу*' чур кутлэви психоз Иалы инсанын фикир вэ гэрары-ны олиндэн алыр, ону ге]ри-бэшэри ду]'гуларын, анти-Ьуманист ницэтлэрин мут'и келэсинэ чевирир.

Белзликлэ, бэшэрилик милли чэЬэтлэрин форма рэнкарэнкли]ини гавра]араг милли поосеслэрин мэзмун-ча долгунлашмасына кемэк едир. Нэтичэ е'тибарилэ ичтимаи Ьадисэ вэ просеслэрин мэзмунунда бу гаршы-лыглы диалектик вэЬдэти экс етдирэн }ени-]ени чэЬэт-лэр ]араныб орта]а чыхыр. Бу просесдэ сив(илизаси]а милли мунасибэтларин реал пректикасыны, онун чох' Давыдов В. П. Обшечеловеческое и классовое при переходе к рыночный отношениям. Социально-политические науки. 1991, № 6„ с. 10.

чэ11этли хусуси^'эглэрини даЬа Ьэртэрэфли вэ рэнкарэнк сурэтдэ экс етдирмэк имканына малик олур. Бу мэ'-нада миллил.ик езундэ бэшэрили.)'ин Ьэгиги рэнкарэнк-лиршн синтезлэшдирэрэк халг Ьэ^атынын а]рылмаз Иис-сэсинэ чеврилир, Ьэм милли просеслэрэ, йэм дэ сиви-лизаси^аньш инкишафына мутэрэгги истигамэт верир.

Сивилизаси]алы чэЬэглэрин милли мунасибэтлэрдэ ]уксэк тэ'сир кучу езуну бир дэ онда кесгэрир ки, умум-милли психолои^анын, миллэтин бутун дэстэлэри учун олан психи ке]фи.пзтлэрин формалашмасы маЬи)']этчэ ге]ри-мутэрэгги олан бэ'зи милли-элаЬиддэлик вэ зеИ-ни]]эт нумунэлэрднин арадан галхмасы илэ биркэ му-шаи]'эт олунур. Бу просесдэ э]'алэгчилик, ^ерличилик тэ-заЬурлэри тэдричэн арадан галхыр, миллэтин ваЬид мэ'нэвн симасынын а]'ры-а]ры чаларлары ]араныб фор-малашыр. Бу исэ миллэтин умумбэшэри просеслэрэ дахил олмасы вэ орада езуно ла]иг ]ер тутмасы ишини хери асанлашдырыр.

Муасир еишк групларарасы, милэтлэрарасы гаршы-лыглы тэ'сирлэри 0]'рэнэркэн миллэтлэрэ, етник груп-лара хас олан эн хырда просеслэрэ конкрет шэкилдэ, сосиоложи билик системинин бутун сэви^'элэриндэ — Ьэм емпирик умумилэшдирмэ, Ьэм дэ сосиоложи тэдги-гатлар сзшф'эсиндэ ^анашмаг лазымдыр. Бу заман а]-ры-а]ры сосиал муЬит вэ шэраитлэрдэ милли просесло-рин, миллэт вэ халгларын мэ'нэе.и Ьэ]ат фэали^этинин хусуси вэ умуми ганунау]рунлуглары, бунларын сиви-лизааца илэ баглылыгы даЬа габарыг шэкилдэ о,рта]а чыхыр.

Демэли, милли муэ^'энлик шэхси^'этин сосиал ги]-мэтлил1фшии, опун чэми^'этлэ сосиал-ем'осионал элагэ-синин муЬум шэ.рти кими сивилизаси]'алы просеслэрин ипкишафында бв]'ук рол о]на.)'ыр. Милли Ьисслэрин фэа-лии]]эти орбитинэ чэлб олунан инсан миллэтин, хал-гын, сон нэтнчэдэ исэ бэшэри^этин ады илэ барлы бэ-\\/к мэтлэблэрин, али ду]руларын дущасына дахил олур.

Бу бир даЬа тэсднг едир1 ки, милли муэ^энлик Ьиссн 1теч дэ кенетик хассэ де^лдир, миллэтин вэ халгын Ьэ-]ат тэрзинин, ]аша]ыш шэраитинин, бир сезлэ миллэти эЬатз едэн сосиал-мэдани муЬитин тэ'сири алтында фор-малашан, даима тэкмиллэшэн вэ зэнкинлэшэн мурэк-коб тэбиэтли сосиал Инссдир. Экор, о бэ'зэн сосиал ис-тигамэтнни дэ]иширсо, умумбэшэри сэрвэтлэрин гавра-нылмасына ]'0нэлирсэ, бу садэчэ олараг онуи зэнкин-лэшмэк, инкишаф етмэк тэлэбатындан ирэли колир. Умумбэшэри сэрвэтлэрэ ]енэлмэ халгда, миллэтдэ тэлэ-батын ¡ени формасыны формалашдырыр, халг ез мэ'нэвн сэрвэтлэринин мэИдуд сэрЬэдлэринэ гапапыб гал-

мыр, дун]'а снвилизасиз'асынын инчилэринэ говушмага чэЬд кестэ.рир. Инсан о заман мэ'нэви учалыг Ьисс едир ки, тэта вз ели-обасы илэ д.е}ил, бугун бэшэрлцэтин ады илэ барлы 6ejyK бир унванла элагэсини там мас'ули]'-¿этлэ дуjуб дэрк едир. Шэхсийэт-вэтэндаш, шэхси^эт вэтэнлэрвэр, HahajaT сезун долрун мэ'насында бэшэр ев-лады бу чур jараныб инкишаф едир.

«Сивилизааца вэ милли мунасибэтлэрин гаршылыг-лы элагэсиндэ мэдэни^этин тэнзимлэ^чи ролу» адлы IV фзслиндэ «Милли MyajjaHflHjHH japaHbi6 формалаш-масында мэдэни^этин jepw вэ ролу» (§ 1) вэ «Муасир сивилизаси]а вэ миллэтлэрарасы унси^эт мэдэни^'эти» (2) этрафлы шэкилдэ тэЬлил едилмишдир. «Милли муэ^эн-ли]ин ]'араныб формалашмасында мэдэни^этин jepn вэ ролу» адлы параграфда муэллдф ге}д едир ки, милли муэ^энлиз'ин бутун атрибутларыны гидаландыран, онла-ра гол-ганад верэн амиллэр ичэрисиндэ мэдэни^эгин хусуси мевге]'и вардыр. Чунки мэдэни]эт Ьэр бир та-р;ихи мэрЬэлэнин, Ьэр бир деврун э]анилэшдирилмиш ифадэси ними езундэ заманын сосиал вэ мэ'нэви про-сеслэрини, мурэккэб тарихи дэ]ишикликлэри, h9jaT гэр-зи унсурлэрини, инсанларын душунчэ вэ идрак нуму-нэлэрини чэмлэшдирир. Сос;иал-мэ'нэви просеслэрин вэ инсанларын конкрет мадди-Ьисси фэали^этлэринин мэч-муусу олдурундан мэдэни^'эт Ьаггында ичтимаи мунасибэтлэрнн муЬум тэрэфи кими дэ мулаЬизэ ]'урутмэк олар. Елэ буна керэдир ки, мэдэни^'эт нумунэлэриндэ, Ьабелэ халгларын мэ'нэви унси^этлэриндэ Ьэ.р бир дэв-рун тарихи ме^ини, Ьадисэ вэ просеслэрин ичтимаи MahnjjBTHHH вэ бутевлукдэ сивилизас^анын инкишаф механизмини даЬа дэгиг сурэтдэ анламаг олар.1

Бах бурадан да мэдэни^этин ]'уксэк тэнзимлэ]'ичи ролу, хусусилэ дэ милли Ьэ]'атын бутун сапэдэринэ фэал тэ'сири езуну а]дын тэзаЬур етдирир. Мэсэлзн, мэдэ-hhjj'st Иэм инсан jauiajbiuiHHbiH тарихи бирлик форма-лары илэ сых элагэдэ олдурундан, Ьэм дэ милли My3j-]энли]ин формалашмасыны шэртлэндирэн MyhyM амил олдурундан миллэтин мэ'нэви симасынын бутун xvcycuj-]этлэр.ини топлу Ьалында езундэ ифадэ едир. Бу чэ-Ьэт милли Ьэ]'атын бутун чэЬэтлэриндэ—милли психо-локи]а вэ милли хасип'этдэ, милли мэнлик шууру вэ милли гурур h-иссиндэ, блр сезлэ, миллэти вэ халгы сивилизаси]а илэ барла]ан нэ варса, Иамысында езуну экс етдирир.

Демэли, мэдэни^эт вэ онун наили^этлэри сивили-

1 Бромлей Ю. В. К вопросу о соотношении понятии «формация», «цивилизация», «культура». Цивилизация и исторический процесс. М., 1983, с. 2.

заси]анын муЬум тэрэфи олан милли-мэ'нэви сэрвэт-лэрин ]'арадылмасына, сахланмасына, ]а.]'ылмасына вэ-мэнимсэнилмэсинэ, Ьабелэ инсанларын мараг вэ тэк-лифлэринин едэнилмэсинэ ]енэлир. Бу вэзи^эт Ьэм ин-санын сивилизасгу'а илэ тэмасы, Ьэм дэ ондан бэЬрэлэн-мэси просесидир. Мухтэлиф ичтимаи-игтисади форма-огцаларда мэдэни^'этин ролу ондан ибарэтдир ки, о, чэми^'этин мэ'нэви Ьэ]атыны ]ени-]ени «материаллар-ла» тэчЬиз етмэклэ муЬум тарихи дэршикликлэр вэ ирэлилэршлэр просесинэ бэ]'ук ]ардым кестэрир. Мэ-дэни^'этин белэ фэал дэршдиричи ролу онун милли Ьэ-^атын мухтэлиф саЬэлэринэ тэ'сир.индэ даЬа арын тэ-заЬур едир.

Нэзэрэ алмаг лазымдыр ки, мэдэни^'этин тэрэггиси об]'ектив бир просес, эбэди, чанлы вэ динамик бир Ьа-дисэдир. Ьэм дэ мэдэни^'этин тэрэггиси ичтимаи Ьэ]а-тын бутун саЬэлэринин, о чумлэдэн дэ милли Ьэ]атын инкишафы вэ тэкмиллэшмэси илэ сых элагэдэ баш ве-рир. Чунки чэми.)']этин вэ шэхси^'этин Ьэм инкишаф сэ-вин'эси, Ьэм дэ нормал фэали^эти орада мэдэни^этин инкишаф сэви^'эси илэ сых баглыдыр. Мэдэни]']этин ]уксэк нумунэлэрини эхз етмиш, ону шэхси^'этин тэк-миллэшмэсинэ ]енэлтмиш чэми^эт сивилизаси]асынын 1'уксэк зирвэлэрини фэтЬ етмэклэ ]'анашы, вэтэнпэрвэр-лик Ьиссэлэринин Ьэртэрэфли вэ мэзмунлу тэзаЬурунэ, инсанларын Ьисс вэ ду]руларынын мэгсэд]енлу тэнзим-лэнмэсинэ кениш меран ача билэр.

Мэдэни^'этин ]араныб формалашмасы илэ баглы сэ-чи^эви чэЬэтлэр елэ миллэтин вэ халгын формалашма-сынын, бутун хусуси^'этлэрини эзундэ еЬтива едир. Ери заманда, миллэт вэ халглар (бутевлукдэ исэ етник груп-лар) мэдэни^'эт васитэсилэ ичтимаи мунасибэтлэрэ, сон нэтичэдэ исэ сивилизаси]а]а дахил олур, она ез тэЬфэ-сини верир, Ьэмчинин онун наили^'этлэриндэн бэЬрэлэ-нирлэр.

Мэдэни^'эт васитэсилэ етник бирли]ин сивилизаси-]ада орадыгы чевик вэ динамик рол даЬа ашкар мерана чыхыр. Чунки сивилизаси]'а а]ры-а]'ры фэрдлэр вэ соси-ал груплар арасында эн умуми элагэ шэклиндэ тэзаЬур етди]'индэн, бу элагэлэрин муэ^эн сосиал мутэшэккил-лирнин вэ тамлыгынын тэ'мин едилмэсиндэ мэдэни^э-тин тэнзимлэрчи ролу мисилсиздир.1 0зу дэ бу тэнзим-лэрчилик милли амиллэрин ичтмаи мунасибэтлэр сис-теминдэки ]ерини даЬа мутэшэккил вэ системли едир, милли просеслэрэ мэгсэд]енлулук вэ шуурлулуг унсур-

1 Ерасов Б. С. Относительно динамики культуры и цивилизации в историческом процессе на Востоке. Цивилизация и исто-рическин процесс. М., 1983, с. 67.

лэри ашыла]ыр. Мэсэлэн, милли муэфнлик илэ гырыл-маз вэИдатда олан милли мэнлик шууру мэдэнифтин чидди тэ'сиринэ мэ'руз галдыгда, онун мэзмун вэ форма рэнкарэнкли_)'ини, инкишаф диалектикасыны езундэ экс етдирир. Милли мэнлик шуурунун тимсалында миллэт вэ халгезунун милли сэрвэтлэринин, мэ'иэви иаили]'-]этлэринин ги]мэтини, дун]а сивилизаси]асындакы ]ери-ни дэрк едир, она фэал дэ]ишдиричи мунасибэт бэслэ-мэк руЬуида тэрби]'э олунур. Бу чэЬэт сосиал-етник ху-суси^этлэрэ дэ тэ'сир кестэрир. МэЬз сосиал-мэдэни езунэмэхсуслуг, тарихи мэншэ умумили]и мэдэшфэт ну-мунзлзри васитзсилэ милли Ьэ]ата мерном дахил олу(р, Ьэмчинин милли муэ^энл^ин никишафында вэ форма-лашмасьгада езунун функси]асыны }е;ринэ ]ети!рир. Мэсэлэн, халгымызьш милли гурур об]екти олан «Китабн Дэдэ Горгуд» дастаны кекумузун, со]умузун а]дынлаш-дьгрылмасында, милли езунэга]ыдыш вэ милли езуну-дэркдэ аз рол о^амыр. Етник мэнсуби^этимиз, милли ло]агэт вэ Ье^и^агымызла баглы дастанда галдырылан бнр чох мэсэлэлэр мэЬз' бу кун дэ Ьисслэримизн вэ ду]-руларымызы чушэ кэтирир, милли муэ^энликлэ барлы характер ке]фи]]этлэри ашыла^ыр.

Милли муэ]]'энл1ф1н инкишаф дналектикасы белэдир кн, мэдэни^этин а];ры-а|ры нумунэлэри, чэми^этин му-Иум мэ'иэви сэрвэтлэри, эхлаги вэ давраныш нормалары эввзлчэ ади шуур сэви^зсиндэ милли мэнлик шуурунун мэзмунунда бэргэрар -олур, сонракы просесдэ исэ онун мэзмунунун муИуи унсурунэ чеврилир. Мэдэни^этин фэал тэ'сцри алтында милли мэнлик шуурунун ади шуур сэви^эсини ашараг нэзэри шуура чсврилмэси, онун мэзмунунда идеоложи вэ сосиал-психоложи амиллэрин та-разлашмасы прооеси баш верцр, миллэт сивилизаац'а-дакы ]'сри вэ ролуну даЬа' дэгиг вэ а]дын тэсэввур едир.

Демэли, мэдэни]']эт миллэт вэ халгын «]'аддашыны» экс етдцрэн, онун сивилизасща илэ элагэсини низама салан муЬум бир салнамэди|р. Кечмишин дэрк едилмэси онун горунуб Ьифз едилмэси нэинки миллэтин мэ'нэви симасынын формалашмасында, йабелэ мэдэни^этин зэн-кин вэ Ьэртэфэфли 1шкишафында бе]ук рол ,о]на]ыр. Белэ бир тарихи варислик исэ эн'энэ вэ идеаллара чев-рилэрэк милли муэ^энлик вэ гурур Ьисси тэрби]э едир. Мэ1тз бу чэЬэти нэзардэ тутараг М. П. Мчедлов .сиви-лизаси]аны муэ^эн тарихи мэрЬэлэдэ мевчуд олан сосиал-мэдэни бирлик ними сэчи^элэндирир.1 Ьэмин сосиал-мэдэни бирлик халгын мэ'иэви]]ат вэ эдэби^'атында ез тэзаЬуруну кестэрир.

1 Бах: Советская социология. Социологическая теория и социология практики. М., 1982. т. I.e. 49—50.

Мэсэлэн, Низаминин «Хэмсэ»си, Фузулинин «Ле]лн вэ Мэчнун»у, У. Ьачыбэ]овун вэ башга мутэфэккирлэри-мизин з'арадычылыры Азэрба]чан халгынын милли му-э^'энлик об]'екти, е]ни заманда дун]а сивилизаси]асынын а]ры-а]ры сисгемлэриндэн бири кими тэмсил олунур.

Муэллиф ге]'д едир ки, кечмиш сосиал дэ]эрлилирш ги]мэтлэндирилмэси шэхси^этин мэ'нэви алэми илэ гы-рылмаз сурэтдэ барлы олуб, онун Ъэм ]еткинлик, Иэм дэ сивилизаси]'алылыг дэрэчэсини муэ^'эн едир. Бурада исэ мэдэни^'эт ез тз'сирли вэ тэнзимедичи ролуну даи-ма нуиа]иш етдирир.

Чэми^'этин мэдэни сэви^эси нэ гэдэр ]уксэк олурса, Ьэр бир адамын мэдэни инкишафы нэ гэдэр ]ухары олурса бурада ичтимаи-си]'аси просеслэрин чэрэ]'аны да бир о гэдэр рэван баш верир, сосиал конфликтлэр вэ зиддиЬ ]этлэр дэ асанлыгла^ йэлл едилир. Бу мэ'нада, мэдэни]-]эт ЧЭМИ^'ЭТДЭ мэ'нэви-психоложи иглими тэнзимлэмэк-дэ вэ белэликлэ дэ вэтэнпэрвэрлик Ьисслэринин езунун ифадэсиндэ вэ демэли милли муэ^энл^ин формалаш-масында эвэзсиз рол о]"на]'ыр.

Бу заман ичтимаи мунасибэтлэрин мэдэни^этлэ баг-лы олан са1тэси даЬа да кенишлэнир, инсан фэали;цэти-нин «арха плана» кечмиш бир чох невлэри дэ узэ чы-хыр. Бела ки, мэдэни^'эт инсанларарасы мунасибэтлэрин, бутун формалары узэринэ ]а]ылараг бу мунасибэт-лэри сэчи^элэндирэн чох муЬум ке]фи|]эт кэстэричи-синэ чеврилир.

Бу кун ичтимаи Ьэ]атын бир чох саЬэлэриндэ ]'аран-мыш зидди^этлэрин, о чумлэдэн дэ милли мунасибэтлэр саЬэсиндэки кэркинли^ш кеклэрини Ьэм дэ мэдэни^'эт-лэрин инкишафы вэ гаршылыглы тэ'сири саЬэлэриндэ дэ ахтармаг лазымдыр. Баш верэн милли мунагишэлэ-рин мэркззиндэ 11эм дэ шэхси_цэтин мэдэни инкишаф сэ-ви^эси илэ баглы проблемлэрин дэ да]андыгыны ге]д етмэк лазымдыр. Чунки импери]'а деврунун ба]агы де-формаси]алары бу саЬэдэ дэ чидди негсанларын ]аран-масына кэтириб чыхармышдыр.

Бутун бунлар э]ани сурэтдэ тэсдиг едир ки, муасир сивилизасща шэраитиндэ милли мэдэни^'этлэрин гаршылыглы зэнкинлэшмэси вэ бу ишин миллэглэрин мэ'нэви симасына тэ'сир кестэрмэси имканы даЬа кениш-дир. Белэ бир вэзи^'эт милли муэ]']"энли]ин сосиал база-сыны кенишлэндирир, онун зэнкин инкишафы учун даИа элверишли шэраит ]арадыр.

«Муасир сивилизаси]а вэ миллэтлэрарасы унси^эт мэдэни^эти» адлы икинчи параграфда муэллиф ге]'д едир ки, XX эсрин сонунчу онилли]и милли емоси]ала-рын, милли Ьисс вэ ду]'гуларын кэскин партла^ниы дев-

ру кими сэчи^эландиршшр. Доррудан да милли муна-сибэтлэрда олан о]аныш, милли просеслэрдэ баш ве-рэи динамизм мисли керунмзмиш вус'эт алмыш, аз гала ичтимаи мунасибэтлэрин вэ бутевлукдэ сивилизаси]а-нын апарычы тэрафина чеврилмишдир.

Милли мунасибэтлэрда формалашмагда олан ]ени мерлэр сивилизасиз'а илэ милли мунасибэтлэрин диа-лектикасы илэ баглы бир сыра ]ени мэгамлары, о чум-лэдэн дэ миллэтлэрарасы унси^эт мэдэни^эти пробле-мини орта]а атмышдыр. Бу милли просеслэрин сивили-засщалы тэрздэ тэнзим едилмэси, бу просеслэрин дун-^ада баш верэн дэ]ишикликлэр мэчрасына ]енэлдилмэ-си бахымындан муЬум эИэми^'этэ маликдир. ©зу дэ милли мунасибэтлэрин аЬэнкдарлашмасы шэхафэтлэрара-сы элагэлэрин тэнзимлэнмэси илэ паралел баш вермэ-лидир. Чунки муасир сивилизасща вэ сосиал керчэкли-¿ин ритмини муэ^'ан едэн, инсанын индики сосиал муна-сибэтлэрдэки адаптаси|'асьшы муз^энлэшдирзн башлы-ча ке]фи]]'эт кестэричиси бутун истигамэтлэрдэ инсан фэали.цэтинин хери сур'этлэнмэси вэ интенсивлэшмэ-сидир.1 Бурада да чыхыш нвгтэси шэxcиjjэтин езунун азадлырыдыр. Азад шэхси^этин суверенлизи уррунда мубаризэ илэ милли суверенлик уррунда мубаризэ бир-бирини тамамладыгда бунлардан Ьэр бири реал маИи]-]эт кэсб еда билэр. Буну тэкчэ кечмиш ССРИ импери-]асында де.|'ил, бутун дун]а елкэлэриндэ баш верэн ет-ник просеслэрин практикасы тэсдиг едир.

Унсдпэт бэшэр хислэтинэ аид олан, инсанлар ара-сында мунасибэти га]да]а салан нормалар вэ давраныш-ларын мэчмуундан ибарэтдир. Тарихин эн дэрин гатла-рындап сузулуб калан бу нормалар взундэ ичтимаи-си-]аси инкишафын бутун сэчи^эви хусуси^этлэрини бир-лашдирмэклэ дэрин мэзмуна, чохшахали структура маликдир. Луксэк етик нормалары, сарсылмаз ахлаг га]-даларыны тачэссум етдирэн унси^эт нумунэлэри Иэм дз мэдэни.п'этин эн ]'ахшы тэзаЬурудур. Одур ки, миллэтлэрарасы унси^'эт мэдэннуэти муасир деврдэ миллэтлэр вэ халглар арасында мунасибатлари тэнзимлэмэ]'ин, милли мунасибэтлэрин тэкмиллэшдирмэ]ин эн чевик вэ тэ'сирли васитэсидир.

Музллиф ге]д едир ки, миллэтлэрарасы унсдцэт мэ-. дэни^'эти ики амилин фэали^эт механизминдэн хе]"ли дэрэчада асылыдыр. Бу илк невбэдэ мэдэни^этин инки-шафына аиддир. Мэдэницэтин ичтимаи мунасибэтлэр системиндэки орадыры тэнзимлэ]ичи рол чами^'атин вэ сивилизас^анын умуми аЬэнкинин тэ'мин едилмэсиндэ даЬа а]дын тэзаИур едир. Ьэмчинин шэхси^'этин езунун

1 Калайков И. Цивилизация и адаптация. М., 1984, с. 105.

инкишаф сэвий'эси, онун имкан вэ габилгф'этини реал-лашдырмаг шэрантинэ малик олмасы бу саЬэдэ чох бе-]ук рол о]на]ыр. Мэдэни^этин инкишафы, онун чэми]-]этин Ьэр бир узвунун ШУУР вэ ду^акерушунэ тэ'сир' квстэрэ билмэк имканына малик ола билмэси, Ьэм до шэхси^этин взундэ мэдэни сэрвзтлэри гаврамара еЬти-]'ач ду]масы нэтичэ е'тибарилэ чэми^'этлэ шэхси^эт арасында элагэни, Ьабелэ шэхси^'этлэрарасы элагэлэри низама салмаг учун биринчи дэрэчэли эЬэми^'этэ ма-ликдир. Миллэтлэрарасы е'тимадсызлыгы, }адлашманы арадан галдырмаг учун мэдэни^этин тэнзимлэ]ичи ро-лунун эИэми^'эти практикада дэфэлэрлэ сынагдан чыхмышдыр.

Бу кун милли мунасибэтлзрин муасир сивилизаси]а-нын тэбиэтинэ у]рун сурэтдэ формалашдырылмасы о де-мэкдир ки, миллэтлэрарасы элагэлэр ^уксэк сивилизаси-}'алы нормаларла ашылансын, бу мунасибэтлэр архаик, бэсит нэ варса Ьамысындан чэсарэтлэ азад олунсун, бунлар бирдэфэлик эдалэт* вэ вичдан ганунлары сэви]-]эсиндэ тэнзим олунсун. Одур ки, ади унси^'этин, етика вэ нэзакэт формаларынын бутун мусбэг наили^'этлэри-нин миллэтлэрарасы унси^'эт саЬэсинэ кэтирилмэси, он-ларын кундэлик давраныш вэ фэали^'эт нормалары ки-ми тэрби]э едилмэси бу ишдэ муЬум эЬэми^эт кэсб едир.

Муасир деврдэ адамларарасы унси^'этин сэрЬэдлэри, онларын формалары елчу]экэлмэз дэрэчэдэ артмыш-дыр. Чэми]']'этин ]'ени ке]фи]]"эт вэзи^'этинэ кечмэси чан-лы вэ гарар фикир мубадилэси, адамларын бахышла-рына вэ йадисэлэрэ ме^арларынын там езуну ифадэ ет-мэси учУн кениш ме]'дан ачылмасы бу тэрэггинин сэчщ-]эви чэЬэтлэриндэндир. Инди фикир мубадилэси вэ проб-лемлэрин музакирэси учун гапалы вэ гадаган зоналары кетурулэн бу саЬэлэрин Ьэр бириндэ ]уксэк сивилиза-си]'алы такт кестэрилмэси тэлэб олунур. 0зу дэ, бурада мухтэлиф эгидэли, дун]'акерушлу адамлар арасындакы идеоложи сэдлэрин дэф едилмэси, инсанлары бир-бирин-дэн а]ырмага хидмэт едэн сун'и стреотиплэрин, донуг еЬкамларын арадан галдырылмасы бв]*ук рол о]'на]а би-лэрди.1

Индики шэраитдэ миллэтлэрарасы унси^'этин га]да]а салынмасында бир сыра сэчи^эви чэЬэтлэри нэзэрэ ал-маг Ьекмэн вачибдир. Бурада Ьэм милли мэнлик шуу-рунун, милли Ьэссаслыгын сэви^эси, Ьэм тарихи эн'энэ-лэр, Ьэм милли калорит, Ьэм аилэ-мэишэт хусуси^этло-ри, дил фэрглэри, Ьэм дэ сивилизасщ'анын ез инкишаф сэвицэсиндэн доган амиллэр муЬум рол о|на]'ыр. Тэбии

1 Смольков Г. В. Проблемы формирования гражданского общества. Социально-политические науки. 1991. № 4, с. 15.

ки, бу фэрглэр шэхси^этлэр вэ сосиал групларарасы элагэлэрэ бир езунэмэхсуслуг дахил едир вэ сезсуз ки, yHCHjjar просесиндэ буилар иэзэрэ алыималыдыр.

Милли мунасибэтлэрин сосиал типиндэн асылы ола-раг миллэтлэрарасы унси^эт нисби мустэгиллщэ малик-дир. Бу Ьэр ше]'дэн эввэл, шэхслэрарасы элагэлэрдэ адамларыи рэгбэтиндэн вэ ja нифрэтиндэн, оиларын ез-лэринэ достлар, унси^'эт даирэси сечмэ]э фэргли муна-сибэглэриндзн ирэли кэлир. Бу бутуи ичтимаи-игтисади формаа-ц'аларда езунэмэхсус чэЬэтлэрлэ мушарэт олу-нур, сосиал-си]аси инкишафын бутун эламэтлэрини езу-нэ еЬтива едир.

Миллэтлэрарасы унси^этин саймаилы апарылмасы-ныи вачиб шэрти милли Ьугугларын аЬэнкдар сурэтдэ тэ'мин олунмасыдыр. Миллэтлэрин бэрабэрлир, оиларын Иэр биринин My9jj3H сэрвэтлэр системинэ, дилэ, адэт вэ эн'энэлэрэ малик олмаг hyryry, адамларын ез ана дилиндэ вэ башга халгларын дилиндэ даныша билмэ-лэри, мухтэлиф мэрасимлэри ичра етмэк имканларына малик олмалары миллэтлэрарасы унси^эти тэ'мин етмэ-jnn дикэр муЬум шэртлэриндэндир. Бу-Ьэм дэ чохмил-лэтли дэвлэтдэ шэхси^'эт азадлыгы, башга халгларын нума]эндолэриндэн ез милли лэ]агэтинэ Ьермэт кезлэ-мэк hyryry, башга халгларын Ьэ]ати мэнафелэринэ, тэ-лэбатына Ьермэтлэ jaHauiMar борчу демэкдир.

Элбэтдэ, миллэтлэрарасы унси^'эт мэдэни^'эти даИа кениш анла]ыш олан инсанларарасы мунасибэт мэдэ-ии]']этинин тэркиб Ьиссэсидир. Бу мэ'нада инсанларарасы мунасибэтлэрин тарихи практикасында топланмыш мусбэт эн'энэлэрин, етик нормаларын, 6HpK3jauiajbiui га]даларынын эь jaxurn тэчрубэсини бу мунасибэтлэрэ кэтирмэк лазымдыр. Инсан учун унси^эт гэдэр вачиб олан Ьеч нэ рхдур. Ьэр биримиз учун бу садэчэ олараг мэ'нэви тэлэбат вэ еЬти]ачдан догур.

Миллэтлэрарасы унси^эт бир чох Ьалларда халглар достлурунун мэ'нэви ганунлары узрэ инкишаф едир, езундэ кечмишин бутун мусбэт вэ мэнфи излэринин ху-суси чэ11этлэрини экс етдирир. Эн jaxuibi yHcnjj9T халг-ларарасы элагэлэрин эн ]'ахшы эн'энэлэри узэриндэ уча-лыр.

Диссертаси]анын нэтичэ Ьиссэсиндэ тэдгиг олунан нроблем этрафында кедэн flHcnycujaja jeKyH вурулуб, умумилэшдирилир. Мухтэлиф иде]а мевгелэри ачыгла-ныр. Диссертас^анын эсас мэзмуну чап олунмуш китаб, брошура вэ мэгалэлэрдэ экс олунмушдур.

ГУСЕЙНОВ ГАБИЛЬ ИСМИХАН оглы

ЦИВИЛИЗАЦИЯ И НАЦИОНАЛЬНАЯ ОПРЕДЕЛЕННОСТЬ

(резюме)

Повышенный интерес к исследованию данной проблемы обусловлен тем, что за последнее время её социально-политическая, научно-познавательная н практическая значимость заметно возросла. Новизна работы заключена ул<е в самой постановке вопроса о национальном возрол<дении, усилении процесса национального самосознания, становления национальной определенности в свете современной цивилизации.

В диссертации подвергаются глубокому и всестороннему философскому анализу взаимовлияние цивилизации и национальной определенности на основе изучения общественно-политических и национально-этнических процессов, происходящих в мире, особенно в Азербайджане.

В работе рассматриваются понятие «цивилизация», её структура, содержание и различные философские дефиниции. Для раскрытия сущности, специфических особенностей цивилизации она сопоставляется с понятием культуры. По мнению автора цивилизацию неправомерно считать синонимом культуры. В то время, как цивилизация фиксирует уровень развития в соответствии с высшими образцами прогресса, то культура выражает способ освоения этих достижений. В первой аксеологичес-кого заряда значительно больше, чем в последней.

В диссертации исследуется роль, место общечеловеческих и национальных ценностей в формировании и развитии цивизации. Показывается как на различных ступенях исторического развития их соотношение и взаимосвязь претерпели значительные изменения.

Опираясь на метод системного анализа автор делает попытку дать историческую типологию цивилизации. Здесь же анализируется роль духовных ценностей и идеалов в формировании цивилизации.

В диссертации определенное место отведено разбору роли и значения цивилизации и цивилизованности в международной политике. Длительное время в определенных политических кругах бытовало мнение о том, что если внешняя политика государства направлена на обеспечение безопасности страны, защиты интересов ее граждан, то здесь хороши все средства и методы. Это привело к формированию реакционного, антигуманного образа мышления и действия, согласно которому «цель оправдывает средства».

Цивилизованные отношения, которые сложились и постепенно укрепляются между государствами в наше время в корне меняют атмосферу в международной жизни, усиливают доверие между народами, дают мощный импульс к духовному оздоровлению человечества, его нравственных устоев.

Становление и закрепление цивилизованных норм в международной жизни являются важным рычагом регулирования межгосударственных отношений, утверждения моральных ц этических норм в политике, в дипломатии. Это помогает каждому политическому и государственному деятелю глубоко осознать истину, что будущий прогресс мир а возможен только на путях поиска общечеловеческого консенсуса.

Современная цивилизация вносит совершенно новые элементы в понятие «общественный прогресс». В работе прослеживается диалектическая взаимосвязь между цивилизацией и социальным прогрессом.

В исследовании делается попытка выяснить роль современной цивилизации в становлении национальной определенности, её основных атрибутов. По существу этот вопрос является лейтмотивом всей диссертации, в той или иной степени пронизывает собою почти все её разделы.

На основе изучения и анализа конкретных процессов демонстрируется диалектика взаимосвязи между национальной определенностью и современной цивилизацией. 3 одной стороны, все компоненты национальной самобытности и определенности формируются и обогащаются в тесной взаимосвязи с мировой цивилизацией, с другой каждая нация вносит в неё свою лепту.

Обостряющиеся в последнее время во всем мире национальные отношения, пробуждение национального са-52

.^осознания, усиление центробежных тенденций, попыток этнических групп создавать свое суверенное государство не считаясь с принципом территориальной целостности стран, требуют нового подхода ко всем вопросам национальной жизни, оценке национальных проблем. Сегодня цивилизация и цивилизованность проходят испытание именно в межнациональных отношениях.

Среди атрибутов национальной определенности важное место занимают духовный облик нации, национальный характер, чувство национальной гордости. Многие черты нации—национальный дух, образ жизни, обычаи и традиции ярко проявляются через чувство национальной гордости. Оно помогает человеку дорожить репутацией своего народа, направить все свои усилия на его процветание и благополучие.

Национальное единство, являющееся основой нацио-ональной определенности, обуславливает уровень совершенства и развития, цивилизованности парода. Оно помогает ему осознать свое достоинство, место, занимаемое в мировой цивилизации, требует объединения всех отрядов нации вокруг единой цели.

Теоретические положения диссертации имеют выход в общественно-политическую практику, они могут быть использованы в учебно-воспитательной, педагогической работе и лекционной деятельности.

В работе обоснована необходимость направления пробудившее национальное самосознание и национально-освободительное движение в цивилизованное, демократическое и созидательное русло, предостеречь их от разрушительных последствий.

HUSEINOV CABIL ISMIKhAN OQLU

CIVILIZATION AND NATIONAL DEFINITENESS SUMMARY

The pa"er analyzes the notion of civilization, its structure and content, various philosophical trends on the problem concerned, as well as the viewpoint of different scholars. It illuminates widely National and universal human r ecularities, their correlation and role in the content of civilization. It traces the historical types of civilization, the quantitative and qualitative paramétrés of its develo' ment. Theoretical generalization of crucial problems of civilization, their assignment occufy the main place in the ta er, because they form the bulk of theoretical researches of contemporaneity and arise from the practice of develo ment. Investigation cf theoretical problems of development, which arise of present circumstances and reflect the typical features of reality, signifies the elobaration of various constructive proposals. The author poihts out the characteristic pecularities of civilization and social progress, the regulatory role of spiritual wealth and ideals in the formation of civilization. The paper also analyzes the progress of civil ties in modern civilization and international relations. The true understanding of the essence oi the feeling of national ! ride broadens the sphere of influence of this notion, defines its place in the system of civilization and elobarates proposals for the im; rovement and perfection of the theory and (ractice of national relations. It also determines fhe mechanism of formation of national definite-ness and ' oints out the inetrrelation of national and universal human qualities. It brings into light the differences and similarities in the notions of civilizatculture, and suggests interesting views on the structure of their interrelation. The pa er enlightens the role and place of culture in the formation of national definiteness and analyzes thoroughly the existing ctuilization and the culture of intercourse among nations. It 1 oints out that at its 1 resent state of develo pment civilization is the synthesis of socio-political [ rocesses and ethnic as ¡rations for self recognition and progress and it is charaterized with the dee ening of the s here of influence of these two interwoven factors. The visible geo olitical changes, which are taking place in the world at : resent condition the formation of a new socio-: olitical scene of the world.

I. Китаб вэ брошуралар

1. Милли ифтихар Iihcch. Бакы, «Билик» чэми^'эти-нин нэшри. 1990. 4 м. в.

2. Милли гурур Ьисси. Бакы, Азэрнэшр. 1991, 8 м. в.

3. Сивилизаси]а вэ сивилизаси]алылыгын диалекти-касы. Бакы, Аз. ТУ-нун нэшри. 1991, б м. в.

II. Дэрсликлэр.

4. Политолога. Дэрслик. Муэллифлэр коллективинин рэИбэри. АзТУ-нун нэшри. Бакы, 1990.

5. Политолога. Дэрслик. Муэллифлэр коллективист рэИбэри. АзТУ-нун нэшри. Бакы, 1993.

6. Инсан вэ чами^эт. Муэллифлэр коллективи. Бакы, 1993.

7а. Суфилин фэлсэфэси Ьаггында. Бакы, 1992.

8а. Ислам зэмининдэ орта эсрлэрдэ Шэрг фэлсэфэси. Муэллифлэр коллективинин рэИбэри. Бакы, 1993.

9а. Азэрба]чанда VIII—XV эсрлэрдэ фэлсэфи фикир. Муэллифлэр коллективинин рэЬбэри. Бакы, 1993.

III. Мэгалэлэр

7. Милли Ьисслэр вэ умуммилли ифтихар Ьисслэри-нин диалектикасы. Азэрб. Республикасы ЕА-нын Хэбэр-лэри. 1979, № 4.

8. Умуммилли ифтихар Ьиссинин мэзмунунда милли-лик вэ бе.|"нэлмилэлчили]ин гаршылытлы мунасибэти. Азэрб. Республикасы ЕА-нын Хэбэрлэри. 1982, № 1.

9. hajaT тэрзинин вэтэнпэрвэрлик Ьудудлары. «Ьэ-jaT тэрзинин идеоложи проблемлэри»нэ Ьэср олунмуш Умумиттифаг конфрансынын материаллары. IV бура-хылыш. Бакы. 1984.

10. Сосиалист сивилизасщалылыгын мэ'нэви аспект-лэри. «Тэлэбэ кэнчлэрин мэ'нэви тэрби]эсинин актуал мэсэлэлэри»нэ Ьэср олунмуш Умумиттифаг конфрансынын материаллары. Минск. 1985.

11. Сосиалист сивилизаси]алылыгы. Кэнч философ-ларын 2-чи республика конфрансынын материаллары. Бакы. 1984.

12. Милли ифтихар вэ hajaT тэрзинин дэ]эр opnjeH-TacHjacbi. «Бе]нэлмилэл шуур»а Ьэср олунмуш Умумиттифаг конфрансынын материаллары. Бакы, 1984.

13. Вэтэн наминэ гурур Ьисси, «Тэшвигатчы» журналы. 1980, № 15.

14. Умуммилли ифтихар hiiccn, «Елм вэ Ьэ]ат» журналы, 1980, № 5.

15. Мэ'нэви мэдэни^эт. «Тэшвигатчы» журналы. 1981, № 5.

16. Мэдэнииэтдэ миллилик вэ бе]нэлмилэлчилик. «Елм вэ hajaT» журналы 1981, № 3.

17. Инсанын умуммилли ифтихары. Республика али мэктэб аспирантларынын 5-чи елми конфрансынын мэ'- , рузэлэринин тезислэри. Бакы, 1982.

18. hajaT тэрзинин вэтэнпэрвэрлик вэ мэ'нэви дэ]эр-лэринин диалектикасы. Республика али мэктэб аспирантларынын 6-чы елми конфрансынын тезислэри. Бакы, 1983.

19. Сивилизаси]'анын вэтэнпэрвэрлик Ьудудлары. Республика али мэктэб аспирантларынын VII елми кон-тифаг конфрансынын материаллары. Бакы, 1984.

20. Милли мунасибэтлэрдэ сосиал эдалэтлилик «Диалог» журналы. № 45. 1990.

21. Милли ифтихар Ушсси. «Коммунист» гэзети. 25. 05. 90.

22. Милли мэнлик шууру. «Коммунист» гэзети. 26. 01. 91.

23. Милли интиба1тын уфуглэри. «Диалог» журналы. № 20. 1990.

24. Полемика мэдэни^эти. «Диалог» журналы. № 14. 1990.

25. Милли мунасибэтлэр системиндэ инсан. «Человек в системе общественных отношении». Мэчмуэ. Омск. 1989.