автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.02
диссертация на тему:
Творчество Абдуллы Каххара и литературная критика

  • Год: 1997
  • Автор научной работы: Санжар, Содиков
  • Ученая cтепень: доктора филологических наук
  • Место защиты диссертации: Ташкент
  • Код cпециальности ВАК: 10.01.02
Автореферат по филологии на тему 'Творчество Абдуллы Каххара и литературная критика'

Полный текст автореферата диссертации по теме "Творчество Абдуллы Каххара и литературная критика"

УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ФАНЛАР АКАДЕМИЯСИ АЛИШЕР НАВОИЙ НОМИДАГИ АДАБИЕТ ИНСТИТУТИ

{^улёзиа ^уцуцкда

САНЖАР СОДИ^ОВ

УДК—894.375 (092)

АБДУЛЛА ЦАЭДОР ИЖОДИ В А А Д А Б И Й ТАНЦИД

10.01.02—Хознрги миллий адабиёт (узбек адабиёти)

Филология фанларн докторн нлмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация

АВТОРЕФЕРАТИ

Тошкент—1897

Диссертация Мирзо Улугбек номидаги Тошкент Давлаг Университетининг «^озиргн узбек адабиёти» кафедрасида бажарилган.

Расин» оппонентлар — Узбекистонда хизмат курсатган

фан арбоби, у^амза номидагн Давлат мукофоти лауреатн, филология фанларн доктори, проф. Л. П. фактов

— Узбекистон Республикаси Фан-лар академиясишшг мухбир аьзоси, филология фанларн доктори, проф Б. Назаров

— Узбекистонда хизмат курсатган фан арбоби, филология фанларн доктори, проф. Р. Саломов

Етакчя илмий ыуассаса — Ннзомий номидаги Тошкент Давлат педагогика инстнтути

Диссертация ^имояск 1997 йил Л? > У/> купи соат«

да Узбекистон Республикаси Фанлар академияси Алншер Навош'г номидаги Адабиёт института ^узурцдаги ДК 015.04.01 рацамли фан доктори илмий даражасинн олиш учун диссертациялар ^имояси буйнча бирлашган нхтисос-лашгирнлган кенгаш йирнлпшнда утказиладн

(700170, Тошкент ша^ри. И. Муминов кучасн, 9-уй)

Диссертации билан Узбекистон Республикаси Фанлар академиясининг Асосий кутубхонасида танишиш мумкин. (700170. Тошкент ша^ри, И. Муминов кучасн, 13-уй)

Автореферат 1997 н. <* }(3 {¿^хЯ^^"" да тар^атнлди.

Бирлашган ихтисослаштирилга! клин» котибн, филология ф^нйар* ^ОКалолов,

ТАД1{И КОТИ ИНГ УМУМИЙ ТЛВСИФИ

Мавзунинг долзарблигн. 1991 йилдан. жонажон Узбекис-' тонимнз мустацил таравдиёт йулига кирди. Узбек хал^и x¡ae-тида бу улкан тарихий ^одиса хисобланади. Х,озир шаклла-щ ни жараёншш бошидан кечираётган миллип истнклол маф-курасн ана шу му.\им ходнсани илмий Ж1цатдан асослн ва теран ёритишни тацозо цилади. Шунга боглик; холда XX аср Узбек адабиётшшпг тараккиёт нули ва пнрик намояндалари ижоди .^ам шиддагли тарихий узгарпшлар юзага келтирган .\озирги куи нуцтаи назаридан узшшиг хавдоний ба^осини олиши зарур.

З^ар бир давр адабиёти ривожи ёки алохнда ёзувчи ижо-ди жамият таракциёти, яънн баъзан ялпи кутарилишу гок-салишлар, го.\нда иш^ирозга юз тугишлар билан чамбарчас боглиь; холда кечадн. Реепубликамиз Президент И. А. Каримов алохнда таъкидлаганидек, «маънавнят—инсошшнг, хал^-ипнг, жамиятпинг, давлатшшг куч-кудратндир. У йуц жойда бахг-саодат булмайдн. Нафакат кухна тарпх, балки янги та-рих бунинг куплаб мисолларинн беради»1

XX аср узбек халци маънавиятининг сезиларли даражада юксакликларга кутарилншига катта хисса кушган ёзувчи-лардан бнри Абдулла Каххордир. XX аср узбек адабиётини ушшг нжоднеиз гасаввур к.илиш мумкип энас. Шуиннг узн-щ «Абдулла Цаххор ижоди ва адабпп таикид» мавзусипинг. бенихоя долзарб экяилипшн курсатадп. Мавзунннг долзарблигн яна шу билан белгиланадики, Абдулла Ка^оршшг адабий-'таш^гдий маколаларнда мустацпллнк даври ру.\ига ^'амоханг янграйдиган гоялар, карашлар учрайдн.-Хусусан, 1964 нилдаёц Абдулла Каххо'р узшшиг мазмундор ма^ола-.ларидан бирида узбек халкшшнг мустамлакачилик кишан-ларини синдириб, эркппликка чикиши, турган жойда ^отиб цолмасдаи, таракдиётшшг гоксак уф^лари томон нарвоз эти-ши зарурлигини бапюрат цилган эди. Уша вактларда бу

1 Каримов И. А. .Узбекнстон: миллим истшуиЛ. ч^тисод, сиёсат, мафкура. Т., Узбекистон» нашрнёти, 1993, 79-бет.

фикрни очи^дан-очи^ айтиш мумкин булмаганлиги сабабли Абдулла 1\а^х;ор узининг эзгу орзусини ифодалаш учун жуда ажойиб рамзий тимсол, яъни запжпрбанд фил образини топган эди. «Болалигимда бир китоб укиган эдим,—деб хо-тирлаганди ушанда Абдулла К^хдор.—Унда х,айвонот бог-часндаги бир фил туррисида гапирилади. Фил 200 йил даво-мида темир -^озиеда занжирбанд ^илиб ^уйилган экан. 200 йил давомида занжир занглаб, темир емирилибди, темир цозн^дан номнишон цолмабди, бироц фил бундам бехабар яна 100 йил темир ^ози^ атрофидан нари кетолмагаи экан.

Фил жонивор, ацл-ндроки йуц, биз нега культ даври цо-циб кетган темир ^озиц атрофидан нирсщ кетолмаймиз?»1.

Абдулла 1\ах^оршшг узбек хал^и темир ^озтцлардан ^утилиб, миллим истшуюл йулига кирган кунлар ру>;ига ^амо^анг жаранглайдиган бундай ^арашлари жуда куп бу-либ, уларни чу^ур тадь^и^ этиш тан^ид ва адабнётшунослик-нинг кечиктириб булмандигап вазифаларидан хисобланади. Умуман, Абдулла ижоди ва аДабнй тан^нд орасида-

ги муносабатларнинг яхлит холда, бир тад^и^от доирасида урганилмаганлиги хам мавзунннг долзарблигини белгилай-диган асослардан бири саналади. Шу пайтга ¡^адар Абдулла 1^а^ор ижоди юзасидан ундан орти^ китоб, юзлаб мак;ола яратил'гаилигига ^арамай, ёзувчи ижоди ва адабий танцид орасидаги муносабатлар муаммоси махсус тадцицотиинг текшириш манбаига айланмаган эди. Х,озирга 1\адар анрнм ишларда, хусусаи, П. Цодировнинг ёзувчи нжодига оид тад-цнцотларида, ■ Озод Шарафиддиновнинг «Абдулла К,адар», Б. Назаровнинг «Ленинча таълимог ва узбек тан^идчилиги», «Узбек адабий таш^идчилиги», Умуровшшг «Та^лил санъати», Р. К^учкрровнинг «Истеъдод .цадри», Мирзаа^мад Олимовнинг «Дозирги узбек адабиётида пафос муаммоси» китобларида, Д. Е^убовнинг узбек тан^идчилиги ва ада-■ биётшунослиги тарац^иётн масалаларига батишланган ма-^олаларида муаммонинг баъзи ^ирралари, тафсилот-лари устида йул-йулакай, ^исман тухтаб утилган эди. У. 1\осимовнинг «Езувчинииг сирлари» китобида, М. К,ушжо-нови-ннг айрнм ма^олаларида Абдулла ^ахдоршшг тан^идий ^арашлари тадцицот манбаи цилиб .олинган булса-да, ну^ул бирё^лама, яъни ута кутаринки рузда Таллин этилган эди.

1 Абдулла К,а^хор. Асарлар. Беш жилдлпк. V жилд. Т.; Р. Гулом иомидаги Адабиёт ва санъат нашриётн, 1989, 195-бет (Мазкур нашрдац олнигаи кешшги кучирмалартшг маибаи матн ораспда 1^авс ичида кур-сатиб Сорилади. Рим раками билап тупламшшг жилди, араб разами ор-1\али эса, парча олинган са^ифа курсатилади).

-Демак, Абдулла- 1<,а^ор ижоди ва адабий танк,ид орасидаги муносабатлар муаммоси муфассал ^амда чу^ур тадциц эти-лпши узбек хал^и маъпашш хазипасшш бнтмас-туганмас нл-мий хулосалар, умумлшнмалар Пилан бойитадиган омил бу-лнб цолмоцда эд». Шушшгдск, Абдулла ^ах^ор танкидий царашларининг холис талкпп цнлипиат унинг мунак^ид си-фатидаги ижодий эволюцияспнн тугри идрок этишга, ба-диий ижоднинг узига хос томонларн, ёзувчи .ме^натшшнг ^адр-^иймати юзасидан хаадонип хулосалар чи^арншга йул очади. • Ундай тал^ннлар ва хулосалар ёш нжодкорлар истеъдодикинг всяга етншига >;амда жиддий самаралар бе-ришига" муайян таъснр курсагиши шубхасиздир. Демак, Абдулла Цаххор эстетик царашларшшнг ёшлар ижоди учун катта а^амиятга эга эканлигн ^ам маюунинг долзарблигини бел гил айдига н о м ил л а р д а н .хисоб л а и а д н.

Нпхоят, мавзунииг долзарблиги яна шу билли белгпла-1адики, тад^н^отда Абдулла 1\а>;хор ижодинппг урганилиши дуаммосн била!! боглиц холда узбек тан^идчилигн босиб ут-•ан дсярли бутуи таракдиёт йулига яигича ниго.^ ташлаш, ■'ни ^озирги кун илмии тафаккури нуктаи назаридан талк;пн ниш имкони тугилад». Бунда» талкпп узбек танцидчилиги швожинипг илгари пайкалмагаи куплаб та.мопиллариии юза-а чшутрншга, унинг равпацига тусцинлик кнлаётгац нллат-:аршш ашщлашга срдам беради. Хусусан, яигича тафаккур уцтаи назаридан ёндотиилганда, к;ах.\оршуиослик мисолида збек■танцндчилнгн узок йиллар мобаГшида коммунистик :афкурапинг уткир ва самарадор куроли булиб келгаилипг, унинг о^ибатнда ёзувчи ижодини ялтироц холда талкин тиш тамойпли авж олганлигн, шушшгдек, бадиий асар з.\лнл1шипг номукаммаллпги упниг рииожига халак^гт бе-аётганлиги аипкланиши му.мкип булади.

Тадки^отнинг илмий жи>;атдан янгилиги шундаки, унда тп< бор Абдулла Каххор ижоди ва адабий гаш^нд орасида-[ муносабатлар муаммоси . куиидагн уч йуналиш асосида )итиладп:

1. Абдулла К,аххор эстетик царашларининг, бинобарин, кодининг таш^идчилик тара^киётига курсатган бевосита ъсири.

2. Абдулла 1\а^>;ор ижодпнпнг ташущчилпк ривожига казган билвосита таъснри, яыш уин тадк^п^ этиш жараё-да адабий тапциднинг боГшб боришн.

3. Адабий танцпднинг Абдулла Ка\.\ор пжодига таъсири.

Тадкн^отда бу уч йуналиш биршми марта ягона муам-

ни, яъни тан^идчиликда Абдулла Кахдор ижодини ур-

1ханиш тарихиии та^лил эгиш ор^али ^заро богли^ликда ^амраб олинади. Шундай та.^лил, аввало, ^а^оршуносликни ташкил этувчи китоблар, мацолалар, хотиралар, та {{риал ар, диспутлар, зиддиятли, мураккаб муаммолар юзасидан янги хулосалар чи^арншга имкон беради. Мазкур асарлар тау лили уз навбатида узбек адабий танцидчилигининг шаклла-ннши ва ривожи ^ацида илгари фанда булмаган умумлаш-малар яратишга йул очади. Тадцицотда илк бор Абдулла ^а^ор ижодини урганиш тарихи боо^ичлари узбек танцид-чилигининг тараццнёти йуллари билан богли^ликда талцин зтилади. Унда ка^оршунослик мнсолида узбек танк;идчили-ги тара^иётининг турт бос^ичи, уларнинг чегаралари ва }"'заро фарцлари хусуснда адабиётшунослик учун янги булга н царашлар ^амда хулосалар таклиф ^нлннади. Худди шундай тал^ин узбек тан^идчилиги рнвожининг асосий та-мойиллари, хусусиятлари тутрисида ^озирги кун ну^таи на-заридан илм-фанни бойитувчн сабо^лар чицариш имконн' ни тугднради. Ца^оршунослик тарихини бос^ичма-бос^нч тад^н^ этиш ёзувчинииг ижодий нули, нстеъдодининг камо/ топиши, ^адр-циймати, асарларининг мо^ияти, услубиниш узига хослиги юзасидан янгича кузатишлар, уйлар, к;араш лар илгари сурилиши учун тенгсиз ом ил булиб хизмат ци лади. Шундай омилга таяниш натижасида тад^ицотда Аб дулла 1\а^хорнинг ижодий йулини янгича даврлаштириш за рурлигн исботланади. Учда >;ар бир бос^ичнинг узига хос тс монлари курсатилиб, Абдулла Кр^хор ^икоялари, «Саробл «К,ушчинор чнроклари» романларн, «Синчалак> повеет} «Шо>;н сузана», «Огриц тишлар», «Тобутдан товуш> ком( диялари юзасидан янги хулосалар илгари сурилади. Ца? ^оршунослик тарихи ва ёзувчинииг ижодий нули каби та! кидчилик фаолияти ^а.м ишда илк бор янгича даврлаштир! лади. Бунинг натижасида фанда биринчи марта Абдулл К^хорнинг танцидий ^арашлари шаклланиши муракка' зиддиятли изланишлардан мукаммаллик, донишмандля томон кечган тадрижий жараён эканлиги исботланади. О^ батда Абдулла ^аедорнинг илгаригидан фар^ланувчи, яъ! сохта ялтироцликдан, уринсиз пардоздан ^оли_булган, х>ак;к; ннй сиймосинн гавдалантириш, ижодннинг буялмаган ма зарасини чизиш учун йул очнлади.

Цах^оршунослик тарихини ва ёзувчи эстетик ^арашлар иинг тадрижий ривожина босцичма-бос^ич кузатиш мав юзасидан янги концепция илгари суриш имконнни тугдира; Бу концепция мох^иятани Абдулла Кр.^хрр уз ижоди бил танцидчилик ривожига бевосита ва билвосит* .¿учли таъс 6

к^рсатганлигн, шунингдек, танцидчилик ёзувчн ижоди t^f-рисидаги ^аци^атга тобора яцинлашиб келганлигига оид умумлашма ташкил этади. Мазкур концепцияга боглик; х;ол-да тадцицотда адабиёт ва таш<идчилнкнинг i^arop мураккаб назарий масалаларн юзасидан ннги ^арашлар илгарн сури-лади. Хусусан, унда цад^оршуносллк талцини мисолида вульгар социологизм, коифликтсизлик «назария»си, ^аётни буяббезаб тасвнрлаш сингари кунгнлсиз ходисаларнннг ту-рилиш сабабларн, илдизлари масалаларн юзасидан нлгари фанда булмаган ь;арашлар, уйлар уртага ташланадн, яъни уларнинг адабиёт ва танцид коммунистик мафкура цуролига айланиши оцибатида майдонга келганлиги нсботланади.

Тад^и^отнинг услубияти. Маълумки, Узбекистан муста-к;ил таравдиёт йулига кириши билан миллий исти^лол маф-курасини яратиш учун ,\аракатлар бошланди. Х^озирги кунда шу мафкуранинг пойдевори бунёд этилмоцда. Миллий испщ-лол мафкурасининг пойдевори булиб хизмат циладиган, сунг-ги йиллардаги шиддатли ижтимоий, маънавий узгаришлар- . нинг мохиятини англашга пул очадиган роявий асослар, таъ-лимотлар мазкур тадци^отнинг усл.убини, йуналишини бел-гиловчи замин вазифаснни уташи шубхасиздир. Тад^и^от■ учун дастурул амал булиб хизмат циладиган яна бир му^им омил жахондаги илрор адабий-назарий тафаккур тара^иёти-нинг энг нодир юту^лари, амалиётда тасди^ланган х1а^и-^атлари ^исобланадн. Улар ^аторига Аристотель, Алишер Навоий, Гегель, В. Г. Бслннский, Н. Г. Чернишевский, Н. А. Добролюбов, Сент Бёв сингари адабиёт ва тан^ид назария-сининг буюк намояндалари таълимотн, царашлари, улмас рояларн киради. Шунннгдек, сунгги асрдагн жа^он ва рус назарий тафаккуршшнг бадиий адабиётни ва айшщса, ало-.\ида ёзувчи нжодини ургашнпда туплаган тажрнбасн ^ам мазкур тад^икот услубини, йуналишини белгилаган асосий омиллардан х;исобланади. Хусусан, шу тажрнбанинг ижод-корларидан булмнш М. Бахтин, А. Моруа, М. Хранченко, Л. И. Тимофеев, В. Шкловский, К. Чуковский, И. Андроников сингари куплаб адабиётшунос ва танкидчиларнинг ало-з^ида ёзувчи нжодини урганиш масалаларига барпшланган асарларн мазкур тад^ицотни ^аётбахш роялар ва та.^лил усуллари, воситаларн биланозшулантирган му^нм манба-лик вазифасшш адо этди. Худди шундай манбалар ^аторига царнйб бир аср давомида узбек тинцидчилпги, хусусан, унинг йирнк намояндаларндан Иззат Султон, Ё^убов, М. К,ушжонов, О. Шарафиддинов, Л. Каюмов, У. Норматов, С'. Мамажонов, II. Худопберганов, Н. Каримов, Э. Каримов,

7

Б. Назаров, Лбдусаматов, И. Рафуров ва бошца мунац-цидларнинг ало.у/да ёзувчи, айницса, Абдулла Ца.р^ор ижо-дшш ургапиш со^аслда эрншган ютуцлари хам киради. Ни-:;оят, мазкур тадцицот сахифаларини йулчи юлдуздек ну-рафшон цилган яна бир хаётбахш, маънавий омил сифати-да Чулпон, Фитрат, Абдулла Крдирий, Ойбск, Абдулла 5^ор, Дамнд Олнмжон, Мацсуд Шапхзода, О. Ецубов, П. Цо-диров сипгарн такшуш узбек ёзувчиларинипг адабий-танки-дий мацолаларн, царашларини ^ам курсатиб утиш зарур буладн. Буларнииг хаммаси Абдулла Ца^.\ор ижоди ва ада-бий танцнд орасидаги муносабатлар масаласини илмий жн. ^атдан теран, хацкрний, холис талцин этишга ва асосли XV лосалар чикаришга йул очадп.

Тадцицотнинг маце ад са вазифалари, аввало, Абдулла Ца^хрр ижоди юзасидан 30-ннллардан деярли шу кунлар-гача эълон цнлинган кнтоб ва мацолаларшшг асосийлариии, мухпмлариии, цнмыатлнларшш гахлил кплиб, муайяи ху-лосалар чицаришдан иборат. Иккинчидаи, тадкицотнинг ■ мацеад ва вазифалари донрасига Абдулла Ка.^ориинг ада-' бий-танкидий мацолаларнни цайтадан тахлилдан утказиб, уиинг эстетик церашларидаги тадрижий ривожланишни аниклаш хам киради. Китоб ва маколалар та^лили восита-сида тадцп^отчи узбек адабий танцндчилиги тарацциётиншп' асоснй фазилатлари-ю иллатларини, Абдулла К^ахдор ижо-дини ургапиш тарихишшг стакчи тамойилларини юзага чн-цариш макеадини кузлайдн. Тадцицогдаги та^лилларнинг барчасшш Абдулла Цаххор ижоди, асарлари юзасидан янги умумлашмалар чикарпш мацеадига бунсунднришдек вазифа цуниладн. Абдулла 1\ах>^ор ижоди ва адабий танцид орасидаги муносабатларнн ^озирги кун пуцтаи назаридан янгича талцнн цилиш тэлдсикотнинг бош максади булиб, уига эри-шилиши натнжасида ёзувчкнинг сипмоси >;а.мда узбек тан-к.идчилигн ривожишшг йуллари тугриендагн мавжуд тасав-вурларпи кпеман булса-да, узгартириш, бопитиш имкониятн тугилади. Тадкш\От давомида Абдулла К,а,\,\ор ижоди ва адабий танцид муа.ммоепшшг турли масалалари юзасидан куплаб мунаккидлар билан мунозарага кирншиб, илм-фан учун зарур ха^нцатларии аннцлаш мацеади- хам кузлапа-ди. 1\искаси, таш^ндий асарлар та^лилидан асоспй воепта сифатида фопдаланнб, хацнкатнп юзага чикаришга интиллш тадк,кцотчп1пшг уз олдига цупган етакчи сазифаларидан ^и-собланадн. Уларнииг хаммаси иировард иатижада узбек танцидчилнги ва адабиётшунослигнни бойнтншдек эзгу мац-садга хизыат цилади. Танцидчиликнинг боГшши эса, уз нав-8

батида, халцни, ксмил .инсонни тарбиялашдек олий ма^сад-га эришишнннг х,аётбахш омилн саналади, чунки В. Г. Белинский айтганидек, «бизнинг танцид жамиятнинг мураб-бнйси булмори лозим»1.

Тад^ицотнинг ианбалари булиб, даставвал, Абдулла Ца^оршшг бутун ижоднй мероси, хусусан, бадпий асарлари ва адабий—тан^иднй мак,олаларн хнзмат килди. Уларнинг асосий цисмнни жамлаган манба сифатнда тадцицотда куп-рок, Абдулла К^а^орнипг 1987—1989 йилларда нашр этил-ган беш жилдлик асарлар тупламидан фойдаланнлди..'Гад-^и^отнинг яратилишига замин булга» иккинчи катта манба, ,хеч шуб.\асиз, к;арийб 60 йил мобайнида Абдулла 1\а^ор ижоди >;а^ида яратилган унлаб кнтоблар ва юзлаб мацола-лар хнзмат ^нлди. Булардан таш^ари тадцицотда айрим масалаларни, хусусан, Абдулла К,а>;хорнинг «Сароб», «Цуш-чинор» романлари атрофида булган мунозараларни ёри-тншда.матбуот хабарлари билан бир'^аторда цушнмча манба сифатида ^исман архив материалларидаи х;ам фойдаланилди. Уларнинг ^аммаси Абдулла 1\а^хор ижоди ва адабий танкид орасидаги муносабатларга оид ^аци^атни юзага чи-Карнш йулидаги изланишларимиз учуй битмас-туганмас факглар хазинаси булиб хнзмат ^илди. Фактлар эса, тад^и-^отда чн^ариладнган хулосаларнинг ишоитириш кучини, ^а^онийлигини таъминлайдиган асосий воспталардан ^и-собланади.

Тащидчиликда ало^нда ёзувчи ижоднни тал^ин этиш сб^асида тупланган тажрибалар \ам ушбу тадцицотшшг й^-налишларини белгнлашга' муанян таъсир курсатган манба-лик вазифаснни адо зтди. Чунончи, тан^ндчи Л. К,аюмовнинг ^амзашунослик тарихини таджик; этишдаги,2 Озод Шарафид-диновнинг Чулпошш англаш жараёнини ёрптишдаги,3 Ш. Турдиевнинг ёзувчи Абдулла 1^одирий мероснни урганиш ма-салаларнни талцнн цилишдаги' тажрнбалари мазкур тадци-цотнинг илмий нзчиллигини, цурилишини, назарий асослари-ни, та>;лил йулларнни белгилашда муанян а^амиятга эга бучади.

Тадци^отнинг назарий ва илмий а^амияти, аввало шун-

1 Белинский В. Г. Поли. собр. соч. СПБ: 1900. т II, стр. 458.

2 Крюков Л. Сайланма. Икки жилдлик. Т. Р. Рулом номидаги Адабиёт ва са.нъат иашриётн, 1981—1983.

3 Шарафиддипов О. Чулпонни англаш. Т., «Ёзувчи» нашриёти. 1994. 1 Турдпев Ш. Абдулла К,однр1Ш мероснни урганиш тарихидан.

«Адабистшунослнк ва тилшунослнк масалаларн», II кнтоб. Т., «фан» ьашриёти, 1961,

даки, ушшг натижалари асосида бадний адабиёт ва тан^нд-чиликнкнг айрим муаммоларини аницроц >^амда ёрциц.роц тасаввур цилиш имконияти гугилади. Жумладан, Абдулла 1\а>^оршшг эстетик ^арашлари та .ушли адабиётнинг шакл ва мундарижа бирлнги, роявийлпк бнлан бадиийликнинг ажралыаслиги, образлиликшшг мо^ияти, ёзувчи ме.\нати, истеъдоди ва услубннинг узша хослиги, суз санъатииинг се^ри, ]\адр-^шшати сннгари масалаларини гуё адиб ниго^и-дан шуълаланган ^олда идрок этишга йул очадй. Ёзувчи рашларинннг тадрижини кузатиш натижалари эса, узбек танцидчилигида _образлилик, публицистик жушцинлнк, ил-мин ва бадиий тафаккур упсурларшпшг бнрлпги, жанговар-лик, жасорат ва шижоатга интилиш, фалсафнйлик сингари хусусиятларнинг, назарий асосларнпнг ^андай 1^арор топа борганлнгиии куз олднмизга келтирншга ёрдам беради. Абдулла К^а.^ор нжодинн урганиш тарихинннг бос^ичма-бос^ич та.ушли эса, узбек таш^идчилигининг ривожланиш йулларини, тарацциёт ^онуннятларнни аннклашга ва нлмий жидагдан теранрок, ёритишга замнн булиб хиз.мат к;илади. Тадки^отшшг назарий ва ил.мин жихатдан ахамияти яна шу билаи белгиланадики, уиинг натижалари асосида Абдулла К,ах>;орнинг куп жихатдан ялги ижодий портретинн яратиш мумкин булади. Уз наавбатида мазкур портрет ёкн унинг лавхалари XX аср узбек адабиетн тарнхи буйича урта мак-таблар ва олий уцув . юртларц учун яратнладнган дарелик-лардан урин олиши имкони тугилади. Шундай экан, тад^н-цот натнжаларидан укув муассасаларнда Абдулла 1\ахх,ор ижодшш утишда, махсус курелар утишда ёки ихтисослик семннарларл утказпшда фойдаланнлиши табинй у(соблана-ди. Худди шундай фойдаланиш муайян ижобнй самаралар бериши тпдкнкот муалллфшпшг 'Гошкепт Давлат универси-тети узбек филологияси факультстнда узо^ йиллар мобай-нида маьрузалар уь,ишн жараснида нк^ол исботланди. Тад-^нкотнинг энг му.^им ахамияти шундаки, ундаги кузатпш-лар, мушохадалар, карашлар, хулосалар халк оммаси онги-га Абдулла 1\а>;хор ижоди ^акида янгнча тасаввурлар олнб киришга йул очади.

Тадцикотшшг жаг.юатчилкк эътиборидан утиши. Диссертация Тошкент Давлат университстн ^озиргн узбек адабиё-ти кафедраси, узбек филологияси факультете илмий ксига-ши ва УзРФА Алишер Навоий номидагн адабиёт ннститути кршидаги координацион кеигаш'томонидан тасдицланган булиб, «Узбек тли ва адабиетн» журналининг 1990 йнл 2-сонида нлмий жа.моатчнлпкка маълум кшшнган. Тад^и^от-10

нинг асосий мазмуни муаллифнинг «Суз санъати жозибаси» («Узбекистан», Т., 1996), «Абдулла Ка^хор ижоди ва адабий тан^ид» («Университет», Т., 1996) китобларида, щуиингдек, «Сунгги нидо» («Шарц юлдузи», 1968, № 12), «Нурли ижод манзараларн» («Шарц юлдузи», 1989, Л"» 9), «Жизнь творца-жизнь творчества» («Звезда востока», 1990, № 3), «То-бутдан товуш» .\ацида уйлар» («Гулистон», 1997, №1) номли мацолларнда'уз аксини топган. Ушшг айрим кисмлари, парча-ларн ёкн тадцицотчининг мавзуга оид баъзи кузатишлари, ь;арашлари, хулосалари муаллифнинг «Оламни яшнатувчи-лар», «Узбек совет адабнёти тарихи курси бунича У^ув-методик «¡улланма», «^озирги узбек адабиёти» сингари китобларида ва магбуотда эълон цилинган олтмишдан орти^ ма^олаларида жамоатчиликка маълум этилган (Муаллифнинг нашр этилган кнтоблари ва ма^олалари руйхати илова ^нлинади). Тадцицот натижалари Тошкент Давлат универ-ситети ^ознрги узбек адабнёти кафедраси профессор ва у^итувчнларншгнг .^ар йили утказиладиган анъанавий илмий конференцияларида муаллиф томонидан у^илган куплаб маърузаларда жа.моатчилик эътиборига хавола цилинган ^амда ижобий бахо олган. Тадь^и^отнинг янги хулосалари ва умумлашмаларн муаллифнинг радио ^амда телевидение ор-)\али чи^ншларида >^ам халц оммасига маълум ^илинган булиб, тннгловчилар орасида или^ таассурот уйготди. Тад-ци^отчннинг цатор кнтоблари ва чи^ишларидаги, хусу-сон, «Нурли ижод манзараларн» ма^оласндаги янги кузатишлари .^амда ^арашлари матбуот са^ифаларида Абдулла К,а>^ор нжоди, айницса, «Синчалак» повести юзасидан му-нозаралар )^изиб кетишига, яъни та!щидчиликнинг муайян муносабати тугнлишига сабаб булди. Тад^ик,отнинг айрим ж!цатларига дойр муло^азалар танцидчи А. Расуловнинг «Соц. реализм уй-таб топнлганмиди?» номли мацоласида («УзАС», 1996 йил 27 сентябрь) .\ам билдирилган. Бундай фнкр-мулохазалар бошк;а маь^ола ва та^ризларда ^ам ил-гари сурилган булиб, уларнинг руйхати ало^ида илова си-фатида так,дим этилади.

Диссертация Тошкент Давлат университети ^озирги узбек адабиёти кафсдрасининг 1996 йил 16 декабрдагн кенгай-гирнлган мажлиспда ва Узбекистан Фанлар академияси Алишер Навоий номидаги адабиёт института XX аср адабиёти булимининг 1997 йил 14 февралдаги кенгайтирилган Ггигилишида му.^окама ^нлиниб, ^имояга тавсия этилган.

Тадцицотнинг тузилиши. Диссертация «Кириш» ва «Ху-юса» цисмларидап таищарн беш асосий бобдан иборат бу-

11

либ, уларнинг дастлабки турттасида Абдулла Ца.^ор ижо-ди ва адабий тан^ид орасидагн муносабатлар тарихшшнг турт бос^и.чи таушл этилган. Абдулла К^хдор ижодини урга-1шш тарихи 30-йилларнинг урталаридан ^озирга ^адар "турт-та асосий бос^ични бошидан кечирган булиб, улар тадк,н-^отда ^уйидагича тавсиф этилди:

1. 30-йилларнинг урталаридан 1957 нилгача утган..давр. Мазкур бос^ич Абдулла I^a^^op ижоди юзасидан илк изла-ниш ва кузатишлар олиб борилганлиги ^амда узига хос шаклланиш -палласи эканлиги билан характерланади.

2. 1957—1967 йиллар орасидаги босцич. Бу даврнинг дастлабкисидан асосий фарцли томони шундаки, унда Абдулла К^хдор ижодшшнг танцидчилнкдаги та^лил кулами кенгаядн.

3. 1967—1987 йиллар орасидаги бощт. Мазкур давр Абдулла К,а>дор ижодини тадци^ этишда умумлашмалар томон бурилиш юз берганлиги билан характерланади.

4. 1987 йилдан ^озирги кунларгача утган давр. Бу бос-цични Абдулла Ца.\хор ижодини ургаиишда талцннларнинг янгилаииши палласи деб ^исоблаш зарурлиги исботланади.

К,а<\^оршуносликшшг мазкур бос^ичларига мувофиь^ ^ол-да ёзувчи ижоди ва .адабий тапцид орасидаги муносабатни ёритиш у'ни тадрижий кечган бир жараён сифатида талцнн этиш имконини.тугдиради. 'Муаммонинг деярли барча rçnp-ралари ушбу бос^ичлар та^лили жараёнида ь^амраб олин-ган. Диссертадиянинг бешинчи. боби эса, Абдулла К,авдор-нинг адабий—1тащидий царашларн -делцинн масалаларнга багишланган булиб, бу муаммолар >^ам тадрижий жараён сифатида ёритилган.

Абдулла í^a^op ижодини урганиш тарихшшнг босцичма босцич та^лили муаммони яхлит ^олда ва егакчи йуналнш ларини узаро борли^ликда таллии этишнинг асосий воситаа булиб хизмат цилди. . .

ТАДЦИКОТНИНГ АСОСИЙ МАЗМУНЙ

Биринчи боб. ^а^оршуносликнинг шаклланиш тамойилларн.

Абдулла К.адор адабиёт оламига 1924 йили «Муштум» жур-налининг 8-сонида босилган «Ой куйганда» номли шеъри би-лан кириб келган эди. Унда ёш шоир маърифатпарварлик гояснни жар солмасдан, адабиёт воситалари, яъни образ-лар, манзаралар ёрдамида ифодалаб, кандайдир санъаткор-лик иктидорига эга эканлигини намойиш цплган эди. Шумга царамай, адабий танцид бу шеърга•эътибор бермаган. Абдулла К^.^ор 20-йиллар давомида саккизта шеър, элликта фельетон ва куплаб >\икоялар эълон килган. Улар орасида инсон характерининг цирраларнни анча ёрцин жонлантирув-чи «Бошсиз одам» ^иконси .\ам булган. 'Ганцидчилар эса, шунда ^ам уни тилга олишмаган. Гуё бу сукутга норозилик сифатида Абдулла Ца.\хоршшг узн танцидчилик со.^асида цалам тебратишга киришади ва 1929 йидда • «Кулгичилик ба>;слари», «Х,озирги сатирамиз устида» деб аталган .\амда .^ажвиёт масалаларига багишланган иккита мацола эълон цилади. Уларда мавзунинг а.^амиятинн юкорироц ба.^олаган булса-да, бадиий ижодда, хусусан, хажвчиликда ма^орат-нинг етакчилик цимматини пайцаганининг узн хам Абдулла К,аэдорнинг ил к танцидий макрлаларидаёк, асос эътнбори би-лан тугри йулга тушиб олганинн, овозини бошцаларга эшит-тириш учун истеъдод куртакларига эга эканлигини курсатар эди. Шунга кура уша пайтлардан бошлаб, уз мацолалари, эстетик царашлари, теран фикрлари, бинобарин, .ижоди би-лан Абдулла Цаедор узбек тащидчилиги тарацциётига се-кин-секии бевосита таъсир курсата бошлади. Бу йуналиш Абдулла К,а^х;ор ижоди ва адабий тапцид орасидаги муно-сабатларнинг бир цирраси хисобланади. Мазкур^муносабат-лардаги иккинчи йуналишнинг илдизлари хам уша даврга, ашщроги, 30-йилларнинг бошларига бориб тацалади. Юцо-рндаги мацолалардан кейин 1932 йили Абдулла Ка^ор-нинг-«К,ишлоц >>укм остида», 1933 йилда «Олам яшарадир», «К,отилнинг турилишн» номли китоблари босилиб чицади.

13

Шундан кейингина унинг асарлари тугрисида танцидчиликда -баъзи фикрлар билдирила бошланади. Мана шу китобларни ^аммадан буруи или^ царшилаган, улардаги кейинчалик ниш отадиган гузал фазилатларнинг куртакларини пайцаган адиблардан бирн шоир Хламид Олимжон эди. У 1934 йилда $ша даар узбек насри ривожидаги Абдулла К,аздорнинг ро-лини ва ^икоянавислик истеъдодининг анрим фазилатла-рини цуйидагича ю^ори ба^олаган эди: «Сунгги йилларда насрчилик бобида анча ёш талантлар юзага чи^ди. Бунда ^зининг катта ^унармандлиги ва гузал тили билан ёш ^и-коянавис Абдулла 1^аэдорнинг хизмати катта. Бизнинг ёзув-чиларимиз ичида Абдулла цадар бой ва чнройли

гилга эга булган ёзувчи йуц деса мумкин. Абдулла К,аадор-ни, хусусан тилда, бош^а ёзувчилардан ажратиб турган нар-са эса унинг мавзуни ва турмушни чу^ур урганишидан, пухта ва жиддий ишлашидан, во^еаларнинг ичндан асосий иу^галарини, керакни кераксиздан, зарурни нозарурдан ажрата билганидан, уз хунарининг техникасини эгаллаган-дан келади»1.

Курамизки, Абдулла К>а>до>рнинг дастлабки тупламлари-га муносабатда 30-йиллар узбек тан^идчилигидаги энг cof-лом тамойиллардан бири, яъни улгайиб келаётган ёш истеъ-додларга самимий ёрдамлашишга, улардаги ёрцин ^ирра-ларни камол топгиришга ннтилиш ру^и я^цол сезилади. Шу билан бир ^аторда мазкур ^икоялар юзасидан уша даврлар-да билдирилган айрнм фикрларда 30-йиллардаги тан^идчи-ликка хос носоглоы тамойиллардан бирининг ^ам ру^'И пай-^алади. Бу тамойил шундан нборат эдики, баъзи танцидий ишларда бадиий асарлар ^аддан таш^ари кескин ^ораланар, фацат улардаги салбий томонларга ургу берилар ва муал-лиф ижодидаги, истеъдодидаги нурли ¡^ирралар эътибордан четда цолдирилар эди. Абдулла Ца^орнннг дастлабки туп» ламларига нисбатан худди шундай муносабат Узбекистон ёзувчиларшшнг 1934 йилда булган I к;урултойида адабиёт-шунос Ра^мат Мажидий цилган маърузада ^уйидагича билдирилган эди: «Олам яшаради» деган ^икояни бадиий асар цаторига киргазиш мумкин эмас... ^аадорнинг «Олам яшаради» тупламидаги ^нкоялар шу асарларни ёзган ва^тда... уни турмушдан анча узоц турганини, ^али тажрибасиз эка-нини, асар ёзган вацтда во^еа, кишиларни чувдф урганма-

1 \амт Олимжон. Беш томлик асарлар мажмуаси. 5-том, Т., F. Fy-лом но.чидагн Адабиёт ва санъат иашриёти, 1972, 86-6.

14

ганлигини к^рсатади. Шунинг натижасида воцеа, а>;вол ва турмуш янглиш берилади»1.

Кандай булмасин, юцоридаги икки муло^аза адабнн тан-киднинг Абдулла К,а^.\ор ижодига эътибор бера бошлаган-лигинм курсатувчи далилДар эди. Бунинг янада ёр^инро^ бнр далили сифатида «Машъала» журналииинг 1934 .йилгн 2-сонида узпни «М» деб атаган муаллифнинг Абдулла Ца^-хор ,\икояларига оид бирннчи . тацризн «Цотилнннг тугили-ши» номи бплан боснлиб чнь^ади. Та^риз жуда ибтидоий шаклда бнтнлган булиб, купрок; тупламга кирган ^икоялар-нннг мазмунипи цайта баси цилиш асосига ^урилган эдн. Та^риз Абдулла ^а.^орнннг уч ^икояси камчиликларга эга булсалар-да, яхши асарлардир, деган маънодаги знддияг-лиро^, манти^сизро^ туюлувчи хулоса билан хотималанадн. Бунда» мав.^ум, маннцсиз муло.^аза юритиш ^ам 30-йиллар узбек тан^идчнлигида тез-тез кузга ташланадиган иллат-лардан бири эди. Худди шу тарифа Абдулла К^ах1.\ор ижоди-ни урганишнинг бутун тарихи узбек тан^идчилиги тара^-киёти билан биргаликда, борлшутикда кечади ва унинг ажо-йнб фазилатларини >^ам, .ну^сонлари-ю заифликларини ?^ам узида мужассамлаштиради. >^озирга «¡адар ¡^арийб 60 йил-лик катта йулни боснб утган бу тарих самараларидан узбек танцидчилиги ва адабиётшунослигининг ^а.^^оршуносликдек бнр тармоги майдонга келди. Демак, мазкур тармо^ Абдулла 1\а>^ор ижоди танцидчнликка билвосита курсатган таъ-сирнинг самараси хисобланади. Худди шу билвосита таъсир v Абдулла К,а>;>;ор ижоди ва адабий танцид орасидаги муно-сабатларнннг иккинчи йуналиши саналади.

Юцоридагн йуналишлар ^андай кечганлигини яхлит ёки узаро борлиц ^олда ёрнтншга Абдулла K,a.^op ижодини урганиш тарихини мураккаб ва зиддиятли жараён сифатида тад^иц этиш ор^али эрншиш мумкин булади.

Биринчи босцичда ^а^оршунослик деярли бутун узбек танцидчилиги каби шаклланлш. палласини бошидан кечирди. Бу босцичда танцидчилик Абдулла Ца^.уэр ижодини урганиш со^асида, асосан, изланиш ва кузатишлар олиб борди, уни купро^ та^риз ^амда мацола сингари шаклларда тадциц эт-ди. Мазкур бос1\ич, асосан, изланиш ва кузатишлардан ибо-раглиги яна шу билан белгиланар эдики, унда тан^идчнлик асарларининг та^лил пулами анча тор.булиб, та^риз х,амда маколаларда Абдулла К^хрр ижоди умумий тарзда эмас,

1 Ра^мат Мажлдий. Истеъдод ва бурч. Т., F: Рулом иомидаги Ада-биёт ва санъат нашриёти, 1974, 37—38-6.

фа^ат битта жанри, хусусан, ^икоялари, романларн ёки ко-медиялари ало^ида-ало>;ида цамраб-олинар эди. Хусусан, цаэдоршунослик дастлаб сзувчн .^икояларинн та^лил этувчи со^а сифатида ыайдонга келди. Буни Я1дол исботловчи ва Лбдулла К,а^>;ор ижодшш жиддий урганиш бошланган-лигидан далолат берувчи дастлабки тан^идчнлик асари сифатнда 1936 йнли муна^кид Саидгани Валиевнинг «Абдулла 1\а^ор туррисида» деган ма^оласи эълон ^илинади. «Ижо-дий усиш йулида» деб аталгап адабнёт сохасндаги ил.мий текширишлардан нборат тупламда босилган бу мацола Абдулла Ца^'хор хикояларини куитомонлама урганишга багиш-ланган булиб, уларга марксча-лешшча адабиёт назарияси ^амда социалистик реализм ^оидалари асосида ёндашилган эди. Бу х;ол илк ^адаиларидано^ ^а^оршунослик бутун совет тан^идчилигп каби коммунистнк мафкуранинг уткир ва самарадор ^уролига айлана бошлаганлигидап гуво.\лик бс-ради. Мацолада Абдулла 1\а^хор ^икоялари мавзусига кура утмиш ва янги давр .^ацидаги асарлар сифатида гуру.ушрга ажратилган булиб, уларда салбнй типлар ижобийларга Караганда ^аццонийроц чицканлпги, ёш адибнинг бадиий тил, пейзаж яратншдаги махорати юзасидан айрим уринли фикр-лар илгарн сурилган, шунингдек вульгар социологизм унсур-ларига ^ам йул ^уйилган эди. «Китобхон» деган тан^идчи-нинг 1940 йили «Ёш'куч» журнал» 3-сонида босилган та^ри-31! эса С. Валиев ма^оласини Абдулла Ца^ор ^икояларида Ги де Мопассан, А. П. Чехов нжодининг таъсири сезилшпн, психологик тахлилнинг чу^урлнги тугрнсидаги фикрлар билан тулдиради. Мазкур асарлар Абдулла .1\а^.\ор ижоди-ни урганншнинг жанрлар доирасинп кенгайтнрди, яъни бу со^ада обзор мацола ва тацризлар яратилишини бошлаб берди, янада жиддий, уму.млаштирувчи характердаги обзор дамда муаммолп тадь^и^отлар тугилишн учун пул очди. Бу-шшг исботи сифатида «Шарц юлдузи» журналида 1946 йили тан^идчи X,. Ёцубовнпнг «Абдулла Ца.^.хор новеллаларн», 1947 йили А. Алиму^амедовшшг «Абдулла 1\а^ор х,икояла-рпда психологик тасвир» номли мазмундор ва нозик куза-тишларга бой ма^олаларн босилиб Ч1щади. Врубов ма-цоласида Лбдулла Ка^хорнинг хикоянависликдаги нули илк бор тадрижнй жараён сифатида талцин этилиб, мацщлар бос^ичи, реалистнк .\нкоялар яратиш палласн ва уруш йил-лари тарзида даврлаштириладн. Мацолада Абдулла >\ор >;икоялари янгнча тасниф цилиниб, «утмиш з^аётини ёритувчи», «символик хотималн», «ижобий образлар»га эга булган, «А. П. Чсховдан урганиш» окибатида ёзилган, «эски-16

ча одат ва хулк,лар, зарарли анъаналарни сатира остига ол»ган, «уруш даврида» яратплган >;нкоялар каби гуру.^лар-га ажратилади. Х,ар бнр гурухдап намуналар тахлил ^или-. ннб, ма^олада ёзувчининг бадиий ма^оратига хос куплаб фазилатлар, хусусан, образлилик, холислик, «одатдан таш-цари нхчам ва лунда тузилиши», характернинг муайян бел-гисига ало.уиа эътибор берилиши, композиция, тасвирий во-ситалар ва тнлнинг гоявий максадга усталик билан буйсун-дирилиши сингари хусусиятлар юзага чи^арилган эди.

Худди X,. Ё^убов тадни^оти каби А. Алиму^амедовнинг мак;оласи .^ам урушдан' кейинги йиллар тан^идчилигида бадиий ижодиинг проблематик масалаларига, ёзувчилар ,ис-теъдоди, махоратшшнг кирраларини тахлил этишга эътнбор ортганлигидаи гувохлик беради. Ма^олада Абдулла Р^а.ухор-иинг хикоячнликда психологик гасвир санъаткори даража-счга кутарилгунча босиб утган йули, ру.уш талцин восита-лари, омиллари муфассал тахлил килинган эдн. Фацат унда Абдулла К,а.\хор ижодий йулининг иккничи бос^ичн 1937 йнлдан бошлаиишп хак^щатга унча мое келмас эди, чунки ёзувчи психологик жихатдаи теран, реалистик >;икоялар яратишга киришганлнги 1934 йилда намоён булган эди, Шун-дай булса-да, ёзувчи саиъаткорлнгшшнг куплаб нозик то-монларинн япгича таллии цилиб берган мазкур ма^ола 1949 йили кескин цораланиши уша давр тапцидчилнги хаддан ор-тиц дарадода вульгар социологизм бот^орига ботиб кетган-лигипи курсатар эди.

Урушдан кейип Абдулла 1^а\.\ор асарлари рус тилида кенг тар^алиши натижасида унинг ижоди Узбекистондан -таш^арида хам тад^и^ этила бошланди. Чунопчи, унинг ^и-коялари .^а^ида бирин-кетин рус тан^идчиларидан С. Лиход-зиевский, Г. Гулиа, И. Боролиналарнинг ма^олалари1 боси-либ чи^ади. Бу мацолалар рус китобхонларига Абдулла 1\ахдор ^икоянавиелнгининг куп хусусиятлари туррисида ^а^оний маълумот берар, тну билан бирга уша давр тан-1\идчилигининг асар мохпятинн тугри тушунмаслик, ёзувчи услубинннг узига- хослигини етарлича хисобга олмаслик, миллий >;аёт манзараларпнн тулиц тасаввур к;илмаслнк, адиблар олдига уринсиз талаблар цуниш, конфликтсизлик «назария»сининг таъсирини пайцамаслик сингари нллатла-рини узида мужассамлаштнрган эди.

Агар Абдулла Ца.^хор хикоялари тахлилида танцидчн-

1 Лиходзиевскнй С. О рассказах Абдуллы Каххара, «Звезда востока», 1946, №9; Гулиа Г. Гассказы Абдуллы Каххара, «Огонёк», 1952, №2; воролина И. Рассказы Абдуллы Каххара, «Звезда востока», 1953, №10—II.

ликнинг та^риз, обзор ва муаммоли мацола жанрлари асосий урин тутган булса, романлари талцинида диспут шаклидап кенг фойдаланнлади. Таищидчилнкда ёзувчишшг «Сароб», «Ку/шчшюр» романлари атрофида цизнш мунозаралар бу-либ, улар юзасидаи хакикат нзлашдек машавдатли жараён рун берди. Афсуски, танцидчилик коммунистик мафкура цу-лидаги куролга айланиши. ок^ибатида уша даврда Абдулла К.а^ор романлари тугриендагн хацицатни тулиц юзага чи-цариш имкони булмади. Жумладан,. «Сароб ^а^идаги диспут, такриз ва ыакрлаларда1 гох романдан сиёсий хатолар цидирилнб, кескин ^ораланган, гох айрнм фазилатлари туг-ри эътироф этилиб и ж об и й ба.\оланган булса-да, асарда миллатпарварлик гояси тасдицлангашши руй-рост юзага чи-цариш учун шароит стилмаган эди. Мунаьдащлар романда буржуа миллатчнларига ачинишни сиёсий хатога йуйиб, вульгар социологизмга берилнб кетган эднларки, бу хрл адабиётга жуда катта зарар етказган мазкур салбий >^одиса-нннг илдизлари' тапцидчилик коммунистик мафкуранинг хиз-маткорнга айланиш жараёнига бориб тацалишини исботлай-ди. Бу салбий ,\одиса, яъни вульгар социологизм Абдулла К,а>^орнинг «Цушчинор» ромапига оид мунозара, тацриз ва мацолаларда2 ян.ада цуполро^ >^олда намоён булиб, бадиин адабиётнинг мо.^иятини, узига хослигини тушунмаслик, ёзув-чилар олдига уйлаб чицарллган талаблар цуйиш сингари тан^идчиликдаги иллатлар билан бнриккан холда асарнинг цайта ишланишига ва закфлашувнга олнб келди. Шундай иллатлар юки остида цолган танцидчнлик «Кушчинор» ро-ианида хаёт ^а^Шучти, яъни ь^ишлоц хужалигини коллектив-лаштнриш мс^наткаш дёх^опга антарлик бахт келтнрмаган-лигн тугрисидаги гоя ифодаланмай колгаплигипи очи.б бе-ришга .муваффаь; була олмага» эди.

Агар Абдулла 1\ал^ор романлари талцинида уша давр таицидчилиги иллатларшшиг тамгаси ящол ссзилса, унниг комедиялари, хусусан, «Шохн сузана» иьесасн муносгбати билан ёзувчи ижодини урганиш тарихининг бир мунча ёрцин са^нфалари ёзилди. Улар жумласига маш^ур драматург Н.

1 Султонов' Ю. «Сароб» тугрисида, <Л\изнл Узбекистан», 1937 йил 17 ноябрь; Мусасв' «Сароб» цандан po^:aн? «Еш лснинчп», 1939 йил 30 январь; Жалолов Т. «Сароб», «К,изил Узбекистан», 1939 йил 12 ноябрь; Рах,мат Мажидий. «Сароб» тугрисида, «Узбекистон адабиёти ва санъати», 1941, №5:

2 Либединский ¡0. Пробуждение Садыкджана, «Литературная газета», 14 августа 1948 г., Алим^амсдов А. • «1\уш'нгаор» ^аь;ида, «К^зил Узбекистон», 1948 йил 1 август; Султанов И., Рашидов Ш., Роман, искажающий действительность, «Культура и жизнь», 21 мая 1949 г,

Погодиннинг «Шохн сузана» комедиясипи анча холис тахлил калган ва ижобнй ба^олаган ма^оласшш1 киритиш мумкин. «Шо.\и сузана» комедиясн хацндаги бошца тацриз ва ма^олалар2 эса, ньесани шундай кукларга кутариб мад^ этдики, уларни у^ий туриб, танцидчнликдаги бадиий асарни ёки ёзувчи ижодини ута кутаринки, ялтнро^ тал^ин кнлиш-дек салбий тамоГшл машхур адабнёт намуналарининг Дав-лат мукофоти билан та^дирланншига боглиц равишда юза-га келганлигига ншонч .\осил цилиш мумкин булади. Абдулла Ца^хорнинг кейинги комедияси—«Орри^ тишлар»га оид та^ризлар3 эса, 50-йилларда ^ам узбек танцидчилнги бадиий асар мо^иятнга кириб бора олмаганлигндан, яыш пьесада социализм иллатлари фош этилганлигини пай^амаганлиги-дан далолат беради.

Иккинчи боб. Тахлил куламининг кенгайиши. 50-йиллар-иинг урталарида хаётда маълум ва^тгача булса-да демократия кенгайиши билан боглиц холда узбек адабин танцидчи-лиги шаклланнш даврини утиб, тараь^иётишшг янги бось^и-чига кирди. Бу давр тан^идчилиги тара^иётига хос хусу сиятлар орасида фикрин парвозларга мое шакл ва жанрлар цндириш .^амда тахлил куламининг кенгайиши энг мухим тамонил .^исобланади. Шу тамойилнинг етакчилиги Абдулла К^хор ижодини урганиш сохасишшг х,ам янги ривожланнш бось^нчига кутарилаётганлигидан далолат берар эди. Тан-кидчиликдаги жиддий узгаришлар билан боглиц холда 1957 Лилдан Абдулла К,а:у\Ор ижодини урганиш тарихининг иккинчи босцичи бошланади. Уша йнлн ёзувчининг ярим аср-лнк юбнлени муносабати билан ^ахдоршуноелнк камрови-нинг бекиёс даражада кенгаяётганлиги, адиб ижодини урганиш тарихининг жанрлар доирасн янги сар^адлар хисоби-га бойиётганлиги аён булади. Агар дастлабки бос^ичда Абдулла К^аххор ижоди купро!\ унинг бир циррасини ёки ало^ида асарини талцин ^илнш йулн билан ёритилган булса, энди у яхлитликда, барча тармоцларшшнг бирлигида 1^ам-

1 Погодин Н. Живые образы советской комедии, «Выдающиеся произведения литературы 1951 года». М., «С. п», 1952.

2 Лунин Б. Правда жизни, «Звезда востока», 1952, №9; Гребнев Л. О комеднйиости, «Дружба народов», 1952, №3, Капралов Г.Жизнерадостный спектакль, «Правда», 1 ноября 1952 г. Алиев С. )^аётии комедия, «Шарь; юлдузи», 1954, № 6; Абдужабборов Т. «Шоцм сузана» ^ацида «Навопй номндаги УзДУ асарлари». Янги серия, №63, Самарканд, 1956.

3 Султанов Ю. Эскилик сарц'итнга царши уткир тиг. «Цизил Узбе-кистон 1955 Пил 6 январь; Аброров А. «Огри^ тишлар», «ёш лени»-чн», 1951 йил II декабрь; Абдулла Олимжон. «Огр1Ц тишлар», «Тошкент ^а^ицатн», 1954 йил II декабрь,

раб олина бошланди. Илгарилари Абдулла 1^а>дор асарла-ри, acocan, таи^идчиликнинг мак;ола, та^риз ва диспут сингари жанрларида тадциц этилган булса, энди ёзувчи хаки; даги дастлабки адабий портретлар ва нжодининг очеркла-рини яратнш кенг ^улоч ёзди. Илк <" бор бу хусуси5*т 1957 йилда Абдулла К,а>дорнинг уч томлик «Танланган асар-лар»ига ёзувчи П. Крдиров ёзган сузбошида намоён булган эди. Унда тан^идчилигимизда биринчи марта Абдулла K,av ^орнннг адабий портрет« яратнлган эди. Портретда Абдулла Цахдорнинг 50 ёшга киргунча босиб утган ижод нули цамраб олинган ва бу йулнинг айрим узига хос томонлари курсатилган эди. Хусусан, унда Абдулла ижодига

«тиниь^лик ва жозиба» хослиги, адиб ёшлигнда А. П. Чехов ижоди цатори Н. В. Гоголь, М. Горький асарларидан ^ам таъсирланганлигн, ёзувчиликда тадрижий ривожланиш йу-лнни босиб утганлиги, узбек реалистик хикоячилигининг асосчиларидан бири эканлиги, «Хрмцишло^лар» ^икоясида конфликтсизлик «назария»сининг таъсири борлиги тугриси-даги янги 1\арашлар мавжуд эди. Шу билан бнрга портретда «Сароб», «К,ушчинор», «Шо.^и сузана» асарларига оид куп эски царашлар такрорланган, Абдулла К^чдор ижодида-ги А. П. Чехов асарларига таь^лид унсурлари пай^алмаган эди. Шуларни тулдириш ва Абдулла Ца>дор ижодининг яна-да муфассал таупилини бериш ма^садида 1957 йили рус ти-лида ёзувчи >;ацидаги биринчи китоб, яъни И. В. Боролина-нинг «Абдулла Каххар» помли очерки нашр этилади. Муал-лиф ёзувчи ижодини мухим ижтимоий узгаришлар ва уму-мий адабий жараён билан боглиц ^олда тахлил ^илишга ин-тнлган булиб, имкон борича куп мицдордаги асарни ь^амраб олишга, уша давр танк;идчилигида кенг тар^алган анъанага мувофиь; улардаги образларга ало^ида-ало^ида тавсиф бериш йули билан талцнн этишга уриниш майлп кучли эди. Китобда Абдулла К,ахдор ^икояларида А. П. Чехов асарларига таушд унсурлари учраши, унинг 30-йиллар ижодида ёрцин ижобий ^ахрамон образи деярли яратилмаганлиги ^а^идаги жасорат билан айтилган янги фикрлар хрм мавжуд эди. Фацат бундай умумлашмалар китобда жуда кам булиб, тавснфийлик устун эди. Бундан таш^ари китобда Абдулла I^a^op ижодини маълум даражада миллий замин-дан узиб куйиш, бош^а куплаб ёзувчиларга хос булган ху-сусиятларни факат упгагина тааллуцли белги сифатида Таллин этиш, адиб услубинннг узига хослигини етарлнча оча бнлмаслнк сингари камчиликлар ^ам бор эди. '20

Езувчи ижодига оид ' £збек тнлидагп биринчи кнтоб \;ям «Абдулла Цахдор» деб аталгап булиб (1960), танкидчи X,. Абдусаматов цаламига мансуб эди. Абдулла ^ахдор' з^аё-ти ва ижоди ^ацидаги бу очерк куп жихатдан И. Боролина-нинг китобн билам муштараклнкларга эга эди. Фа^ат Д. Абдусаматов китобн Абдулла 1\а>^ор ижодин йулининг 2-бос-цичи 1934 йилдан бошланиши .\ацидаги асосли ^араш ва «Синчалак» повестиминг жуда кугаринки тахлилидан ибо-рат янгн боб билан тулдирилган эди. Тавсифийлик билан бир 1\атсрда мазкур кнтобда уша давр танкидчилигидаги баён-чнлнк, академизм, маълум фнкрларнинг такрори сингари иллатларнинг тамгаси >^ам бор эди.

Иккипчи босцичда рус тан^идчилигида Абдулла Цахдор ижодиии урганишга эътибор янада ортади ва унинг янги нортретлари ёки адабнй сиймосп учун чизгилар сифатида ёзилган мацолалар майдоига келади. Улар орасида С. Ба-бенишсванинг «Абдулла Каххор \икоялари» ма^оласида («Дружба народов», 1959, ЛЪ2-) ёзувчи хикояларининг ца.^-рамонларини кслажакка умид туйгуси яциплаштнриши туг-рисидаги янгн умумлашма илгари сурилган булиб, унинг теранлиги шу билан белгнланар эднки, мазкур цараш Абдулла Ка.^.\орнинг илгариги, яъни «Угри», «Бемор», «Анор» сингари асарларпгагина эмас, балки ма^оладан кейнн найдо булган «Да.^шат», «Махалла» каби хикояларининг мо,\ияти-га .^ам мое келар эди. Ташущчилик тарихида бундай ходиса камдап-кам учрайдн. Худдн шунингдек В. Смирнованинг «Фаргона водийсидан чшдан Абдулла 1\ах.\ор» номли ада-бий иортретида («Дружба народов», 1963, №7) адибнинг айрим .^икоялари жа^он новеллпетик адабиётининг энг яхши намуналари билан бир }\аторда туриши х.ацидаги янги ху-лоса асосланган булса, А. Геворкяннинг «Абдулла нинг «Сароб» романида хажвиётнипг памоён булиш хусуси-ятларн» номли мацоласида («Узбек сатирасшпшг айрим ма-салалари», СамДУ нашрнёти, 1964) узбек адиби асаридагн Саидий характери билан М. Горькнйнинг «Клим Самгиннинг ^аётн» эпопеяендаги бош ь;а^рамон хул^-атворида мушта-ракликлар борлнгн тугрисидаги тан^ндчилигимизни бойи-тувчн караш исботланган эди.

Абдулла 1\ах.\ор ижодиии урганиш тарихининг иккипчи бос^ичига хос му^нм хусусиятлардан яна бири шунда эдики, бу даврда ёзувчининг айрим асарларини кенг та.ушл цилув-чп куплаб ма^олалар майдонга келади. Хусусан, республика ва марказин рус матбуотида Абдулла К.а^ориинг «Синча-

21

лак» повести юзасидан жуда куп ма^олалар1 эълон цилинган булиб, уларда асарни ута кутаринки, ялтироц таллии этиш иллаги бутуп собиц иттифо^ ташуидчилнгининг тамойилига айланганлиги яцкол кузга ташланади. Абдулла К,ахдорнинг «Тобутдан товуш» комедиясига баришланган ма^олаларда2 эса, асар атрофида цизгин тортишувлар булгани ,\олда, тан-^идчнликнинг ^али >^ам бадиий адабиёт намунаси мохиятини оча билмаслик касалидан цугила олмаганлиги равшан ку-ринган эди, чупки уларда мазкур пьеса фа^ат утмнш сар-цитларига царатилган сатира сифатида таллии 1уилиниб, ^а-ки1\ин ^ажвиёт у^лари социализм иллатларини фош килиш-га йуналтирилганлиги, яъни >муаллиф социалистик реализм-нинг темир цолипларини секин-секин бузиб чик,ишга интил-ганлиги пай^алмаган ва шунга^оид мантицли умумлашма чн^арилмаган эди.

Учинчи боб. Умумлашмалар томон бурилиш. Узбек тан-

кидчилиги ва адабиётшунослиги узоц давом эгган изланиш .^амда кузатишлар жараёни'дан утиб, 60-йнллар бошида туи-ланган далилу тажрибаларни умумлаштириш бос^ичига етиб келди. Худди шундан далолат берувчи жиддий тадцицот сифатида 1961 —1962 йилларда УзФА тил ва адабиёт инсти-тутида тайёрлаигаи икни жилдлик «Узбек совет адабиёти тарихи очерки» иашр этилди. Уша ва^тда мазкур китоб ,му-хокамаснда академик Иззат Султои худди шу очеркни куз-да тутгап .^олда, узбек танцидчилиги ва адабиётшунослиги фактлар туплаш палласидан уларни умумлаштириш бос!\и-чига кирганлигини айтган эди. Абдулла Ца^ор ижодини ур-ганиш тарихида шундай умумлашмалар палласи 1967 йил-дан бошланадн.ва 1987 йилгача давом этади. Илгарнларн Абдулла К^хор ижоди анча кенг ва муфассал урганилган булса-да, унинг бадиий эволюцияси .^амда асарлари чуцур, мукаммал тахлил кил и б берилмаган, зарур умумлашмалар чицарилмаган эди. Танцидчилик, хусусан, ^а^оршунос-ликда шундай камчилик мавжудлигини И. Боролннанинг ки-

1 Шарафиддипов О. Келажакка чорловчи повесть, «Узбек адабиёти масалалари», Т., Узадабнйнашр, 1959; Чалмаев В. Победы в пути, «Вопросы литературы», 1959, № 7; Борисова И. «Птичка—невеличка», «Дружба народов», 1900, №1; Баскаков В. Время больших людей, «Молодая гвардия», 1960, №4.

2 Фельдман Я. Огонь сатиры, «Правда востока», 3 ноября 1962 г.; Поспеловский Ю Стрелы летят в цель, «Советская культура», 24 ноября 1962 г.; Шарафидинов О. Захарханда цаада^а, «Узбекистан маданнятн», 1962 йил 5 декабрь; Гафур Гулом, В. Зо^идов, Хламид Гулом. «Тобутдан товуш» ^а^ида, «К,нзил Узбекистан», 1963 йил II август.

юби мнсолида маш^ур адабиётшунос Н. Надьярних жуда ншоиарли цилиб исботлаб берган эди1.

Бадшш асарларнинг тераи тахлили асосида мантицлн синтез цилиш, салмоцдор умумлашмалар чицарнш Лбдулла 1\а>уХор ижодннн урганиш тарнхииинг учинчи босцичи учун асосий вазифа булиб цолган эдн. Худди шу босцич, яънн умумлашмалар налласи 1967 йяли Лбдулла К,ахх6рнинг олти жилдлик асарлар тупламнга сузбоши сифатида киритилган тадцицот—О. Шарафиддиновнинг «Истеъдод жилолари» ма-цоласн бнлан бошланади. Узида юксак танцидчилик санъа-гштиг куплаб белгиларшш мужассамлаштирган ва бошидан о^ирцгача ёзувчи ижодига чуцур хурмат ру^и билан суро-рилган бу мацолада Абдулла ^а.^хорнинг тула маънодаги янги адабий портрети гавдалантнрплган эдн. Унда куплаб далиллар, циёслар, кузатишлар, мушохадалар келтирнш воснтасида Абдулла К,а.\.\ор махоратининг, услубининг узнга хос цирралари, ижодидаги гуманнзмнинг, замонавийлик-нинг мо.\иятн, асарларининг гоявий-бадиий цнймати турри-сида мантнций умумлашмалар чицарилган эдн. Мана, ушан-дан умумлаш.чалардан бири: «Шу тарифа курамизки, Абдулла К^хор истеъдодннн жилолантнрган, унинг асарларн-нн чннакам санъат намунаснга айлантнрган фазплатлар— ^акцонийлнк, табиийлик, самимийлик, соддалик ва уларнинг бирнкншидан тугиладиган том маънодаги замонавийликднр».

О. Шарафиддиновдан фар^ли .\олда ёзувчи П. Крдиров «Узбек совет адабиёти тарихи» тадци^отинипг (Т., «Фан», 1971) учинчи томи биринчи китобида эълон цилинган «Абдулла Цахдор» номли янги портретда узнга хос йуллар, яънн ёзувчи асарларини узаро циёслаш, улардаги цахрамон-ларни ёки хагги-^аракатларини муцояса цилиш, ^ринлн че-кинишлар уюштирнш воснтасида умумлашмалар чнцарилган эдн. Шунга кура мазкур портрет куп янгиликларга эгалнги, айницса, «К,ушчинор» романи атрофида булган мунозаралар-ни ^ацконин ёритганлнги билан ажралиб турар эдн.

Умумлашмалар томон бурилишнинг жадаллашгаилигини курсатувчи тамойиллардан бири шунда эдики, мазкур бос-к.ичда Абдулла К,а^цор ижодинннг ало.\ида муаммоларини, цнрраларинй муфа'ссал тарзда, яънн ^ар бир масалани мах-сус китоб доирасида ёритишга интилиш ортди. Хусусан, мазкур босцичда Абдулла К,аэдор истеъдоди ва ма.\орати, узнга хос услуби, сатнраси ва юморн, асарларидаги психологик та^лилнннг урни,' адибнииг бадшш тил усгидаги ме>^-

«Ма^орат-мактабн», Т., Узадабийнашр, 1962, 523—524-6:

нати, комедияларинннг са^на тарихи, ^аёти па фаолияти-шшг урта мактабларда у^итилиши хамда бонща масалалар юзасидан алохида-ало.\ида китоблар' майдонга келди. Улар орасида Абдулла Ца.^ор нжодннинг, асарларининг теран тахлила восптасида салмоцдор умумлашмалар чи^арган тад^ицотлар сифатида М. К,ушжонов, У. Норматовларнинг «Мачорат сирлари» (1968), М. Сулгонованинг «Абдулла 1\а\хрр углуби» (1967), М. ]\ушжоновнинг «Абдулла ижоднда сатира ва юмор» (1973) китобларини ажратиб кур-сатиш урпнли буладн. Бу китоблар Абдулла ^а^^ор ижоди .^а^идаги тасаввурларнмизни илмий тафаккурни купжи^атдан бинитгйн асарлар эди. Жумладан, «Махорат сирлари» кито-6)1 тан^идчилигимизни Абдулла ]^а.\.\ор ^икояларида далил-лаш еапъатишшг юксаклнкка кутарилганлигн, «Сароб'» ро-манидз миллатчилардаи кура купрок; адашганлар, худбнилар фожиаси курсатнлганлиги, «Кушчинор чиро^лари» романнда конфликтсизлик «назарии»с11нииг излари цолганлиги, «Син-чалак» повсстига терап психологизм хослиги тугрисидагн яьти карашлар билан бойитган эди. Факат китобда Абдулла Ка^хорнииг адабий-тан^идин к,арашлари бирёцлама, яъни ута кутаринки ру^да, мутлацо ну^сонсиз фикрлардек тал^ин цилнпган эди.

М. 1\ушжоповнинг «Абдулла Цах>;ор ижодида сатира ва юмор» китоби «Майорат снрлари»нинг мантилий давомндек яратилган булнб, у танцидчилигимнзга «Абдулла 1<,аедор ,\аётнинг купрок иикор килинадиган томонларини акс эттир»-гаплиги, сатира билан юморнинг фарцлари, ёзувчи хикояла-рида «сирли вокеип халка ва кугилмаган ечим» катта урин тутиши, кулгипинг товланишлари .^ацидагн умумлашмаларни олиб кирган булнб, уларнинг купчилнгн муфассал циёсий тахлил воситасида асосланган. Фа^ат. хар доим .\ам китобда циёсий тахлнлдан уринли хулосалар чиь^арилавермагандек туюлади. Чунончи, танкидчи Абдулла К,ахдорнинг «Миллат-чилар» хикояси «Хамелеон»нинг бир нусхасидек булиб чиц-цанлигшш тула исботлагани .\олда, мазкур асарда Чеховга тацлид унсурлари мавжудлиги хакидаги ашщ куриниб тур-ган хулосани чикаришга жазм цилмайди. Худи шунингдек гоятда ■ муваффациятли 1^иёсип тахлилга царамай, китобда сатира билан юмор орасидаги чегаралар мав^умроц бел-гилангандек туюлади.

Адиб истеъдодининг узига хослигини курсатишга багнш-ланганлиги билан М. Султонованинг. «Абдулла раздор ус-луби» китоби ^ам юцоридаги тадцицотларга яцин.туради. Кигоб Абдулла К,аадорнинг насрий асарларлдаги.. иу.аллиф

ва персонаж путци хусусиятлари, портрет, пейзаж, рамзий деталь тасвпри .\амда уларнпнг гоявий эстетик вазифаси син-гари масалаларга оид нозик кузатишларга, хулосаларга бой-лиги билан цах.^оршуносликнинг навбатдаги янги сахифаси .\нсобланади. Шундай савияда ёзилгани холда китобда: «Сандада совет кишисига хос .\амма олнжаноб фазилатлар мужассамланган» (35-бет),—кабилндаги жуп, ибтидоий му-ло.^азалар учраши мазкур босч^ичда ам танцидчилигимиз-нинг шаклланиш даврларидаги иллатлардан тула ^алос булмаганлигидан гувохлик беради.

^атто уша йиллари эълон цилннган хотираларда, хусусан, К. Симоновнинг «Чинакам китоблар муаллнфи» ма^оласи-да, К. К,а^оровапинг «Чорак аср хаинафас» .^амда муал-лифлар гурухининг «Абдулла К,аххор замондошларн хоти-расида» номли эсдаликлардан иборат китобларида1 >^ам айрим умумлашмалар чикарпшга мойиллик сезилар эдн, чунки уларда ёзувчи шахсиятн ва ижодий мехнатининг баъзн узига хос цирраларини, пбратлн томонларини аницлашга эътнбор кучли эдн. Хусусан, К- Симонов уз хотирасида Абдулла 1\аххор билан булган учрашувлари ^а^нда хикоя либ,' айн!п^са, улнми олдидагп холатини катта ^аяжон ва ^урмат ила эслапди. Мазкур супгги учрашувда Абдулла К^хор машхур рус ёзувчисини ^аммадан кура узининг метин нродаси билан хайратга солади. Шу та^литда хотирадан Абдулла 1\а.\^ор шахсиятининг фазилатларидан бири, яъни камдан-кам одамда буладиган муста.\кам иродалилик ^ис-лати Я1дал намоён булади. К. Симоновнинг ма^оласи хоти-ра тарзида ёзилган булса-да, унда Абдулла Кр^ор ижоди-нинг'^нммати, ало^ида асарларининг адабиётда тутган урни, истеъдодининг узига хос томонлари тугрисида танцидчилик-ни бойитувчи фикрлар .хам бнлдирилган эдн. Жумладан, К. Симонов узбек ёзувчисииинг узига хослиги тугрисида ^уйидаги жуда мазмундор умумлашмани илгари сурган эди: «Менга Ца.^хорнннг ^амма нарсаси—шахсиятн .\ам, феъл-атвори ^ам, узига ва бош^аларга булган талабчанлиги ^ам, айницса, узига хос услубй— лирик ва шу билан бирга ки-нояли ижод услуби ё^ар эди».

Албатта, мазкур даврда гозага келган тан^идий асарлар-нинг барчаси бир хилда юксак савияда ёзилган эмас эди. Уларнинг айрнмларида, масалан, В. Костирянинг «Истеъдод-

1 «Абдулла Т^а^ор замондошларн хотирасида». Т., Р. Рулом номи-даги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1987; 1\а>дорова К. Чорак аср >;амна-фас. Т., «Еш гвардия», 1987; Симонов К. Чинакам китоблар иуаллифи. «Тошкент 01\Ш0ми», 1977 йил 17 сентябрь.

ли суз саиъаткори» ма^оласида" ,\али хам та1щидчиликда Абдулла Ка^хор ижодшпг, асарларигш ута юзаки, саёз та^-лил цилиш, коммунистик мафкура талаблари асосида ба-^олаш, фактларни бузиб курсатиш, офариичнликка берилиш сингари нллатлар бархам топмаганлиги явдол аён булар эди. Ма^олада Абдулла Ка^хор ижодига онд далилларни бузиб; келтириш ва уринсиз равишда кутаринки бахолаш цай тарз-да намоён булганлигшш пайкамо^ учун ундан цуйидаги ку-чирманн у!\иш кифоя: «Взувчи узининг «Кишлоц ^укм ости-да», «Утбосар» асарларида узбек кишло^ларшшнг коллек-тивлаштирилиши даврнни хайратга соларлик даражада кур-сатган» (уша ерда. 149:бст).

Демак, бу ерда «Цишло^ хукм осгида» ёки «Утбосар» деган сарлав^а туфа или Абдулла Кахдорнинг бир повести иккита асарга айлангнрнб юборилган ва ^ишло!\ хужалигини колхозлаштириш депонта бахтли хаёт кслтирганлиги ^аци-даги хато гояни ифодалаган кнсса ижобий ба^олаб кетила-верган. Бу .уи тан^идчнликшшг у3 рнвожига халацит бер-ган иллатлардан цутулиш жараёни ^ийин кечгаилигидан далолат беради.

Туртинчи боб. Талкинларнинг янгиланиши. Жамиятда 80-йиллар охирида ' юз берган «к;айта цуриш» жараёни ва Узбекистоннинг 1991 иилдап мустациллик йулига кириши ' билан боглиц холда кишилар деярли бутун борликни, ^аёт-ларинп, уй-фикрлари-ю царашларини янгидан идрок эта бошладилар. Улар гуё хамма нарсага янгича тафаккур пуц-таи наза.ридап ёндошиб, хаки^атни аниклашга киришдилар. . Шу билан боглщ равишда танцидчиликда бадиий адабпёт ёки алохида ёзувчилар ижоди ха^идаги тасаввурларни, 1\а-рашларип, хулосаларни кайта идрок этиш ва янгича Таллин ^илиш бос^ичи юзага келади. Абдулла Ка>дор ижодини ур-ганиш тарихида талциилараннг янгиланиш бос^пчи 1987 йилдан, апш^ропг, танцндчи Озод Шарафиддиновнинг «Абдулла К,ахдор» помли китоби билан бошланадн. Чиндан хам шундай бось;ич бошлашанлш'шш Я1\крл курсагувчи далил-лар сифатида 1987 Р'.-лдаи бери утган давр мобайннда М 1\ушжопогшипг «А'.дулла ^а^хрр махорати», Р. Кучкр-ровнннг «Истеъдод ■ кадрп», У. Крснмовнинг «Езувчинннг сирлари» по.млн китоблари хамда муаллифлар гуру.хи томо-нидан рус тилида тайёрланган «Абдулла Каххор ва унинг бадиий олами» сарлав.хали ма^олалар туплами босилиб

> Костиря В. Самобытный художник слова, «Звезда востока», 1967, №5, с. 147—149. 26

чицади. Агар М. К^ушжоновшшг тадцицоти унинг аввалги кйтобларшш жамлаш ва цисман бойитиш натижасида юза-га келган булса, «Абдулла ва ушшг бадинй олами>

г^плами, acocan, йлгариларн узбек тилнда эталон килинган мацолалардан ташки'л топган эди. Р. К,учцоровшшг рисола-си эса, Абдулла Ца.р;ор романлари ижодий тарихншшг баъзн масалаларинн ёритишга багншланган эди. Шуларга кура О. Шарафиддиновшшг «АбдулЛа 1\аххор» номлн кито-,би ёзувчи ижодини янгича талцин килиш босцичининг куп-лаб хусусиятларини узнда мужассамлаштнргани билан аж-ралпб турадп. Талцинларшшг янгилнги китобда Абдулла Цахдор .^аёти ва ижодига оид номаълум далйллар келти-рил'ганлигида ^ам, асарларнинг илгаригидан бошцача тахлил цилинганида ^ам, уларга ёидошии1да танцидчиликнинг са-марадор методларига суянилганида >;ам, аввалгидан фарц цилувчи кузатишлар, - муло^азалар, ^арашлар, умумлашма-лар уртага ташланганлигида ,\ам сезилар эди. Жумладан, муаллиф ёзувчининг таржиман ^олиии ёритар экаи, унинг Куцонда эмас Аштда тугнлганлиги, биринчи оила куриш тарихи, Ш. Рашидов билан муносабатлари юзасидан илгари тнлга олинмаган далилларии кслтирадн. Ёзувчи аеарлари устида мушо.^адага киришар экан, О. Шарафиддииов тан-цндчиликкинг тарнхий—пюсеологик, тарихи и—функционал, тарихий— циёсий ва системали тахлил методлари унсурла-ридан фойдаланади. Шунинг натижасида китобда Абдулла Ка.\х.орнинг «Сароб», «1\ушчинор чироцлари», «Шохи суза-на», «Сннчалак» асарларииинг мароц билап уциладиган ижодий тарихи чизнлади. Абдулла Цахдор асарларини та^-лилга тортар экан, муаллиф жуда кун танцидчилар билан мунозарага киришади ва уз и ,\ам куплаб бахсларга сабаб буладиган фикрларнн илгари суради. Бунда у гуё: «Ба^ссиз-лик—бахтсизлик»,—деган цоидага амал цилгандек курина-ди. Балки шунинг учун булса керак, О. Шарафиддииов ки-тобидаги цатор фикрлар кейинрок, куплаб янги мунозара-ларни келтириб чицарди. Чунончи, унинг «Угри» >;икояси узбек реалистик новеллистикасининг энг яхши намуналаридан бнри эканлиги -чацидаги ^араши цизпш муиозара уйготди. Сунггн йилларда Абдулла 1\ах,хорнинг «Угри» хикояси юзасидан эълон цилинган мацолаларда1 дастлаб асар фацат юталитар тузум тазйицишшг самараси сифатида потери

1 (Эталонов О. «Бирса;—Калмаодаги хазина, «LJJapi^ юлдузн», 1987, №4; Сувон Л^елн. Ме.^р се.\ри. Ижтимоий гоя зугуми ёхуд ме>;рнинг бадиий кучи, «УзАС», 1995 пил 23 нюнь; 1\уроиов Д. «Угрн»пинг .%и.моясига икки ориз суз, «Ватап», 1995 йнл 21—28 июль.

Таллин этилган булса, кейинчалик О. Шарафиддинов .^араш-ларининг ^аэдонийлигн тасдицланди. Худди шунингдек, О. Шарафиддинов китобидаги «Сароб» романи узбек насрида иккинчи чуда сифатида пайдо булганлиги тугрисидаги ху-лоса >>ам куплаб тортишувларни келтириб чи^арди. Шу мунозарага оид мацолаларда' дастлаб асарда хато' гоя ифо-далангаилиги тугрисидаги фикрлар уртага ташланган булса, кейинчалик унда миллатиарварлик тасдшутанганлиги ишончлн далиллар ёрдамида эътирдф этилди. Агар «Сароб» романи миллатпарварлнк гоясини тасдицловчн асар тарзи-да тал^ин этиладиган булса, унинг узбек насри забт этган иккинчи чуцк,!! эканлиги тугрисидаги хулоса шуб^а тур-днрмайднган ^а^н^ат сифатида уз кучида услади.

О. Шарафиддинов китобида янгича таль;ин воситасида юзага чицарилган бундай ^а^и^атлар яна куп булнб, улар жумласига Абдулла Цах^орнинг «Шор сузана», «Картина» асарларида конфликтсизлик «назарня»сининг салбий таъси-ри сезилнши, «Шо^и сузана» пьесасининг композициясн но-мукаммаллиги, «Утмишдан эртаклар» ^иссаси билан Анатоль Франснинг «Кренкебиль» ^нкояси орасида яцинлик мавжуд-лиги тугрисидаги к^арашлар кирадн. Янгича талцинларга шу ^адар боилигига ^арамай, О. Шарафиддинов китобида «Синчалак» повестининг илгариги ута кутаринки ба^оси са^ланган, бундай юксак та^синга унда рус ёзувчиси Г. Николаеванинг «МТС директори ва бош агрономи ^ацида ^исса» асарига тацлидни' эслатувчи унсурлар мавжудлиги монеълик ^илиши эътироф этилмаган эди. Бу ^ол талцин-ларнинг янгиланиши бое^ичида ^ам узбек тан^идчилиги ёзувчи нжодини ёки асарини кутаринки, ялтироц та.\лил ци-лиш тамонилидан .\алос булиши цийин кечаётганлигидан далолат беради.

Бешинчи боб. Танцидий ^арашлар тал^ини. Абдулла >;ор ижодинн урганиш тарихидаг.и янгича тал^инлар бос^и-чининг узига хос хусусиятларидан бири шундакн, унда ёзувчининг адабий-тан^идий царашлари илгаригидан кенг-ро^ куламда тадциц этила бошланди. Янги тал^инларга бойлиги сабабли О. Шарафиддиновнинг юцорндаги китоби Абдулла К,а:у\ор нжодн тугрнсида анча кенг ва куп жн^ат-дан мукаммал тасаввур берса-да, унда х,амда мунаадиднинг

1 Норматов У. ^ак;инат так;озосн. «УзАС» 1995 йил 17 февраль; *\ушжонов М. «Сароб»шшг утмнши ва бугуни, «УзАС», 1995 йил 17 март; К,учь;орои Р. «Саробмшнг пайдо булиши, «Ешлик», 1991, №9; Каримов Н., Назаров Б., Норматов У. XX аср узбек адабиёти. Урта ыактабларшшг П-сннфи учуй дарслнк. Т., «У^ктувчи», 1995.

кеДннги ^атор ма^олаларнда ёзувчжшнг; адабий-тан^иднй царашлари 1\амраб олиимаган эди. Худди шушшгдек, М. ^ушжоношшнг «Абдулла 1\ахдорнинг эстетик принциплари .\ацида» ма^оласидан1 ташцари адабиётшунослигимизда ¿зувчинииг адабнй-тан^идий мероси махсус уадциц этилма-ían эди. 1<,аххоршупослнкдаги шу бушлп^ни тулдириш, яъни ёзувчининг тан^пдий }\арашларини муфассалроц та.ушл лкш мацсаднда 1995 ннлн муиаццид У. К,о.симов «Ёзувчи-шшг сирлари (Абдулла 1\а\хор сабо^лари)> номли китоби-ни нашр эттирдн. Китобда, acocan, Абдулла К,а^орнинг ^аккон»», яъии шуб^а турдирмайдиган ^арашлари к^чириб келтирилиб, маълум даражада шархлаш йули билан улар-нинг ^ийматини, ахамиятини курсатишга .\аракат цилинган. Жумладан, рисолада Абдулла Крххор тан^идий ^арашлари-дан адабиётиииг цудрати, яъни атомдан кучлилиги, жасад ва жон (мазмун хамда шакл) бирлигшшнг а.\амияти, ба-Динн ижодда образлилпк, мах.орат, ёзувчи исгеъдодн ва щахсияти, классик сапъаткорлардан урганиш1,и,,г зарурли-ги, анъана ва новаторлпк, суз устида заргарона ме^нат ци,-линиши лозимлиги, 1\ахрамопларга нем танлаш .\а^идаги куплаб иазарнй масалаларга оид фикрларн гуё марварид дурларидек ипга тизилган холда, узаро ботлн^ликда тав-сифлаб берилган. Китобда келтирилган муло.\азалардан Абдулла Да^хорнпнг адабий-тан^идий ^арашлари гоятда маз-мундор ва образли эканлиги хамда муанян системага яцин-лашганлиги аён булади. Афсуски, У. Досимов уз китобида Абдулла ^аздорнинг ма^олаларига, царашларига бирон марта >;ам тан^идий назар ташламаган. Натижада китобда Абдулла 1^а>;хор ^арашлари мутлацо нук;сонсиз, х;еч бнр шуб.^а турдирмайдиган .^а^ицатлар сифатида талк;ин этил-ган. Ёзувчи царашларини хар ^андай хатодан, янглишлар-дан, заифликлардан холи деб тасаввур ^илнш китоб муал-лифига Абдулла Цаедориниг тан^ндчнлик фаолиятидаги эволюциясини, тадрижий ривожини курсатиш имконини бер-маган. Аелда Абдулла К,ах\орнинг адабий-та1щидий ^араш-лари .\ар доим бнр хилда хаццоний, турри ёкн шуб.^асиз б^л-масдан, изланишлардан мукаммаллик томон йулни босиб >тган. Бунга ишонч хоспл цшшш учун Абдулла К,а.^орнинг адабни-танк;идий ма^олаларини ва улардаги асосий ^араш-ларни курнб утиш етарлн булади. Чунончи, унинг «Кулгичи-лик ба.хслари» ва «Хрзирги сатирамиз устида» сингари ил к ма^олаларида 20-йиллар танцидчилигининг заиф томонлари-

1 «Узбек тили ва адабнёти». 1967, №2, 30—35-6.

•дай бнри, яъни асарларни тах;лнл ^илишда аеосии эт>тибор* «и .^аммадан кура купро'ц мавзуга ^аратшл иллатн-ани^ сезилиб туради. Ёзувчининг 30—40-йиллардаги мацолаларида куплаб нотурри талк;инлар,. хато ^арашлар, асоссиз талаб-лар, холнс булмаган ба.узлар, манти^сиз хулосалар учрайди. Хусусан, «Асримизнинг буюк снймоси» (1936) маь;оласида муаллиф уша даврдаги хукмрон тузум, коммунистик маф-кура ва уларнннг ра^барлигидаги танцидчилик тазйицига берилнб, М. Горький шахсияти ^амда нжодини ну^ул кук-ларга кутарнб ма^таш билап шурулланади. Шундай'иллат унинг кейинроц дунёга келган ва Рафур Руломга баришлан-ган «Севикли шоиримиз» (1953) ма^оласида ^ам ани^ сези-лади ^амда мацдур аднб ижодшшнг бирёцлама тал^инига олиб келади.

Абдулла К,а^>;орнинг дастлабкц тан^ндий ма^олаларида кузга ташланган энг жиддий нуксонлардан бири уша давр .^астн мо.^иятинк нотурри тушунишдан келиб чиццан эди. Жумладан, у «Чеховдан урганайлик» (1939) ма^оласида; «Чехов уз замонасида салбий фактлар билан тула булган турмушни акс эттириб, улмас хпкоялар яратди. Бизнинг замонамнз нжобин фактларга тула. Биз бу фактлардан аба-дий цоладнган ,\айкаллар яратишга эришишпмиз керак» (V, 23), — деб ёзган эди. Абдулла К^хорнинг ёзувчнларни фацат «ижобий фактларни» 'курсатишга даъват этиши ^ша ьацтларда у адабиётнипг ва ижодкорнннг вазифасини но-тугри, бнрёцлама тал^ин этганлигидан гуво^лнк беради. Бу \ол айрнм таицидчилараинг совет адабиётида коифликтсиз-лик «назария»сининг ва хаётни буяб-безаб тасвнрлаш та-ыопнлиннпг илднзлари урушдан илгариё^ юзага кела бош-лаганлнги тутрисидаги фикрлари хакдоний эканлнгини тас-ди^лайди. Худди мана шу салбий тамойнл мо^иятини узод ва^тгача аиглаб етмаганлпги сабабли Абдулла Ка^хрр ке-йинги ^атор мацолаларида, хусусан, «^аёт цушиги», «Тор--ти^» туплами ^а^ида» номли шпларнда айрнм ркояларда конфликтсизлик «назария»сининг зарарлн таъсири цолган-лигини пайцамайди дамда замонавпй мавзунинг а^амиятини ^аддан ортиц даражада юцори бахолайди. Адабиётнинг, ба-диин асарнинг, шеърнятнннг мо.\нятини, узига хослнгини ута юзаки талцин цилиш юцоридагн асарлардаи кура Абдулла 1\ах>;орнинг «Гап арузда эмас» номли ма^оласида-(1946) учрайди. Услубн жи^атидаи ,\ам, ншонтириш цуд-ратининг даражасига кура >^ам бу ма^ола Абдулла ^а.^ор-нинг энг заиф, номукаммал танк,идий асарларидан ^ис°бла-нади, чунки унда- аруз вазни 1^упол равишда камситилади, 30

бу вазида яратилган шетфлар уринсиз тарзда пастга урила-ди ва мазкур шаклда ижод цнлган шоирлар асоссиз йусин-да «нсловот адабиётн»пш1г вакиллари сифатида .^ацорат ци-лннади.

Факат Абдулла Ца.^.%ор тан^ндин фаолиятинннг нлк бос-цичнда нуцул шундай запф ски номукаммал мацолалар езди, деб хук я чн^ариш тутри булмайди. 50-иилларнннг охир-ларигача даво.м этган мазкур босцичда у «Бадний очерк турриеида», «Поэзия—юксак санъатдир», «Болалар адабиётн турриснда», «Биринчн домлам» каби' мазмундор, теран ку-затшпларга, ишонарлн хулосаларга бой мацолалар ,\ам яратдикп, бу >^ол Абдулла К^хорнинг танцидчилик сохаси-да мураккаб ва знддиятлн йулни босиб утганЛ11П11Ш КУР" сатадн.

Абдулла 1\аххорнинг «Илхом тула ижод учун» (1959) мацоласи билан унииг танцидчилик фаолиятида нккннчи, яъяи стуклик боскнчн бошланади, чункп худди шу асарда чинакам мунацкидликнннг асосий белгплари аввалгидан ярцираброц курииг'андек булади. Муиаццидлик фаолпятинннг бирипчи босцнчида Абдулла I^axxop, acocan, танцидчилик-иинг такриз, назарпй'ёки муаммоли макола, юбилей табриги ва нутц сингарн жаирларида ижод цнлган эди. Х|аёт ва ада-бпёт хдцндагн унларга бойлиги билан унннг «Илхом тула ижод учун» мацоласи эса Европа танцидчилигпдаги эссе жапри иамупаларига якин туради. Мазкур мацолада илгари сурилган адабиёт туррисндаги фалсафий мушо^адаларни танцпдчилик ^икматлари деб аташ мумкнн. У хикматлар-нииг барчасини кучириб кслтнриш нложи пуцлнгн сабабли факат гуё бутуп адабиёт фалсафасннннг узига хос ифодаси-дек туюлувчи цуйидагн парчами эслаш билан чегараланиш мумкнн: «Бпз абадий гузаллик яратншга харакат ^илнши-мнз керак. Буиннг учун воцеликни чуцур урганнш, ундан илхомланишдан ташцари майорат хам керак: сюжетни яра-та билиш, композициянинг жун ва чнройли, портретнииг • пснхологпк нозик ва яедол чи^ишига эришиш, тилни яхши билиш зарур» (V, 122).

Фацат мазкур мацолада ^ам, кейинги аирим асарларда хам Абдулла 1\а>;хррнинг етарлича асосланмаган цараш-ларидак воз кечмаганлиги ахён-ахёнда сезилиб цолар эди. Масалан, у 1963 йилда сузланган «Шакл ва мундарижа .^ацида» номли нут^ида узннинг аруз вазнига нисбатан ута салбий муносабати узгармаганлнгини, махорат ва нстеъдод булганда, эски шаклларда >;ам улкан бадинй кашфиётлар яратилиши мумкинлигини эъгироф этншнн. истамаётганлигп-

ни исботлаган эди. Бундаи чекланганлик Абдулла К^аадор-нинг умри, охирида яратилган мацолалар орасида фа^ат мана шу нутцдагина уз тамгасини цолдирган эди. СО-йиллар-да яратилган бопща мацолаларида эса Абдулла Ца^орнинг тан^идий фаолиятида илмий теранлик, жанговарлик ва халеда хакиций хизмат цилнш йулида жасоратга интилиш, вульгар социологизмга ^арши нсёнкорлик ру>;и, ^алоллик ^амда шижоаткорлнк, асарни санъат ва майорат самараси сифатида талцнн эгнш каби хусусиятлар теранлашиб бор-ганлиги куринади. Хусусан, у «Таржимачилик ташвишлари». «Ижодий фаоллнк ва жасорат хасида», «Ашула гугрисида», «Шижоат ^ацида», «Муштум» тутрисида» номли ма^олала-рида юкоридаги фазнлат ва тушуичаларнинг бутун тан^ид-чилик ривожи учуй сув билан .\аводек зарур эканлигини асослаб берган эди.

Абдулла К,а^,\орнинг умри охирида яратилган танцидий мацолалари фалсафнйлик ортганлигн билан фар^ланиб ту-ради. Одатда, тан^идчиликдаги фалсафнйлик ^аёт ва ада-биётнинг, ёзувчи шахсияти, истсъдоди ва ижодий меэ^нати-нинг, бадинй кашфиёт ва ало^ида асарнинг мо^ияти, к;адр-киймати, а>;амияти ^а^идаги теран уйларнинг, умумлашма-ларининг муллиги билан белгиланади. Абдулла Ца^ор ум-рининг охирида «Х,аёт ^одисасидан бадиий ту^имага», «Талант—халц мулки» ва «Китоб шав^ билан уцилиши керак» сингари учта мацола ёздики, улар ёзувчининг ижодий мех;-нати, истеъдоднинг цадр-циймати, ало^ида асарнинг, китоб-нинг мо.^ияти тугрисидаги фалсафий мушо^адаларга, муал-лифнинг узоц йиллик тажрибасидан келиб чивдан-умумлаш-маларга бойлиги билан унинг аввалги танцидий чи^ишла-ридан маълум даражада ажралиб туради. Хусусан, «Китоб шав^ билан уь^илиши керак» макрласнда Абдулла узининг нлгариги куп ^арашлари, айни^са, замонавнй мав-зуни, ца.^рамопнинг ижобийлигини ^аддан ортиц ю^ори ба-?;олаш х.а1\идаги фикрларн буткул узгарганлигини ифода-лаб, шундай деб ёзган эди: «Тан^идчи аввал х,озирги замой темасипинг а.\амиятини тушунтиради, ундан кейин ижобий ^а^рамон ^ацида жуда тутри му^окамалар юргизади, сунг-ра «асар айрим камчнликлардан 1^атъи назар, ижобий ва тарбиявий роль уйнаиди», деган хулоса чи^аради.

Китобни уша ижобий ролидан ба^раманд буладиган, тар-бия оладиган китобхон у^ий олмаса, у^имаса-чн?! Танцид-чининг бу билан мутлаь^о иши йу^.

Бизнингча, бу хилдаги китоблар ,\еч к;андай ижобий ва тарбиявий роль уйнамайди, аксцнча, адабиётнинг тарбиявий

ролига заха стказади, замоиашш теманн, лжобии ^а^рамон-ни, умуман, адабиётнн китобхон кузида бебурд килади» (V, 252).

Бу сузлар Лбдулла К^.уррнинг танк,идчклнк, бадкнй асар ва умуман, адабиёт тугрисидаги !\арашлари умршшнг охирнга кадар тадрижий ривожлаииб, такомпллашиб бор-ганлигидан далолаг бсради. Шундай экан, бу жараён У. К,о-симовнинг «Езувчиппнг сирларп» китобида бирё1\лзма ёри-тилган булади. Бу .^ол ёзувчининг тан^идий ^арашлари та^лнлнда Лбдулла Ца^хоршшг узи истеъдод учун энг хавф-ли шира санаган «офарин»чилик касалининг асоратларн са^ланаётганлигидан гуво.утк бсради.

Демак, Лбдулла Каххорнинг «Шо:\п сузана», <Синчалак» - асарлари тахлилида я^крл курппган кутаринки, ялтиро^ тасаввур турдириш иллати янгича талцинлар босцичида упинг эстетик царашларнни уРгаШ1Ш сохасида зарарли бир тамойил сифатида са^ланиб ^олдн. Уз навбатида бу .^ол янгнча тал^инлар бось;ичида узбек адабий тан^идчилнги-нннг савиясн илгаригига Караганда бециёс даражада юксак-ликка кутарилган булса-да, унинг гуркираб тараний эти-шига ^алацит берадиган тамойиллар таъсиридан ^утулиши шцоятда ^ийин ва мураккаб кечаётганлигшш к^рсатади.

X У Л О С А

Узбек адабий тан^идчилиги таравдиётини ёзувчи Абдул-ла К,ахдор ижодисиз тасаввур цилиш мумкин эмас. Аввало, Абдулла К,ахдср уз мацолалари, эстетик царашлари, бино-барин, ижоди билан тан^идчнлик равна^нга бевосита кучли таъсир утказди.^ Иккинчидаи, Абдулла ^аххор ижоди ада-бий тан^ид тараэдиётига билвосита таъсир курсатдн, яъни уни тад^иц этиш жараёнида танцидчилик янгидан-янги ху-сусиятлар касб этиб, бойиб борди. Учинчидаи, таш^идчилик уз самаралари, яъни тад^ицотлари, мунозараларн. ва хуло-салари билан Абдулла Цаэдор ижодида муайян таъсир ^ол-дпрди.

Абдулла ^аэдор ижоди ва адабий ташугд орасидаги му-иосабатлар ^андай кечганлигиии ёзувчи ижодини урганиш тарихини таджик; этиш ор^али якцол тасаввур цилиш мумкин,- 30-йилларнинг урталарида шакллана бошлаган бу му-носабатлар ёки ^ахдоршунослик тарнхн .уэзнрга цадар кат-та тараедиёт йулини босиб утди ва узнда узбек танкидчи-лиги ривожининг деярли барча фазилатларини хамда куплаб иллатларипи мужассамлаштирувчи тадрижий жараён сифа-тнда иамоён булди. Чунончи, Абдулла К,ахдор ижодини урганиш тарнхпнинг дастлабки, яъни 30-йилларнинг урталарида н 1957 нилгача давом этган босцичида узбек адабий тан-цндчилигининг шаклланиш даврига хос асосий хусусиятлар яедол кузга ташланди. Танцидчилик бадиий адабиётни ёки унинг ало^ида намуналарини тахлил цилишдек асоснй ва-зифасини изланиш ва кузатишлар шаклида адо этган бу бос^ичда ёзувчи ижоди обзор мацола, муаммоли ма^ола, диспут в а та^риз сингарн кичнк жанрларда тад^нц этилади. Тан^идчилардан Сачдгани Валиев, ^омил Ё^убов, А. Али-му.\амедовнинг адиб х,икояларига багишланган мацолалари-да, Тухтасин Жалолов ва Рахмат Мажидийларнннг ёзувчи романлари тутрисидаги такризларида уша давр танцндчи-лнгининг муайян фазилатлари кузга ташланган ^амда^ Абдулла Ца^ор насрининг айрнм хусусиятлари тугри курса-тиб берилган эди, Хусусан, уларда тан^идчиликнинг бадиий

35

ижодни 5'зига хос ^одиса сифатида э^тиётрорлнк бнлан Таллин килиш, санъаткор мехнатини ва самараларини цэдрлаш, услубидаги нозик цирраларни илгаб етнш ^амда шулар асосида мантшупи хулосалар чи^аришга интилнш сннгари ижобий тамойиллари кузга ташланган эди. И. Бородина, Г. Гулиа, Ю. Лнбединский, Н. Погодин каби рус ёзувчи ва танцидчиларининг шу босцичда яратилган ма^о-лалари Абдулла 1\ахдор ижодининг Узбекистан таин^ариси-да танилншида муайян роль уйнади. Илк бос^нчда яратилган купчилик мацолаларда, та^ризларда ва ^ткаэилган диспутларда эса, уша йнллар тан^идчилигининг цатор нуц-сонларн уз изини цолдирди. Уидай нуцсонлар жумласига вульгар социологизм таъсирига бернлиш, догматнк фикр юритиш, ёзувчи ижоднга ва асарига муносабатда бадний адабиёт спецнфикасинн етарлича ^исобга олмаслик, адабий асарга уйлаб чи^арилган субъактнв талаблар асосида но-тугри бахо бериш адиб услубининг узига хослигини тулнц англамаслик ва асарларида тасвирланган миллий ^аётни яхши билмаслик оцнбатнда ёзувчнга уринснз айблар цуйиш, баёнчилик, манти^сизлик каби иллатлар киради. Илк бос-ь;ичда Абдулла К,а^орнннг «Сароб» ва «Цушчинор» роман-лари атрофида утказилган цизгин мунозаралар бу асарлар-нинг ^айта ишланишига >^амда дастлабки нашрдаги куп фа-зилатлардан ма.^рум булишига олиб келди. Демак, бу £рин-да тан^идчилик Абдулла ^ахдор ижодига салбий таъсир ут-казди. Адибнинг «Шохи сузана» комедияси' Давлат мукофо-тн билан та^тирланишига боглиц .^олда илк босцичда унинг ижодини анча кутарннки рухда, яъни ялтиратиб тал^ин этишдек салбий тамойил юзага келди. Мукофот воситасида ^укмрон тузум ва мафкуранинг рагбатлантириши ёки тазйи^ курсатиши натижасида майдонга келган бу тамойил танцид-чилигимизга жуда катта зарар етказди, яъни унинг таъси-рида XX аср узбек адабиётининг йирик вакилларидан Х|ам-за, Гафур Гулом, ХамиД Олимжон, Уйгун, Яшин, Зулфня сингари адиблар ижодини уринсиз равишда ялтнратилган >;олда тал^ин ^илинадиган булди. Х,укмрон тузум тазйи^н о^ибатнда ца.^оршуносликнинг илк бос^ичидаё^ танк^идчи-лик коммуиистик мафкураш!нг ^уролига айланаёгганлнг» яць^ол намоён б\/лди. Абдулла Цаадор ижодини 5^амда унинг ^рганилнш тарихини кузатишларимиздан аён булишича, вульгар социологизм, догматик фикр юритиш, конфликтсиз-лик сназария»сц, ^аётнн пардозлаб, буяб-безаб курсатиш, идеал ка^рамон образи яратишга даъват этиш сингарн иллатлар адабиёт ва танк;идчлликнинг коммунисток мафкура 36

^уролига айланиши натижасида майдонга келган. Танцидчи-лнк коммунистик мафкуранинг итоаткор ва кучли цуролига айлана бошлагаплиги сабабли ил к бос^ичда Абдулла К,а.\.\ор асарларидан айрнмларшшнг, хусусан, «Огриц тишлар» ко-медиясининг мох;иятн хаедоний очиб берилмади, яъни у эс-килик сарцитларига царши ёзилган пьеса сифатида ба.^ола-ниб, социализм иллатлариии фош эгишга ^аратилган уткир ■ ^ажвий тиги эътибо'рдан четда цолдирилди. Танцидчилик асарлар мо.\пятига кира олмагаии >^ам унинг илк босцичда изланиш ва кузатишлар, яъни шакллашш жараёнини боши-дац кечирганлигини англатади.

Тан^ндчиликда асарлар мо^иятини чу^урроц идрок этиш-га интилиш Абдулла 1^ад>;ор ижодини урганиш тарихннинг нккинчи бос^ичида (1957—1967 йиллар) сезиларли даражада кучайди. Бу интилиш, аввало, ^а^оршуносликда та^лил ку-ламининг кенгайишига кучли тургки берди. Таллин ^амрови-нинг кенгайишига мое ^олда бу даврда Абдулла Ца>дор нжоди купро^ адабий портретлар, унинг чизгилари ва тан-!\идий-биографик очерклар шаклида тадци^ этилдн. Илга-риги бос^ичдан фар^ли .^олда уларда Абдулла >;аёти-

нинг тафеилотлари, ижодий йули, турли жанрлардаги асар-ларн, истеъдодн ва услубининг баъзи узига хос ^ирралари бир ма^ола ёки китоб доирасида узаро боглицликда ^ам-раб олина бошланди. Шу тамойилнинг анча яхши натижала-ри сифатида П. Кодиров, В. Смирнова, С. Бабенишевалар томонидан яратилгаи Абдулла ^а.^орнинг дастлабки порт-ретлари ёки унинг чизгилари ^амда И. Бородина, Д. Абду-саматовлар эълон ^илган китоблар, яъни ёзувчи тугрисидаги дастлабки очерклар дунёга келди. Уларда тахлил кулами анча кенгайган булса-да, уша давр танцидчилигидаги салбий тамойиллардан купининг излари, хусусан, асарни нотугри ба* ^олаш, далилларга таянмай фикр юритиш, исботланмаган хулосалар илга:ри суриш, маълум гапларни ^айта-цайта так-рорлаш, баёнчилик, академизм, коммунистик мафкурага суз-сиз хизмат ^илиш сингари иллатлар ,\ам сезилиб турар эди.

Иккинчи боск;ичда тахлил куламянннг кенгайганлиги яна шунда куринар эдики, 60-йилларда Абдулла Т\ахдорнинг ай-рим асарлари, хусусан, «Синчалак» повести ва «Тобутдан товуш» комедияси юзасидан рус >;амда узбек тиллариДа куплаб ма^олалар эълон ^илинади. Уша йиллари «Синчалак» Ленин мукофотига тацднм этилиши билан боглиц х4ол-да унинг тал^инида .^ам «Шо^и сузана» комедияси та^лн-лнда юзага келган тамойил, яъни асарнп ута кутаринки ба->;олашга интилиш янгидан авж олади. «Тобутдан товуш» ко-

.Медияси атрофида ^изиб кетган йунозараларда эса, аксин-ча, танцидчилнкнинг аГфим ^олларда бадиий ^одиса, хусусан, сатирик пьеса мо^нятини етарлича тутри талцин эта олмас-лнк ва шунинг оцибатида асар та^дирига салбий таъсир кур-сатиш касалн якдол намоён булади.

К,ахдоршунослик тарихидаги нккинчи босцичнинг асоснй камчилиги шунда эдики, бу даврда яратилган мацола ва' портретларда теран умумлашмалар жуда кам эди. Езувчи - ижодини урганиш тарихида умумлашмалар палласи 1967 йилдан 1987 йилгача давом этади. Унда синтез, яъни умум-' лашмалар томон бурилиш содир булганлиги шунда куринар эдикн, Абдулла ^арррнинг мазкур даврда яратилган янги портретларида, хусусан, Озод Шарафиддннов ва П. Крдиров-ларнннг ма^олаларида ёзувчи ижодининг цадр-цшшати, аха-мияти, истеъдоди, ма^орати >^амда услубининг $-зига хослиги турриснда куплаб асосли хулосалар чицарилган эди. Иккин-чидан, умумлашмалар то мои бурилиш Абдулла J^a^op ижодини унинг айрим цирралари, муаммолари асоснда тад-- циц этишга интилиш тамонили царор топишида куринган эди. Шу тамойилга кура бу даврда Абдулла К>а>^ор насрида ма.\орат, услуб ва психологизм масалалари, ёзувчи ^ажвиё-тининг кудрати ва ^зига хослиги, асарларидаги бадннй тил гузаллигининг омнллари сингарн муаммолар юзасидан цим-матли китоблар майдонга келди. Улар орасида, аиницса, М. К,ушжонов, У. Норматовларшшг «Майорат сирлари», М. К,ушжоновнинг «Абдулла Цахдар ижодида сатира ва юмор», М. Султонованинг «Абдулла К^^ор услуби» каби кигоб-лари цимматли царашларга, салмоцдор хулосаларга бойли-ги билан уша давр узбек танцидчнлигининг жиддий ютуцла-рн ^аторидан урин олди. Бу кнтоблар туфайли танцидчилик Абдуллп 1\ахдорнинг «Утмишдан эртаклар», «Аяжонларим» сингари асарлари, ^ажвиёти ва эстетик карашларининг Tav лили билан бойиди. Уларда Абдулла Ца^ор жа^он х^икоя-чилигининг нодир намуналари цаторида турадиган асарлар яратгачлиги, М. Горькийнинг- «Клим Самгиннинг х;аёти», М. Шолоховнинг «Тинч Дон» ва «Сароб» романлари бош к,а^ра-монлари характер!1да муайян яцинлик мавжудлиги, «Куш-чинор чироцлари» романида конфликтснзлик «назариякш-нинг салбий таъсири цолганлиги, бадиий образ, деталь, портрет, пейзаж тасвирининг узига хослиги исботланди.

Жамиятдаги «цайта цурнш» деб аталган жараён билан бо f л и ц равишда 1987 йилдан Абдулла К,а^ор ижодини Урганиш тарихи узининг янги, яънн гуртинчи босцичига кирдн.. Мазкур босцичнинг узига хос белгиси шунда эдики, эндн

танцидчилик ёзувчи ижодини, ало^ида асарларини ва айрим муаммоларини янгича талцин ^илиш йулига кирди. Янгича Таллин тамойилининг энг жлддий самарасн сифатида тан-цидчи Озод Шарафиддиновнипг «Лбдулла Ка.^ор» номли катта тадци^оти майдонга келди. У Лбдулла Ка.\.\ор х^ётн ва ижоди .\а!\ида шу кунларгача яратилган барча тадцш^от-ларга Караганда кенгро^, тули^ро^, яхлитроь; тасаввур бе-ради. Китоб тан^ндчилигимизни Лбдулла Кахдорнинг «Са-роб», «К,ушчинор чиро^лари», «Шор сузана», «Синчалак» асарларишшг муфассал ёзилган ижодий тарихи ^амда, куп-лаб янги далиллар, кузатншлар, муло.^азалар, умумлашма-лар бнлан бойитади. Хрзпрги замон тан^идчилигининг таж-рибаси ва энг яхши анъаналари асосида ёзилган бу китоб узбек адабиётшунослигида гахлил санъати юксалаётганли-гидан, профессионал майорат ортаётгаилпгидаи, ижодий та-факкур чуцурлашаётганлигидан, бадиий асар тахлилинннг самарадор методлари куртак ёзаётганлигидан далолат бера-ди. О. Шарафиддиновнипг шу тадкркрти ва Л\. Кушжонов-нинг «Лбдулла 1\ахх1ор ма.^орати» номли китоби ^а.^оршу-носликнинг хозирга цадар утган бутун тарихи давомида цулга кнритилган энг жиддий ютуцлари ^исобланади. Бу ки-тобларнинг майдонга келиши Лбдулла Г^ахдор ижодининг узбек тан^идчилиги тара^циётига, бойишига воситали тарзда беднее даражада кучли таъсир курсатганлигидан гувохлик беради.

Уз навбатнда танцидчилик тажрибасн Лбдулла К^э^ор ижоди, асарларн юзасидан 1\атор янги хулосалар чицаришга асос булиб хизмат ь^илади. Аввало, тан^идчилик тажриба-сидан маълум булишича, узоц ва^тлар мобайнида Лбдулла 1\а>дорнинг ижодий йули нотугри даврлаштириб келинган, яъни бешта майда-майда бос^ичга (20-йиллар, 30-йиллар, уруш даври, урушдан кейинги йиллар, КПСС XX съездидан сунгги йиллар) булинишида аднб ма.\оратннинг тадрижий ривожи етарлича х,исобга олннмаган. Тан^идчилик тажрибасн курсатишича, Лбдулла Ка.\хорнинг ижодий эволюциясини учта катта бос^нчга булиб тал^ин ^илиш самарадорро^ ^и-собланади. Уларнинг биринчиси илк машцлар ва изланиш-лар даври булиб, уз ичига 1924—1934 йилларни олади ^амда ёш ёзувчининг бирмунча ка.м муваффа^нятга эрншгаалигн билан характерланади.

Таицндчилик ани^лашича, «Мастон», «Кур кузнинг очн-лнши» ^икояларидан, яъни 1934 йилдан Абдулла Ца.^ор ижодий йулининг иккинчи бос^ичи бошланади ва 1954 йил-гача давом этади. Бу давр Абдулла К^\орнинг чинакам

адабиёт дунёсига 1\адам цуйганлиги, ижодида реализм прин-ции'ларн i-^apop топганлиги ва узбек халцннинг маънавин хазинасшш бойнтувчи самаралар берганлиги билан харак-терланади. Ундай самаралар ^аторига адибнинг «Угри», «Да^шат», «Асрор бобо», «Ма^алла», «Майиз емаган хотин», «Башорат», «Кампирлар сим ^оцди», «Мннг бир жон» ди-коялари киради. Танцидчиликда бу асарлардан баъзнлари, ху-сусан, «Угри» ^икоясининг мо^иятини бошк;ача талк;ин этиш-га, ^адрини тушнришга булган урннишлар етарли асосга эга эмаслиги исботланди. Шу билан бирга Абдулла K,aWP' нинг барча ^икояларшш бир хилда ю^ори ба^олаш ^ам уринсизлиги аён булди, чунки уларнинг айримларида ишон-тириш ь^удраги заиф булса, баъзиларида тацлидчилнк асо-ратлари, бошцаларида конфликтсизлик «назария>си уз там-гаснни ^олдирган. 1

Кузатишларимиздан аён булишича, Абдулла ^ахдорнинг мана шу босцичда яратилган. «Сароб». романи сунггн йил-ларга ^адар нотутри талцин цилиб келинган. У деярли >^ар доим буржуа миллатчилигини фош этувчи асар сифатида ба->;оланган. Аслда «Сароб» - миллатиарварликни тасдицловчи роман хисобланади, чунки унда тула маънодаги миллатчи-ликдан, яъни бир- миллатни иккннчисидан устун ёки паст )^уйишдек иллатдан асар хам йу^.

Танцидчилик тажрибасини умумлаштириш унда Абдулла 1^а>дорнинг «Кишлоц хукм остида», «Кушчинор чиро^лари» счнгари асарлари >^ам нотутри талцин этилганлиги >;а^ида хулиса чицаришга асос беради. Уларда колхоз ме^наткаш -деэдонларга бахтли >^аёт келтирганлиги з^ацидагн цараш бош i-oя сифатида тасдицланган. - Бундай i^apaui эса, з^аёт ^аци^атига зид эди, чунки совет замонида деярли олтмиш йнл мобайнида колхоз тузумининг деэдонларга бахт эмас, балки, acocan, .цашшоклик, азоб-у^убат келтирганлиги энди-ликда хеч кимга сир булмай крлдн. Демак, юцоридаги повесть ва романнн хато гояни таргиб цилувчи асарлар сифатида бахолаш мантицли булади.

Кузатишларимиздан маълум булишича, Абдулла Ка^ор-нинг «Олтнн юлдуз» новестини ва «Шо^и сузана» комедия-сини илгаригидек ^аддан орти^ даражада юксак бахолаш ?;ам энднлнкда ха^щатга тула мое булмай цолди. Бунннг сабаби шундзк и, агар «Олтнн юлдуз»да далиллаш санъати жуда заиф булса, «Шо^и-сузана»да ^аётни пардозлаб тас-вирлаш иллатпнинг асоратлари долган. Шу билан бирга кейингн асарнинг муайян фазилатлари борлигини ва у Абдулла К,а>^орнинг ^ациций комедиянавислик ма^оратига эга 40

б^лган драматурглигинн ил к бор намойиш ^илган пьеса экаилигини ^ам инкор этиш мумкин эмас. Х,еч ^андай фа-зилаги булмаганда, бу асарнинг куплаб жа.уш са.\наларнга стнб борнши мушкул эди.

Кузатншларимиздаи аён булишнча, 1954 йилдли, ainirç-роги, «OFpurç тишлар» комедиясидаи Лбдулла К,а.^ор ижо-днй йулннннг учннчн, яънн етуклнк бос1\Ичн бошланади. «Orpurç тишлар» комедияси билаи фацат Лбдулла Ца.\.\ор ижодндагина эмас, балки буту и XX аср узбек адабиёти та-рихида ,\ам яиги давр бошлангаи эди, чунки унда илк бор социализмиинг иллатларини ^arçnrçufl сатира санъати воси-тасида фош этиш мумкинлиги исботлаиган эди. Шунга кура тан^идчиликда комедиянииг j^ap доим фаь;ат эскилик сар-1\итларига ^аршн царатилган асар сифатида таллии ^нлнб келиииши ^озирга ^адар пьесанинг мо.^ияти тули^ очилмай цолишига сабаб булган. Етуклнк босцичининг яиа бир наму-насн—«Тобутдан товуш» комедиясида очн^дан-очиц коммунизм душманлари х,ацида гапирилиб, социализм порах\ф-лпкдек дахшатлп иллатдаи кугула олмаганлигпга шпора кн-линаднки, ^укмрон мафкурани .\пмоя цилиш ^уролига айланиб долган тан^идчилик унда яшнринган бу маънонинг >^ам та-гнга етолмади. «Oppnrç тишлар» ва «Тобутдан товуш» коме-днялари мо.\иятини чук;уррок, идрок этишдан аён булишнча, етуклик бос^ичида Абдулла Ка^хрр узи сезган ёки сезмаган .\олда социализм иллатларига ь,арши ут очишга жасорат топа олганлиги унинг социалистик реализм ь,олипларидан секин-секин четга чик,а бошлаганлигидан гувохлик беради. Худдн шу бос^ичда яратилган «Синчалак» повестила ком-мунистик партиянинг ички х,аётидаги, ра.\барлик сиёсатидаги нллатлар туррисида руй-рост гапирилиши -\ам мазкур колип-лар дарз кета боШлаганлигининг яна бир далили .^исоблана-ди. Повестда партия ра.^барлиги масаласи ^аламга олинган-липши паГщаган булса-да, танцидчилик бунинг хукмрон метод доираларидан rçaii даражададир чекииишга уршшш эканлигини сезмаган эди. Тад^и^отлардап аён булишнча, «Синчалак» повестида Г. Николаеванинг «МТС директори ва бош агрономн хасида rçucca» асариии эслатувчи унсур-лар, «Сароб»да эса, Джек Лондоннинг «Мартин Идеи» рома-ншш, ёдга солувчи урпнлар мавжудлиги маълум маъиода Абдулла К,а^орнинг та^лид нули билаи >;ам муайян муваффа-«¡нятга эришиш мумкинлигига ншонганлигини курсатади.

Таи!\ндчилик тажрибаси гувохлик беришича, бош^а куп улуг ёзувчилар фаолиятида куринганидек, Абдулла К^аздор-нинг ижодий Нули ^ам ^ар доим бир хилда силли^ в а равон

кечмагаи, фацат юксаклик томон давом этмаган, балки паст-баландликлардан, зиддиятлардан иборат булган.

Кузатишларимиз гуво.ушк бсришича, ца^оршуносликда ёзувчи ижодининг узвий (^исми булган танцидчилик фаолия-ти, мацолалари ва эстетик царашлари ^озирга цадар бир-ёцлама, кутаринки, яъни нотурри талцин цилиб келингап. Текширишларимиздан аницланишича, Абдулла Цаедор тан-цидчиликда \ам узига хос тадрижий тарацциёт йулини босиб утган. Бу йулнинг биринчн босцичи, яъни изланишлар пал-ласн 1929 йилдан бошланнб, 50-йилларнинг охирларигача давом этади. Мазкур босцичда Абдулла К^^дор «Бадиий очерк тугрисида», «Поэзия—юксак санъатдир», «Болалар адабиёти тугрисида», «Биринчи домлам» сингари мазмундор, теран царашларга бой мацолалар билан бир цаторда тан-^•¡дчилик со.\асидагк изланишларининг айрим намуналарида саёз, чуцур уйланмаган, шуб^али, янглиш, зиддиятли, хаго фикрларни .^ам илгари сурган, Чунончи у сатира ^ацидаги нлк мацолаларида мавзунннг а^амиятинн ^аддан ортиц да-ражада юцори ба.^олаган булса, «Чеховдан урганайлнк» номли асарида ёзувчиларни хаётнинг фацат гузал томонла-рини акс эттнришга чацирадн. «Гап арзуда эмас» мацоласи-да эса, у мазкур вазнда ёзилган шеърларни мутлацо урин-сиз равишда «иалид нарсалар», «цаби^ нарсалар», «исловот адабиёти» деб эълон цилади. Биринчи босцичда бундай янглиш царашлар Абдулла К,ахдорнинг танцидий мацолаларида анчагина булиб, унинг мунаццид сифатида шаклланиши мура ккаб жараён тарзида кечганлигини англатади.

Абдулла К,аэдорнинг 1959 йилда ёзилган «Ил^ом тула ижод учун» номли мацоласи билан унинг ташугдчилик фао-лиятидаги нккинчи босцич бошланадн ва умрининг охирига-ча давом этади. Бу босцичдаги фацат битта чицншда, яънн «Шакл ва мундарижа ^ацида» номли нут^дагина бирмунча шуб^али, кескин туюладиган царашлар учрайди, чунки унда Абдулла Цалдор арузга нисбатан узинннг илгариги салбий муносабатини цайтадан ифодалаб, бу вазнни туяга ухшата-дн ва «музей экспонати» деб атайди. Фацат шу царашни истнсно к^илганда, иккинчн босцичда Абдулла К,а^ор «Тар-жимачилик ташвишлари», «Ижодий фаоллик ва жасорат ?$ацнда», «Ашула тугрисида», «Муштум» тугрисида», «>^аёт ^одисасидан бадиий туцимага», «Талант—халц мулки», «Ки-тоб шавц билан уцилиши. керак» сингари ташрдчилик дик-■матларига т^лиц мацолалар яратдики, улар узбек халк,и эстетик тафаккури хазинасииинг нодир мулки булиб цолди ва нстеъдодлар равнацига, адабиёт ривожига кучли таъсир кур-

сатди. Бу мацолаларида Абдулла Да.^ор ва ижод,

ёзувчн ме^натн ва нстеъдоди, шакл ва ыазмуи (жасад .\ам-да жон) бирлнги, улик асар ва чииакам бадний кашфиёт, ил^ом'ва майорат, кнтобнинг юксак цадр-^нммати, ^аци^ат-нннг ^удрати, узбек адабиётиннинг савияси ва истн^болн тугрнсида яхлит фалсафага асос буладиган ^арашлар хази-насини цолдирдн. Абдулла К,а>^ор узтшнг энг етук мацола-лари билан тан^идчилнгимизнииг образлнлик, публицистик жушцннлнк, илмий мукаммаллик, фаоллик, жанговарлнк, жасорат ва шижоатга интилиш, фалсафий теранлик син-гарн хусусиятлари к;арор топишига улкан ^исса ^ушдн.

Демак, Абдулла Ца^ор ^знда инсоният бадний тафак-кури донишмандлиги ^икматларини мужассамлаштирган эстетик к;арашларн ва бутун ижоди билан бевосита ^амда билвосита тарзда тан^идчилигимиз ривожига, бойишига бе-ба.\о таъсир курсатди. Уз навбатида тан^пдчилик Абдулла К,а.р^ор ижоди тугрисидаги ,\а!\И1<;атга тобора яцинлашиб борди.

Дкссертациянинг асосий мазмуии, та.^лнл тамоиилларн ак'с этган кнтоб ва ыаь;олалар:

Ало^ида нашрлар:

I. Абдулла ^a,v;op ижоди ва адабий танк,ид. Т., «Университет», 1996, 5,3 б. т.

2.. С>'з санъати жозибаси. Т., «Узбякистон», 1996, 6,9 б; т.

3. Узбек совет адабиёти тарихи курен буГшча yi^yB-мстодпк цуллапми. Т., «•У^итувчи», 1976, 10 б. т.

4. Оламни яшнатувчилар. Т., F. Гулом номндагн Адабиёт ва санъат нашриёти, 1977, 5,5 б. т.

5. Узбек адабиётидан коитрол, курс ва диплом ишлари ёзиш брича методик курсат.малар. Т., «Университет», 1978, 3 б. т.

6. ^ознр'ги совет адабиёти. Т., «Университет», 1988, 1,5 б.т.

7: Хозирги узбек адабиёти. Т., «Узбекистан», 1992, 6,6 б:т:

У

8. ^озиргн адабий жараён. Т., «Уцитувчи», 1994, 1,75 б:т. /

9. Ра^машлла Ииогомов. «Университет», Т., 1996, 1,5 б. т.

Илмий ма^олалар:

10. Сунгги нндо. «Шарк юлдузи», 1968, №12, 0,5 б. т.

II. Х"коямиз ато.мдан кучли булепн. «Шарп, юлдузи», 1971 №1, 0,5 б. т.

12. Та^лил посонгисн. «Шарп, юлдузи», 1975, №7, 0,3 б.т.

13: Тарихий образ яратиш ма^орати ва китобнйлнк. «Шарц юлдузи», 1976, №1, I б.т.

1-4. Бадний далиллаш. «Шарц юлдузн», 1976, №2, I 6.f.

15. Совет адабиётшшнг цомусн. «Шарц юлдузн», '1977, №1 0,5 б:т.

. 16. Адабиётшунослигимиз муамыолари. «Шарь; юлдузи», 1977, №8, 0,5 б.т.

17. Меридианларда су.^батлар. «Гулистон», 1977, №9, 0,3 б.т:

18 Ижод ^адри. «Шар!-; юлдузи», 1982, №6, 0,5 б.т.

19. Ценность творчества. «Звезда востока», 1982, №10, 0,5 б. т.

20. Ешлар циссачилиги ^а^нда уилар. «Шарь; юлдузи», 1983, №12, В,7 бл.

21 В поисках опоры. «Звезда востока», 1985, №7, 0,7 б.т.

22. Литературная критика и художественный процесс. «Звезда востока», ¡980, Л"«2, 0,7 б.т.

23. Таш-;идчи масъулияти. «Гулистон», 1987, №2, 0,5 б.т.

2-1. Нур-Ч" нжод маизаралари. «Шарь; юлдузи», 1989, №9. 0.7 б.т

25. Жизнь творца—жизнь творчества. «Звезда востока», 1990, Ks3, 0,5 б, т.

26. Умарали Норматов. (шу номдагн библиографняда), «Университет», Т.. 1991, 2 б. т.

27. «Тобутдан товуш» :ца1\ида уйлар. «Гулистон» 1997, №[, 0,5 б. г.

28. Тан^ндиц та1цид. «Ешлик», 1997, № 4, 0,5 б. т.

29. Мо.\иятп очилмагаи комедия «Узбек тили ва адабнёти», 1997, № С, 0,5-6. т.

30. Мпллатпарварлик фожнасн «Тнл ва адабиёт таълнмн», 1997, As5-6, 0,5 б. т.

Днссертантнинг илмий ишларига муносабат билдирилган макала ва та^ризлар:

1. Жабборов А. Уз давршшнг маццур асари. «Ешлик», 1990, №11.

2. Расулов А. Социалистик реализм уйлаб топнлганмндн? «УзАС», 1996 нил 27 сентябрь.

3. Бекмирзасв Н., Алимов С. Кунгилга ёруглик олиб кнради. «Халц сузи» 1997 йил 1 ыай. 1

РЕЗЮМЕ

диссертации Санджара Садыкова «Творчество Абдуллы Каххара и литературная критика», представленной на соискание ученой степени доктора филологических наук по специальности 10.01.02 — современная национальная литература (узбекская литература)

Развитие узбекской литературы и критики XX в. нельзя представить в полной мере без творчества писателя Абдуллы Каххара. Своим творчеством он оказал значительное воздействие на развитие литературно-критической мысли Узбекистана, что четко прослеживается в двух направлениях. Во-первых, своими эстетическими взглядами, изложенными в известных содержательных статьях, А- Каххар оказал непосредственное воздействие на обогащение узбекской литературной критики. К числу подобных относятся такие статьи Абдуллы Каххара, как «Поэзия — высокое искусство», «За творчество, полное вдохновения», «От жизненного факта к художественному вымыслу», «Талант — богатство народа», «Книга должна читаться с интересом». Этими работами автор в значительной мере обогатил имевшиеся теоретические представления о сущности художественной литературы, ее силе, о роли мастерства, таланта и да: рования, мужества и вдохновения в создании подлинных шедевров искусства слова. Наряду с этим А- Каххар неоднократно подчеркивал необходимость бережного отношения к молодым талантам, высокое назначение критики как в развитии литературы, так и в воспитании подлинно художественного вкуса читательской массы. Вместе с. тем следует признать ошибочным господствовавшую до настоящего времени тенденцию оценивать критическую деятельность Абдуллы Каххара только с позитивной стороны. В критической деятельности А. Каххара прослеживается довольно четкая творческая эволюция, ^выразившаяся в преодолении ошибочных и часто противоречивых эстетических взглядов.

Ярким подтверждением тому, в частности, может служить статья «Дело не в арузе», где Абдулла Каххар выражает свое резко отрицательное отношение к классическому размеру узбекского стихосложения — арузу, недооценивая при этом возможности данной формы в создании подлинных художественных произведений.

Во-вторых, исследование самого творческого ' . наследия писателя оказало сильное опосредованное воздействие на развитие узбекской литературной критики. В процессе изучения и толкования творчества Абдуллы Каххара литературной критикой можно выделить четыре основных периода:

1 — период исканий ¡1 наблюдений в толковании ранних рассказов, повестей, романов и комедий Абдуллы Каххара (1934—1957 гг.),. Данный этап характеризуется появлением первых рецензий, обзорных и проблемных статей об отдельных произведениях или гранях творчества Абдуллы Каххара. Среди них можно выделить статьи Сапдгани Ва-лиева («Об Абдулле Каххаре»), X. Якубова («Новеллы Абдуллы Каххара»), А- Алимухамедова («Психоанализ в рассказах Абдуллы Каххара»), С. Лиходзиевского («О рассказах Абдуллы Каххара»), Г. Гулиа («Рассказы Абдуллы Каххара»), И. Бородиной («Рассказы Абдуллы Каххара»), Т.. Джалалова («Мираж»), Рахмата Маджиди («О «Мираже»), Ю. Либединского («Пробуждение Садыкджана»), Н> Погодина («Живые образы советской комедии») и т. д. В этих статьях были показаны как отдельные достоинства, так и слабые стороны раннего творчества Каххара. В них были заметны следы таких негативных явлений литературоведения, как толкование произведений в свете господствовавшей коммунистической идеологии и по канонам социалистического реализма, без учета влияний «теории» бесконф-ликтноти на творчество писателя догматизм, вульгарно-социологический подход, поверхностная описательность и т. п.

2 — период расширенного критического анализа (1957— 1967 гг.), характеризующийся появлением первых литературных портретов и очерков творчества Абдуллы Каххара. К числу подобных работ, дающих более обстоятельное представление о творческом пути писателя, можно . отнести статьи П. Кадырова («Абдулла Каххар»), С. Бабенышевой («Рассказы Абдуллы Каххара»), В,. Смирновой («Абдулла Каххар из Ферганской долины»), и книги И. Бородиной («Абдулла Каххар»), X,. Абдусаматова («Абдулла Каххар»); и т. д. Этот период характеризуется еще и горячими дискуссиями вокруг отдельных произведений («Птичка-неве-

лнчка», «Голос из гроба») Абдуллы Каххара. Главным недостатком критических работ этого периода является недостаточность обоснованных, убедительных обобщении по творчеству пли отдельным произведениям Каххара.

3 — период поворота к достоверным научным обобщениям (1967—1987 гг). Данная тенденция отчетливо прослеживается в статьях «Грани таланта» О. Шарафиддинова, «Абдулла Каххар» Ц. Кадырова, книгах «Тайны мастер, ства» М. Кошджанова и У. Норматова, «Сатира и юмор в творчестве Абдуллы Каххара» М. Кошджанова, «Стиль Абдуллы Каххара» М. Султановой и т. д. В этих работах были отражены такие свойства творчества Каххара, как подлинный гумманизм и современность, высокое мастерство в развертывании сюжетов и композиционного построения, психологическая глубина и реалистическая достоверность, лаконизм и тщательная отшлифованность языка и стиля. Следует также отметить негативную тенденцию, характерную для данного периода, выразившуюся в чрезмерно завышенной оценке отдельных произведений («Шелковое сюзапе», «Птичка-невеличка»), которая исходила из партийно-государственных установок того времени.

4 —• период обновления толкований творчества А. Каххара — 1987 год по настоящее время. Данный этап характеризуется обновлением подходов и взглядов на творчество и отдельные произведения • писателя. Значительными резуль-' татами такого подхода н наивысшими достижениями в каххароведении стали книги «Абдулла Каххар» О. Шарафиддинова и «Мастерство Абдуллы Каххара» М. Кошджанова.

Опираясь на опыт исследования деятельности Абдуллы Каххара, можно предложить новую периодизацию творческого пути писателя:

1. Период упорных творческих исканий, не приведших к значительным результатам (1924—1934 г. г).

2. Период становления на реалистический путь отображения действительности (1934—1954 гг.), характеризующийся появлением лучших рассказов («Вор», «Знамение», «Старый Дсроркул», «История одной телеграммы»), романов («Мираж») п комедий («Шелковое сюзане») Абдуллы Каххара. • -

3. Период зрелости (1954—1968 гг.), характеризующийся возникновением лучших комедии («Больные зубы», «Голос из гроба») и повестей («Птичка-невеличка», «Сказки о былом>) Абдуллы Каххара.

Исходя из опыта изучения творчества Каххара можно вывести следующие основные выводы-обобщения как относительно художественной эволюции писателя, так и отдельных его произведений. В частности, логически вытекает вывод, что творческий путь Абдуллы Каххара не был гладким и проторенным, а характеризовался взлетами и падениями, настоящими художественными достижениями и просчетами. Так, в качестве яркого примера неравномерности творческого пути писателя может служить роман «Огни Кошчипа-ра», запечатлевший в себе негативные последствия «теории» бесконфликтности. Анализ изучения творчества А. Каххара показывает, что литературная критика только теперь начала осозновать, что идейный пафос романа «Мираж» заключается в утверждении национального достоинства узбекского народа.

Из опыта изучения творчества Абдуллы Каххара становится ясным, что критика до настоящего времени не осознала обличения пороков социализма в его комедиях «Больные зубы» и «Голос из' гроба», свидетельствовавшего о стремлении драматурга к выходу за тесные рамки социалистического реализма, главной задачей которого считалось воспевание социалистического строя.

Из опыта интерпретации творчества Абдуллы Каххара выясняется, что в анализе и оценке его произведений («Шелковое сюзане», «Птичка-невеличка») и литературно-критических статен до сих пор замечается стремление к завышенному, одностороннему толкованию.,.

Таким образом, на современном этапе литературная критика вплотную приблизилась к истине о творчестве Абдуллы Каххара.

A SUMMARY OF THE THESIS BY SANJAR SADIKOV "WORKS OF ABDULLA QAHHAR AND LITERARY CRITICISM".

SUBMITTED FOR A DOCTOR'S DEGREE IN PHILOLOGICAL SCIENCES, SPECIALITY 10.01.02 MODERN NATIONAL LITERATURE (UZBEK LITERATURE).

The development of Uzbek literature and the criticism of the XX century can't be presented fully without the creative works of Abdulla Qahhar.

Through his creative works he influenced the development of literary-critical thought in Uzbekistan, which can be clearly seen in two ways.

First. Through his aesthetic views, which were shown iri profound articles, Abdulla Qahhar influenced the enrichment of Uzbek literary criticism. For example we can refer to such articles by Abdulla Qahhar as: "Poetry is a high art", "For fully inspired creation", "Talent is the wealth of the people", "A book must be read with interest". The author enriched the theoretical presentation about the essence of fiction and poetry, namely its strength and the role of skill, talent, ability, courage, and inspiration in the creation of the masterpiece of the art of word. At the same time, Abdulla Qahhar stressed the necessity of a factful attitude to the young talents, the high function of criticism in the development of literature, and-in the awakening of a real artistic taste of the readers.

With that we should admit as mistaken the prevailing tendency of valueing his activities only from the positive side. In the critical activity of Abdulla Qahhar we can see the distinct creative evolution, which is expressed in the overcoming of mistaken and often contradicting aesthetic views. It was confirmed in the article "Matter is not in arooz", where he expressed his negative attitude to the classic size of uzbek poetry-arooz, not valueing the possibilities o£ a given form In the creation of true fiction,

Secondly. The Investigation of the creative heritage of the writer greatly influenced the development of Uzbek literary criticism. In the process of studying and interpreting the creative works of Abdulla Qahhar through literary criticism, we can identify four main periods.

1 — The period of search and observation of the interpretation of early stories, tales, novels, and comedies by Abdulla Qahhar (1934—1957). This period is characterized by the appearance of first opinions, summarizing and problematic articles about some his works or about some aspects of his crcativeness.

Amongst others we can refer to these articles by Said-ghani Valicv "About Abdulla Qahhar", H. Yagoobov "Novels of Abdulla Qahhar", A. Alimuhamedov "Psychoanalisis of the stories of Abdulla Qahhar", C. Likhodzievskiy "About stories of Abdulla Qahhar", G- Gulia "Stories of Abdulla Qahhar", E. Borolina "Stories of Abdulla Qahhar", T. Jalalov "Mirage", Rahmat Majiddy "About Mirage", 0. Libcdinsky "Awakening of Sidiqjan", N. Pogodin "Alive appearances of Soviet Comedy" and others. Separate dignities and the weak sides of the early creation of Abdulla Qahhar were shown in these articles. We can see in them the negative traces of literary studies, such as the interpretation of literary work in the light of the dominating communist ideology and under the canons of socialist realism, without any consideration for the influence of nonconflicting theory in the creative work of the writer, dogmatism, vulgar-social approach, superficial description, etc.

2.—This period of wide critical analysis (1957—1967) was characterised by the appearance of the first literary portraits and essays in the creative work of Abdulla Qahhar. Here we can list the works of the following writers which gives more detailed representation of the creative path' of the writer: P. Qadirov "Abdulla Qahhar", S. Babenisheva "Stories of Ab dulla Qahhar", V.. Smirnova "Abdulla Qahhar from Farghana valley", books by E. Borolina "Abdulla Qahhar", H. Abdusa-matov "Abdulla Qahhar", etc. This period is also characterised by fiery discussions around separate works by Abdulla Qahhar like "Tomtit" (Sinchalak), "Voice from the coffin". The main reason for a shortage of critical works for that period is the lack of well-founded and convincing, generalizations ~ on the creative work or on separate works by Abdulla Qahhar-

3 —During this period there was a shift to' real scientific generalization (1967—1987). The tendency is clearly shown in 50

the articles "Edges of talent" by O. Sharafuddinov, "Abdulla Qahhar" by P. Qadirov, "Secrets of skill" by M. Qoshjanov, "Style of Abdulla Qahhar" by M. Sultanova, etc.

These works reflected such affinities of his creative work as true humanism and modernity, an excellent mastery of opening plots and compositional building, psychological dignity and realistic authenticity, laconism and a thorough polishing of the language and style. We should also point out the negative tendency, which characterises that period, where the separate literary works were overvalued, like "Silk suzana" (Shohi sozana) and "Tomtit", which came out of party-governmental instructions during that period.

4 — The period of renovation of the interpretation of the creative work of Abdulla Qahhar from 1987 till the present time. -This period is characterized by a renovation of the approach and views to the creative work and the separate literary works of the writer. Considerable results by this approach were achieved for Qahhar history and criticism, resulting in the books. "Abdulla Qahhar" by O. Sharafuddinov and "Mastery of Abdulla Qahhar" by M. Qoshjanov. Relying on the study of the activity of Abdulla Qahhar, we can offer a new division into periods of creative path by the writer.

1. The period of persistent creative search, which did not

lead to considerable results (1924—1934).

2. The period of establishing a realistic path, showing reality (1934—1954), which was characterized by the appearance of the best stories: "Thief", "Sign", "Old Asrorkul", "The history of one cable", Novels ("Mirage") and the comedy "Silk suzana".

3. The period of maturity, which was characterized by the appearance of his best comedies "Sick teeth", "Voice from the coffin", the tales "Tomtit" and "Tales about the past". Resulting from the experience of the creative work by Abdulla Qahhar, we can conclude, that the following main-generalization is comparatively related to the artistic evolution of the writer and his separate works. In particular, the logical conclusion comes out, that the creative path of Abdulla Qahhar was not easy and it is characterized by disasters and failures with real artistic achivements and blunders. A vivid example of the unsteady creative path of the writer is the novel "Lights of Qoshchinar", which highlighted the negative consequences of the theory of a life without conflict. The analysis, done by studying the creative work of Abdulla Qahhar showes, that

51

literary criticism became aware, that the ideal fervour of the novel "Mirage" is the confirmation of the national dignity of the Uzbek people.

From the experience of studying the creative works of Ab-dulla Qahhar, it becomes clear, that the criticism of today could not realise so far an exposure of the faults of socialism in his comedies such as "Sich teeth" and "Voice from the coffin", which revealed the aspirations of the writer in the frames of socialist realism, the main task of which was the praising of socialist system.

Resulting from the interpretation of the creative works of Abduila Qahhar, it transpires, that in the analysis and valuc-ing of his literary works "Silk suzana", "Tomtit" and literary critical articles, we can trace the attempt of an overstated and one-sided interpretation.

In this way, present literary criticism has come closer to the truth about the creative work of Abduila Qahhar.