автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.06
диссертация на тему:
Язык прозы Абиша Мекильбаева

  • Год: 1995
  • Автор научной работы: Губайдуллин, Сандыбек
  • Ученая cтепень: кандидата филологических наук
  • Место защиты диссертации: Алматы
  • Код cпециальности ВАК: 10.02.06
Автореферат по филологии на тему 'Язык прозы Абиша Мекильбаева'

Полный текст автореферата диссертации по теме "Язык прозы Абиша Мекильбаева"

РГБ ОД

1 о АПР 1995

ЭЛ-ФАРАБИ АТЫНДАРЫ КАЗАК МЕМЛЕКЕТТ1К ¥ЛТТЫК УНИВЕРСИТЕТ!

Колжазба кдаында

РУБАЙДУЛЛИН Сэнд1бек

9Б1Ш КЕК1ЛБАЕВ

ПРОЗАСЫНЫЦ Т1Л1

Ж о-Х.Ой

10.02.02. — каз1рг! к,азак, Т1Л1

филология рылымыныц кандидаты шлыми дэрежесш алу ушш дайындалган диссертациянньщ АВТОРЕФЕРАТЫ

Алматы, 1995

Жумыс Эл-Фараби атындагы Казак. мемлекеттш улттык, ушшер-ситетшщ казак. филологпясы кафедраеьшда орьшдалды.

Рылыми жетекап — филология иллымыныц докторы,

профессор М. С. СЕРГАЛИЕВ.

Ресми оппопенттер — филология гылымьшыц докторы,

Ш. Уэлиханов атындагы сыйлыцтыц лауреаты Е. Н. ЖАНПЕШСОВ,

— филология гылымьшыц кандидаты, доцент Б. ШАЛАБАЕВ.

Жетеыш уйьш — К,азак, мемлекетк элем тшдер!

университет! (казак, жэне шыгыс Т1лдер1 кафедрасы)

Диссертация 1995 жылы _сагат

Эл-Фараби атындагы 1\азак, мемлекеттж улттык университетшщ филология галы.мыпыц докторы гылыми дэрежесш беру женшдег I

_ мамапдандырылган кецесниц можшсшде

коргалады. (480121, Алматы каласы, Эл-Фараби дацгылы, 71).

Дпссертациямеп Эл-Фараби атындагы Казак мсмлекеттж улттык университетами ютапханасында таиысуга болады.

Автореферат 1995 жылы « » _таратылды,-

Мамандандырыдран кецестщ ¿7/ '¿г**

галым хатшысы ¿7 Р. С. ЗУЕВА

- а -

Жуы^стмн жалпы сипаттакасы Ьуч^стиК ш.дмздчЛЬ|Гы. Ойды каркем оейнелеудегх тхл.цхк цуралдерд*ц Ныр-сь.рык ашу Сагитында филология гылаьында едеу!р чогнцт'* 1с 1'г«н-дарылгаш ай.^ын.Ьул саладагы ор_»и галымдары А.Н.веиеловский, В.В. Викоградов,Г.О.Винокур,А.И.Еф1Мов,А.А.Потебня,М.Я.По/яков,Л..И.Ти-нофеев.В.а.х'ч/^шеоспк].: ,Й .А.'Гынянон Д1.Я.Лрапче<ьи, И. М. Шанский, Л.В.Шзрба к-эне тагы басцалар ен.бекгаргнхн танчыдак жэне эдестемв-лхк улкен ролх бар. Халы к; таныган квЕЫВДл чаламгерлер мен олардин шо^тыгы бкхк туынделарын тхлдхк тургыдан талдаудыц наган; лингвистика синда да жацсы дэстур калиптасцан.Б ул ретте улы Абай мен Ы.Ал-мнсарикнхц.С.Торайгаровтац.М.Эуеэавтын.БЛ'айдмюан^.Свйфулли!«!^, 1./Иансугх ровтиц ,Ж&мбылдац ,Г.Мус.х реповтх ц ,С. Муцановтьщ .Му стафиши ц шнгармзишлыгына толынтай немесе кейбхр ччрларынак келхп.тхл бхлгмх тургысынан бага берхлген дисеертациядар мен монографиялардац,шдала-лардач бхрнрдару екендхрхн айтуга болада.

Дегзнмен жогарыда ат&лган зерттеу яушстары жазылг&нына кемгндо ют-рек псырдай уа^ыт етхенхн.ал эдвби тхлдхц.онын функционалдац бхр саласы-коркеи эдебиет стилхнхц удайы даму.жемлу устхндв болатш-дорыи жднз опда ^¿рнеше буын екхлдерхнхд жалгаса жаткан улесх бар-лыгын ескеру цадвт .Осы орайда чазхрг1 здзбиетхш.здегх негхзгх жуктх кетерхсхп кеде знатная орта буын цаламгерлер шгармашалыгы эдеби тургыдан ацгзме агцаукна хлхнхп жургенхмен.тхлдхк тургыдан терец тал-дауга ?усе чойгаи жок;.Зерттеу нысаньша алынып отырг&н Эбхш Кчк1л-баев-осы буыннни корнектх екхддерхнхц бхрх,оя-Ка.з9дс-.'аннуц халыц каэуиысы.Казахстан Республикам Абай атындагы мвмдчкетт^к сыйлыгы-ныд лауреаты,прозаик,сынш,публицист,аудерюш.Оныд бхркдтар туьда-дьиарн кчптеген ¡цет ел тхлдорхне аударшмп,ужыид^к жинактарга ен-гад.Эсхрвсв казушныч '¿л чуралдарыныд байлигы 1жн лу ^олмнуя*™

- 4 -

швбврлхг! галымдар мои сыниь'лардац.калыц оцырганны« жогари бага-сына ио бодып келсе де.арнайы эврттеу писаны осла койган жоц. Бул - эерттеудхн ьацыздалыгнныч tiiDÎHrai жагы.

'Эдебиетхшэ дакуыныц сонгы ширек гасырында халкыкыздац вткен тарихын коркам баьндау Сарынша кок канат жайып,"те.рихк так^рыптагы шыгашалар" деп аталатын шагын кхтнпхана ¡касачтауга бела гиндой дврежегв жетгх.Бул ы и. гай да I.Гхенбврлинкх и, tarvy-viHvù н, Э .Зях мш-нэвтан.С.Сштаевтыц.Ц.Салгартм^ц.Т.луртбаевты« жене баска да бхр-катар цаламгерлердхц есхмдерхн атауга болады.'Гглдхк таддау мен твл-г&к-тацырыпца до тхкелей теуелдх.Осы орайда. тарихи тан^р^птагы шы-гармалардац еэхндхк тхлдхк тацбнлзры да Оар.ырац илар ^э^рге декелей де,саластыриалм. да уалдауга т"У(.е цойган жоц.ьул енсо^те тунгыа рет Э.Ксш лоаевт*Ц тарихи та^ырыптагы оыгаршлары пл! оасца да. к.азак, жаэушыларыныи осы оагкттагы туындаларимен.М.Эуезовтхн "Абай ¡полы" ролан-зпоиеясакен.хадан жене авторлы.ч эдебиеттщ сол деу:рдбп пусцаларьлйн садыстырыла царасгарылип.ортш; тта1ндер жасйлган.Иуны зврттоу лсум*сы шдыэдилыгмнац екхпшх жагы деп есеп-теуге Солада.

Академик й.й.Ьиноградовтый ;"Кенхц какхл сенхмхм Оойынша, каркек едеоисттхн тхлхн nevaсе дурысы-стилхн зврттейтхн тхл охлх-ш иен адебиет тануга жак^н турган,б1рац та сл екеухнвп де ез ал-дьша айры^ща бхр саласы сслуга тихС-деген гшарг ,сондая-ак бхр-цатар казац гальшдерынын бул реттегх тузмрымдары айпын оолганлмен, кэркем шигарка тхлхн эзрттеуде тхл бхлхкх мэн едебиеттану таемх гйлесхидх уитастырчла оврывйдх .Ьул зерттеу жукысина тарих.тхл бхлхмх жэне едебиеттану сиякты туыст&с уш гылым саласы хазу вы гаи-rtpiampa тхлхн тануге бхрдей цатыстырылмп.толкш; и;анда филология-

1.Виногрьдоа 8.В. 0 языке художественной лкторатуры19 59, с. о

л;ди, т&лдау vAcLRvsn жумис шцыздалыгыни« Yiuinai ннры дап есептегеи жен.

Кушстнн юцап'ч ыен мхндяттерх.Зерттеудхц негхari mrçcaru -О.Кэкхлбаеедач прозалыч пыгарьвларынын бейнелхк цурыл,repulí липг -вистикалыц-стилистикалык тургыдан талдап.онын Т1лд1к «рекшзлхк-т epi.it н,азхргх едеби ri л нор>.алары тургасышш таныту. Goran байланысты впадай шндеттерд: шешу к&жеттхлхгч туада:

-яазуыыньщ жалпы халыцтак т i л дои сэьдэрдд сурыптап колдэну тасхлхн аныцтау;

-хлэущлшц лаяли хальщтич тхлдхк цур&лдарда цалай медгергвн™ дхгхи amy;

-вдзби тхл улгхсхн ба^итуга тыцнан послам с&з удг!лерхи an—

¡VJHA'iy ;

-кзркен баяндлуга грамшилды^ тулга мен кр.тегориялардо тасаируддгы азхндхн цолтацбасын кврсоту;

-сэз айиыктарын /троп .фигура/ до л да ну ауцыш моя сонылышн, vfueciv-fli лзгхн аництау;

--¡фза* вдеби TÓxneH,93re к&ла«герлермен тхлдхк б&Ялаше шецберхн а;яу.

¿SEKÍ^iíiíL-iíüKi-íSSSiHEÜ» Ьурьш арнайы зерттзу иысаш бсшаган Э.Кекхлбаевтиц прозалги; кыгарш.парыныц тхлх тхлдхк-стилисти№.,"лц канэ уэдчОн-стидистик&ллц талдаулардач басил бхрхктхре оты-рет.алгая! рет кен кзнгндвг! филологи.адыц талдауг». салынадч,

Совд-si шкррк гашрда raisin вдебиетхнде кец н&иа-.' raí! ген тар»-m та^ириттгагы шыгаргкдар тхлх тунгии рет топтаотирыда,салчстырида jfftpscnrîTrâin,ортак, туйхпд^Р гаеалада.

8.Квк1лба*»в щ>озаяыц лнгадмгл&ри we» басца да ггзуилглр}рц тармхи рыптлгы туыидал*рин#1 кездчоотхн,-~>д'?'»!! -ri.' ¡пгтяарина

-tiene доймаган 200-ге жуыд зоздхц э тимоле г ияеьша галдау Сор1лед1.

Зерч^еудгн мат0риалдары мен доры;ындалары ж&зудытщ /адынкьц/ fi.n аеберлiriH зерттеуаг-лерге.филологиялыд талдау :sacay шрын хздеуштлорго кемекшх дурал бола алада.йогарц оду орыидары филология факуль те T?epi кде журотш "Ивркеи текст: хтгв'лс'г,и<лшщ талдау"курсына досьадяа здеСиет pe-vi нде усадуга Солади.КепСгр грашатикалыд тулгаларда сгильдгк гайда дол дану кенхкдв досьшша малхштеер С*»ред1.Сонда.й-ад галлы ■ хгиыцтых, долдаыыста я од бхрдатар сезрррдщ шгу TspxxHi шн мэ-HÍK угинуга кемвктвседх.ТУц фраьеологизмдер мен афориачдердх., 13-дауамарге, батас говорык карттеуахлерге досымт ыатериалдор таоу-га бошдл.

Душстц зерттелу opio тер! мен материал даты.

думает салыс1ырчада,диахронда-йИ1кронда,сеиан'4Ш«альц мне э*»що-логиялыд талдау,Сгрнеае рва ста'гхстикалыд,кепaíhsh, оаяндой талдау afliai колданылда.Э.КекглСайваыц оз шьи'армаларьман, оасда да. тарихи тадырыптагы иыгармалардш.ХУХЛ гаеырды'ы едеояот нуедаяа-рынан 6,5 мыц карточка жасалда.

Яушстыц мадулдануы/адшбация/. Диссертация Х.Доег.гухамедсв авдн-ддты Ашрау университет: дазхргч да гад тхлх кафадрасы ман ctó-fiapa-би атьшдны ^.гад мемлэкотк улт1ид университет: да зад фялоло-гиясы ка Je драпы макШс герхнда таядылашп, доргауга уешылда. Kefltíip тарауларц А'лрау униаерсиг-ет! сдепулклары мен профессор-дархныц гылыми коиференцкясыяда / 1591,1932,1993 л./ оалндалда. Щшс тадырыбына сай реслублдаалыд гальсии-басаасезде 3 издала жарыд кердх.

Жумыстин .т/№Дыш. аумыс ихр1спеден, уш тараудан, цорнинда ион эдебивттер Т1э1мхнан турада.

Яумыста^i sei'iprj. мазмуны.

KipicneßQ а^вдошн мш^здалш"ы,гылыми ка^алнгы, теириялш; жанв ; .драктихальд дан i ашлып, збрттеудхц мак, с а та меи м;идетто{л аЯ.ч;ш-далган.

I_та cay. "Э.Кекхдбаээ прозасышц лексидасы" деп атадада.

Аздамекет K4a3Ípri квгеедвгх жазуш шгармаларышц лексика сына rçaji-дай ай^ндама гуртысынан келу мэсвлесх коагалада.Тхлгмхздщ лвк-сикалын, к,а бати ?;алыц болгашмен, ошц тврз^хнв бойдап.корегш ала . бхяу-кез кслгон кдламгерден табыла бермейтхн касиет. Э.Кекхлбааа-ты взгз жазушылардан ерекшвлакдхрвтш белгшщ бхрх-цазаи; тШ Сайлыгын молынак иго jy шен б i pre, сны батыл аэнэ orçitra epicxim cañ уйлгсхмд: цолдана oíjigtíhí. 1.2азуш тарихи тацырылча к;ала;.! тер-¿егендв кдэхргх цолданыстан пыгш калганfixТОрлзмдзр/ намосе rçaaip басгдаа аталып яурген ceздердх /архаиэмдер/ авторльщ баяндауда. да, кейгакер сэзхндз дв epKin.Ôiparç сол yaiçn' оресхнда цолданада.Олар-дан датдрьша тартан тадырада баЯланысты кепшлхк о^нрмакга тали с

тагы баск,a сэздермен rçarap, жаледцат, вере, жаты, яез масацты сур жвбе, дауыраш,аспаЬши ццлып оплаты бвйтанастау еэздердх цссуга болада.йааушы шга^ала^ында

бул тхлдхк г,абаг бхриама цадыц болгандацтан, зортхеудв ол "ikyrep™ сцлхк- эскора кэидегх с э з до р", "Кдзак,тин, адст-гуркз, салт-дает/рхие /этисграфяяшк/ Сайланысты создэр", "ёлзумвттхк rçoran вм i pi на, ал Cacrçapy iciHO ба&шысга со о дер", "Д:нго жоре д!ии сеахмдврго rçasuc-ты зз;;'/ р", "&П5íр кэнэ тулгада цолдашлган саз дер" дел жоко sai^u-{иитларга Со л in алытп.эр евздх!! маг 1жа сына, яыгу тор. »sii:w колу яасалд/., Сглыстар/лар- tajucu т;лшхгдщ лассшл денсикасыла хатка-

эшш жургея бул ^еатшц таржи таг^ырттагы шгармаларда мол коэ-дэсвгхнхн керссттх.Олар acipsce ¿¡иЗубзовпц "Абай жолы"роман-0по-пеясьшде.,1.Ксенберлидащ "Ивзпендмор", "Алтын ордо," ?рилогияла]ни~ да,&,Магауишиц "Альсальцял" дияогиясшда «и: ушрасада.Булардац Най-цайсысыяда да кенергон с©здерд1Н сэтш>дхк жугхнои гор i тадам-да каты Сасым.

2,Карсеа тушдода диалектизмдерд: цолданбауга болатыкы.ал ма^сатты паЯдалацуга кхнэ ap'iy ara-питы цаэхр дду иудармас аадаг-ца айнальш квлвдх. ЛЗувзоогщ,академик Э.фйдаров'хыц.профессор-лар С.Ачанжоловткч, *И.Сарыбаез пен О.НаадсСаковтыц жэно Сасад да галымдордац nXKÍpnapi 6ip & piara саяда.Э.Кекхлбава прозалыц иыгар-маларында бО-т&и астам яергыíktí ?:лд1К врвкоалхктвр"квзд0схп, олар тхлдгк цабаттарда/фонетаха,лексика, грамматика/ тугел .^.цтида, дегенмен олардан басим хепшлхгш шксихатц е^екшлхктер / За / алады. Олар-вег ¿ з i ней Ацгыстау говорхна хен ерекаелхктвр.&гйгш бул дяалоктизмдерд: кэохке еаздгц колориа-ÍH са^гау у^хн.ал CipiHXH /шсалы;декмент,-гуран,шанаш.метей,ке^т,ушалау, алада т.б./ эдеби тхлда ушмда баламасы боядагаа соц аайдалана^ыш Сай^алхд^. Автордан 6ip¡íarap диалектнзыдердх цолдацута »их нугхнух/ад^еука.' аныласыган.ыагиндай, салкам. 1.6,/ сеыантакалык ди£ференцация начатый коздеудек туган дел есептеуге Солада.бО-тан астам диалектизм-нщ ошн кейиткер ауэша.цалгаадарын.нвгхзхнен ортак, тел созге салун лазушшц дмолактиачдердг ¡^олдау принцип тер i нен коп ауыт^и . цоймаганын ко pe о ге д:. Дегенмен,автордан эдейи тхлда орньшда Сала-аасы бар сездэрдщ дуз . кул та. ьштычинт, дэнденаЯ, дал т.б.содты доалектикалыц ваьиангтарьш аато¡ящ ремаркалардд стильдхк zm арт-пастан «¡олдануык унекц кабылдауга больайда.

3.Таг^рьп ауцыыы цаламгердх 6ip тхлдхн; кауизында ^а-гуща серией,С'асца тхлдхк факзыларга .¡yrinyre мэмбур егедЫ$з.зак г.агузылаш

•увдн мундай косым1« курал,нег1з1нен,орыс т^лх аркклы ентен создер иен и нте рте руин дер болып келвд! .Э.Квк^лбаеа шгармаларинда о сьш-дай се э дер катары 400-ден сил астаы^булардьщ басым квпш^лдгх-дазад тхлхндо балажсы олх ктнге табыла коЯкиган интертиркмнд^рЛ^ул свз-дерд1н/дасалы:аэ10моСидь .даректйр^остзхаий .Еадсхуц ,2"'У.Р2еВ т .6./ шыгарма мэтЬккде стильдхк жук атдарип турганы байкалмайдо.олардин функционалды« дызметхнхд ез1-ата.улик.Ал цаэадтардач цолданышндагы орыс создер;н!ц аркайснсина белг!Л1 б!р стильдтк ренк нртиан.Шса-лы Ыуац Ш2Ц-Иа&а0ана,1о2г!5-1о ££ХЬ,йщ-1ИШВ-Д!11Ш2 Щ22»¿^^Ййй-эксз^да^й.кйтосяй-к^и^сая.тагы басца. с.вздерд1ц ожидай колданмсы оцига баяндау шыншылдагын арттыруга кызмвт втсэ, "Автомобиль" ловесдидег! :"Ауэын^ а^куйпы^ папирос,^олында келд^й тает ,амандау~саулыц сурагаи адата ернхтч у.зымен гая а жауап берер §Д1-

- ...Поиимавиь...

- ...Тойыс ...

- ,..Слушай...

¿лда-ж&лда сазана тусхнбеген гаг^ла бхрлу кеэ боп жатса:

-Ту,торгулорша кегер еда,"-дегвн жолдардан/Тачдама.лы,<: том, 7-бет/ квйхпкчрдгн бчйнвс! таиылыл,жец1л юмор ерШп тур.Автордан диалогтарда ори. с сеадэр1н даэацтар аузина салуы удиЗы осындай стиль-д!к манге ие.

А.Тгл!шаде эдеби тхл норшсьгиа ене цойшганмон.ауыэвк! сой -леу с-ишнде актив кызыет атк;ар&.тик1змоционалдчц - экспрессивт! рэц-к! жогара сэздер тобы рар. "Н^рапайкм сеэдер" атвлыя журген бул Лсг-сикелыд цасАг'ияоглостчк сипаты болтгй«д*цтаи да корней ад«бивт. стил1нд» цолд'нысцр, ие болы л кадвдх .Уйлчсхмда тЯдалечгалдч олардеп контекст кэлвмхндег! керкекдмспен Уйлеспей,лнн тVрпаЯы.А.нд^р*п,

IЛ.«аипеРдсоь.Е.ТоханэьЛ.Кан&сСод а.

нуцсан келт1р!п тураимны ба&уишайда.Фзац адеСио'Пида кээхндэ муна Б.ь41йлнн утымда яэно ешмд1 пайдалааган сюлоа.казхр Э.лшйд-баев олардо мол яэне ма^сагхы цолдануимен ерехаэденадх.вадуш оларда авторлщ ремаркаларда .та,'»л создердо де> колдана бередх, б i рак, одан шыгармашц эстетикашк эсерхнщ кемхп.карадурсхнддасо урьшгана Сайцалмайда.Кархсгишо.сездардхн экоциялы^ Сояуы кчослаиып, свДяомнхн зкспрвесиясы арта туседг.кейшкер бейкесх де eiaCjp аэ-торлац tycíhíxt0mocx3 а&чрндалш цаяада.г&салы "Есболайизкгхм8с1Н-дагх ааушац.сауатсыо rçapx Йсболайдац бейиесх негхзшен оныц саз цолдашсы осебшен сомдалш шедан.З.КекхлСаеа шгармаларщда ца-ралайым создердхц цальщ цабачы Сар. идеалу,у,T^qja.ii&ajâç, tiâSïâiZ. SOâl2âS»Sâ3 ^рбай,шимангес, шу йт<еб ас,швмелебас.пэаху,мэтхби, таде^еид, суылдац,кэткеныек, щуку т.б, Одардан араеьшда эвфемизм да, дигфомизм де кеадаседх.бхра« ^ай-г^айсы да стиладк жук аткдра вдл-дашлада.Автор,ac.ipece, "бай" зат «címíh делаксикадаидарьп,адра-пайым cea туыкдагуга жиг жугхквдг, муныц взх фзацсганныц Сатис ©((хрхнда хецчйолдаиьшзш» тхлдхк зушлыс ■¿а.Шсали ;боэшбай/сыдды!/ СылжлбаЯ/бос саз/. я длба^ баз/тагамса-х/, а цыган бай/ де рек х/. шлтен-баз/еptaiti рок/.далакбай/бос эрекет/. тудац^бай/енхмс^з хсЛелпек-бай/тхд алтын/т.б. Э.Кекхлбаев тарихи тацыршща :хазган шгарыата-ршда тецеулерд: сол ке-зецнхц создхк колдянысьиа о рай ауызелх с&Я-леу tíjúhíh лексикасше.н алады.&юаяы.ол тенеулев:оедеу ка зынныи беТ1Нг,ейткар1 кзмгпрдгг- бексесхндвй.кскедеа.стйанхц канхндей.кы-аия кттай, сасык кекекчеа т.б. болып келадх.Автор viaiK саздх.ч сыртк,ы сулулыгынан. repi ошц замашек ундве/1,змоциялыл ьонуы. Cae-1ы роль атцарады.

О.Дайын,Сут1н т1лдхк материал рвтхедв де.образдалыпшен да турб^ты сэз TipKecTepi ^олданыс^а тусуге бейхм.алайда Сул ретте до к^ламгердщ талгаш мен тхлдк j;opi аецушх роль аг^арада.

-л-

ö.Ke«¿лСаоз прозалш^ иыгaр/алариида. фразеологисмдердг дайьш kyîî-падэ да,авго{УКЦ ездеумек да мол жена уйлеслмдх пайдалаиа Сглидь Тек "Уркер"ромакьмыц шартш турда алииган алгал.^и 25 бетхндо автор чура^ты т1ркостврд1Н дайын куйшдч öG-ih, озшдгк ецдвумен ¿2-сш и;олда!1гая.Буя колданыстарда. фразеодсгизедар зат пен jtyfeijac-тщ ааауы ретгнде дз, ic-ероквткв 0вЯнел1,мзнерл£ рецк úejy мацса-тшда да «ызмет ar^apraa. Автордак паПдаланган ¿разоологизмдоршхц Сзйнзлгк курилыкы да ер гурлх.олард^ч ара скида турацти зп.чяэт та /баг çovra,щгис одак.еыбын жан т. б./, гураны гицеулзр даДарадай

*айна.У -.б./ поэтика лы^ параллелизм дъ/щяага gai; сгйгенш де^дг.,шзага тигепгн яейдг/т. б, козде-садг. Э.Кекхлбаав акта риала рышц кэоиш iuiíi пеихологиялыч ихрги-дорге.философияльи^ гуйгндоргэ яурхлуы афоризмдвр {«тгнд« 1-;аСыл-дчуга Соглтын сентецияларга. /енегв саа/экелвдх.Осн орайда U.Оуо-cobtí'í "АСай яолы" ромак-эпопенсындагы аткгр ой туйгндар: тарихи таэдршта к, злам тербеген езгв ^алаигерлерго дз энегэ болтана сай-¡!;алада.Торц до içjcrça ой тужирлдары Г.ксеноорлшшiц,i*.Магауiihhíhi С.Сматааптиц тариха шгар«аларл<да да аз кездзспвйдь

J&ijjSi та pay да Э.Кекглбавз прозалыц шгар<аларынд&гы грамма-тикальп; т,'лгалар май категориялар f.aaipri эдзби 'riл норчаси тур-гисикзн coruc íup-uím, "а рехша;ик " принцип: бойыкша ¡^арасшрхдаде. Акад»ыак 5. i ¡лС до л о в тш ( / ■ п ро $ з с со рла р Р. Си з ва . Се рг'ал лэ э т i н^1 йэно тага Сас.'^ч галдадардоц жазуш тШшц грамманаали^ щ-рцдисьи зарттеугэ аркиган níKipispí оасшлдвда алишда.Автордац сэз Сои саз тхркестерхнэ.солар арг^шы г/тастай сайдекдорге

Í.ÍV¡.бдолов„.(\2 тсвд^ тацдададм дага^малар.аииги-ц. ¿ íO;,i A.

225 caí

2.Сиэддогл.Р.АСаЯ шгадоаодшич тШ A.Í-júS, ¿jéi Cor.

3.Cepraли»в.Ц.Сэз сарасы . КБ 9 » £3't Car

тгыналыд í«4k Серу тане ОхрхздШктен базу yoiíh да зад v i л i грам-матикалыд формаларын сарда пайдшкщуга ум'Шлатыны байдалада.

Z. Э.Кен i л баев сеЯлемге шададд жене модальдхк катина устеу rain кейСхр форлаларда.оныд хшхнде дазхргх снрек долданылаадн, коне формант-тарда актив пайдаланады.Солардад 6ipi -да,-д1,-турын фо [ ■! -,ан т та pu. Iva зу ш оларды есхмкач болтан саяндауштарга надтылыд /констатация/менхн досудан горх.негхзхнен.откен шад дане келер шад есхмшелерге '«ркеп.оны. еткен шадшд малина мен модаалъдхк «эн уст еу vein! жих пайдалатды.Шсальг:далган-да,ке?кен-дх, хлхк-кек-дх, адгарган-да, жатар-да, келвр-дх, кершер-дх, донарда, тунар-да. тола р-да, аса р-да, багар-да... Tinri "Уркер" роканыныд 7 бе tí /64-6]/ датаринан осы формадагы баяндауизда аядталадо.Бул формант-иг W.срезов те Ôipœawa жих пайдаланган, бхрад Kô6ine откен шад есхмшеге мода, ль да д perçu досу ьцгайьшда долдантан.^ундай факт Х.Есекберлишпц тарихи тадыршхагы выгар^ала рында др. жих орш алган. Со гак о рай муны даламгердгцоаяндауыш туш-ала щн дубшпумен бхрге од ига ербитш кезед эдеби улггдерхне сай здей1 долданысы дат тусшген жон. Ал-т^гын формантык Э.КекхлОаев kôo'îhô ее хм се з-дерге жалгап,откен шадткд магьшага из шлады.шсады,мэртебесi-ту" гьш, ЭЯтеке-тугын, боз&ла-гугцн,?г,эрменкес1-тугьщ, Ту рк ic тан-тугын. ханыд-тугын т.о. Автор амал-арекеттхн алдагы уадытта жузеге асуы аныд екенш бхлдграгхн.кейшгх кезда ниет eciuue аталып журген -мад+ ш дураидасын да актив долданыеда енгiзген.¿ксалы,ду тылшд-ш.ушпа^аы, шлмадш.экетаекаьжатпадщ^кебеймекаьвепекшх..,

Э.Кек1лбаев прозасында бояаалдм еегькега /-ар,-ер формалы/ -ед1 кемеках етхст1гхн «ркестхру ардылы еткен иадтын аналитикалыд тулгасьш беду бхршама ski жэне оньщ вадгад мэнх синтаксист^ тутас-зыган толыдтай оду ардылы таяылааш да реке де.

Азторда сондай-ад адеби тхл нормаларынан езгеаелзу азкн-.

- H -

аул я* корфологаллик гулгалар кездосодх .O.'iaçra criстх:стси болтан баяндауыштын -улы,-улх,-лыц,-лдк тулгадгг ке тухк.баяндауки^а логи-чалыц екахн Tveipin айтканда болымсыз есхшьнхч /шсалы:(¡олмасца, бармасца.алмасца т.б./ барыс селтхктх тулганиц бхркедлр/ актив колданылуьш жаткызуга болада.

¿¡.Э.КекхлОаев шгармаларындагы грашлюткалин; №u'«i,a тудара- ' тын en он:мд1 синтетикалыч т-эсхл-редопликавдя /цосарлау/ тесхлх. Оныц прозасинан ¡«¡айталаю. жене цосарлак* «;ос сээдзрдхц даОистьа< sans шрфологияльщ врекаелхктерхно,сема.нтккалич цатннасына к,арай жхктелухшц^ барльщ TYpiH шлынан табуга билада.

йазуташц "Уркер", "Елен-алац" романдарынан шартты турдэ алынгш; 100

бэтхнен/басьшан Кйие сонынан елу беттен/ теге 6ip рот цолданылган

кос сездердДч 317-сх терхлдх .Салыстырмала турдэ цараганда, М.Эув-

эовтхц "Аб&й" романынын алгали<ы ЮО бетхндегх цос сеэдердхн яялпы '

сану 347-i болып шцты.Ыуныц эзх сэйлежхн эмоциональдх-экспресшвтх

куатын жогары цоятын цаламгсрлердхн ¡¡ос сеэдердхн жине^тау,

2

даралау, куткйту, болжалдау сиякти лганддрхмзн катар сой -лемго косатын осврлхлхк бояуын толыц пайцаланута умтылатычык керсетедх. Э.Кенхлбаевтагы

eäm ismsü шхаащз &аш ваита шш saoé ззьше шеш."

А томдак тацдаьаяы шгармалар жикагы.2 том, 106 бет/ сия^ты rçoc ■ сездердхц бхр сейлеыдв туйдектесе келух М.Эуезовтегх 4 Узын - узык а« сойилдар кезек-козек ^агышп,сарт-сурт тихсвдх"-деген/"Абай" романы,3 бет/ жолдарда елвстетхп.екх автордак да сойлем ренкхн арттыруда цос сэздерго мол жугхнгенхн корсетедх.

Г.Ысцацов .А.Цазхргх цазан; т1лд .морфология,А. ,1991,304 бат

2.Сергалиев.М,Айгабылов.Д,Кулкенова.0. Кдзхргх казак, эдеби' тхлх,А, 1991,74 бет

З.Иылауларда соз Сен caafli нзмеса сэйлац мен с8йломд! бай-лошсшру чышетшде apt im де жумсай Сллотш болса,оларга грам-«атикалы-^ магкна,стильДхк syk ар'шп коддаяу -ажептэухр аобврлхк'П кврек етвтхн io.

З-орттеудск "КейСхр шлау сэздердхц к<0лда!ксы"дсп аталз.тнн балшхида O.KaidiCasaiUtt жалгаульщ хана даиоулхк ааадауларда мол кена epCip свзге.сэйламг« цосадаа рецк досуга пайдаланавдш тал-данада.Автордг aoipeoa сураулш<;, KYurait nt ia, насилии, сок т i г. дадау-л11стор Khi уяырасада.кейдэ олар 6ip свйлеаде кдбаттаса калхп, сзйлймшц зкспрвссияскк артшгуга г^змот етедi. Ca^üo рлалы гурда алганда Й.{^езов атака* "Абай жолы"зпопзяеышн алгадф! Caiiii-де К кувейгкхш дзмеудхк цоеданган болса,0.КекхлбаавШ!5"¥ркер" ршашныц алращи бетхндэ ошц саны-9.Яушц взх eici паламгордхц д^9згв,с9йлемгв ojuexTi нафса берудв шлау C0зд0pдi да орында цадетке карата бхлетхкдхктерхк кэрсетод!.

Üjiaipri цай калаатар да соэдардхц Сайлаиысу,т1ршсутз01лда-pÍH9, сэйлеидврдхч жаоалу жслдарына кацалык к,оса цойиайтыш aíli^íH. СондАТан да. жазуиы шгардаларшыц синтаксиста ¡^урмамии !олда~ ганда огаи 'Гзн, s ni кездесвр ^олдашстарга ягни "оракшедхк"ар1Ш-цилтзрше назар аудар^луга raie.Осп ритте Э.Кек1ДСаеа прозасында Ciрдсн байчалаташи-свйдем конмрукциясыньщ курдедШп.^аауш^шн адгалвд квзивдзгх шгарыаларйнда сейлймдзрх толыч.жаКылт гурда кедатхн болс&,квйш од курдвд1 цурмалас свйлеыдерги уласцан. Scipaca онын "Уркер","й1вч-алан',романдарш!да эдмаласищ курдалх ^рилымдары квбейа тускэн,олардац арасинда it, 114, ¡¿и, 147,103 ï.c. ï'.afî саздврдйн.оннан ас тем кай св йлвм сиц&улщдиш тура^индеш аэ йдас.Азгорде салалас курмаяас с;(;ек:с.-у капе олар ' 2-й компонинх-тем в.за 0«1ЦЭпдД.2азу1ааад саоа^гас/к«ддо араагш/ курмадаска зли

sYriHyin Курмаласшц бул tyj;íhíh айтар курдем ойда дзуз»лсл,ка-цi тiп айтуга одтайлы екендтмен тустндхруга Роладо.Дегенмеи, с.Кекхлбаевты-ч сейлемдарх данааш у гад болса да,одир«ан угиш мен керкемд¿к эсерхне дшндйд тутзбайда.вйтчеш.бхрЪшндек, уэад сайдемдордх дуруга алдамен cas TipKecrepi аясын кецойтудщ барлыд факторлары;бхрщгаЯ мУаелер датарьпыд М0лдагц,уй1рл1 ky-1лелард1Н aiîi долдаяуы улес досада.п«11ш1ден,;каэушыда сатылыдан rapi жарыслалы кеп сагьшъвдь^ш оаоадтае mi квздесхл.ар кашонсн. басыддымен иагъшалыд натыкан дарв:квдв,тхкелвй байлашсада. Кай сайлемдврдхц баяндауыштары эр TYpjii тулгада туре a магыкашц баЯланаз бгр-вхрхмвн азектес^сайщгис кблш.бхр курде-лх оЯду жнка^тайда.Аатор сайлвшхд эмоцняяьифсерлЬйгш артщру, курд»«! ойда 6ip свйлим дауызьша сыйгысу увхн антонш саздвр еое-бхнэн да бхрл^тай муша-вр жасауга ;xüi кугхнодх.

З.Кзк1Лба0а баяндауыдтардац тудгаларш турдендхрш долдану-га да шеСвр.Офвк шадихд тулгаларда гана емвс,сеЯлемге кодальддк редк Серу го эр турлх досьшааларда актив датъго^ыради-Олардач да-Tapîœa -да^,-деЯ,-тай,-тей курнадгарыньщ заг есшге де.есхмдхк-kô да, сан ее m ыен еехмаага Д9,втхс'гхкт|(| туйыд рай формасыка да тхркасш кедш.бхрнеие баткв тейдак доддашлатын баяндауштар гулгаларшан таСылуын, тауелдгн ;халгауынш? Ill жагында тургад &ткея mai; eci;,¡aeHin баяндауыа дызметхкде xiii долданылуын таги басдалард>1 досуга боладо.

Автордщ acipace та ржи зггарглаларында айдык ачтапчла'лш публастикалыд сарш интонация жодымен гасалатын леатх,сураулы сайлемдес датарын кзеейткен."

6.Э.Кек1лоа0&-Т9л сэзго ате сирек "Угхнетхк :::азуш,ал сирек

Х.Сайракбаев.Т i&aipri да зад плхндегх к у рдел i cas тхркес-xapi. -

'A. 'I99It63-oor

-Ià-

кездесатш тел евздер1К1Ц эзх кебхне rçbicrça болып.авторлщ ремар-каш тольдтыхуга цкзмет етедх.Бул реттегх автордац екхши tip ерек-велхгх-ортац тел сеэге мол орын беретшх.ейткенх ол оцига жвлх-схфи^шрудан repi кэйткердхц хшкх психологкллщ толгашсьша кв(5хрвк Сой урадм.

Уихндх ia pay да Э.Кекхлбавв про засьш даты саз айшцтары,ягни жаяушнык свзге жан бт^удогч взшд1К в ¡лек тар i тадданадо. Эдв-бивт гаку даты троп,фигура деп а тала тьш cea айшцтарын квз хелгвн ^аламгар шгаридалытынан табуга Солада, двгенмен аукдаы немзсе саласы гигьшан олар сол цаламгзрдх бале атауга аетвй я&тада. Stí in Как i л бава шыгармаш лыгыш; ¡ Сасхы врекиелхгхнхц вз; жалпы халы^чад лекеихалыц корда сарй£ пайдалана охырш, сны граммашт-лак тулгалармвн турлвндхрв охлухнде гана еыас.саздердх циышн циысхыра соныдан сом дал, оларга яан.алар CiTÍpe С1лат1н1ндо аааыр. Автору чазац эдвбиат1 тарихынддгы тецаудх е^ мол жэне ер ivpai тулгада цолдана бхлотш жазуды деп абден тануга с о лада. Оя се эде р-дщ семантикалыц-стшшстикалыц цасиаттерхн дэл багалай отырып, кайылмады тенеулер, тецеу-дарйллельдер, антитезалар жене Оасца да одац ер турлх цурылывдл^ турдерхи хударяз.ойга туса Сергей!íh сони врнштвр яасайда.Квйде 6ip сайлвмгв cipiauie ^вцвулердх ^а-бат внг1э1п,оныч'эмоцйональда-эксарессивтх ^уатын <есалей тусед!. Автордан салыстыру ушхн ааазын шсанда^и о^ига e re x i н кезе^удк угымдар мен атаулардан aja дал, эр алуан Оолда келэдх.бхра^ цай реттв дэ эстетикальт всвргв келацхв гусхрхлмейдх.

Академик А.К. Вйсвловскийдщ эпитет тарихын поэтика тардхы- ' m«íh Т8чвст*вг1'аЯтар ойда.сурвттда охырган шсанда онсаз айфидау

1Ввс8ловехий.А.Н. Историческая поэтика. 1. 1940,73-Сет.

ifímhi CMSCTíriH бхлдхрсо.цаламгер ijтлдащнда ол сашмвк емэс, сопашмсн,сошлыгымен ерекшелпс ретхнде киылмац,З.Кок1лбовз зпй-тогтерх молдагымен гала емас,аныцтауыа создордхч жали хальщац лгксиксгакт алынип.жацаша Tipitecyiuen,еош бейно жаеаудаан ерок-¡глленодх.йдсалы^^шаи аш ïîeskî.

S5i2SEH.5âa52»ï£ffiiS ьп<ылао.ма.йлацы мунар.ту^дынбай Tjppix,.. Автор аигармаларыван создхк магынасьщ щбипт/дщ цай-дай TYpiji да raiera болада.олардац цай-наПсы да оЯда бейнелэЯ жорйауго ííuomqt етхп.бедгШ 6ïp атидьдок zíyic атцарша. цолдашладо.

0.¡Сек:лсд.евтш( коптогон шгармаларынан cerç i л асхл мэн усыа вжуаш Tat/г а эбден болада.Жазуш ош авторльщ балндауда да, тел созго до елэусхз енгхзш яхберш^оцыршхшыц ерхксхз еау тархуын хутызада.Бул ротто цаламгер кулкглх яайда да, "пконд^сэздэрдг да здайх хздет жатаайда.оларда оцнгаяыц логикалыц врСухнян, сээдхц коп магшолыгшшн таба цояда.Э.Кекхлбавв шгармаларыкьщ xenainiri кеЯгакардщ i aid психологиялш; И1рхмдерх ар.чиш $шюсо$иялыц ой туигв ^урылаадндагьшан риторихалщ арнаулар мол коздвсодх. Автордап,эсхресв,сочгы кездз жазган шгармаларьида з:их яугхнвт1н тзсхлх-сээдврдх.сез Tipcocrapi мен ¡^урмалас компоньнтшхч 6ipiK цайталау ари?АШ айтар оЯда.бэрхлер ббйнанх шщталай, даралаЯ, эсер-д1 есэлеЯ тусхру.Бул кайталаулар сайлеынхц эр ïypjxi позицияларкн-да, цуралымы жашнэн ар тек tí болып келш.автордан цойган стидьдхк жугхн квтеруте csttí цызкэт етэдх.

Э.Кекхлбаев шыгармаларьшда дабыстар ayQ3S^irÍH, аятоним соэ-дардгц ^абаттаса квлгендЕГх эмоция лык; эсерхн.жекелеген сэздвр мен сэйлемдердщ уйдаса ая^талуын шабер пайдалана бхлздх.Автор про- . засып да кэркем эдобиет с хил i мен публисяикалыц с.ильд1ц астасш жахуы шгар,-ашц квркомдхк.тадамдон есэрхн вевлеЯ гусвдз:.

^рыхынры релтмде аэр-i-rey жумыохарьшын ндгижоларх «miarían берхлдх.Олардац с&сшлары мынадар:

Х.Э,Ка1С1ЛСаев-йаяш халык'лщ гмдхг} ца'х-.чаоа-хын терец мен,-герхп.оларда сашл да Уйлеохкдх поддана úx.:cííh жаэулы.Ол vuííh создердп( темнен гэ pi, к q рс ем дхк, асемдхк зацдощцтарыиа сай ке-лхл.жакда бойне чугыза бхлух, белгШ 6ip стильдхк жук '.'щаруы ка-цьхздо.

й.йаэуш соз магыналарьш ауыстыра,кецей'ге,^убшхта отард:,коке сэздардх белгхлх 6ip есор тугызатъш стильдхк »yri бар соз-окс-преооздгарга айналдарып,созд1Ч эстетика ль»; apiciH кецайту сшщил амалдАрда шабер поддала схладх.Ош^ сейламдершен эсездш,Сс.яу и;а-лы'цдагы сазхлганшен,свздврд1Ч тосындагы бай^алмай цаладе.ар сез ойдац aeepairi ершкпе.ч шшуша.дэлдхгша к^змет етедх.

З.Э.Кекхлбаев-^азац цаламгерл0р1 шгнде к y рдел i сойяем конструкция ларька жкх жугхнетхн дазу^и.Курыаласшу^у^мндагы жаЯ сойлемдэрд1ц иалшальл', жагынан бхр-бхргмен уштасып, басшдадаш 1¥;Индэлер ай.1эн тэуелд! келух,жай сайлемдер курдедШгхнщ кур-дал1 соз тгркастерг,6iрыцгаЯ мушелвр есебхнан жасалуы лэнэ -хаты Сасца тхдд1:к факторларрд уйлеохмд: пайдалана бхлуi жаауш сеялим-дврхн кшпшлдта кеп кошоненттг Со л га да угымга.квркемдхк rçaciui- ■ дауга. ayupmrç зксхрмейдх,

4.йазуги оцырйнд* жаттандо формата! 1.;ен usai етпэу.сэйлем-гемодзльд1К мзн устеу,балндау форыашн оцнга кезац1мен YílJiecri-ро к.олдаиу мгщсатшда грааматнкали/, ¡квнэ фужцмди.ч $ор«алардл, синтаксист гэехлдурдг ггрлшуцре.сталлдхк хук а рта паЯдалану-га етп нз^хд бзладг.

б.В.Квххлбааз nos тикали;; сэз altaica jkh мел aras с они дон СОудап, ода еассцЫэ ■ саЯ цоядануга баеа вазар ауд^ада. Назу-(®схреса, тви?улерд! гдоау ;<знз аугда^-цазш', эдебие-

Т1ид8г: еренша цуйхлыстыц бхрх.Создардх стигьдп< жук арад слырш, цайталауга »ni ж'/гп!у1,жалгш халы^тьщ цолдмыстагы саадэр ssuói-

нен ш\ опитаттор мок адмастир/ларда мол туылдатук -аадушны ээго цаламгерлердеи даралаЯ тусетш белгхлер,

6.®разеологвдмдор жалпы хальщощ цоддаиыста да.авторль^ оц— деумон де лих поддену, кэйглкердщ imtci психологиялш; ихрпдерша , моя оран Сере ошрып.философияльи; 'гуйхндэр xtacaiy Э.Кшплсаев аыгармалар>щда онэге создардгч/сентецид/гаглммдац ЦЕьащ ^абаяхн тузген.

7.Лрозада лоэзияльщ арнэктчрдг/дя&стар зуездхк YüiecÍMiH, создэр уй^асы ывн íqkí ырга^ т.б./угамда пайдалацу,aoraj.« пафос-" тафуеннхц sai ушрасуы хагушы шкгармаларында каркем адеокэг пен пубдицистакалыц стильдердхц уйдеехмдх уитасуын тударып.дагарма эсврлШгх мвн талымдалыгын арттыра туевтхн cána дэр«<сес1но квтв-рхлген.

Зорттеу жушсынщ натижелерх мен цоры'шндоларн бойын'яа ш- . нандай мацалалар жарщ кврдх : '

1.Ъх$ика тшздш жэно тагылымдоц туйхн.':л^1ын.1994>.|г>7-8. '305-508 б. г.Каэец мен тхлдхк уйлос1ы.Казак; тш йен эдебивл. 1994, #4.81-84 беттер.

3. Нарапайым да царабайыр емес. Ззрде,1995^№2, . ' ."

РЕЗЮМЕ ГУБАЙДУЛДНН САНДЫБЕК ЯЗЫК ПРОЗЫ АБИША КЕКИЛЬБАЕВА

Цель дис-сертациэшшой работы - анализ особенностей языка проау видного казахского писателя, лауреата государственной пре-шш ниеви АОаа Абшпа Кекильбаеса , и характеристика его индивидуально - авторского своеобразия.

3 данной работе язык прозы А.Кекклъбаева впервые становится объектом лингве-литературного исследования и сопоставляется со стилем М.Ауэзоьа и других видных казахских писателей. В диссертации дается анализ характерных свойств индивидуальной манеры повествования, выясняется лекскко-граыматичесгай состав прозы.

. Определено своеобразие использования грамматико-стилисти-ческих средств в художественном контексте писателя.

' В раЗоте дается оценка вклада писателя в обогащение литературного авыка новыми художественно-ивсйрааительиыш средства.»!.

RESUME

SANOYEEK GUBAYMJLLIN LANGUAGE OF AB1SH KEKIL8AEV S PSOSE

The aim of this dissertation is the analysis of th*.special , features of prose of the prominent ka2akh writer Abai prize-çfinrièr . Abish Kekilbaev and irriting peculiarities.

In this work for the first time the languaja of A.Kekilbaev s is the object of linguistic arid literary study and it is compared to style ûf M. Auezov and other famous kazakh writers.

In the study i3 given the analysis of characteristics!

features of Kekilbaev s individual manner of narration ai>d of his

v , i

prose. , . • ■

Here is also determined the pecularity of grammatical and sty-listical means and appreciation of the writer s contribution to enrichment of literary language.

C?. ytsri* .__