автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.02
диссертация на тему:
Анатомические термины узбекского языка

  • Год: 1994
  • Автор научной работы: Зирахмедова, Зухра
  • Ученая cтепень: кандидата химических наук
  • Место защиты диссертации: Ташкент
  • Код cпециальности ВАК: 10.02.02
Автореферат по филологии на тему 'Анатомические термины узбекского языка'

Полный текст автореферата диссертации по теме "Анатомические термины узбекского языка"

УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ФАНЛАР ЛКАДЕМИЯСИ ТИЛШУНОСЛИК ИНСТИТУТИ

Р г Б Ой

^ Кулёзма ^укукида

УДК 809.437.5—0 + 611 (014) МИРАДМЕДОВА Зу^ра

УЗБЕК ТИЛИНИНГ АНАТОМИК ТЕРМИНОЛОГИЯМ

10.02.02 — Миллим тиллар (узбек тили)

Филология фанлари иомзоди илмин даражасини олиш учун такдни этилган диссертация

АВТОРЕФЕРАТ И

ТОШКЕНТ — 1994

Иш Узбекистон Республикаси Фанлар академияси Тнлшун лик институтининг терминология булимида бажарилган.

Илмий ра^бар

филология фанлари доктори, профессор Ренат ДОНИЕРОВ

Расмий оппонентлар

филология фанлари доктори Н. МАМАТОВ, филология фанлари номзоди БЕК.ТЕМИРОВ

Етакчи илмий муассаса

Тошкент Давлат педагогика института

)^имоя УзР ФА Тилшунослик института ^ошидаги Д 015.31.: рацамли докторлик илмий даражасини бериш учун ихтисосла1

тирилган кенгашнинг 1994 йил «. . .».......со;

. . . да бу'ладиган мажлисида утказилади.

Манзил: Тошкент, 700170, И. Муминов кучаси, 9.

Диссертация билан УзР ФА Асосий кутубхонасида танишш мумкин.

Манзил: Тошкент, 700170, И. Муминов кучаси, 13. Автореферат 1994 йил «. . .»......да ж}?нaтилд^

Ихтисослаштирилган кенгаш илмий котиби, филология фанлар доктори

Э. УМАРОЕ

- в -

1/ШНИНГ УМУШЙ ТЛ13СКФИ

^авзунинг долзарбдиги. },озирги боскичда узбек тиншуносли-гида турли (^он ва ишлаб чикарии сохалари терцин лари ка дал лик билан урганилмокда. Твриинларни атрофлича тадкик этиш билаи бирга, уларни тартибга солиш ва Саркарорлаштириш сингари изса-лаларга хаи катта ээтибор оврилмокдд. йунга кар:шай, хали узбек гвриипопогипсининг монографии план да урганилнаган яна катор сястемалэри мав«удки, узбек анатомии торшшояогияси ана шу-яардаи о'иридир. • .

Акышазий тарздэ кадимдан ишлатиб квлинаётган анатомии терминология билан замонавии анатомии терминология ургасидп катта .¿арк бор, алоатта. ^адшлдаи ишлатиб кешшгвн анатомии тврышлар киви! аъзоизрини ¡велит холда и£одалаган на упарнииг уикдори анча чек лантан суяоа, шу соханинг эамонпвий юрминлари тиосинтнинг, хусусан, каррохликнинг таракииёти натикасида киши -сан кгняаги аьзояаршшг лил каюр цисилардаи иборат эк ян-лиг и аникдана боргапи сари, уларни ном лая эхтиёян натияасида юза га нрлган о?либ, уларнинг бвциёс дараздда кУпайиши у^уи рвал )ирт~к>роит пар ау.'аулга квлаяптн.

дар сохада б?лгали дек, анатомий гврминларни хам гуплага, Урга1!«а во тартибга солиш зарурати туш иди. Узбек ти лига Дав-лат ли «адошшинг Оери лгал лиги хам шуни танозо этмонда.

Узбек тилининс анатомии тсрминологияси сохасида хозир-гача фанат аыалии, ним лексикографии ишлар са...арилгаи,холос^. Соха бунича нашр этилган лугатлар хам у кадар куп эмос. Бунин? устлга, бу /гугатлар анатоник термин ва. иомвннлатураларни тУла ко ура б о л г ал, доб а'Лтиш цийин. Шу б план бирга, ыазнур лугаг-.сарда улар гранат соха мутахассислари тоионидан тузилганлиги на уларни яратншдэ тилшуносларнинг . иштирок эгмаганлиги туфайли кзтор чалкагалик дар ва хар-хилпикяарга аул нУйилгаи.

Лиали'И Л0ясиногра,')йк ишлардан фа рил и Уларок, анатомия .терминология сохаснда хозиргача назарий, лингяи'стик хусусият-га эга оулган та/щикотлар,утказилгаган, Су эса Уз навбатида.

I. лсгор Л,, Нажнитдин Т.Х. Логинча-УзОвкча-русча норыал мак-роскопик анатомия тзриинллри сузлиги.-Тоик8НТ,1934; Ибо-дов Н.Л., Лемпвль (!.;.{. Латыно-русско-узОвксяиЯ словарь. Методическое пособив по нормальной анатомии.-Самарканд. 1961; Аскаров А.А., Зохидов ^.3. Лотинча-узбекча-руоча норма л анатомии цугат .~"1'о>жвнг,1964 на Оовдвлар.

шу вацхга кадар ки иииган аыалий лексикографии ишлариииг иыъ-луы илшШ прннцйпшр аоосида олпС оорилииира никоя бермиган. ¡Ну яи*атдан,ушбу диссартациан иш соха таршнологик сиотомасини иааарай хулосалар Оилан тшшаашга хяашт ни/иди.

Узбек хилшшнг .анатошш терыииспорп:! систимасини лис онии айкав дан тахлил этиш, шу систвманннр яурсшил Оо.шпш, анатоиак тэрииниарнинг шакллаииш ианбалари, таршшлар косил килиншинр лвксик, иору&ойорик, сннтактик ыоделларини аник лай эса тадцицох обгактини г?ла система иаштириш ва илмий принцип лар ас ос я да тартибга солиш иыконини бвради.

Юнорида цаИд этилгаилар ишшшр доязаро зконлиридац дало-лат бзради.

Тадцикотнинг иаксад ва илзииалари. Ишнинг асосий иаксад.1 КОЗирги Узбек тили анатошш тарыи.нларини тУинаш, тасшгу лилии, у пар ни 1 линрвистик аихатдан таллия килии, таргибга солиш юзаси-дан айрим тавсиялар ишлаб чикишдир. йунга иуво,£ик, пыда кунил-ран вааифалар цуйидагича бзлгиланди: а) Узбек тплинпнг анатоыик териинларини тУплаш, систеиалаитириш; б) узбок тили тврин-иолориясининг айрии на зари В насаналарига опдинлик киритиш; в) Узбек тили анатомик тврминларининг шаклланиш тарихини ери-тив; р) узбек.тили анатоыик териинолосиясининг асосий мавзу гурукларини каида уларнинр микрогурухлариии апщлаш ва тав-сифлаш; д) анатомий гврминларнинг семантик, сеюнтик-синтактик, цорфолорик каыда си итак тик усуллар Оилан ясалишини тадкик этиш; в) Узбек тилининг анатоыик гершшологиясидаги камчи лик пар ва нунсонларни хайда уларнинр квлиб чициш саОаОпариив аниклаш, бу сохадари камчи лик ва кар-хи ллик тарни .бартараф этиш юза-оидан аыалик тавсиялар бериш.'

Тадцицот усу«лари ва нанба:шри. Тадницот иараёнида, Иирилгак илмий ыатериални тартиЗра келтириш, гуру*ларга а!ра-«иш, таклил ва тасниф эишда тавсифлаш, уларни бошца терминс-яогж систвмалар ёки бошца гиллар билан соииштирракда киёслаш усулпариван фойдаланилди. Тадкинот, асосан, синхрония асосида, зарурий Уринларда диахроник тар ада олйб борилди.

Тил ходисалари хакидаги диалектик таъниыот ушбу ичникг методологии ас ос и хисобланади. Ташвди рус ва Узбек тплчунос-дариаинр терминология ва лексикология сокасидари тодди.цот-нари, бу иишрда илрари су ри крен и лиан ху лоса № принцип лар

1Ш1нг иазарий аооси б?либ хиэмат чилди. Ишни ёзишда, шунинг-щ, торыиншун осдикка багишлаиган собик Ь'утуниттифок минтана-iit ва республика мицесидаги ипмий анлуманлар матэриалларидан, ший туп лам ва маколал-лрдан, ишга бевосита ёки билвосита ало-Lдор диссартациялардан фоидаланилди.

Анатомия, умуман, тибоиётга оид оригинал паида тар.кима алар - даре лик пар, Укуя чУлланмалари, маьлуыотиомалар, илмиН-шабол наирлар, шунингдвк, терминологии, икки гиляи филология, эохли ва комусиЯ туратлардан, ма.тбуот сахифаларидан териб иинган карийб 10 мнигдаи ортик анатоник термин талкннох иак-1И бупиб хизнат килди. Узбек анатомии термии'ологиясининг тари-ий тарацкиетини ёритиида М.Кошгарийнинг "Девону луротит тури" зарида, Уртаизиёлик ораоцавио олимлар, хусусан, Лбу Ana ибн ян о ва оощаларнинг таржима асарларида Уэ ифодасиии топтан зрминлар хаи тахлил дилинди,

Лшпинг- янгилиги. Узбек тилининг терминологий системалари 4ит шаклланиши нуктаи наэаридаи узоц тарихга эга оупган, Узнике1 микдйрн лихатидан бо;1лиги, лексик-свмадтик хамда ррамма-ик хадгдан хилыа-хиллиги билая алохида ажралиб турадиган натомик терминология ыазкур ишда Оиринчи бор таддик этилдп. иссвртацияда анатомии терминларнанг пайдо о?пиш тарихи ва ейинги таранкиёти масалаларига алохида эыибор караяалди, бу ерьштлогик спсгеманинг мавзу жихатидак таснифи бврилди, ана-оыик терминларииир семаитик, сэмантин-синтактик, морфология амда синтактик усуляар билан яратилиши атрофлича Урганилди.

Нна бир янгилнк пуки, ушбу тадкикотда, бир'катор ищлар-дн фарнли уллрок, инатоиик тершшларнй тартиОга солит маса-аларига ояохида эътибор бврилди.

Шуидай килиб, ыаэкур ишда Узбек тили анатоник тэраинлари ж бор лингвистик нуктаи назардан монографик тар8да тадцик

'тилди.

Иишинг :1лмчИ ниПиати вд амалий ахамияти. Тадютот мато-маялари ва натииаларишшг илиий-аиапиИ ахамиятга эга эная-шги шубхаенз: улар хозирги Узбеь тили локсииологияси ва тэр~ шнологииси оуиича иазарий курелар яратищда, сохавий термино- 1 югияларнинг шакллаиии ьараёнларини Ургаиишда нУлланилиши (умнин. Цунингдвк, иш натиааларидан узбек тили хэрминологияси 5УИича олиб Оориладнган уцумназария ишларни яратишда, Узбек

тили ва тарминоиосиясишшс тарацкиёт тарихини Урганиыда фойдала ниш мамкин, ¿ундан ташкари, анагомня бупнча натр этилалак ипмий ва оамабоп адабиётлар сифатнилнг нкшиланишида, цукагшап икки тидпи ёки изошли цугатлар яратишда, республика тибби'ет укув юрт ларя да анатошш фанини укитиш-Урганшниш' сифатици оыи-ришда ва ии^оят, олий Укув 'юрт ларинипг филология факультет лари да лексикология ва терыинологияда,; нахсуо курсяар Укии ка-раённда ордам оеради.

Тадцицотнииг си нов дан Утиши. Диссертация мивзуи УзР ФА Тияшуносиик институтитшг терминология, яозирги узбек тили, лексикология т лексикография, диалектология булиыларншжг КУшна нал лис и да мухокама эд'пиииб, ниобии ба^одаиган. Дисрер-тация магариаллари .ва дарим мазцупий «исмлзри буиича бир нича Ииллар давомида республика ёш филолог олимларининг аньанавий конференция лари да (1986,1991,1992,1993,1994 Ггаллар), I Республика терминология кон^еронципси (1986, апрель), Терминология мосалаларига баришланган республика илыий-амалий. конферзнцияои (1991, иарт)да маъруза ва чикишларда ?з ифодаоини тонган.

Диссертация юзасидан 5 та илмий макола, шунингдек, *ар хил нУлланувчи анатомик тврминларни тартибга солишни куада тутган рУЙхатлар эълон кияинган.

Дисоертациянинг ту зияй инк Ии сУз боши, кириш, уч боб, уму-ыий хупосалар, шартли кжжартмалар на адабиётлар руйхатидан и борат.

ИШНИ11Г мдзмш

Ишнинг кириш кисмида каязунинг долзарблигй, бевосита со-хага алочадор адабиётларнинг танки диМ шархи, мавзуни Урганиш-нинг аиалий а*амияти исботлаб берилган.

Биринчи боб "Узбек анатомик термичологиясининг тараккиёт тарихи. аавзу гурухяари" деб иоыланган.

Тадаицотчи маъдум бир мадзуни Урганар экан, у албатта уша иавзунйнг тарихига, унипг келиб чищшига назар соладц. БиноОарик, биз хам Узбек тплининг анатомик термииологиясини илмкй таздол чияишга киришлр эканмиз, аввало, унииг шакляаци»' тарихкга назар ташлаб угишйи зарур деб хисобладик.

Узбек тили анатомик горминоиогиясишшг ривоЧлакии..тирихи-ни Сир-биридаи цуа!шн №дувчи икки даврга айратиш мумкин: а) XX асрнииг бошларигачг. бУлган давр; б) XX асрнинг бошлари-

дан хозиргача булган давр.

Монзроуннахр (хознрри Марказий йене) дуди да анатония, яьни вяш ташрих (или -ая-ташрих) тибОиёгнинг узвиУ циоия сифа-

да урта асрларда, £шцш;са, Абу ь'акр ар-Розий, Абу Али иби Сино, ЗаЗнуддин Jiiyрдений, Насрид7(ии Тусин пиаглри аллоиаяар дай-ряда хжсак даранада ривояланган.

Узод гарихга эга булган баьзи фаняарнинг твршшлари син-гари, к, ii ор анатонпк терниилар, кишиларнинг кун да лик турмуши-да фаол кулланишда булгани сабабли, колли узбек тиля орцапи етиб калган. Ьулар, асосан, киши куриши, сваиии цуикин оулган тана аъзоларшшнг ноипаридир. Кой ¡tajura,. jsljj. оёц, панда, ел-üäb. UMül«-Slüüüt. 1ШШ.. йилакх öiäi EMi'teL. 1Mb. ütx&'&i. iBSLä*. Ирак, эдгар, буИрак цаЩ1 лар шулар луиласидандир. Шу билап бирга, анатомии герцинларнинг асосий кисни хилиа-хил взиа «агбалар - ИлииИ, тарихий, Оадиий асарлар хайда турли даврларда тузилган лугатлар оркали етиб калган.

Узбек in ли анатомии териинологиясининр риволланиш тарихи Хаки да ran борар экая, М.Кшрарийнинг "Девону «уротит турк"* нойли аоарига муролаат этиай и л о,« иун. "Девонпни куздан иечи-риш иунй курсатдики, унда бэвосита анатоиияга алокадор 150 та таршш булиб, yiiiiiir 57 таен хсзирда ха^ баьзи фонатик уагарио-лар билан кУлланиоцда: aair - озин тиш (1,95), aj an - оёк .(1,112), вриа - ориа (1,96), баш - бош_(Ш,165), билан -билд.к (1,366), боплг- б?иин (Г, 183),^'иа - юз_(Ш,156), jAж юрах; (£1,25), tu ort ¿к - киприк (1,443), кез -_к£з (1,92) ва б.

"Девон"да «айд эгилган 100 га пции терыин даярлзр утиши билан нсгаьыолдан гушиб, хозирги узбек гилида уиуиан,ишлагил-ыайди: аэут - алён (пвтона - I, 10?Д а а. (юз -

It 7°А знуч ^Кйпрм - 1,86), зранак (Сарыоц - 1,143),' ПМЛ ~ (чайка - 1,331) ва б.

Киши аъзолари ноиларицинр тилда уаод вант Узгаришсиз сан-ланиб к в лиши да нафакат и ли и И асарлар ва луратдарнинр ахаичпти, балки ушбу иоыпарнинг инсон кундалмк турыушида хам, иумтоэ бадиии адаби«тда хам Уз ва кУчиа маъиооида канг кУлланиб к§л-р'ани иухии Урин тутади. Биргина Длишер Навоии асарлари асосида . тузилган изохли лугатда 200 га якин анаюшш термин изохланган2.

1. Махмуд Кошгарий. Девону луготит гурк. Х-Ш тоилар.-Тошкент, ХУ60 1У63.

2. Алишар Навоий асарлари гилийннр изохии лурати, 1-1У жилд.-Тошкбнт,1983-1905.

Юцорида келтирилган илмии-тарихий иаьлумотлар щуп и кур-сатадики, узбек анатомик тврминопориясшшнр XX аср бошларигачс ОУлган ридоаланиш ^оочичида ыуайян ишлланган, аник бир тар-гибра тушган ипмий терминология булмаса-да, одаы ташки аьзола-рини, кисман ички .аъаоларини ифодаловчи ьзлаб хал« терминлари КУлланган. йасалаи, А.Ши-нооишшнг "Цисцача хаётиёт" деб ном-■ пан сан рис о паси да аньакааий кУлланишда ОУлган куз, цулок, бурун. тви, юз, юрак, Упка, жигар, цоау^, ОуПрак, ичак (учак) Сйнгари терминлар билан-бир каторда хароимагз - орка мпЛа.бош ütnia, кал кон го Ухшаш без - цалдон нуринишли оез, аигилдон бези кукрак ичи (кукрак оушлиги), куцурчак (торай), асаб иплари син гари янги, ишии, туаилиши якка ва Омрикиа тврииилэр или бор мстбшопга киритилган*.

Асримизнинг бошшридац, айникса, 20-30 Пииларидан узбек анатомия терминологией, acocan, рус типа дан тарлша вдлинган анатомияса оид дарсликлар ва кулланмаяарнинг тили ас осида шакл иана борди.

50-«1илпарнинг иккинчи яр и и дан анагоаик терминологиятшг р и» as дан и ши да янги босдич бошланди ва у хозиргача' давом зтмокд. Бу дояр анатомии фан и бикиидонпаришшр анатомии термин ларни тартибга солиш борасидаги ишларни кучайтириши, узбек тили сУа ncaia воситаларининг фаоллащуви, янги-ннги тарминлар ясапиши ва истеьмолра кириб квдиши,- бир канча русча-байнаимилал- твр-минкарнинр У а лаш ти pu лиши Оияан характерланади: аорта, артерия, бронх, вена, диафрагме, клапан, мускул, нерв, орган, плеара ва б.

Узбек анатомик терминологиями мавзу гурухларига оуаиб Урранишшшр Узига хоо ахаыияти'бор. Адабиётларда кайд этиди-шича "... хусусий дексикопорик дсихатдан терминопогиядари едн-дав хусусиятни кУрсатиб утиш керакки, унда сузлар щунчаки, ихтиёрий тартибда эмао, балки муьйян фан вки соханинр тасни-фидан квлиО чиниб рурух ланади, 6j- эса-алохида парадигматикани хосил «звади"^.

Шундай экан, анатомия сохасндаги о'арча термиклар тилнинр

терминологии,системаларидан сирини гашкил где пади: бу система,

Уз навбатида, цуайян рурухлардан, О'ошкача аПтганда, мавзу гу-

Í. Абдуяла Шиносий. ¡(исцача xahovutírtoi (биологила). Уабекча-

гашдиргучи: !,!ахмуд-Ойбйк.-Тоьй;оит, 1925. 2» Реформатский А.А. Термин как член лексической системы яалга^ Проблемы структурной лингвистики.-И.,1968. С.123.

pyx лари да н хамил т опади. Шу пунгаи назарда^уларни на гор маз-зу гурухларига булиб урганиш ыаксадга муво^ич буяади.

Анатомия терминлар, энг авваяо, эмпирик нуктаи назардан гурухларга ажратилганда, rç/йидаги холатдаи лалиб чпкиш норая: одам - иурашсаб анатомия тушлма оулиб, у бир бутун танадан ибораг; тананилг ташки аьаогыри кузга кУриниб гургани холда, ички аьзолари куринмайди. дар инки гурух яна Оир неча-дпеилар-дан ибораг булиб, уларнинг барчаси узига хос иомларга зга. fia я а шуига acocan одам анатошшспга оид терминларни шшита нагта гурухга б'7лиш мумкни:

I• Одаы танасинтнг тешки цисмларини билдиру.вчи гзриинлар.:. боа //калла, кош, куз, кипрнк, ковок,{ бурун, кулок,.юз, бУЯия, это а, едка, бед, кукрак, к"л, оёк, тирнок, бармок, билак,

ütfí£áií ,_coHj jjMiML ,IM3iLBa

2. Одам танасииинг ички цисмларини Оилдарувчи гзрмпи.тар: ¡орак, умка, лснгар, буй рак, гадок, ошнозои, кнзид?нгач, бугиз, халкуы, хикилдоц, бачадон, У г ri у ja г и, ичак, кРр^чзк, очичак, ОШЦОЗОН, иия, тухумдон В с? б.

«¡зсалага чукуррск, или., i .«хатдан караллдиган о?лса, мус~ такал бир |юн хисобланган аяагския, Уз яавбатида, Ургаипв обь-пктяа;:и?а-карай, остеология, синдесмология, артрология, миология, спланхнологии, ангиология, неврология кзби будимлардан «борат, ¿у оулимларк.лк' хар бяри «на бир канча кисилардаи,, киек-, дар эса иуа.ъш тушу кча лардан гаркнб топ гак. Булям ва кисмлар-ддги гуиуичадар уз хорчинларига' зга булиб, улар муайяа мавзу-яар буйича гурухяангая. анатошшшяг хар бир б?лини ёкй то ни бУйича гурух ланган барча аврминларни, Сарча иавзу гурухлвршш умOy ха.г.ми чягараланган тадккцотда курсатиб утишиинг и икон и •¡УЧ,албатп. Су и го «Ура, таианинг пшашя учун хизмат киладиган аъзолар í.ja кпешпрни и^одаяовчи >1Йрин торминлар гурухларига тухгаляб.Ухамиз. Узбек тияинияг шитомик терминологиясидаги б-дрцарорлаигак зиг асосий мавяу гурух лари куйидагилардир:

Г • С.УЯ'<лар, уларнинг тур да хил лари ни ифодаловчи тврциипар. илимларшшг дайд эгишларича, одам скелет и 200 дан ортик ало-Xида-адохида суяклардан таркиб топтан1. Деиак,,факаг суякяарии-гана билдирадягзи и ¡к и пздан ортли термин мавдуд. Одаянииг скскягиня каага чикарувчи суякгшр тузи лики, ривояланиаи ва ва-зи^асяга кура уч гурухга булинзди ва улар Уз наябатида куйида-

I. Р.ЭЛудоИСэрдиев ва боикаяар. Оддн анчтс/.ияси.-Тосшент,1993, . 36-бет (ке'Ли.чги Уринлзуда - ХОД)-

гича номланади: а) иаЯоиыои суяклар - узун найсиион суяклар (елка, Оилаи, сон, болдир), наята найоимон суяклар (кафт, панда);

гован суяклар: узун говак сулклар (цовурга, туш оуяги),калта рован суякдар_(тизза копкоги, нУхатсинои суяк); в) яоси суяк-пар: курак, чанок кабилир. Мака шу гурухларга кирадиган хар Сир суяк я tía бир кеча кисмпардеи, иайдарок суяклардан ташкил топада. Булар хакида ишииизда кангрок тухтаб утганлигиииз учун биттагина иисол квнтириш бипан чшсланамиз. Юз суясики олиб ку-райлин. Бу аьзо яна бир канча кием пардан иборатки, улар куИи-дзгича номланади: калланинг юз оулими, юкори ва пастки жар, танглай, бурун, пастки бурун чиганоги, диног, ёнок ва тияости суяклари, ва б.

2. Мушакяар, уларнинг тур да хилларини идодалодчи термин-■-дар. Одам гавдасининг хар бир цпот yuca мослашган иушаклар Оилаи иш куради. Шу кокуниятки тилда ифодалаш иаксадида махсус тврииниар шаклпанган: «украк цу рак пари т оркв иушаклар ва*0.

3. Ички аъзолар ва у парии ифодаловчи тзрминиар. Спланхнология, яъни ички аьзолар Урганиладиган булимда нуЯидаги умуы лапша хайда хусуоий терыинлар билан иа курилади: а) огиа бушлиги: юкори лаО< пастки лаб, лун», тан г пай, халдуи, тиш, тию толп, тиа оуИинчаси; б) гид: гил учи, гид илдизи, танглай нуртаги, tapHOBCHHOH сургичлар; в) хази аьзопари: олдаиги ичак, Урта ичак, бои ичак, ytgMHit ичак, б8злар; г) хапкум: хаякум дэвор-дари (юкори дввор, орна девор), халцуц оушлиги; д) кизикУнгач: кизияУнгачиинг урта торайган »ойи; кизилунгачнинг кукрак кисии ва б.

Сезги льзолари систеиаси хаи бир канча кисилардан ибо-рат булиб, уларнинг асосий ва кичикрок кисилари ку.шдагича агалган: тори (тери устни кавати, ёг баз лари, тери безлари), сут базлаии, зшитиш ва цувозанат аьзопари (ташки цулокт урта купон). кУриш аьзоси (куз соккаси, ковок«ар, к^з ёши аппарат», кУзиинг нур синдирувчи аппарати).

5. Ички секреция Овзлашнинг тур ва хилларини и&одапаш учун чуйидаги тариинлардая ^оидаланилган: калцонсиыон баз, далксн орка бззлари. айриоиши бэзт буй рак уст и бези, жинсиа безлар, иеьда ости бвзи ва б.

Тематик тасни^ асосида иш курии кзйинги лиятяарда ияиий твршшология сохасида куп кулланадиган оулди. УшОу иада хаи

анатомии терыииларшшг чисчача тематик таснифини беришдан ыач~ сад мазкур терминологии системанинг салиогини, тилларини бел-гилашдир.

Ишнинг иккинчи ооои анатомии териинларнинг ясаииш усул-ларини урганишга багишланган.

Терии'нопогик системаларнинг бс&иш йуллари хар хил булиб, уларнинг энг асосийси ляксема ясашдир. Суз яоаш, уыуиаи, чан-даГ| усул, каидай восита билан булмасин, якги с?а хосил чилищ-дир. Узбек тилида термин ясашшшг воситалари хар хил булиб,' куйидаги куринишларга эга: семантик (сацантик-синтактик), морфологии,си ник тик.

Узоек анатоник тэрминларшшнг семантик усу« билан ясапиши соф узбекча ёки узбек тилида авваидан ишлатилиб кенингаы уз-лаиша яоксеиаларни янси, анатошж иаьнода нУляашдан иборат-дир. йагалан, едйидаги териинлар боища сохаларга оид лексвиа-дар 0Ул.1б,, анатоник торминологияга утада, бопщача айтганда, самантшшсини узгартириб, анатошж тушунчаларни Ифодалайдм: айриа одацларда энса суягшыиг паиласида сигиттал ва кундаланг жойлашган чоклар хосил булади Корин парда дэвордан

органларга ёки органларген аъэоларга утгаи аачтида бурма-лар хосил оудади (ХОА.ЗОЗ).

Анагоыик териинопогияда яна бир чатор узга сохаларнинг лексеиалари ишлатилади. Бироч, бунда фарк шундаки, бундай янги иаъно фачат бириииа>таркйбида реаллашади. Бу жараён ии-да шартди равишда семаптик-синтактик усул билан термин хосил килиш деб аталди, Семантикаси анатоник цаьно касб зтган лек-семалар она т'илиыиз лаксикасининг т/рли чатламларига оидлиги билаь азсралиб туради. К^ияадан, уларшшг обьектлари кииим-кечак (пня туни, елка каиари), уй-рузгор буючлари Хшш Уроги, т? дастаси, ичая тугчичи , . ёг ёстикчалаои. иия чоли-Щ.1 упка нопчаси), курилиш (жигар дарвозаси. огиа дахлизи. уцурткл вдгуки). от-улоя жабдуклари (турк згари, уил юган-чаляри). айрии фанлар, масалан, ботаника (ция пиёзи. £щш_Д2-МШ, таам куотаклари){ рвдграфщц (пастки ¿саг киргоги. .кон овшмаш). иа.твматика (ша1шк_хшш* тшлшитш кесишмааи)са оид терыинлар булиши муикин.

Кисчаса, колгирилгаи мисолдар Узба« тилининг анатоник тэрминологиясида семантик (семанпш-сннтштик) усул, яьни

лек сил бирлнкларнанр иаъносмни кучириш усу ли онлан юзлао терм и пиар хосил «илинганлигини я« ко л тасднклаЛди. Бу ¿.араёнда, аШадоа, метафоранииг узиРа хос урш; бор.

Терминологии гадчикоглардан иаьяум оуяаиича, блрор згерии-нологик сиотвмада аффиксация усу ли бадан териинлар нсаш Сир цадар фаол оуяса, бошкасида кам махсуидир. маеалай, Узбек ти-йншшр техника-'', пузик ашу нос лик^ гарминодогияларида тернии яоашда куплаб аффикслар иатирок этгани холда, баъзи табииа фанлар териинологияларйда термин ясовчи аффикс ларшшр микдори аича чекяангаи3.

Куаатишпаримизран анатомик тернииолопшда-синхронии хо-латда аффиксация уоули билан термин хосил ни лит анча пассйв акаилиги маьцум буада, Бунинг сабаби бор, албатта. Буни «уйи • дагича асоснаймаа. Иаьлумки, одам равдасининг асоояй кисмлари немдари кадимдаи шаклланиб булган. Иунинр учуй аыатоашс тушун-чаиар, аавало, дид, бэт, юз, тишкаби туб, иккинчидан, яеаиа тершшдар бинан хам ифодаланган эди. Цайд зтцш лозимка, даа-хроник пианда иорфаматик киемпарга, дани узак-негизлар ва ясовчиларга ажратилиша ва тарихан яоама суз деб тахмин чияиви-шв: мумкин булган кат ор анатомия терминлар мавнуд. Мае алан, ку|идаги • терминларни тарихан -ак (-он) аффикс лари билан ясалган даб тахмин кидишимив мумкин: йур. бил буйр суд

ЧЧ ___(-0«)

тал КУ» том ков

Пана шундай сузлар »уилаоиг'Ь нУлтик, ошик, усик (-ик

аффикси), буиин, бурун, бурин (гиа,-ун аффикс лари), елка, Упка,

чайка (-ка афВикси). ориз, бупгз (-из а$фикси) каоийарни кнри-I. ДбниеровТ. УвОвк тили техник терминодорийсишшг аирви иаоада-цари.-Тошкент,1979,ЯО-б.;Касшов Н, функциональные особенности аффиксов в узбекской технической терминологии: АКД.-

Тишг/ а иш ГОТО 1

Ташкент,Ш9.

2. Авизов "и Леке ик о-грамматическое исследование музыкальной терминологии узбекского язикл:АКД,~'1ашопт,1981.

3. Касимов А, фармацевтическая гарштолория в современном узбекском язмко: АКД.-Ташкент,Иадваливв А.Н.Узбекская химическая тормйнояоршт :» Ьи'лроси 1-й ЦОр.-мЛИГ^ЦПи: АКД,-: Таиквит.Шб.

■иш пушит.

Синхронии жихатдан олиб дараладаган булса, тонширилган шбаларда анатомии тврминларни ясашда атиги 't~5 тагина аффикс штирок этаётганлиги маъдум булди: ~иа (туцима, б.урма. Уйма), ¿^.„■^кич.^йич (С££РИЧа ещич}., MMSäl ка-

зн лар шуяар ;.<у.млас;1дая дир.

Хозиргя анатомик терминопогияда яла битзга Эффинс фпоп т-гирск этншдаки, бу аслида кичрзйтириш-эркалаш маиюлп оУзлар ■чсовчи -ча'чУшимчасидир. Узбек тйяининг анатомик терминология™ :ида -ча аффикси кичрайтирию маъносидаги твриивларии аиае, балки uyáttrcíí шакл га маьнога зга иулрзн гавданинг кичикроц бир кист-нинг конкрвт цомшга анггитувчи терминяарии хоснл нилади, Бунда апосий, йирик аъзшшнг мана шу кичик аъаога ухшашииги ас ос ни-либ олинади, Масалан, юрак бошлангич дзврда битта tíjnuача ва цоринчадзн иборат булади (Х0Л,Г01).

Лмалда ку. л лапает гаи анатомик куяма тарминлар тип матвриа-лига караб, куйидич! сУз ту ркукДаридач ташки я топгел:

а) от * ох типидагн кувиа горшшлар: оащозон, оёкпаюш, нУлпашха, ичиктутнич, кнлтоаир ва б.; d) сифат + от тчпндаги кУзша тарминлар: ццзилУнгач, дуричак,- очичак, «уктомир, цора-аигар каоилар; в) сон + от типидаги црпт тэрмииячр: яриипай. прямпар да ва G.

'Гадки кот наиб?лари да Oy ндай•терминлариинг микдори укчаяик куп ЗЫ1С.

Хорминшунос В.П.Двниленко щуядай лоб ёзади: "¡',орийб барчо сохалар тернинолорияларида оирикма тарминлар микдор лихатидаи асссиИ уриилардай Оирини згаилайди"*. Бу 4икр узбек тилининг барчо терминологии систвмаларига, «умладан, анотойик термине-лопысига хам тупа тааядуилидир. Чунки одам гавдасишшг янги-дан анпкяанган ва алик, ланзётган минглаб кием лари ноинарининг Ссрчпсини губ, nauta, кУшла терминлар билан ирдалашиинг плохи лун, аяОатта. Шуи га кУра, узбек анатомик терминология-сила хан куллаб бирикиа терминлардан конг фойдаланишга тугри калган, вднришюнн исботлай учуи бпрг.ша ыанбага -нро£. л.л.лснаров ва Х.З.оохидов гомони дан тузилган, дугатге мурома-iT этааиэ. ¿<iaълум зулишича, лугапмнг Узбчкча

1. и.Л.Данилонко. Русская щлмнология. - ¡i.,197?.- СЛ7П.

2. Аскаров А.А.,Ьохядов >,,Б. Русча-У збзкча-лотинча норка Я . лштоиич лугати.-Тойжент,1971.

- in -

кисмида жани 3820 та термин бУлиб, уиинг 320 таси бир суздаи, 3500 таси зса бирикма торминдан нборагдир.

Анатомик терьншологияда тузилишига «Ура, инки (едка супги, умуртца noFOiucH, чайков мускули), уч (яигарнинг llorína .ненаси, yüpos ости вонаси), тУрт (усгки яагиинг такглай Усицчаси) ком-11 ононтли терминлар кУпрок ишлатилса, баш ва ундан ортнн компо-нептлияари (ёибош суягининг олдинга к;?)':.; Усигя) каырок учрай-ди.

ТУгри, «Уп компонент ли терминлар ахборот алмашиш зкарасни-ни бирмунча лиПинлаштиради. Шунга кура, -у парни янада иетамдаш-гириш, компонентлари соиини камайтириш борасида махсус ишлар олиб бориш зарур булади.

Нкки комлонеитли бирикма терминлар микдор яихатдзн к?пли-ги (иайд этилган лугатдпги 3500 та бирикма тормшшинг 2000 таси икки коцпонентлидир)гина эмас, балки компонентларининг Узаро бирлкиш усул ва воситаларшшнг хилма-хиллиги кихатидан хаи бошиа сохалар торминологиясидан аяохида акралиб ту ради. Хусу-сан, анатомик герминологияда кУиинча от * от моде ли да' ясалган бирикиа терминлирилиг II ва Ш цзо^аля турлари иынагилади: х«т$а мускул, калик суяк, курак тишлар; таким мускул», луня муиаги; юрлкнинг булмачаси, тилнинр илдизи ва 0.

Лнатошж торшшологинда си;«т * от модели ас осп да ясалган терминлар хам анчагина. Чунки бунда!) Оприкма тэрминлариинг анициовчи компонент и ода» аъзоларшынг иикли, гузилиши, ранг-туси, бирор хоссиси ёки хусусиятинй ифодалаб ивлади. ¿ундай бирикма ториинларнпнг аиикловчн компонент лслий схуд иисби»! си ;>ат лардан таикил топтан оулиши муыкия.

Лслий си^ат от тинидаги бирикиа ториинлар унчалик кУп эмас: таргил мускул, тугри ичак, ингичка ичак. чукур нусиуg ва б.

Нисбий сифат * от модели асосида ясалган бирикма тершш-ларнинг аникловчи компонент« хилиа-хил си^яг ясончи кушшчалар билан ифодапанади. .'иитшпк термикологиядаги бирикма тьрминлар-нинг аникловчи коинонентларл хам бошка терминологии системалар-да у ¡р •идиран шунга ухшаш комнонеитлдрдин укчалик iup« кпяианди. Бу Уриядаги фарк шундаки, анатомик терминояог;мда аПрим си фаг ясобчи а^шсллр нахоятд.1 сэрмахеул булса, бошкалара бир кэддр каммахсулдир. Ыана шу иодвлдари оараииалирцииг аииг.лоачи нокно-ив иг и куйидаги си>л ясоам) а^яколар ерлачида хосил ккллнган:

- 15 -

I. -скиоц a.t)|ini(cn. Зоология, ботаника, биология хайда тибоиёт кабн сохаларда, лумладал, инатомик термияологияда хам мазку р ахинее ?га фаоллирц Oiniau а., рал и б ту ради. Jaca лап, юно-рида эслатилган "Одаы анатомидси" даре л и г и да -Симон аффикс пи анздловчи компонент нштирснида купи дат оириша тврминлар ясалеан: найсимон суяк, н/лоценион юза, биризеимон усиц, нУхотсимон суяк, Найинсиион суяк за ö. ;

-симон аффиксшшhp адабий гилдагд синонимлари б?дран -дек, -дай а^к келари буёкдорлик, бадииилик огтенкаяаршш рв-аллаштирганлигн учун хам илмий терминология® камыахсул булиб колди1. Jana шу сабабларра кура, -симон афишей ёрдамида ясал-ган шпщлоачили бирикмалар анатоминро оид терминология учун цухимдир. Чунки, айнииса, анатоыияда одам гавдасининг каюр аъзолари номлариии ухшатии асосида яеош з.<рурати бор эдпии, буни ai!i::i my аф^икснинр нулланишида кУриы ыуикин.

лнл'ошж терминологиида -си 14 он аффикс ли бирикмалдриинр аникяовчи компонент» acocan икни хил тоифадзри лугааий бирлик-лардан »борат оулади: I) одам гавддеи ааоолари яомларадан нбо-рат булади. «Lttjçucn, одам гавдаоина т лек и л этеан нирикроц, цу-химрон, acociiiipOH аъзоларн.шг талай бир ни с ми нисбатан кичик-рон аъзо вдсы лари га Ухыаб кета да. isyswor у j ун ишзон газдаспдаси аьзопарни- бошка аъзоларга ёки уларнинг нисмларига ухшатиб, би~ рикма хосил нилчш принцип« таз-тез нУллаб келиимоцда: ортиц-с ti и он баз, думсимон б у лак, рУрРичсимон fûÇKUj; 2) -симон аф-финеяи бирикма тэрмиияарнинг Ухшовчи обгокти сифэтида анатомия-га алокадор оулмаган, умуиистаьнолдаги ёхуд бошна терминологии системалардагй лзксик бирлиялар хаи 'ишлатилади: тариовсимои сур-т, 11£мичсимон тога!Ц иаИи1£Оиион с.уяк, ноксимон мускул, напотей мои усик на б.

Бу а ¿иксиинг 250 дан ортик юноридаги каби биршша терыин-ларни xœi;n ни лит да ей иштироки унинр нихоят даракада фаоллири-ни тасдиклозчи якнол далилдир.

Иу билан оирра, анатомии гершшолорияда аникловчи компонент» ityiiiiД'Н'ч! аффикс лар воситасида ясалрая бирикма терминлар хаи тез-тез ишлатиб турилади; а) -ли аффикс ли: толали tofuíí. • киприкли нарда, и л гак ли с.уя к ва б.; б) -ги (-ки, -^и) аффикс ли: ïçtkh ооцч.а, охирри б.; в) -чоц аф до к с ли:

I. РГг.ониоров, Научи о- технические твритш-словооочетания узбекского нзика и вопроси их упорядочения//Узбек тили илмий-техшшшиа тэиминолориненни тартибра солиш принцип лари.-í ошв нт, í cJ'jI ,92-бет.

- Í6 -

узунчок мня, чУзинчон иия ва ö.; г) -аро аффикси: хукапра-аро ыодда, човуррааро яарв, уыург'кдаро бУшшщ ва б.; д) -на аффикояи: бУйлана мускул, ёпыа нарда, сукилиа тиаза ва 0.; s) -удч_.. (-кич. -гич, -дич) аффикиди: ёпкич вена, ёпкич пыр-да, куроаткич Оармоч ва б.; а) -сиз иффаксли: ношзиа суяклар, харакатсиз оуяклар, цушаксиэ зона ва б,{ а) -чан аффиксяи: оезувчан тояалар, тебранувчан довурралар, харакатчан суяк ва б«» й) -ИЙ1 -вий аффикс ли; асосий иия, м^рказий булан,' доимий тиш, ханиний ковурга ва б.

Ишшшг учиичи бобн Узбак тили анатоимк териинологиясина тартибга сопии иуаимоларини урганишга баришланган.

¡Окори да баён этилганлардаи иаьпуц оулдики, Узбек тили-иинг анатомии торминологияси эхтиёх танозоси бвл-дй кадимдая 'таклпана бошлагац; кеаинчалш гиббиёг сохасида юз бврран ян г и* дан-ян ги кыафиётлар туфайли тобора ривсипаниб калазтгаа яхлит ■ бир ториииопогик система сифатида нарор гопди. Унинг щундай , даракага етишида халд суаларуя нутншшнг, тиббивт сохаси олии-■ларцнинр, даре лик ва кУпланиалар яратган олииу таргиионларниш líazcyc терминологии, биртилли- иккитиляи уиуифияологнк яурах-•?лар тузувчиларнинг.хам маъдуи хиссалари бор. Шу туфайли хозир-','Pii бсскичйа узбек тили анатоцик тершшологияск ушбу сохадагь; "ахОорот аямашнш караёншш ривоаяантириш учун ноникарди хнзиат ни па он да, доб айта олаииз.

• Бирок анатоыня 0f¡ii¡4a узбэл тилнда ярамдган оригинал ва гараииа асариарни, икки тияяи ва гари-лнолорнк луратларни, акатошшра ннин фанлар буйича яратилган У^в нУлланцаларнни Урганиш шуни кУрсатадики, анатоышг торминологияда, боына фан сох а лари териинологик системаларида булгани сингари, датор г.&ьчцдос ва нукооияар' иавз^уд экан. Бундан Узбек тилининг ана-гоуак ториивларини хаи тартибга солиш иасалаларига эвдаборна ¡и;атиш аарурияти кояиб чинмонда,

Таршшологиядаги оинонаиия, "Ьарчи у адзоий, бадиий тил-íiíiHP бе sai'и, курки будса-да, ахборот аииашиш хараёнина вд&ш-даигириага олно квлади, узаро нуоналада натор чалкашииклараа гугдярад^. Териияяинр ^сосий вазифасз муайяа бир гушунчани Ситта $ип бйрлиги бнлан аник, ихчаи и^ода/шидак иборахдир. Лилля/iapi'a ьыкбор ни .'«налагай оулса, ?еое« тивипвйр барча vopHtiHonoi hü овстешларйда, iyмлада«, ааатоыик тариино/.си'^г:-

си да хаи Су талаОга риоя эгилыаёгганлиги яадол кУзга ташланада.

Алохида канд зтамиз: анатоиик тариинологиидаги синонииия бирданига, хозирги куц да пал до оулган зиас. Унинг Пайдо бУлиш аегизи узок утиишга бориб таканади. Мисалаи, Абу Бакр Розий-нинг "Касаллик дар тарихи" китобишшг дастлгоки туркий тарнииа-сада НУ Ии дар и синоницик тариинлар даид зтилган:_^зн - ¡щнз!^ исбаь . - бариок,, анф - бурун, .чсазф ёки бати - цории, каоха -одна (пвшона), жафн - цабод, хаян ёки халкуи - оугиз, раас -ботц риал - оёк,, рукОа - _,диз. (тизза), ишфат - дудоц (лаб). шаноц,- чакка. ирн - томир^ киф - умуз (алка ва хоказо) .

Таэдикотиниздан магиум булишича, узбек анатоиик терминоло-гиясида синоиимларнииг бир нвча туридан фоядаланилган.

1. Узбекча анатомии тернинларнинг форс-токик хайда араб тилларидан Уоыатирилган хврминлар билан синонимипси. Маапун-яя, ща!:лн (масалан, узок утишда гиббий адабиёгларнииг форс-10жик хайда араб гияяарида ёэилгаилиги каби) карт-шароит игр тачозоси билан уаозк тлвга хам ана иу лисонларнмнг дагор аиа-тсиин терциняари кира бошпади. Пировардида, айриц туркий анато-ЯШ5 атанцлар шу тиллар иатериаяпари ас ос идар и оинонимлар'билан ифодаванадвгаа булди: - калла, (бошча - калдача), алка -кийт, оы^озон-цдъда, йнин-^л^п^ манглаИ-пвшона, гавда-тана,

иох-нугув, рзак-иариз да б.

2. Синоним терцин пар хосил буяишининг аоосий саоабларидан я на бира узбек тидида аадалдан кУдлаб келииран лугазий бирлик-ларкянг русча-баиналиилал термпплар билан параллел нУлланишк-дир. Узбек тили анатомии тврыинологиясида хаи иуайян сабабларра и?ра, «Уплаб русча-байнаяиилал анатомия терминлар Узлашиб квтди. Натихада, квкирдак-трахеи. цоп^рц-клапан, аъзо-о^ган, цуиан-чускул, асаб-нвра, оуяклар - устухоп-оквлот каби синснишш 5?аторяар паи до булди.

3. Лугавий сиионпиияшшг яна бир аУрннияш яика сУзддл

иборат тбрь-инаар билан бирикаа херкиилярнииг параллел кУлггуш-

шидан ислиб чикади. Бундай синонимия, Сирикчидан, узсек тили-

да алваидаи цуяшхб «алиигаи аиатошш твршш §ки шу маьнода

;;уллаиаёгрзн лексе^анинг иазыунини конкрвч'лаштирим учуй оирикч

аадаа •¡.сйдалаиаш о^ибатида диьиилоц - боии»ми бармск, боиыая-

до:;бо-а оарир^. та^ич тизза оста,. з»'!ак - су т без инур-

х'ак - бодоьиинон боз в а б.), ш; и нчн дан, анг.тсиик

Г.1Ч..^"«гЩялаевГ X перга оад гиббка асарнинг топилган туркча тар -..теси Узоек »¡«яч за а/доисти, Х'У'и, Л-сон, Х^у-Счу .

тершшодогияга кирган русча-баЬналмилал терминларин калькалаш (фаланга - бармоч о.уяги, атлапт - буйиннинг бириичи умуртч&си. бронхиола - май да бронх, орбита - кУз кооаса,' хоаналар -бурун орна тешиги ва б.) натикасида па!1Д0 булган.

Ьиринчи гурухдаги синоишдвдрци, 6:i;> лексеиидан и борат, ихчац, тилпмизда аввалдан чУлланиб квлган жимлилоч, бошмалдок. 'iiiíüiüi зцчак. муртак сингариларни асооий термин сифатида чоя-дириш Нули би пан бартараф нилиш муикик ва кврак. Иккинчи rypyv даги сннониилар хоэирги Узбек анатомии термпнологиясида Оаб-баравар чУлланиб келинмочда. Улардан бири узбек анатомик тер-шшологиясинипг байналиилал тершшлар фондини ¡изага келтнрса, Сошнаси шу терминология писали да узбек тили бойлигнни нацойиш ципади: ОундаИ синониыдар кушшча бир-бирини изохлаб напади. Ленин баъзан, конкрвт хояатиардв, ОундаИ тершшвярни хам тар-ir йога солиш, сииониилардан цачоулларини истеъмо« учук тавсия злив зарурати турилади. Ласалан, кУл ыаънола байкаяиилал орбита терцинига Караганда к?з косаси Оирикцаси афзалликка эга, чунки у тушунчани анич ифодалайди ва у хачда турри тасаввур уйгoraда.

Фамилиями!! тершшлар, тиббиёт сохасида, хусусаи, анатомий уврмииологинда купиаб учрайди. иэълумни, аг>золе.р, уиуман, khcoi гавдаои та шчи ва ички тойондан тобора чучур урганидган сари унпнг яиги-янги хусусиятлари, ниги-янги чисмлари, узвлари очи-да Орради. Улар анатоиик номенк дату рада тегишла систематик пса-терминга эга булади. L!y билли бирга, баъзан бунда!! янги топик-ган булак За чисмллр уни шыклаган, кашф зтгаи шахе шарафига хам ноиланади. Натижада илииD те,.«шлар бипан агочли отлардая йборат тарминлар синонилияси изага келади: Сильвий вриги -миянинг ён ёриги. Роланд агат и - марказиИ эгат, Пупарт бойна-Ш " чов бойцами ва б.

Уабек анагомик тарминслшпнеидаги фаиилинвиИ ва систеиа-тич терыинлар синонилиясини УсртибГа comrn, уларни бартараф. . эгиш тершшлар синошшиясншшг Ооица турларига чараганда аича мураккабдир, Чунки систематик терминлар маънони аникроч ифода-даса-да, куп сузадн, фамилиным тарминлар эс! одатда инки суз-дая таышл тона да; лзкин у тупунча оки иарса хакида »удин i-aoui вур хоойл нилмаолиги «у ¿.чин. йлсалаи, синдик чнчариш капали

сугонининг без лари систематик тврминминг иккипчн коми Kjjiafi баз лари уз синошшига нисбатан ихчамлиги, од лай ли i'и ¡/нхатдан а^залликка зга. Ь«я оииц, товаи с.уяги, найицсимоп на куосимон п.уяклар уртасг.даги кУндаланг бурим торшшидон кура, lonap бу-пши гзрмияшш кУллаш хар тон он лама мадсадга муд^лнмиу. ¡Jy нуктаи назардац, фамилиявнП термияларнинг катор а'л".лл:;кларини тан олган холда, ударни чукур урганиб, хар бир кошрет холат учун алохида тансиялар бориш зарур булади.

Анатомик твриинологинда бир-бирига синоним б;лган айрим сУз неовчи а^инслар иштирскида хосил дилингаН тврминлар хан тоз-тоз учраб ту ради, ¡laca лап, 1968 Иилда нашр.Милган "Одам апатомилси" даре ли ги да доринча - дориичид кУрипишидаги иорфо-логик синоним к?лланран. ДароЯйпйййГ 1993 ^иядаги нашим да до-рпача исоси.1 термин оплатила Кабул дилинран ва епконимга бархаы бэрилган. Дирханмдат, хар иккала иф$иио хам кйчраЯтиш-эркалав иатлосидагн отларии ясовчи аффикс хисобланоа-да, У,а~ зирги угбек тили яудтаи назаридан, -ЧЗД} ~ää. нУиимчасига нисбатан акча каш/.ахсул булиб, доичпд, дорачид каби санодио тэр-минларни хосил киле а, -ча аЭДиксннинг махсулдорлиги чек-сиздир.

-ча a.piiüHC¡i хадида ran кегар зкан, шу нуносабат билан анатомик тэрминологияда кузатилган нкки холзгни аИтнб Угшга турри ивлади, чунки бу холатлар хаи бавосита синонимия билан бог лид,чир:

а) кичрайтии-эркалаш парноеикп ааглатувчи аффикслар ёрдо-мида аксар хол.;арда иустадил маъноли тврминлар хосил диликади: бошча, оедча, доринча. оулмача, наПча, хъттача, дУигча, оролча, д./ибодча-, ;сидча. тчнача, болишча кабилар кичрайтиш каьносини эмас, балки помп да;1д отилгак аоосий аьзолар (бош, осу, нория ва б.) га нисбатан кичпк, лвкин шакл ва вазифаси .«хат дан Ух-каш аъзо иаъносини англатади. .Шни щуп дан тушунчапар бирикма термин тарзнда кичик, кичк и на, иаида каби лугавий бирликлар билан биргаликда дУлланади, нагикада синонимиянинг яна бир кУ-рипиии изага келади: бронхча // зяг май да бронх, бошча/; кичик боыц кичкина бош, капалча ц кички на канал, дои рача II кичик дои-рача, ц.пчал кичик мин ва б. с'аьзан кичкияа пулча. кичпк доирача спнгщы плзонастик холатлар хам кузатилади. Бунга Ух-'лаи синон.ш.'ьрни уларнинг дисдача rjtiKnBapsi (оояча. бронхча,

каналча ёки наяча, мияча) ни танлаб опии нули Сипаи осокгика бартарзф этиш мумкин;

б) анатомияга оид манбалар урганилганда, айрим лолларда ыустакил лу равий маьнога эга бУлган термин бнлан бир наг орда, унинг -ча аф£икси билан ясапган шокллари нам ишлатилаётганлиги кузатилди:' ... нар у чаю прим халкасимоп каналларнинг икки-тадаи оеклари бор. Бу оёкяарнинг биттаси кенгайиб, ... ампула хосял дилиб ичипади. КенгаЛмаЙ очилган оокчаси эса оддил оёу_ дзб атолади. Холбуки, хар икни холат да оёк Урнида оёща кУлла-ниош керак эди. Худди шунппг сингари, бир уринда болим, бои, най, халта, узанти до б кУяланган тврмиилар бошка Уринда болишча, бошча, наЛча^ халтача, уэангича тарзида ишлатилган. йки кичрайтиш маъносига эга булмагми лотинча Caput, "УСдиз, С г us си ¡¡гари термин лир хам дар с лик ва дугатларда бт^ дёк, г ох бошча, оёцча дзб таржима килннган.

iisip канчп'air ¡томик бирикма тврмиилар таркибидарп акиклов-чи компонент л ¡рншгг хам хияма-хил иаи л лан тн ри л Ра и кп г в туфаИва хам сккошшйшншг яиа бир узига acq ку рикши г.зага кеяг.ш. Mac и лан, мкорида -симоц аф^иксининг анатомик тг.ри»|;сдоги»ф>гн нихоятДа шл ва махсулдор хам,та унинг Оир иредазпшг яшя, ранг, холат, туэилиш; хусусипт ва ооини *а*атларлли иккипчи бир предмет га Ухшашлигини шрлатунчи универсал афь-.чю экаялиги кайд эти пеон эди. А Я ни ухвавлик иаъноси узбек тилида ян а -док., -дай, -памо кУшимчалари хайда кдОи. Си_нггщ1Ь цдклли (кмклидаги), Ухшац (Ухьагап) сУаларк оилдн Хаи пд>ида-лаинии мумкин. ty гу;шли хам анатомик терминология да юкори-дагидак хилма-хия восишларни Осрарк ишязтаввраш натякасида сиион.'.мик бнрикма термпнлар хосил оулгдн: яримодсимон - яримо;; шакляи (яримой шаклидаги) тугун. ыц/зспмон ьлдузРа_Ухмцгон ■тугук, ипсимон (ип Ц'шгидаги плга Ухшаган ип сингири иигич-ка) томир, ту рто.у рчакоимоп (тУртбурчак сшллг) бой лам, _эллипо-симон (эллипс иаклидари) бугим ва б. Вахоланки, уларнинг бар-часини -спмон кУшимчаси оркали ифодаяаш нуикин. Бу билан анатомик терминологияда хам . тушуичаларпи ифодаяашда бир хил-ликка .эришилган булади.

Узбек тилинипг анатомик термннологиясида цуаЛян тушун-. ча парни кнлошй ;:ихатдан хилма-хил ёзилган термин «ар бплан ифоддлащ холлари хам тез-тез учраб турни. TaC.nni, Оу холат

- ZI -

ш хияиа-хииликни келтириб чпчирмонДа: курцчач - кур ичак, .'Ичан - оч ичак, ичактутцич - ичак т.утнич - ичак тутчичи, ) имшар - ярим шар, ралвирс.уян - раявир суяк, турпарда - тУр ар да, суя к пар да - суяи пардаса. буйракдоц - буйрак жом и, щл^. змид - ч" л томир ва б. Буи дай холатни хагпо оир ¿¡¿.чбанинр шда хаи учратша аумкин. "Одам анаюмияои" (1.993) дарслиг»-шг 818-319-бегларида ичактутчич, 318-бетда ичак тутчичи, ¡СЬбатда зоа -ичак тутчнч тарэида ёзилган. ялбатта, бунда« фиинлар иилосини бархиллаитириш, яьни уларни фачат чУшиб шш зарур оулади. Шу уриида мушикиараро - иушаклар оралигидаги, чткдараро - суяклар оралигидаги, цоринлараро - цоринча ора-¡ридаги сингари икни хил ёзилган териинэяеыентдар ' . 'затилиб, уяарнинг хаи чушиб ёзилган холатини турри дзб хи-¡блаймиз. Шу Аихагдан, "Оёлчалар Уртасида сурричсиион танача-ip орч^-ида туртбурчаксимон чучурлич бУлиб, бунга оёцчалар 1алигидаги ч.. цурдик дайнлади" ¿.уиласидари ажратиб кУрсагилган ¡ракиани чисчарок кипи б оёччалараро чукурлик тарзида ифодалаш инин.

Шунингдек, фаыилиявий териинлар амлосига хаи аншдек ки~ тиш лозин булади. Маълушш, узбек анатомии терминологиясида пвр. волы', генри, «ириа сингари содда фзыилиявий терминлар пагилиаИди. Анатомия сохасидаги фамидиявий бирикма териин-рнинг, асоо.ан, биринчи чисми машхур кашфиётчи олии ёки шифо-р, баьзан афсонавий шахснинг исии-шарифи билан ифодаланган лади. Миловий чаикашликлар айнан шундай шахслар ноиларини иш билан борличдар.

фамидиявий бирикма тариинларяиИг аничловчи чисии, яьни ар таркибидаги аточяи- отлар чатор цанбаларда бои харф билан илади: Явотахий найи, Ашон шахи, Шванн пардаси, Вольф ка-лИд. Рог. нд агат и ва б, Шу билан бирга, улар айрии ианбалар-кичик харф билан хаи ёзилади: гаймор каваги, волый канали, ллвр капали, говеро каналчалари. шванн худайралари, аыяон ки каби.

Ьундай ькки ¿силликнинг асосий сабабларидан бири бирикиа риинлар таркибядарй аюклн отларнинг рус тилида икни хил рииишда еыииакваниигидандир; Осчров Рвйля - Рвйля остров;' .jppa рус тилида аточли отлйр мустачил мллтилганда хаи,

оифагга айлантирилгаи холда хаи дУлланада; связка Пупарта -пупартова связка наби. Айни шу иккинчи холат рус тили учун одатий ходиса. Бунда атоцли охга - ^ов (-она, -ово) сифат яс< чи нУшиича душилади ва табиийки, улар кнчик xapgj билан ёзила1 рада. Бу ходисани узбек типига сунъий равишда, бллиб-бипиай кучириш оцибатида юцоридагидек чалкашлик, икки хиллик юзага калган, Шундай холлар хам учрайдики, Узак атокли от билан си-фат псшчи кушимча фаркяанмаган, дзярли улар Оир бугун фашш деб тушуиилгац, йасалан: Кортивв орган и бош.цатор бупиб асой-muva.ii гукли хулайралардан туз и л гаи (íiOA,Vf8) ^уыласидаги Кортиев орган оирикмаси русча кортиав (орган) си^атини нот'У' ри тушуиишдан ;:елиб чиккан. Ас ли да бу термин КортиН аьзоса буййшИ керак зди. Шушшгдек, Петит канаии - Петитов капали (рус. петитов канал). Сильви чукурчаси - Сипьвирв чунурчаои (рус. сильвиева шаль) кабиларда узбек тили г а русча ои^ат нс'о. чи а|фикслар хам "тикиштириб" юборилган.

фаиилиявий бирикыа тврыинларнинг ашадовчи кпсылари узл ранинг асл, яъни атонии огиик ваэи^асини хаи бутунлай ИУдог-ыайда. Чунки уларда маъдуи даракада шахе ва инка предает бил дирувчанлик маьноои иавауд. Шу боисдан, иазкур терыинэлемент ¿ар датрр манбаларда бош харфлар билан ёаиладц ва буки тУгри Í¡a6 хисоблайыив: Бурдак дастаси. Гоплнпнг козии боилами ва б

Уабвк тиланит* анатошяга оид терминологии систёыасини тадкик зтишдаи дуИидаги уцуиий хулосаларга келинди:

1. Узбек тилинииг хоаирги анатомйк терминологияси узок нураккаб тараккиёт натияасида зужудга келган буяиб, унинг ша ианиш тарихи бир-биридак сифат .с ¡атидан фарнланувчи икки даврни камраб блган: кадии вакт лардан XX аернинрбошларигача ва 20-itnллардан хозирги кунларрача булган давр.

Биринчи даврда узбек анатомия 'терминологияси acocan уму хал« тилида фзол кулланган атемалар хамда араОча-^орсча йене иадан иборат булиб, муайян система"'си фатида шаклланмаган; иккмнчн даврда узбек анатомик терминологияси халкаро микёсда Кабул килингам анатомик номенклатура хайда ташки манбадан ва узбек тили ички имконият лари дан фойдаланиш хисобига ыуапян г минлар сисхемасиии яратиш асосида ривоаланди.-

2. Анатомик тори и »дар л л чарихий-этиыолорик нуцтаи назар дай текшириш шуни «Урсатадики, -уда надимги даврлардаи щаклл Оощдаган апатоаик териииологиининр бопишида аксар с о май тик у

¡ан тэрмин ясаш втакчи бупган, бирок анатомик тврминларга хроник нуктаи назардан ёндошилганда соф семантик усу л билан .лгаи терминлар деяряи учрамайди. Улар Урнини семантия-тактик усу л эгапяаген.

3. Мэтафорик ухшатиш асосида свмантик-синтактик уоулда мин ясашнинр купами нуда кенгдир. Хозирги Узбек анатомии минологинсида бу уоулда тущунчаяарнинг мантидан тУгри, маа-ан ва грамматик жихатдан тугри ифодалаида, сэмантик тране-мацияга учраган иккинчи компонентларнинг ахамияти каттадир, Ц-. Бир каюр анатомик терминлар аслига кУра, полисеман-мукоса&^да булгак. Вацт Утиши билан улар маънопари ораси-и ички борланиш йуколган, яьни асооциатив алока сезиямас га калган. Вундай терниняардан семангик усуянинг диахроник ^сиятга эга зканлиги, Оу ходисанинг одатда бир давр махоу-оуямаслиги яна хам аник куриииб туради.

5. Анатолия терминологияоида синонимия асосан бирикма ¿инлар доирасида булиб, уларникг вузкудга келишига сабаб,

1нчидан свмантик-синтактик нсалишда иштирок этаетган иккинчи', юквнтнинг мвтафорик кУлланиии, иккинчидан, бу Т8рцинлар тилдан калькалаш Нули билан хосил килинганлиги.

6. Свмантик-синтактик усулда термин ясаш бошка сехалар ¡ино;югяясига ни о батан анатомияда кенг кУпланилади. Бунинг :ий забаби иуцдаки, анатомик терминлар утмип давряарда хаян , I асосида юзага налган ва .»Оййи сузлашув тили, билан мустах-алокада риводлаиганлигидир. Шунинг учун халк тилига хоо ■ ■ан купдан куп метафорик кУлланишлар уларда уз аксини топ- ■■

7. лкатомик терминопогияда аффиксация усуяи билан'суз

: синтактик усул билан суа ясашга Караганда каммахоул,чувкп , иствмага кирувчи асосий терминлар, пъни одам аъзо кисм-нинг номлари кадимдаи шаклланиб буяган} уларнинг бир кисми даврлардаёк туб лексик бирликлар, Оошцалари эоа ясака лэк-лар (хозирда улар туб суз тарзида «аралади)дан иборат буя-Диахроиик нуцтаи назардан карагашшизда, анатомик тврмин-ииг или шкялаиииида фиксация усуяи отакчи оуотан.

8. Анатомик тушунчаларни иродалашда хилма-хил моделлар иди яратилган "бирикма терниняар мухим уринни эгаялайда.

9. Нихоят, бошка сохаларда булганидэк, анатомии термино-логинда хаи тершшлар хар хиллигини бартараф этиш максадида соха мутахассислари билан тилшуносларнинг хамкорлиги такоэо ни липа ди.

Анатомия терминологиясида синоиимияшшг вухудга келиш оабаблари, уларнинг салбий очи бат лари атрофлича тахлил эти ли i уларни терминологии ирииципларга ва узбек тнлининг Узига хос с'уз ясалиш чоидаларига рноя килинган холда бартараф килиш бунича аник таклифлар бприлди.

Диссертация мзвзуи о.уиича к.у1шдаги илмий и'илар aîijioH килинган

1. Анатомии теркшшлогияда биршша тершшларшшг ясалш га докр /' "РЫТК бюллетени".- Tubkviii, I9ÖG, fei-2, 72-74-tíox-лар.

2. Узбек талшшнг ааахошк тсршшилогияскда :<зр хвл кул ланаётган торминлар руцхат // .Узбек тили, теуквгг </i't.Hci:. "Бюллетень", Toùkohï, 1987, 3&-г5б-бсткар.

3. Анатомив бирикка теуккиларнинг ясалшкда икрии аффик ларнг.нг роли Ц Республика Jób филолог олвглариж.нг анлашшШ «•лмия коя^зрочцвяск' шгерезллзри.- Ïfb-KOKX, 1991, Li. 92-93-öernap.

.VaöoK анмоивк терикнологгяездаг!: хар хн.ч.тлклцр // Узо'зк хнлаунислш'ига игд тад|;ипитлар.- Тоснснт, 19*2,1У, 70-72-бетлар.

5. Диагош*.к вдрикнйаршшг сс ^анхвк-синхамвк у су л бклан яоаляав Ц Уейек хвлшуиоелмгига овд тад;;ш;отлар.~ Тоикеит, 1993 ,У.

6, "Девону л у гс'тит тури" да куляакгаи ана-л::пк тс:.шшлар Узбек пишунсслигвга о ид тадк.иг.игдар.- 'Гоикент,1У9'Ч ,У1, SO-51-йстлар.

РЕЗЮМЕ

диссертации Зухры Мирахмедовой на тему "Анатомические термины узбекского языка", представленной на соискание . ученой степени кандидата филологических наук

Настоящая диссертация поевншена исследовании одного из богатых и развитых лексических пластов узбекского язика -анатомической терминологии;

Во введении основываются актуальность, новизна, практическая значимость, определяются цель и задачи исследования, представлен критический обзор работ, авторы которых обращались к исследуемой теме. Здесь ав делается попытка раскрыть сущность самого "термина".

Первая глава "История развития узбекской анатомической гвриинолог 1, источники обогащения и тематические группы" поо-вяшоиа анализу истории формирование анатомических терминов вп~, дотьдо начала двадцатого века. Установлено, что процесс терминологизации анатомических понятий восходит к древнейшим временам, многие из них зафиксированы в таких классических тру-' дах, кап "Девону дурогиг турк" Махмуда Кашгари, в произведениях Ар-Рази, Ибн Сини (Авиценны), Махмуда Чагмини, Юсуфи и Л{.др. Во втором периоде, то есть о начала XX века узбекская анатомическая терминология стала пополняться аа счет образовали новых научи о-об основанных терминов.

В этой не главе дана тематическая классификация анатоми-[вских терминов, которые подразделены на две большие группы: О термины, обозначаюшиа внешние органы человека, 2) термины, )бозначашие внутренние органы человека. В свои очередь эти 'руппы подразделяются еше на ряд тематических подгрупп.

Во вю'ой главе "Способы образования анатомических терма-[Q8 в .узбекском языке" анализируется большой фактическим ¡атариа?г. и исследуется семантические, семантико-синтаксичес-иВ, морфологический, а также синтаксическим способы образова-ия узбекских анатомических терминов..

Третья глава "Недостатки в узбекской анатомической тар-инологии и проблемы ее унификации" посвящена разработке опросов унификации анатомических терминов узбекского языка.

В частности, здесь прослеаены сдучаи употребления" различии* тьрыинов в одинаковых зничениях. Подобная синонимии анатом: ческих тершшов услснняет процесс обмена информацией и не с чает требованиям гдршшообразования. В работе на основе ана недостатков в анатомической терминологии узбекского языка выдвигаются конкретные про^локения по унификации и упорпдоч нию данного лексического пласта.

Работа завершается общий заключенном и' спиакоы иопол£ ванной литературы.