автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.02
диссертация на тему:
Формирование и развитие публицистического стиля башкирского литературного языка

  • Год: 2001
  • Автор научной работы: Салимов, Ниязбай Булатбаевич
  • Ученая cтепень: кандидата филологических наук
  • Место защиты диссертации: Уфа
  • Код cпециальности ВАК: 10.02.02
450 руб.
Диссертация по филологии на тему 'Формирование и развитие публицистического стиля башкирского литературного языка'

Текст диссертации на тему "Формирование и развитие публицистического стиля башкирского литературного языка"

Уфа-2001

3

ЙеКМЭТКЕЬЕ

ИНЕШ............................................................................................... 5

БЕРЕНСЕ БУЛЕК. ПУБЛИЦИСТИК СТИЛЬ ЬЭМ УНЫН, БАШКА

СТИЛДЭР АРАЬЫНДА ТОТХАН УРЫНЫ................................................... 9

§1. Тел белемендэ стилдэр проблемаИы...........................................9

§2. Функциональ стилдэр ара1пында публицистик стиль....................13

§3. Публицистик стилде ейрэнеу.......................................................18

§4. Публицистик стилден, тэрэйенлэнеше h9M теп Иы?аттары...........25

§5. Публицистик стилден, башха стилдэр менэн бэйлэнеше.............31

ИКЕНСЕ БУЛЕК. БАШКОРТ Э^ЭБИ ТЕПЕНДЭ ПУБЛИЦИСТИК СТИЛДЕН БАРЛЫККА КИЛЕУЕ ЬЭМ YQEUJE..................................................41

§1. Башкорт э?эби теленец тарихы Иэм публицистик стилден,

тэуге тамырзары....................................................................................41

§2. Халык ижады э<рэр?эрендэ публицистик стилдец сагылы-

шы.........................................................................................................44

§3. XIII—XIV быуаттын, я?ма комарткыларында публицистик стиль эле-

менттары...............................................................................................48

§4. XV—XVIII быуаттарза публицистик стилден, удеше........................50

§5. Салауат Юлаев эдэр?эрендэ публицистик стилден, сагылы-

шы..........................................................................................................55

§6. Публицистик стилден, формалашыуына дини телмэр?эр?ец йорон-

тоЬо........................................................................................................59

§7. Публицистик стилден, урешендэ суфыйсыльгк Иэм мэгрифэтселек-

тен, урыны...............................................................................................61

§8.Публицистик стилде удтереудэ Мифтахетдин Ахмулланын, роле...........................................................................................................67

§9. Мехэммэтсэлим ©метбаев — башкорт э?эби теленен, публицистик стиленэ ниге? Ьалыусылар?ын, 6epehe..................................................73

©CGHC© БУЛЕК. БАШХОРТ ЭЗЭБИ ТЕЛЕНЕН, ПУБЛИЦИСТИК СТИЛЕ: ФОРМ АЛ А Ш Ы У ОСОРО ЬЭМ АРТАБАН Fbl YQELLJ

У?ЕНСЭЛЕКТЭРЕ...........................................................................79

§1. XX быуат баштарында башкорт публицистикаИы стиле.................................................................:.........................................79

а) тэуге милли матбугат бадмаларынын, тел-стиль у?енсэлек-тэре.......................................................................................................79

б) милли сатирик публицистиканын, барлыхха килеуе Иэм унын, тел-стиль Иы^аттары....................................................................................83

в) публицистик стилдец лексик Иэм грамматик узенсэлектэре............85

§2. 1917—1920 йылдарэа башхорт э^эби теленец публицистик стиле.........................................................................................................105

§3. 30-сы йылдар — башхорт э?эби теленен, публицистик стиле ни-

ге?9Э аяхха бадхан осор.....................................................................115

§4. Бейек Ватан hyFbiuibi йылдарында Иэм Иугыштан hyKFbi осор?а

башхорт э?эби теленен, публицистик стиле........................................124

§5. 50—80-се йылдар?а публицистик стилден, удеше.......................137

§6. 80-се йылдар уртаИы — 90-сы йылдар?а башхорт э^эби теленен,

публицистик стиле...............................................................................153

hblFblMTA.........................................................................................163

ХУЛ Л АН Ы Л FAH Э^ЭБИЭТ................................................................ 169

ШАРТЛЫ ХЫдХАРТМАЛАР.............................................................. 187

5

Инеш

Теманыц актуаллеге. Э?эби телдэр?ен, функциональ стилдэрен ейрэнеу терки телдэрендэ, шул идэптэн башхорт телендэ, ин, актуаль мэсьэлэлэр?ен, береИе булып тора. Ижтимаги тормоштон, терле елкэлэре менэн TbiFbi? бэйлэнештэ йэшэгэн функциональ стилдэр?е тикшереу лин-гвистик йэ1пэттэн генз тугел, э?эби-мэ?эни, социаль яхтан да рэйэт ?ур эИэмиэткэ эйэ,

Бегенг© кендз публицистик стиль — ижтимаги менэсэбэттэр?ен, кин елкэИен хе?мэтлэндереусе теп функциональ стилдэр?ен, 6epehe. Асылда ул — гэзит-журнал, радио-телевидение, сзйэси идеология (асых хат, мерэжэгэт h.6.), агитация, йыйылыш Иэм митингылар?агы телмэр?эр стиле.

Xbi?FaHbicxa харшы, башха телдэр менэн сагыштырганда, башхорт тел гилеме функциональ стилдэр?е, бигерэк тэ публицистик стилде, тикшереу йэИэтенэн арттарах хала.

Тикшеренеузеч махсаты Иэм бурыстары. Диссертацияныц теп махсаты — башхорт телендз публицистик стилден, формалашыуын h3M артабангы удешен курИэтеу, башха функциональ стилдэр араИында унын, тотхан урынын, э?эби телде удтереу?эге ролен билдэлэу 1пэм лексик-фразеологик, грамматик у?енсэлектэрен асыхлау.

Махсатха ярашлы, тубэндэге бурыстар хэл ителэ:

— дейем стилистика мэсьэлэлэрен ейрэнеу тарихына байхау яИау;

— функциональ стилдэр араИында публицистик стилден, урынын билдэлэу Иэм унын, башха стилдэр менэн бэйлэнешен курИэтеу;

— башхорт публицистикаИы стиленен, ygeuu тарихын ку?аллау;

— публицистик стилден, лексик Иэм фразеологик 1пы?атгарын тикшереу, хайЬы бер морфологик Иэм синтаксик у?енсэлектэрен асыхлау;

— башхорт эдэби теленец публицистик стилен формалаштырыу?а

6

h9M артабан удтереузэ айырым шэхестэр?ец — мэррифэтсе, я?ыусы Иэм журналистарзын, — ролен курИэтеу.

Тикшеренеу объекты — башхорт э?эби теленен, публицистик

стиле.

Дейем тел рилеме елкэИендэ эшлэусе ралимдар?ын„ тюркологтар-?ын, стилистика, функциональ стилдэр мэсьэлэлэренэ арналган рилми эш-тэре тикшеренеу?ек методологик Иэм теоретик нигезе булып хе^мэт итте. Тикшеренеу барышында В.В. Виноградов, Ш.Балли, И.В. Арнольд, А.Н. Гвоздев, И.Р. Гальперин, Б.Н. Головин, И.Б. Голуб, М.Н. Кожина, А.Н. Кожин, В.Г. Костомаров, В.Г. Кузнецов, Д.Э, Розенталь, А.Г. Цейтлин, А.В. Щвец, А.В. Васильева, шулай ук Н.К. Дмитриев, Н.А. Баскаков, А.Н. Кононов, Р.А. Будагов, В.М. Насилов, Э.Н. Наджип, Г.Ф. Благова, X.F. Кейекбаев, В.Ш. Псэнчин, F.F. Сэйетбатталов, М.В. Зэйнуллин, М.З. Зэкиев, В.Х. Хаков, И.М. Низамов, Э.Ф. Ишбир?ин, Р.Х. Халихова, H.F. Рэлэуетдинов Иэм башха телсе-ралимдар?ьщ хе?мэттэре ейрэнелде.

Фэнни яцылыры. Был тикшеренеу?э башхорт тел рилемендэ бе-ренсе тапхыр монографик планда башхорт публицистика1пы стиленец удеш этаптары курИэтелэ, айырым Ьы^аттары асыхлана Иэм хай1пы бер лексик, фразеологик, грамматик, функциональ узенсэлекггэре тикшерелэ. Статистик анализ ИеземтэИендэ ошо стилдэ йыш хулланылран Иуз?эр Иэм Иу?бэйлэнештэр хатламы билдэлэнэ.

Эштец теоретик эИэмиэте. Диссертацияла яИалран Иыгымталар, асыштар башхорт тел рилемендэ дейем стилистиканын, теоретик мэсьэ-лэлэрен, башхорт э?эби теленен, башха функциональ стилдэрен ейрэн-гэндэ Иэм публицистик стилден, айырым тер?эрен — кесе стилдэрен, жанрзарын теплерэк тикшергэндэ фай?алы булырра мемкин.

Практик эИэмиэте. Тикшеренеу Ив?бмтэлэрен югары ухыу йорт-тарыныц филология факультеты студенттарына лекция ухыганда, стилистика Иэм телмэр культураИы ниге??эре буйынса махсус курстар, практик

7

дэрестэр уткэргэндэ, буласак журналистар есен ухыу эсбабы, грамматик стилистика буйынса фэнни-дидактик эштэр э?ерлэгэндэ Иэм ижтимари-сэйэси терминдар Иу?леген хайтанан нэшер иткэндэ фай?аланырга мемкин. Эш шулай ух бегенге башхорт матбураты, радио-телевидение хе?мэткэр?эрендэ, башхорт теле Иэм э?эбиэте, Башхортостан мэ?эниэ-те ухытыусыларында, сэйэсмэндэрзэ h.6. хы^ыхИыныу уята ала.

Тикшеренеу материалы Иэм сыранактары булып 6opohfo терки я?ма хомартхылар, шэжэрэлэр, рэсми документтар, ауы?-тел ижады эрэрзэре, башхорт я?ыусылары Иэм журналистарынын, терле бадмаларза донья кургэн публицистик мэхэлэлэре, «Башхортостан» («Кызыл Башхортостан», «Совет Башхортостаны»), «Йэшлек», «Табын» гззиттэре, «Аризел», «Ватандаш», «Шоцхар», «Башхортостан ухытыусыИы», «Ьэнэк» журналдары Иэм башха бадмалар хезмэт итте.

Ятспаура сырарылыусы положениелар:

— публицистик стиль — ижтимари тормошта рэйэт зур роль уйнаран, кешенен ац-знИененэ, хис-тойроИонэ йоронто яИау, йэмэгэтселек фекерен тыузырыу рэмэлдэрен утэгэн меИим функциональ стилдэрзен, 6epehe;

— дейем hoM терки тел рилемендэге кеуек ук, башхорт тел риле-мендэ лэ публицистик стиль башхорт э?эби теленец бутэн функциональ стилдэре ара1пында айырым урын билэй Иэм бай удеш тарихына эйэ;

— башхорт эзэби теленен, публицистик стиле бутэн функциональ стилдэр мензн тыры? бэйлэнештэ Иэм бер-береИенэ йоронто яИап йэшэй. Ул бигерэк тэ эмоциональ, экспрессив мемкинлектэргэ бай булран матур эзэбиэт Иэм ябай Иейлэу стилдэре элементтарын эузем узлэштерэ;

— бегенге башхорт эзэби теленен, публицистик стиле заман менэн тин, атлауы, тормошха яхын тороуы, теге йэки был хэл-куренешкэ аных хараш-фекер белдереуе, кешелэрзен, ихтыяжына, мохтажлыгына Иизгер, игтибарлы, жанрзар йэИэтенэн бик бай, лексик-фразеологик яхтан хэ-рэкэтсэн, грамматик формаларыныц нормалашхан булыуы h.6. менэн ха-рактерлана;

8

— публицистик стилдец теп функциялары — хэбэр итеу (стандарт) hsM 6aha биреу (экспрессия), йэрни коммуникатив-информатив функцияИы — фонетик, лексик, морфологик h9m синтаксик саралар менэн рэмэлгэ ашырыла;

— башкорт э?эби теленен, публицистик стиле тамыр?ары 6opohfo терки я?ма хомартхыларына барып тоташа. Шэжэрэлэр?э, халых публи-цистикаЬы, фольклор эдэр?эрендэ (бигерэк тэ хобайыр, мэхэл-эйтем-дэр?э) публицистик стиль элементтары байтак урын билэй;

— башхорт э?эби теленен, публицистик стиле формалашып етеуенэ hsM артабанры утешена милли матбураттын, тыуыуы, я?ыусы-публицистар-?ыц кубэйеуе, башхорт теленец, дэулэт теле тип ирлан ителеп, ижтимари функцияларыныц кицэйеуе h.6. экстралингвистик Иэм лингвистик фактор?ар ных йоронто яИай.

Тикшеренеу методтары. Эш барышында традицион лингвистик методтар-тасуирлау, тарихи-сарыштырыу, семантик-стилистик, идэплэу h.6. методтар хулланылды.

Тикшеренеу?е апробациялау Ьэм эш 11в?вмтэлэрен бадтырып сырарыу. Диссертациянын, теп положениелары Иэм тикшеренеу he-?емтэлэре X.F. Кейекбаев Иэм К. Мэргэнден, юбилей?арына арналран фэнни-рэмэли конференциялар?а (бфе, 1996, 1997, 2001), республика, тебэк фэнни-рэмэли конференцияларында (бфе, 1997, 1998), «Филология фэндэрен ейрэнеу Иэм ухытыу» Бетэ Рэсэй фэнни-рэмэли конферен-цияИында (Стэрлетамах, 1999), Тюркологтар?ын, халых-ара конгресында (бфе, 1997), «Уникаль хулъя?ма китаптар» Иэм Немец теле ухытыусыла-рынын, халых-ара симпозиумдарында (бфе, ТЮРКСОЙ, 1999; Амстердам, 1997) h. б. ухылран докладтар?а Иэм фэнни саралар?ын, материал-дарында сарылыш тапты.

Диссертация тема1пы буйынса 12 рил ми мэхэлэ бар.

Эштец структураИы. Диссертация инеш, ее булек, Иырымта, хулланылран э^эбиэт Иэм шартлы хыдхартмалар исемлектэренэн тора.

9

Беренсе булек

ПУБЛИЦИСТИК СТИЛЬ ЬЭМ УНЫН БАШКА СТИЛДЭР АРАЬЫНДА ТОТКАН УРЫНЫ

§ 1. Тел белемендэ стилдэр проблемам

Тел — фекер?ен, ке?геИе, йэмриэттец аралашыу хоралы, hy? — телден, теп берэмеге. Уй-фекер бары тик hy? яр?амында FbiHa рэмэлгэ аша.

Тел менэн телмэрзен, икеИе бер ук куренеш тугел икэнлеген беренсе булып фэнни йэ1пэттэн атахпы француз лингвисы Фердинанд де Соссюр д9лилл9й. Унын фекеренсэ, «телмэр ацлайышлы булЬын Иэм тейешле тэьдир ahahbiH есен, тел кэрэк; тел барлыхха килИен есен телмэр^ец булыуы шарт» [Балли 1961, 3 б.].

Стилистика фэненэ ниге? Иалыусы Шарль Балли билдэлэуенсэ, стилистика тел системаИынын, экспрессив сараларын эмоциональ эстэлек йэИэтенэн, йэрни тойронон, телмэр?э бирелешен Иэм телмэр са-раларыныц тойрорэ тэьдир итеу кеуэИен ейрэнэ. Икенсе терле эйткэндэ, стилистика телде йэнле хэлдэ, телмэр тухымаИында тикшерэ.

Ш. Балли тарафынан эшлэнгэн стилистиканы сарыштырып ейрэнеу принциптары француз лингвистикаЬында теоретик Иэм практик йэИэттэн кин, хулланылыш ала. «Сарыштырма стилистика, — ти ул, — беренсе си-ратта уртах Иы?аттар?ы, э Иун,ынан айырмалыхтар?ы билдэлэргэ мем-кинлек бирэ» [Шунда ух].

Фэнни дисциплина буларах, стилистика Кенбайыш Европа-ла XX быуаттын, 20-30-сы йылдарында Fbrna удешэ башлай. Ун-

10

да, яцы фэн булганлыхтан, асыхланып бетмэгэн йэки бэхэсле мэсьэлэлэр етерлек эле [Виноградов 1955, 60-876.; Гальперин 1969, 37-406.]. Эйтэйек, нимэ ул стиль тигэн hopayFa ла телселэр терлесэ билдэлэмэ бирэ [Ефимов 1969, 13 б.].

Стиль — куп мэгэнэле hy?. Ул 6opohfo гректар?а я?ыу коралын да, C9HF9T эдэрдэренен, художество алымдарын да, э?эби эдэр?эр?ен, у?енэ генэ хас характерлы Иурэтлэу сараларын да, берэй ойошманын, йэки ке-шенен, эшлэу манера1пын да, лингвистикала тел сараларын хулланыу одталырын да, хатта айырым шэхестен, кейенеу, Иейлэшеу, у?ен-у?е тотоу манераИын да у? эсенэ ала [Русса-башхортса Иудлек 1964, 828 б.].

Стиль теорияИы тураИында тэуге мэглумэттэр Аристотель хе?-мэттэрендэ сарылыш таба. «Шуны онотмадха кэрэк, — ти ул, — Иэр тер телмэр есен уденэ бер терле стиль хас, сенки ядма телмэр менэн бэхэслэшкэн сахтары телмэр, сэйэсэт тураЬындары телмэр менэн хекем залындары телмэр стилдэре бер терле тугел» [Античные теории языка и стиля 1936, 274 б.]. Аристотель стилде ее тергэ булеп харай: юрары (оратор?ар телмэре), тубэн (ябай телмэр), урта (тэуге ике телмэрдец хушылмаИы). Артабан стиль мэсьэлэИен ейрэнеу Гораций, Цицерон, Квинтилиан h.6. тарафынан дауам ителэ. Филологик куренеш буларах, стиль термины урта быуаттарда ла йэшэй.

XVIII-XIX быуаттар?а «стиль» hy?e башлыса э?эбиэткэ харата хул-ланыла. Китап теле — югары, ябай !пейлэу телмэре — тубэн, улар ара-Ьындагы телмэр уртаса стиль тип йеретелэ. М.В. Ломоносовтын, ее стиль тураЬындары тэрлимэте рус теле стилистикаЬы удешенэ кесле hofohto яИай [Вомперский 1970, 21-37 б.].

XIX быуат Иудымында стилистик тикшеренеудэр нигеддэ ике йу-нэлеш — практик стилистика h9M художестволы телмэр стилистикаИы — буйынса алып барыла.

11

XX быуаттьщ 20-се йылдарында рус фэнендэ художестволы телмэр Иэм стиль мэсьэлэлэренэ иггибар арта тешэ. П.Н. Сакулин, A.M. Пешковский, Л.В. Щерба, Б.А. Ларин Иэм башхалар?ын, лингвистик хе?мэттэрендэ нзфис Иу??ен, у?енсэлектэренэ байхау яНала, стиль проб-лемаНына асыхлых индерелэ, функциональ стилистика мэсьэлэлэре кин, планда тикшерелэ [Сакулин 1927; Пешковский 1930; Щебра 1931; Ларин 1933].

XX быуаттыц 50—60-сы йылдарында стиль проблемаНына харата фэнни хы?ыхНыныу шахтай кесэйэ.1954 йылда «Вопросы языкознания» журналы уткэргэн лингвистик стилистиканын, бэхзсле проблемалары буйынса фекер алышыуга йомгах яПап, В.В. Виноградов стиль курене-шенэ шундай билдэлэмэ бирэ: «Стиль — ул йэмгиэт тарафынан ацлы хабул ителгэн Иэм функциональ йэПэттэн гэмэлгэ ашырылган, дейем ха-лых Иэм дейем милли телдец теге йзки был елкэНендэге телмэр?э тел сараларын хулланыу, Иайлап алыу Иэм аралаштырып фай?аланыу алым-дарыныц йыйылмаНы...» [Виноградов 1955, 60-87 б.].

Тел Иэм сэнгэт куренеше буларах, стиль эстетик категория булып тора. Ьэр дэуерзен,, Нэр эзиптен, —у? стиле , ти А. М. Соколов [Соколов 1968, 28 б.].

Л.И. Тимофеев билдэлэуенсэ, стиль — э?иптэрзе «айырып тороу-сы» узенсэлек, улар?ын, шэхси тэжрибэНе, таланты, я?ыу манераНы [Тимофеев 1964, 64 б.].

Стиль —ул форма Иэм йекмэтке, ти В.И. Ковалев [Ковалев 1965, 2 б.].

Н.К. Гей?ын, фекеренсэ, стиль — эстэлекте формалаштырыу законы [Гей 1975, 5 б.].

Стиль — ул э?эби эдэрзен, дейем тоны Иэм колориты; образ тыу-Зырыу методы; Ну? одтаНынын, донъяга хараш принцибы тигэн фекер ?э кип таралган [Краткая литературная энциклопедия 1972, 187 б.].

12

Тел стилдэре Иэм телмэр стилдэре мэсьэлэИе стилистикала ин, бэхэсле проблемалар?ьщ береИе Ианала [Кожина 1993, 59 б.]. Тел бары тик динамикала — телмэр процесында тына — рэмэлгэ ашырыла. Шулай булгас, тел Иэм телмэр — у?-ара тыры? бэйлэнештэге дейем куренеш. Улар?ы бер-береИенэн айырып харап булмай. Тимэк, функциональ стиль терминын икенсе терле телмэр яр?амында рэмэлгэ ашырылган стиль (тел саралары) тип тэ билдэлэп булыр ине.

Алда килтерелгэн билдэлэмэлэр?эн куренеуенсэ, тел стиле Иэм телмэр стиле проблемаНына, ремумэн, стиль тешенсэИенэ харата терлесэ хараш йэшэй. Ралимдар?ыц бихисап фекер?эрен дейемлэште-реп, бе??ецсэ, был тел-телмэр куренешенэ тубэндэге билдэлэмэне би-реп булыр ине: стиль — ул йвкмэткене рэмэлгэ ашырыу^а тел сараларын кулланыу рэуеше.

Стиль э?эби телден, теге йэки был ocop?aFbi торошон, уткэнен Иэм килэсэген билдэлэргэ яр?ам итэ.

Милли телдец стилистикаИы телден, бетэ елкэлэрен — ендэр сис-темаИын, Иу?лек составын, фразеологияИын, грамматикаНын — у? эсенэ ала, эммэ улар?ы, телмэр?ен, терле функциональ тер^эренэ бэйлэнешле рэуештэ, теге йэки был фекер?е синоним терлелеге менэн биреу мем-кинлегенэн, тел сараларыныц нескэ мэрэнэ Иэм хис-тойро би?эктэрен телмэрзэ терлесэ фай?аланыу ку?легенэн сырып тикшерэ [Виноградов 1981, 15 б.].

Тимэк, телден, фонетика, лексика, фразеология, грамматика елкэлэрен ейрэнгэндэ, тел сараларынын, терле функциональ стилдэр?э хулланылыу законлыхтарын тикшереу стилистиканын, теп махсатын Иэм бурыстарын билдэлэй. Икенсе терле эйткэндэ, стилистика телдец хулла-нылыштагы, хэрэкэттэге торошон ейрэнэ, Ну?, телмэр, интонациянын, мэрэнэ Иэм тэьдир кесе нескэлектэренэ ипибар бирэ, улар?ын, хайИыИы хай?а, нисек Иэм ниндэй махсат менэн фай?аланылыуын асыхлай.

13

Ьейлагэндэ йэки я?ранда тел сараларын билдэле махсатха Иэм аралашыу мемкинлегенэ ярашлы итеп Пайлау, уларды телмэр?э терле m9f9h9 h9m хис-тойро бизэктэре биреп хулланыу айырым система рэуешендэ йеретелгэн стиль тер?эрен хасил итэ. Улар^ы лингвистикала функциональ стилдэр тип атай?ар.

§ 2. Функциональ стилдэр араИында публицистик стиль

Стиль куренеше тел рэмэлгэ ашырылган сахта — телмэр aFbi-шында — билдэле экстралингвистик фактор?ар йогонтоПонда барлыхха килэ. Шуга курэ функциональ стил�