автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.03
диссертация на тему:
Место "Хамсы" Алишера Навои в развитии уйгурского дастанного и прозаического творчества

  • Год: 1995
  • Автор научной работы: Салихова, Ханифа
  • Ученая cтепень: кандидата филологических наук
  • Место защиты диссертации: Ташкент
  • Код cпециальности ВАК: 10.01.03
Автореферат по филологии на тему 'Место "Хамсы" Алишера Навои в развитии уйгурского дастанного и прозаического творчества'

Полный текст автореферата диссертации по теме "Место "Хамсы" Алишера Навои в развитии уйгурского дастанного и прозаического творчества"

УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКЛСИ ФАНЛАР АКАДЕМИЯСИ АЛНШЕР НАВОНП НОЛШДАГИ АДАИПЕТ ИПСГНТУТИ

Кулёзма ху1;уьи,ч;ч УДК. 894.375— 894.¡Ш} -1 ;Л

СОЛ ИХ.ОВА Ханифа

УПГУ1» ДО СТО И Ч И Л И ГИ ВА НАСРИ ТА РАК КИЕ ГИДА АЛИШЕР НА ВО И Й «ХАМСА»СИНИНГ УРН И

10.01.03—Мил лий адабиёт тарихи (уйгур адабиёш)

Филология фанлари доктора илмий даражасиин олиш учун тацдим этилган диссертация

АВТОРЕФЕРАТ И

ГОШКЕ IIГ -

НШ5

Ъътк.ицог Узбеиистон • Реснубликаси Фанлар' акаде'мияси Ал к чн.[! Навоии номидаги Адабиёт институт ва За^ириддин Му^ам Бобур номидаги Анднжон Даплат уннверситетида бажарил

| а».

Ллммй 'масла^атчи — Беруннй номидаги Узбекпстон Респуб

лнкаен Давлат мукофотининг лауреа ти, филология фанларп доктори СодIIр ЭРКИНОВ.

Г'асмнй ошюпенглар — Узбекпстон Фанлар академнясннинг

мухбнр аъзосп, Беруний номидаги Рес публика даплат мукофоти лауреат!! Узбекистондн хизмат курсатган фаг. арбоби, филология <Ьэ1'.,,лпи доктори, профессор А. 11. ЦАЮМОВ," филология фанларп доктори Сапдбек ДАСАИОВ, филология фанларп доктори, профессор Дамитжон ^АМИДОВ.

Етакчн муассаса— Тошкент Даплат Шарцшунослпк институт и Уйгуршунослнк кафедраси.

Х,нмоя 1995 иил г^У^^. . соат ¿У. да Узбекпстон

Фанлар академиясн Алишер Навоий номидаги Адабиёт институт цошидаги Д 015.04.21 ра^амли докторлик илмнй даражасшш олиш учуй диссертация ^имоясн буинча • нхтисослашган нлмий кенгяи) нип!лшшща утказиладн (700170, Тошкент ша^ри, И. Му-мшюв кучаси, 9-ун).

Диссертация билан Узбекпстон Реснубликаси ФА Асо спи к у-тубхомаеида (Тошкент, И. Мумииов кучаси, 13-уй) танишиш мум-

К1Ш,

2- ,

Лпторсферат 1995 иил Ои^Ис.гк^г^. да жунатилди.

Нктисосляшган ил.чий кенгаш члология фанларп

жжтори & Н. К. РЛ-ХНЛЩОНОВ

мб», филология фанларп ^У

ТЩДОГШШГ УЧЛИ il ТИВС/Ш

I.-авзунинг долзярблиги. Уйгур ад&биёгя, кахоянянг Хаша пдвбиётларвда булганидек, асрлар давошда узига хос алъанала-рпга сайкал бвриб ривожланиб келди. Шерадй Турнлстонялнг Кош-гар, Ёркеят, Хугал но Урумчи каби кат ta пуфу зга эга булган ма~ даянй-адвбий мэрка'зларвда суз салъагшилг равначи билан уйтур адабиётшшнг кУплаб мумтоз аяъаналари шакллавди ва улар авлод-дан-авлодга у гиб, нодир бадиий обидаларда Узина немоён чилиб гурйбди.

Уйгур адабнёги уз тарихм давомдда жахол адаблёги билан хакдам бУлиб япадгс ва эяг аввало, бир гомондая, кУшяи туркий хал-чларнинг адьбкёглар« билал, иккинчи гокоидан эса, форс ва араб адебиётлари билан узаро алокада булди. Урни-Урнвда Узи-iw/ir мумоз анъаналаря билан уларга «облй гаъсяр курсагда. навбатида улзршшг икодий такрибалоридан, хаётбахш бадиий га-факкур хазилвслдан бвхрашшд булди. Уйгур одабиётига тврихан ячия турган, узияинг илк даврларядан мушгараклик босчичларида хамрох булиб, квйинча хам фаол узаро влоцаларни изчил да вой этдлргал адабиёт - бу узбек адебиётидвр. Уйгур ва узбек ада-биётларл Уртасида халцларимиэнинг хвр вдхаздан бир-бирига ячин-лигига асосланган алокалар даврларнянг у тягай билан янги-янгя шакллар наоб'этди. Узбзк ыутафаккир шоири Алишер НавоиЯ (14411501) уз асарлари билаи узбак-уйгур адабий алочаларинияг рав-яачяга кат та хисса нУшгаа улуг бир олйыодяр. Проф. М.Е.Малов-шшг иборалари билан айгганда, НавоиЯ Уз асарлари билан ХУ аср-дан зътиборанДурооол ва МарказиЗ Ооиёдаги туркий тилдагн ада-биёпшнг Шзрккз чарзб одам о aтала ва кент ёййлишнда восйгачи-лик роллни Уйнади*. % фачат уйгур икодкорлари учунгина эмас, балки келг уйгур китобхояларя учул хам шълавиятяилг бойшя, Шарчдаги бошча мадонияглар билан алочаларнинг янги босчичга кугарилиши даври Хам оди.

Алшар НавоиЯ, бяр тошвдан, туркий халчлар огзаки яжодиё-ти ва Ахмад Яссавий, Лугфий ва АтоиЯ каби сУз санъагкорлари мв-

* №алов С.И. Алягавр Навоя в истории туркских литератур я языков Срадлой и Восточлой Азии. -Известия АН СССР,-Î/1. ,1947. ТЛУ. -С.480. '

рослорнга хос хамма фазилаглараи давом этгирш, ривоюшнтириш, иккинча юнондан эса, Шарч адаблмишшг мумгоз нэмояндалари Шзомий, Хусрав Дохлавий на Абдурахмон Комий оиШ.'.оларига маъ-нан ячинлапш билон адабий »афаккур олашнинг синовларида ко-шшшк'касб эггал акодкордар, гуркийхалчларнинг Уй-фикрлари, орзу-умидларини куйлаган гуманист чалам сохибяднр. Иолом дини ва гасаввуфшшг олам ва одашш гушунишдаги гаълиыогишшг гуркий адабиёгдаги гаран талчинлари хам Навоий гоыонидан Урнак дарааасида курсатиб борилди. Навоий асарлара Узишшг ана шу гоявий-бадаий мундарикаси билан,уз навбатида^ошча гуркий халч-лар Ургасида хаи куда эрта гарчалда ва шухраг тутди. Туркдй халчларнинг сУз санъагкорлари Алишер Навоийни гуркий гил ва бу гилдаги адабаёг учун курашувчиларнинг сарвари сифагида га-нидилар. Шоиршнг асарларида Уз рухий оламини, адиб чахрамон-ларида Уз 'орзу-умидларини курдилар. Навоийнинг. иаодий юкоакли-ги бадаий с?з сохиблари учун орзудаги бир мазон булиб чолди.

Шу боис,Новодй иахоратшш Урганиш, хает ходиааларини, намляг-нинг дув о нч ва гашвлшларини навоаена чаламга олиш.суз сапъае-

корларшшнг зстегик чарашлярага гобора купроч сингиб борди.

Шуни алохида гаъкидлаш кэракки, Навоийнинг икодий гакрибалари-

1Ш Ургаиишда уйгур шоарлари фаоллик кУрсагдилар. ХУ1 аордац

бошлаб, XIX аср шоири Билол Нозшлгача Павоийшшг ыахораг мак-

габига мурокаат чилиш иэчнл бир кзраён сифагида кечди. Айна

пайгда, Навоийга мурокаат згя уоюз ааъаналарини давом эггириш

чобилиягага эга булган икодкорлария хаы галаб чилар эди. Уй -

рур адсбиёгида ана шу шарт-шароиглар мавжуд булиб, унинг Хир-

чагий, Гарибий, Зелилий, МухаАшад Содяч Кошгарий каби намояя-

далари Шарч адабкёгининг бшшмдонлари сифагада ганилгая, Шарч

адабиёгидаги анъаналар ва кеифиёглар макгабини Угаган санъаг-

корлар эдилар. Шу боисдан,улар Бавояйнинг лирик меросига хам,

"Хаыса" достоаяарл мавзуларигэ хам икодий ёндашиб, уйгур ада-

биёгшшнг Уз Фарходи, Ыавшуни, БаХроми ва Искандарларшш яра-

1иш ниягида булдилар. Уйгур адабиёги гарихиаи изчил Урганиш,

унинг асрлар чаърида чолиб кеггаи сахифаларини янгидаи кашф

эгиш Оули я к иол кУрсагиб гурнбди. ХусусанДХХ асрнинг Ургала-

рида Кошгарда гаргиб берилгал, Уз мундарижасяга кУра^иогеъдод-

Л11 уйгур шоирлври Абдурахим НизориЙ, Турдий Гарибий ва Навруз-

охун йиёийдарнинг асерларидан гаркиб гопган ва шартли равишда

"1>«у5?эбба1 достонларц" дед втвлчб келшшёгган кагга Хакмдоги мажмуа чулёэмасининг кеяг китобхонлар омласига маълум булиши билал уйгур вдобиётшшиг таряхан жудз горан мапчаи ляа бар маргэба асн бУлдн (кУлёэма уйгур здобкогшуяослигида колг гав~ сиф эгилган). Бу билан уйгур адабиётининг Шаридагп Оошна ада-биёглар, биринчд иавбатда, Уэбэн адябиёти, ушнг да* о нвтпн-даси Алашар Навоий и хот билан узвий алокасига оид лиги caxei-фалар очялди. ,

Шунга кура' хам, "Навоий па уйгур адобиётй" мавэуинииг кам-рови К8нг, муашолари куп, улярнл мунолоали тлил аули билан Ургадишни давом энирии адабиёт таряхчиси учун уйгур ва Узбек адабиётлари Уртвсадаги Узаро алокалэршнг чоиуниятларп, шакл ва усулларн, жэнрлвр оламидаги янгшшклар'шшг хусусяяг-ларига оид муадм материал баради. УДгур ва узбек адабистшуноо-лигида мазкур мавзу маълум дэракадв дичкат марказида булиб нелдя. Уларяияг еттта ■ С.Е.Ма-ов, А.Зиёий, КДамраэв, Ю.Мух-лисов, У.Маматохунов, С.Эркинов, Р.Кодирий, Ш.Умар, B.Fynyp, АДусайн, Т.Алиев, С.1«уллаудов, Д.РУзиева, И.Ищров, КДаса-лов, Д.Райхоиов квби гадкиногчилар муиосиб хиссо «Ушдилар. Бу йуналшда уйгур адосМгида Ллишар Навоий анъаналарй моса-лаларини тадпии этгак МДамраев, РДодирий, Д.Рузяева ва ¿иРайяоновлзряянг шший ивларини алохеда теъхвдлвш корак бУла-ди.

Филология фавлари док гори МДамраав ва филология фанлари вддзоди РДодирий уэлврииинг уйгур-узбек адабий алочалорига дойр вшлзрида уйгур адпбдёги гврихидан кУгшаб харвнтердн ми-соллврга /.typoprsai эгадилар1. Ю.1духлисов "{лувдббаг досгонларл" иулёзмаоя гаошфи га гавоифдга бэгишлэнгаи "Асрлар ва асарлар" яигобида Низорий достонларшшг "Хамса" достонлари тизимидаги Урни ва хароктери ханида бир кагор хулооалерни илгари сургай . Бу кавзуда "Уйгур пдабиёпшинг иискача тарихи"3 ва "УЯг; классик адобяётя тезислари" асарлярида баён адлинган фвдр-му-

3 Хамраев й. Веков неумирающая слова. -Алма-Ата,19S9; Ко-дирпй Р. Уйгур одлбпётидэ Йавоий анъапалашь "Адабий мвроо I-китоб; Нуллаудов С. ТарихиЯ дестамар.Уйгур эдэбняга ва fwiblc-лорядикн кянрлар".--Ал1!угз,1960.

о Ыухлясов Ю. Эсирлор вз эсэрлэр, -Адмуга,1Э73.

УДгур одабпёггии^ '(исканя гарихи. -Ллмута: "Наука" яаш-риётл, 1У83,

лохазалер хам ахамиятгв ыоликдир^.

Низорий досюялери ус гада филология фаалари яомзоди Д.Ру-зиова сакарали иш ал и б борди. Олшланинг 1974 Ашщв химоя кил-гад "Алишер Навояй традициялари Абдурахим Низорий ижодида" мав-зуадаги диссаргацняся в а шу «ш юэасидан Тшкент в а Олма-огада чои отилген кагор маколаларида ворисийляк ва иоваторлик маоа-лаларига анча конг Урин акрашлади. Уларда Низорий лирикася томвтикаоя, "Фарход ва Ширин" Халде "Лайли ва Макнуи" досхон-ларининг сюжет:; ва образлар кихагидан Навояй асарларига ячин-лиги ва узига хос жихатларига дичкат килинади2. Филология фон-лари ломзоди Д.Райхонов эса,У3 тадкикотларида XIX аср уйгур адабиёгада Навоий асарларииннг Урни мосаласящ ёритишда Уз са-лефларадая фэрчли равиида адабиёгшуяослякда холи квит урганил-мйгян Махмуд Кори, Мулла Сяддач Йркаидий, Мулла Барог ва Аршяй каби уйгур адиблари асарларига таянади3.

Кейинги йилларда уйгур олш.ш Ь.Аршвдиновшшг "Уйгур клае-сикларя икодиёмда дооюн канри" нокли конографияси босилиб чячди. Ушбу тадкицотда уйгур адабяёги гарихяда Karra Уринга эга булгэн "Ыухаббат достонлари"шшг «улёзмаси хакидаги маълу-мотлардан бошлзб, манмуотдал Урин олгвн асарларшшг ханр хусу-Ойяглари, ¿¡уядаривдси масэлалеригача бахс эгишга харакаг цили-иадя. Uly кареещш муалллф "Мухаббат досгонлзрн"шяг маибалари" дзб агалган сарлавха остяда "Фарход ва Ширин", "Лайли ва Макнуи" (Низорий), "Шох .Бахром ва Дилоро).;" (Гарибий) достошшри-нинг шшда нов гуд бахолашшшга. асиддиЯ бир эъгироэ била л чякади. Китобшшг "Хамса" ва "Мухаббат достонлари" булямиде Низорий ва Гарибий досгонларишшг Навоий "Ха/.tc а "с к дан Урин олган асар-лвр билан муъжвз к^уцоясасида уйгур шоирларишшг унга рагбаглв-ри, уддан илхоилалгая уринлари хацидо Уз фикр-мулохазаларяш баён эгар экая, Уз швбэтвда,бпр катор тпдцикотларишг муал -

(Fgn^j) В.- >,усайн А. Уйгур классик аде биe ти^ Wieл ар» МТгГ;

2 Рузиава Д. Алииер Навоий традициялари Абдурахим Низорий икодида. Ношод.диос, УзФк асосий куryö-си.шифр:РД-35.-Хош-квиг,1974. Шунингдок карпнг: Назорийшвд "Фарход ва Ширин" дос-юна. "Адабцй мврос"11Э71,2-кигоб{ НлвоиЙ ва Низорий достонлари-до йарход оброзн. З'збзк адабиетшуногляги мае ала лари".Тошк0нт, 1970. г

3 Райхаиов Д. 1<юсго и онечеяиэ ироизвадииий Навои в литературной ьшш yftiypori. АКД. -tuusb-Ааа,1992.

лйфлари билан ыубохасага шрашиб, уларшшг илмий яшларндах'и "Навоий анъанаси", "Навоий рояларидаи илхсылащш", "Нввоий сюжегларвдан фойдаланим" гурзидаги галчйи ва хулосалорни бар ёцламаликда айблайди- Бундвй иарвшлар "¡Духаббат достошшри" маимуасига иирган асарларнинг о'рагииаллак дарахаотш пасай-гириб келмокда" двган фдкрда б?лади*.

Олишшнг ючорадаги кулохазаларя адобий алочалар, адабий анъашларнинг Урни хакида бахс эгилганда илмий хаКи'Сат иазод-ларига риоя килиш кераклиги жмхатпдан гУгри, албагга. лакин гаи Низошй, Абдурахмон йомий на. Алишар Навоий каби дахо суз санъагкорларииянг асарларидага халичил роялар, умри бочий об-разларнипг кайииги давр алвбкёглвридаги Урни хвчида борганда хам гарихий хакичагдан чотга чнчмаслик карак. Зеро, "галет гуткин эмас ва унинг киыгадир эргашиши ачлий чашшочлак бадги-си булмзй, балки ?з кучига нисбаган кагга шодч, янгл дунё очш йуллдаги удод била л юксак чуччяларяи кузлаш, наивна чм -Мб олинаёггаи чиссяге янга хаёг багишлаш гуйгусидир"^. Филология фанлари докгорй МДамраев Навоий икодйшшг уйгур шоярла-рига ижобий гаъсири хусусида с?з очи О, ушшг икки йул билан да-вон эггашшгшш, бири - уйгур классикларининг улур шоирдан суз санъаги билишаршш Урганишлэри, иккинчиси, Навоий аоарла-ринин!г мавзу ва сювгларига муровааг чшшшларида цамоён були-ши хачй)гаги факрни илгари суради3. Ушбу хулоса, гарчд,узбек ва уйгур адабий алочалариышг хомма иаклларини чамраб олмаса-да, мохиятан майалага холис ёндашувдир.

Шу Ур1Уй&а проф. А.Гэдкиеввинг озарбайкоя-Узбак адабий а^о-чалари ыасаЛйсига дойр чуйидаги сузлариш эслаш коиз сулзди: "Озарбайаон ва узбек алоцаларяншг классик даврл хачида гапир-гаида,гемагик8деги ячинлик, сюкеглардага умушйлик, суз санъ-агкорларинянг гуррядан-гугри б&идяргая фикрлари, бир-бирларя-ни энирофлари квбшшр билангина чвкланмай, бу алочалвриааг анча чукур чатламларига кириб бориш, удинг ижгимоий-зсгетик манзараларшш, чонуниятларини очмоч ва кенгроч у1лумлашмаларга

Зршидинов К. Уйгур клаооикляри ийадийягядэ две va и жанра. -АЯмуга, 'Наука" нашриёги,1988. -Щ-баг.

ь Пушкин А.С. Поля.собр.соч. в 12 томах,том I.-Li.,l949.C.82

^ Хамраав 1«. Веков неумирающая слова. -Мшь-Ага, 1969. -21-

баг.

квлмоч нврак бУлади"1. Ушбу чайдли уйгур-Узбек одебий алочала-ри тарихига хам тадбич э пшики з «умкии. Зогая, шуядай й?л гу-гялгандагяяа адабяй ходисаларшяг мохиятияи чучурроч очиб бе-риш имкояи ярвтиладк.

Тадчичотяилг мзчсад ва вааиФалари. Илкий тадчичот учуя "НавоиЯ ва уйгу^ адаблёги" деб чарелаётган кеяг доирагз эга булган иасалаяинг узвий мухим бир гарьоги, яъяк, "Уйгур достон-чилпгя ва иасрияилг гакошлида Алишар НавоиЯ "Ха1лса"сининг ур-шг темаси асос чилиб олинди. Ючорнда илшй адабиётларшшг чис-чвча гахлилидан кУряяиб гургаллдок, Павоий ая'ьаналаряяинг уйгур инодкорлари, дасглаб Иизорий ва 1'арибяй достояларяда ривож-лаятириляши насзлаои бир чагор гадкичоглэрга асос булгал. Ленин орался угган кагга фурсет давокида яратилган айрим яшлорда чараилар хилна-хиллиги кузга гамлаяади. Нуядаи таичзри, Навоий "лв 1!сс"си достояларя билан узига хос дярекада глочада булгоя 1лухг)!.шад Ииш Хирчатийнинг "Г^ухаббагиома ва мохнатком" досгоии хали анъаяа ва кэшфлёг ЙУнзлшш жихагидая яллшй муомалэга кя-ряталгэни йуч. Уйгур алиби Цулло Сидвик Ёркаядий НавоиЯ "Хаи-са"си досгоялорши насрилаштяряш билон уйгур яасрияияг знг ях-ия иакуяаларшш ярамб бердя, Туркий адэбяётлэрда Уз боялангя-чшш уйгур яасрий баёнларидая олган бу йуналиш, назшшнг яаср-гя Угприлишндагя узига хосляклар, уларнияг харэктарли хусусидт-лари ва иихояг,наорий боёиларшнг уйгур насрини ривожлантирит-дагя Урш хам хали кснг тадчичогга горгилмаган. Шуяга кУря хам, 0йз,Уз яшш.шз учуя уйгур досгончилигшшнг такошли ва уйгур насри тнраччиёгида Навоий "Хамса"синанг Урш муаыюпшш гадки-чо? ыавзуй чилиб олдик. Бпз асос чилиб олгая мовзу Б.Аршиданов-инлг "Уйгур клоссикларя якодидо досюн калри" (XIX асряинг би-раячи ярый) {-онографлясидая мсалаларшшг чУйилишя, уларнияг ечл.чи ва хулосалари кихатдан кесккн фарч килади. Бунда я ташча-ра, Б.Аршидаяоп монографией мавзу эътибори билан Хирчатийнинг "ыухаббетно/ла ва шхяагком" досголияи ча»..раб олмайди, у яда уйгур одиблаои томолндан амялгн оширилгая насрий баонлар Ургашш-ыаиди. Ушбу кихатляр лазарда гутилгян холда,диссоргациядв бир

Годкиев А. Вопроси типологии исгоричаокого развития езврЗяадксшокой-:- и узбекской лигерсгурн. Сб. Огршшци азербайд-г.п»0к"-у?«с!кскйх литаротурннх аздшгг/Лшзой. -Ьаку. Изд-во -C.il.

бутун мярзу довраслдаги чуйидагя мосзлзларнияг ечимига диччэг чилинадл:

1. Навоий ва Шар1?ий 'Гуркисгоя (Навоий икодида ШарчиЗ 'Гуркисгоя мавзулари. Уйгур одабиётида Навоий меросигз мупосабзт тарнхидан).

2. Уйгур адобиёгида Навоий "Хаиса"си мавэуларида яратил-ган досгонларшшг чиёсий-типологик гзхлили.

У. "Хамоа" достонларидая ташчари шизу ва образлар асося-да юзага келган уйгур достонларида Навоийнянг сУз махорати из-лэри.

4. "Хзысо" достошори яасрий баёнларитиг уйгур яасри-нлнг гераччяёгвда гугган Уряи маоаласи.

Ишнияг илмий яигилиги. Уйгур здабиётшуиослигида гшвоиЯшу-ноолик глухим бир яуяалиш сифагида таркиб топиб, иоир мароскни Ургашш боросида бугунгача талайгипо ютучларни чУлга киритди. Шарний Туркистонда Навоий мероскгв муносибаг иоир чУлёзмаларя-га булган зътибордан бошланади. Шу билан бирга,У1ган йиллар давокида, Иавоийга издош булган бир чатор уйгур шоирларпяинг алозсвда олинган осарларв юзосидан тадчичотлвр олиб борилди. Бироч^хэлн "Навоий ва уйгур достоячилягя", "Навоий ва уйгур насри мзсалалари", "Навоий" Ыэжолисун-йофо«с"яяш!Г уйгур гвз-кирачилигидаги Урни" кеби кагор йирик рокадагя муаммолар уз ечимини кугиб гурибдя.

Биз уз тадчичотишзни амалга оишришдЬ чуйидаги мулохаза-ларга гаяндик. Навоий "Хамоа"си юз йилликлзр давомида уйгур маданий-адэбий хаёгига тобора ячия булиб борди. "Хамоа", бир тошэндан^уйг/р адабкёгидо унинг мавзулари,'сюжети ва образла-ри воосидзги я яги-я яги аоарларнинг юзага чичишига восиуэ бУл-гзп булса, иккиячи то&сшдэя, "Хамса" досгояларяяянг уйгур адиблари гомоплдэя выэлтэ оширллгэя нэсрий баёилэри уйгур ада-бяёгияянг мухим канри до'ракасида горакчий чилди. Шунта кура хам Навоий "Хемоа"ои уйгур досгончилигяшшг ровнлчига чанча тагсир этган булсо, яасрий баёялар яули билан уйгуу 1йоря та-рокчиёгида Хам иу дзракада ижобий уринга зга булди. Диссоргэ-циядо бу Масалалар уйгур ядибларяяииг турли даврлорда турли яанрлорда ярмилгон асарлори масолида адвбий-мрихий, чиёси;:-типологпк цлавда чу чур ва атрофлича ургенилади, улар кзасидзи хулосолэр чякарилади. Ыухокмод йкин ХиркагиШшнг "Ихзббатпо-

ма ва Мвхнагком", Абдурахим Шзорийнинг "Фарход ва Ширин", "Лайли ва Макнуя", "Турдий Гзрпбш'пшнг "Шох Бахром ва Дилером" доогонларл йаада 1»улла Сиддич ¿ркавдийнинг баёнларияи("Фарход ва Ширин" хамда "Садди Искандарий") Навои» аоарлари билан чиё-сий—гиполохик Ургалиш уйгур шоирлорининг Навоийнинг досгончи-ликдаги аяъаналарига нясбаган узига хос Тврзда ияодий ёндашув-лариня кУрсагадики, ана шу узига хослик илк дефъа матнлврни чогишгириб Ургашм асосзда гадчяч эгшшочда. Бу узига хоолик -анъаналарга сарчашмз сифагида таяниш, лекин уларни иу.одяй да-вом эгтириш, назм билан бир чагорда,несрга хам диччаг-эъги-бор билан чарэш чаби чагор жихаглардэ нузга гашланади. '

Узбек-уйгур адэбиёгшунослигеда шу вачгга чадар амалга сши-рилган гадчичоглар асооан, уйгур шоирлари ва уларшшг алохвда

олинган аоарлари, уйгур адабкётшшнг бярор бир даври мавзула-рига багишланген булиб, ушбу диссартацияда биринчя маргаба уйгур доогончилиги ва насри муашолари масаласи эдабай-назорий ыаоала сифагида гуркий адзбкёглар, чолаверса,Шарч адабпёги контексгяда махсус ургашшючда. Тадничогнинг яна бир янгиля-ги, мусгзчял Уэбекистоншшг сяёсий-иетимояй ва мадэний хаётида юз бергаы губ Уэгаришлар замянпда уйгур адабиёги асарларида ислоыга, шунингдек, гасаввуфга муиосабаг масаласини адабий-га-рихий аопвкгда чУйиляши ва улар юззсидан десглзбкя кузагу.влар нагижаларининг баён чшшшшвдадир. Бу м а с а л о л а р м о ¡шу ш на г хоммаои Навоийнинг уйгур досгончиляги ва уйгур насри гарэччиё-тига чУшган хиссасини ндияй асосда Ургашш имкониятини ярага-ди.

Тадчичотяинг илмий-назарий ва аыалий ахчмияги. Уйгур доогончилиги ва наор! гакокилида Наводи "Хамса"сишшг Урш мавзуи-нинг гаряхий-назарий река асооида ургтшшши, бир томоадан, Навоий икодининг гуркий хнлчлар адэбкёглари тачдяридаги ниобий Урнини гайин эгяшга хизмат «илса, иккшгш томоадан, уйгур пдабиёгишнг хам катга мавчаини курсогиб беради. Уйгур адабиёги шу жяраёдда Шарчда форо-гогшк ва узбек тилларида равнач то-пиб бораётган адабиёглар сафига дадил киряб борди. Уйгур адиб-лари гононидан "Хаи.аа" мавзуларининг кшланкши билан бу адаби-ёгнинг хамоавор образлари пайдо булдя. Уйгур шоирларининг уз адабиётлзрп зпмншда пусгохком тургг.нлари холла,Шарчдаги бошча вдгбгёадер у чуя у пути шшашй боа^и .на айлангая мовзулар,

сюкетларпи яигидон каламга ■олявдаги саловдятлари^ махориглари ваыойиш топди.

Тадчичотнинг ыаркаэига чУПилгап лазарий ыасалалар, улар-нинг ечии илмий карвён ва вмелиёгда

1. Уйгур адабяёгида "Хама? досголларига хос мавзуларнииг пайдо буликш гарихи ва уларлилг ишлашшш дерааасиии Ургашш;

2. "Навоий ва уйгур адвбиёти" масаласини алохада ивдкор-лар, алохида олннгая лсарлария гедчач эгишдан умумий асосга эга булган муамшлар маяеди дарсаасидаги венгр он долрага олиб чинш; ' .

3. Уйгур-узбок ядабий алокаларишнг гарихи, гаршшшт боскичяари, шу алочаларшшг шаюизари, муайян тарОиУлардаги шаклларшш Ургонившинг бугулги куи учуй ахамияшгя-'кУрсагийгй хизма! «клади.

Ушбу тадчичотда илгари сурилгаы илшй кузамшлар, чайд ва хулосалар олийгохларда "Навоий ва уйгур достончилиги", "Навоий ва уйгур насри муамыолари",' "Навоий иаодида ШаркиЯ 'Гур-кистоп" навзуларидаги мах су о курслар учун чУлланыа вазифасини у таил мутш.

Иямй И1ЧН11НГ мв?одологнк всоси ва гадчин усули Шарч ада-биёги эсгегик гафаккури, Навоий ва Низорий каби мумтоз адиб-ларнтг адабий-гаяеддай царашяври, К.э.Бвргельсу О.Шдра$ид1й-дай, В.Зохидов, >1.Араели, Л.Ьпрзаев, АДайигметов, С.ЭрЯ'Мов, Э.Шодиев, ¡О.ЦухлисоВ, С Луллаудой, В.'ГУйур, АДусайн, Р.Кодй-рий каби олимларшнг гакширишларида илгари сурилган чиёсий гах-лил йуналишига. асосланади.

Ьанбалар. Ушбу тадчичотш ярагишда ХУ1-Х1Х асрлврда яшаб и «од атгы! уйгур шоирларинилг Шинконг уйгур а в го ном райошг, Узбвкисюн Республикам, Козогистоа Республикаси фондларида сачлаиаогган чУлёзмалери, шушагдак, ворий алифбода чоп 81ил-ган гурли ащярлардата аойрЛ'ариАан фойДаланилди. Уйгур шоирларинилг Шинконг автоПом райопадагя Шарлари билан Сир каторда, "Шинжонг адабиаги ва санъати" хаеда "Горим" «сурналлари, "Бу-лоч" фасллик' шк>чуасмда яоп эгилган магнларга хам мурохаег

31'ИЛДИ.

Ишнинг иорийланлши (дпробапш?). ДиссерГацмяшшг асосий. ЬШмуни ва хуЛосвлари ¿уаллифнинг "Пввоий ва Хиркатий"(1993), иНавоий ва Шзорий'ЧЮУЗ), "Алишэр Навоий ва уйгур вдабиеги"

(1994), "Уйгур классик адабаёгига Алишер Навоий икодииивг 1аъ-сири"(1291. А иди ко я давлат уяиверситагининг шший ишларн) ка-би рисолалари, Республика вачгли магбуога ва илшй гУплашар-дая кой олгая ыацолаларида ифода эгилгаи. Навоий гаьаллуди-нинг 550 йиллягига багишланган ялмай ангумаилярдаги маьруза ва ахборогларга асос булган. Республика ва Вилоят радио ва млевидвшя эиштирштвридвги Навоий ва уйгур адабиегига оид даор чицииларида гаянч мавзу булган.

^иосаргапиянипг тунилипщ. Лиссергация кириш, гурт боб, боблвр гаркибидаги оаккиз фасл, хулоса ва фойдалаяилган адаби-ёглар руйхаадан ибораг.

тщлчог шишиг изшы

Лшссергашшшяг биринчи боби "Алишер Навоий гуркий мл-ларедаги адвбиёгнияг иуршиди сифагида" доб ноиланиб, икки фаслни Уз ичига олади, Унииг "Навоий иеоди гуркий гилларщда-ги едибиётнинг янги босцичк" деб ноклаигви бирличи фаслвда Навоийиянг адобиёгда уь.умуркий шигача худудили юзага келгир-гаи дахо ижодкор сифагвдоги фаолияги хакида Сахс эгилади. Бу-ни Навоийнияг Узи куйидагича змироф згган:

. Агар бир каш, гар юз, йУчса нингдур, %айяя гурк улуса худ иениягдур. Олибмая гахги фармошшга осон, Чврик чакмай Хигодии го Хуросон*. . Узбек халчишшг мугафаккир шокри Алишер Навоий Шврк адв-биёги доиросига гуркий халчлер адзбиёгинииг буш вакили сифагида киряб бордд. Ахмад Яооавяй, Ь>еуф хос ^омб, Лугфий каби адвбиёг иаыояедалари мврослари восигасида Шарчда Уз нуфузини курсам бошлаган гуркий адабиёг Навоий да хос и б план араб ва форс гиллдридаги. адобяётлар чагоридагя Узияинг цусгахкам Урш-'ни эгаллади. Шундай килиб, уз икоди билан узбек гшшдаги, шу-няягдек бошка гуркий гиллардаги адобяёглярга равнач бергая бу улуг шахс.ият буяуи фаолияги дввомида Шарвдага нашла адабиёг-ларшнг узаро аяочалар йули билая бир-бирларини бойигиб бррщя-лари, явги-янги иеодий кыв^аёгларга эрищуьлари гврафдори бУл-

* Аляшер Навоий- Мукашал асорлар гуплаш. УШ пои. - 47 о-

бВ1,

ди. ?зи туркий тшщаги адзбяёгнянг элг яхши яамуяаларяяи яра-тиб, богача с?з саньаткорлоршш хам шу икодий юксоклйкка эри-шувгэ дэъвыт этди. Шуяга кУрэ хам.фачат узбек адабистигяно эмас, балки уйгур, турк, гуркноя ва татар ядабиотяялнг яамо-яядалсри Лляшер Наяоийга гуркий гил^даги адабиётлилг улуг да-хосп, рахнакося сифвтида капа эъгичод билал чаралиляр. Уогпз-яияг туркий тал па бу тилдаги адобгётшшг равиакига оид назв-рий царошлорига амал чилдилар вэ у ни довом эттярдилар,. Аяяли-ёгда Лдвоййяияг лярякаси, эпик поззияоя сохасвдаги бой аиъа-яаларили урнак чшшб олиб, иу илхомбахш чаммадая бахравар бул-гаялври холдв.яягя асарлзр яратищ йУлида излондялар. Заро, Алишэр Иавоий икоди Шарчняяг Узига хос санъат олямиии ташкил чялган махорог макгябига айлаяди ва кагта кйшфиётларго йУл очи б барда. "Узида хам лярикляк, хам эпиклик, хам олимлик... чоби-лиягларияя муваффочиятли нухжсашаштиргаи ШпояЗ бу сохялар-

Узига хос яоватордик ярата олмвганда у нииг асярлори бу чадзр улуг ахе/лшг квсб эта билмас эди"*. Нэвояйлинг сэхрли ялхомяО чалами билан жило голгоя мумгоз умумбошоряй гоялар мумтоз ба-даийляг. билая уйгушешиб, туркий адабяётдолг ялгя свхифрлзрягя айлонди. Уняпг яяти боачячиня замши этда. йахоний бадиий та-факкур сохиби Навоийвинг халн врдорига сазоворлигя хачидв Хон-дамир: "Хаго во Хугая шггакагларияйнг чогоралприден бошлаб, то Рум во Гарб мамлакпгларняияг охиригача в:ох ва гздо, ёи ва чара огзида ул хазрошшг козмларн мзсгур'ва бугун холч йдаэ-си ва айрим тобочалврпаат кулгнл сохифаларида ва калб лввха-ларяда муборак шеърлари иачшщнгандяр'"*, деб ёзгон эди. Хоидэ-ыиршшг "Хито ва Хутан мамлакаглари" агзмаларинл каламга олиши Нэвояйнияг ючорида осланган "Олибман тахтя фаршяяш'з осон, че-рак чеккзй Хитодин то Хуросон" мисралари билан яна бир марта уэ таодигнни топяди. Дархачкчэг, "Навоий вя Хитоу Хутвя" ( Шарада Туркиогон")зуда каттп мавзу булиб, бяривяя бобнияг иккянчя фэсляда tíy мсвзуяяпг айрим чярраларига дичча! чалялади.,

Мврчиа Турайотси»* уняяг Кошгар, %жешт ва Хугаячкебя нар~ Кйаяаря Мэретчяг чпдакяй »wimss учочларвден саиалгойи мв'ь-

лай14гмэчов А. Ийвоийиввг яяодяй кстодя к«-дплолчря. -¡ои-квш: иошр{йги, 1И63. -14У-60Т.

" Хоилэедр. Иаиоримул-аклоч. -Тошконг: ïs^A нс:ириёти,1940.

лум. Бу улкалинг бой огззкя ижоди, ёзма эдвбяёгл хачлда "девона луга г иг-гурк"ллнг сзхяфаларядаги бэдиий лавхалар , "Кугад-гу-бялиг" «агларидаги дошшшавдлик панд-Угяглори шаходат бериб гуради. ХП аср озэрбайкоа шоири Хочоний Ширволийнинг "Касидаи шивдя" аоарнда X аср Хуган хонларидан Кадархоннинг, эслаяишида Нанча мзъно бор-1. Шарчий Туркистовда губ кой булиб яиагая тур-кий халклар, блрянчи навбатда, уйгурлвр бялан бугун гарих даво-шща, жугрофий кихагдан, шуякнгдек,урф-одаг, маденаят ва адаби-ед. сохосада Хаедзм буляб яиагая узбеклар ургаларидагя алоцэлар-шшг. Самара ларя булгэл улмас обидалар, уларяинг тал ва бадияй гафаккур мушгараклягида пайдо булиии гарихи диссергацияйинг ушбу булишда кенг планда г алии« эгилади.

Узбек вдабиётянинг нагор ёдгорликлариаинг, агумлздав>ав-лоно Лутший ва Адишер Нзвоий асарларапинг кадимги уйгур.ёзува-дз кУадрилган нусхалари маьлумдир. ХУ.: асрда ковароуннахр ва Хурссовдэ марказдП дявлатлар юзага квлиб, Хирот, Самарканд ка-бя шахярлардо ялм-фэя ва адабмёг равдач топган бар даврда хам уйгур маденяяглга булгой чизичш капа эдя. В.В.Баргодьд Ашр Теыуршшг Семарчадддаги сароййда уйгур бахшиларишшг хам уз санъаглари билал ганилганлигяни эслогади. Шу даврда юзага кел-гаа Тевдшиг харбий юришлоряш баёа этувчи "Тарихи хошй" всаринииг уйгур хоти ва га~а($узи бил а и бятилгаалига хачида ыаълумоглар йор*\ Самарканд ва Харогда Юеуф Хос . ложибшнг "Кутадгу билиг" ва Ахмад ¡Угнакяйшшг "¡\ибагул-хвчойич" асар-ларл уйгур ёзувидо хусаихат билан тэргиб.борилди. дирот во Самарканда а "Чугадгу-бллаг" ва "Хябатул-хачойяч" асарларя могн-ларяшшг уйгур ишосида гартйб боряливш, деб ёзган эди филология фаллари доктори Э.Русгоков, - бу давр олимлари ва адабя-ёгтуноолариаинг уйгур ёзуви ва едабиёгига нисботан катта чизи-чишларидан, шунянгдекДирот вз Сашрчэндда уйгур тили, адабиё-тн дошшшщиари, уйгур ёзувина мукаммзл эгэллаган мохир хаг-тотларнинг хаи мавжудлигидая гувохлик берада"3. Наводй узинянг

1 Хуган хоиа Надархон (X аср) Ув даврнда иуэикп равначи-га капа ахамияг бялан чарагон. Самарчаядда ободончилкк яшлари олмб борган. Хоконаи уля уз часвдэсидя Шарцяилг ыашхур шохлари чаторвда цалэмгя олади ва "Самарканд бир оси.он бУлоа Дадархои унниг шду?и/шр" деб гзъриф эгадл. ¡.оранг: Хягани. Сечалдмим ос о [трп. -1>о к и: Аз. олшзр акад. нагар«яти, 1У56. -С. 439.

о Блр.тольд В.В. Сочинения. 'Г.У^. С.131. русммоп У.Р. Узбокская поозяя в первой полопали лУ а. ■41, ;"1Ьукг',1У&3. -0.3?.

"Вакфин" аоари мучаддимасида лусайн Ьойцаро хузурида хизма!'-да булгаа бир иача кабила намояндалара хакада суз очиб, улар Ургасида "умгурий еифаг бахиишзр" ва "уйгур чаркалик (yiifyp-ларга маяоуб) яхшплар" хаи бор зля. Уларшшг хар бири шохшшг динкаг'-эътиборнда эдшшр", даб ёзада^.

Алиашр Навоий узига заг.юндош бУлиб яшагаи ЛугфМ ва Сок-кокий каби ичтидорли суз усталаршшнг "уйгур иборатининг фуса-^олари" ( Уиг.ур гилида чиройли еузлашувчилар, равшза гапирувчи-лар^") даб аймдикп, бу хам уйгур ва узбек галларанииг, шу ни яг-дек, бу икки тилдага адабаёгларнийг Узаро якшшшкш курсагув-чи ыухш бир далилдир. Алишвр Навояйняяг кошгарлик олаи ва фозил кишилар бялаи якиядан йуносабагда булганлигаиа унинг асарларя, шуниягдэк,эаг«ондошшришшг 1уы)5(ликлйри оркали била-&лз. ШвоиЯ "^асоимул-мухаббаг" асарида Уз за»..онасйяанг нуфуз-лн шяйхларадая СаъдиддинКошгарнй хакида кагга сашлшят бшша гапиради. Алишвр Навоий Абдурэмон ^омийни уз пари спфэгида шшгашдек, Ноши хам Саъдиддия Кошгарийга уз пира сифагида эъшчод билан царагаи. "Наооимул-муХаб0аг"да Навоий бу мума-бар шахояи харакгйрлаб/'Изкшбандая силсиласшшнг уз заышаси-да коыил ва мукзшад муршид ва хали^ася эди"^ даб сзади. Аб-дурах^оя Яощйлянг Саъдиддин Кошгарийга хурмати шу даражада эдики, у вафог э1гач,шоир пирининг Кирогдан гашиарида бУлган мозори ботида Узига гурар ¡кой курдирган, у орда ободонлашги-риш ишлари олиб борган. Алишер Наноийнинг асарларида уйгурлар-■ яияг тарихан машхур сиёсий-маданнй марказларидан Кошгар ва ХУ-ган мавзалари куп мартаба чаламга олинади. Навоий бу шахарлар-нинг гарихи, одашшря, уларшшг машгулозглари хакида кайнок бир еаюшияг билаи гапиради. ХусусанДУ?ашшнг г?зал vadaafü, flyn-ёдкор одамлари хачида кугарияки бир рухдаги гасвярларии ярага-да.

Алишер Напотишнг бир кагор газалларида иаъшунв Хуган оху-си (Хугая яанронлара)га гашбих «илинада. Анъайавий оорзага ай-лаяган Хугая кийиклари ннндягидан олиладигэя мушн аса, маицу на-

^ Алишвр Навоий. Аоарлар. hi ммлик, ХШ-гоы.~16й-бег.

^ Алишар Навоий. Глукагшал аоарлар луплемц, I гом.-14-dafi

^ Алишер Навоий. Асарлар. Ун баш iot/ишк. ХУ гош -137 -

бет.

шшг юзидаги холга киёс чшшшди:

Кузулг Хуган кийих'ядир, юз узра холларилг, ¡«агарки, лофасидил мушк оочдч ул оху^.

Хутан, Кошгар атамолари поэтик образ сифатида шоирлинг "Хамса" досгошшрида кшл пуп кУллапган. Навоийнииг "Фарход ва Ширин", "Сабъаи Соиёр" ва "Салли Лохандарай" доотошшрида ^ин ыамлакатя, чин гузали исшлохлари хам Шарчнй Туркиотон «авза-лари, одамлвриии англагиб квладики, дисоартацияда бу масоло бахсш'а анча канг Урин акратилган.

Тарах асарларшшлг гувохлиш, бугунги уйгуршуаосликка оид тадкикоглар Шарчий Туркистонда Навоий ыеросига булгаа куда катта иизичиш ва змибордан шаходат борадалар. Диооортацияда Навоий асарларилииг Кошгар, ¿ркелт, Хутан, 1улка, Кучор, Оксу каби марказларда чУлёьмалар холида канг тариалииш, чайта~кай~ та кУчирилиши, уйгур шоирларишшг иаодларига Самарали гаъси-ри хусусада кУплаб манбалар ыисолцда фикр юратилади. Бу хайр-ли ишда Шарчий Туркистониинг Абдураиидхои, Уухрвддинбек, свйнбек каби хукмдорлари катга фаоллик курсагганлар. ^суф Ки-дирхон Ёркандий, Оыошшсохон, Низорий каби иаодкорлар эса,та-шаббускор булгаалар^. ХУ-ХУ1 асрларга квлиб, Шаткий Туркиотон маданияти торихида мухии бир ходиса руй берди. Бу кадишй ав-данйяг улкасига Хуросон ва Кювароушшхрнинг коиг худудларвда гароккий гопган туркий тилдаги адабпёт ютуклари кириб кала бош-лади. Бу регион (туркий адабкёглар рвгиоли) адабиёгшшнг нону-ний бир ходаоаоа, аШш пайтда^зяга хос дшхаллий (ышшй) аде-бпёт сифатида тарацций чшшб бораётгаи уйгур адебиСтшшг лиги алъаналар билал бойиши хам эди. Зеро, Навоий Узя ыансуб булга и узбок адабиётини, айии пойтда,кардош уйгур едабиёгини хам узшшнг бой лирикаси ва "Хамса" достоллоридан ОаХраманд этди, Алишер Навоийнинг улуг ниити хол1 туркий тшшда сУзлашувчи бар-ча халадарни фороий тшшда шухрат гут гак "Хамса "лар билал буй-лашадиган асарлар билал бахраыанд этши зди. Шулга кура хам, ХУ1 асрдан бошлаб, Алишер Навоий асарларирилг Уйгуристолга кириб келабошлаши катто аокеа сифатида чабул чиливди. Навоий асар--т-

* Алишер Навоий. Мукамыал асарлар тупдами. Ш том.-404-бет.

^ ¡<1усо Сайромий. "Тарихи эшние".-Козон,1905; Шунингдвк царанг: Уйгур одэбийатинин. кисчичэ тарихи. -/ижута: Наука наш-«ияги,1983. -69-бет.

лари уйгур адабиётида янги-янги втьвязлоряинг келиб чичишигя восягз булдя. Уйгур адабийгидп ХУ1-Х1Х асрларда рУй баргая ана шу ходисаларяи одабий алочолар нороёнияииг уз ига хос ху-сусияги сифотида хар томоялзма ургшшай туриб, уйгур адвбяёги-яияг бой гаряхияя гула гасаввур чялиш чийяядир.

Гзииинг махеллий (милляй) барчарор кучли пнъанолари мав-ауд бУлган адсбиёг узи балап сш.ia-ён гаряччий чялиб бораёггаи, Хатто уядан тзвтаряда тургэн вдпбиётлярнинг когта, олавдумул кяуклорини тез пвйчвйди. Уларни узинииг махоллвй янъэналпри билон богт холдя рявоклзнгириш, бомигиш йулинп гугодя. Бир адабиот иккинчи бир одсбкётнияг югучларшш Уз эстогик идеалла-ри, дг.тйкояй карашлариге мувофяч келгзядягяяя, уяииг Узяда мавкуд яширия имкокиятлсрни юз а га чичаришга илхомлантира ол~ гандагина чэбул чялади. Айни лайтда,вдсбий алоча ва Узаро таъ-сяр хеч чачол бир адобкегяипг миолсиз зоксаклигяяи, иккиячиси-нялг чагашочлягини бплдирмайди. Вир адабиёг вакилинилг иккинчи бир вдпбиёг иайояядаларидан Урганяши, .унинг анъаяпларяни ияо-дий давом эгдиркшгя чУл урай«,унинг узигв хос нход йули са ус-лубяяинг барчзрорлягидая, кэюфиётлорга, Узшшнг яширия шкояият-ларвни ¡азагг; чичаряшгя хознрлигидан далолот беради. Биз буии уйгур адебвдтида Няеоййяинг махораг макмбига булган Karra эъ~ гибор шсолида кузагииимиз мумклл.

Йккяячя. боб "Уйгур адабиегяда "Хамса" мавзуларяяинг шля-(шии тарихидан" деб аголиб, ундя уйгур адвбиёгинянг твквння бояихоя ючори ну тартан бу ходисенянг шага келиши тарихи , уз яатияэлори бялан досгоячшш тараччяётидп тутган Уряи агрофли-ча гахлил этилади. Уйгур адсбкётидаги "Хамса"чилик тарихияи куззтяш уяииг уз и га хос мурэккаб бир жараён сифотида кочгаяли-г«ш курсагада. Уйгур адабиётида Алтвр Швоайдан махораг сир-ларияи Ургании, "Хамса" досмнларкнинг мавзулари, обраэларяга муротааг эгяи ХУ1-ХУП осрлардэио« ну зга гагалаяэ бошлагон эди. Тугри, уйгур адябиётидп тУлич "Хамса" ярагилмади. Абдурахим Низорий "Хамоа" доотонларидэя "Фарход ва Ширин" хемда ЛЯайля ВсЭ Ьежнун" мавэулзряга цуроназг этди. Турдий Гэрибий ойз/'Шох Бахром ва Дилером" доемниня яратди. Бирок Навоий "Хамса"си~ яинг гулич насрий баёнлариш ярогиш идк ла^ъв уйгур эдабиёти-да руа борди. "XfiMca" .ва уиаяг алохяда доогоялари ус гида шяая мкркбаси хам Шорй ядсб.'вгларн тзрихида куп учрайди. Бироч

"Хамса" ёкн у-яииг бирор досгонйни ярагиига киришиш учун шун-дай адабий ходасага тала б ва эхтиёк, у ш мвйдонга начинали. тгаъ-мян 8Г8ДИГ0Я адабай юврт-шороит, нихоят, бу ишни амалга ошира-дигзл истеъдодлпр талаб килинеди. Уйгур аднбиётида XIX аср-иааг авволларида аиа иу шартчпэроимар етилган- эди. Буага Ни-зорий ва Карибии досгоялариниаг яратяляш гарихи- энг яхшя мясол булаоладл.

Абдурахиы Шзориа XIX аср авваллярадан эътибо-$зн катта истеъдод оохиби сифятида- танилган икодкордир. Низорий икодда Наволйш уз устоэя даб билли, газалларга иазираяар ёзиб,. мухам-маслор боглаО истоадодили напоён килли. Демак, Навоий "Хамса"-ся мавзулариго чУл уришга тойёр ижодкор бор. Шундай асарга та-лаб ва эхтиёнчи? Бу саволга Кошгар хокими Зухриддялбзкшнг фзо-лиятадан келиб чикиб икобий кзвоб бориш мумкил. Зухридданбек Кошгарнинг довлат арбобп сафатяда аввало улнадоги хвётнинг гияч-тогув дввом цилишига кагго куч оарфлэди. Уииаг ыадашят ва эдвОиёт сохасидоги хошйлигя ,ойядасв^амярали булди. 3за хам габъи пазы эгяси булиб, Зухурий тахвллуси билаи шеърлор ёз-гел бу тараикийпарвер шахе уз лзвозимидан фойдалшшб Низоряй, Гарибий, Зиёий каби куплей истеъдод эгалэрили Кошгар адаблй ыу-хигида фаолликка дэъват этади. Шо.х Назорийга "ушшочлар зикри-ня чаляи"учун "хаёлат майдонигз озм этишни", улории кам этиб яазм ииига тизишш шелахат борода. Яна му- хол харакгерляки, Зухриддиябек Шзорийга оиичлор' доетонлериня яратиш хэчядаги тавсияслда ламуаа учун Аляшер Навоийнинг "Хамов"сили хам эслаб угади. Уаииг сузила устод "Хамса"сиго Ухшаы лиги ¡ковохирлзр яратиш истоги баёл огилади. Домак, когга ижод тзнрибаларига чУл уришнялг шарт-шороитлари етилган эди.

'1'урди Гарибийшшг "Шох Кадров ва Далором" достош ыаса-ласига калсак, уни мойр Уз хомдйся Уухрядданбокнянг Хузурига келлщедян илгоря ярэтган даб фпраз чилим корак булади. Шоир ке-йилчо Зухриддиибак хузурига хе^гач эса/'Кигоби гориб" асарини ярятгаа. Турли касб-хунар эгалора хуоусцда бохс этувчи бу асар-да йавоиШшпг "Махбубул-кулуб"ига ячиллик кузга ташлалэди. Шу гарзда.Д1Х аср авиалляра» чолаперса, ¡ну аср Урга.ларида уйгур вдпбиёгида "Хамса" диизуларида учга достой ярагилда. Бу кара-енда Аблуряхим ¡¡азоралнинг «рооляят«. апохидэ вхомштге мрлпк-Дар.

Йккинчи боошшг "Уйгур Фарходноыасининг

гунгич асари" доб ноышнган булпб, бу буливда Нлзорийнинг "Фарход ва Ширин" достоял Навоия асори билан чиёсии-гипологик асосда гадчин этилади.

Низораининг 1841 йилда юзага келгаи "Фарход ва Ширин" дос-гонини шш уйгур "Фарходиома"си даб агаш ыумкин. Бу асарнинг Навоий достони билан алокадорлиги масзласи Д.Рузиаванинг Низо-рий ыеросига багишланган тадииконида Уринли лаъкидланади*. Асарнинг дасглабки цуцояоасидан колиб чичиб,уни "Навоий доого-лининг ихчамлашгирилган нусхаси'"5, "Навоий дооюни вочэалара оаклаб колингани холда, китобхонга зигиллик гугдираш учун Ни-зорий томинидан Уз ифодаларя билан баён иилиб берилган вочэ-от"^ даган фикрларга хаи дуч келаыиз. Айрим ишларда Низорий-нинг уз асари ус «шаги икодий гаврабасида фойдаланган чУшимча канбалар хачида суз борвди4. Диссаргацияда Навоий ва Низорий доогонла^и гематкасидаги ячинлик, свдогдаги умумийлик ва ай-£Ш пзйтда,янгича талкинлар билан янги шсалалар ечишга дич-чаг чилишда Низорийшшг ыахорага масалесига багафсил гУхгаб утилади ва бу хачда ыуаллиф чуйидаги хулосаларга калади.

1. Низорий уйгур ¿арходномд^сшш ярагитга киришар экан, Навоий достони гариибия чисшарш^а хос хусусияглариа,асосан, сачлаш йулшш тутади. Бирок, чахрамонлар фаолияг курсагган ыа-кон ва заионни шоир уйгур адабиёгига о ид чУшиыча ыаибалар асо-сида узи яшогап даврга ячишшштиради. Фарход ва Ширин образла-"ри галцинида уйгур халцишшг рухияти, урф-одагларига хос ,гаф-силлар яччол нУзга гзшланиб гуради. Фарход балогаг ёшида Ширин-ни излаб йулга тушар экан, у Баашнг (Пекин) орчали Угади. У сафар аоносида Юнонга эмас, йманга боради. Шу ыуносабат билан , достонда Оухайло хаким ва Сучрогнинг накони хам Иыанга кучи-рилган. Ыаълумки, Навоий Фарходаи оииаи кахонвдме сирларшш очнш учун чадиыги дониимандлар вага ни булган Юнонга:, боршшш

* Рузиава Д. 11изорийнинг "Фарход ва Ширин" досюли. "Ада-бий мерос",1971. '¿-китоб.

, 2 Ьухлисов I). Эсирлэр ва эсзрлэр. -Алмута,19вЗ,-в4-бвг,

^ 1'Упур В. Хусайн А. Уйгур классик эдэбийити тезислири. -Башшг,1987.-912-бог.

4 Эршидинов Б. Уйгур классиклири ижодийигидэ даоган Каира, - Алмугэ: "11аука" наириёга,1ЭЬЬ.-85-бот,

гасварлашда мухим гоявий ыацоадни кУзда гугган эди. Низорий Фарходианг Армакйяга бораб, сув йули очаагган uexuas ахли би-лая учрашувина гасвирловчи лавхаларда гог худудидага "деягаз-дан сув олиш" гафсилина куллайди. Швояйдэ аса, "АЙаул-хаёг'" чашыасидан сув угкаэии эпизода мавауд. Буядан ташчари, Навоий достонида Армаяаядаги гогяанг аяач нош агалмагаяи холда.,хуД-ди шунга уйгун гасвирлорда Наэоряйда Арыаяиядаги Бесугун тога laoBiipflapai-a дуч келашз. Нуринишача,Низорий бир кагор лолларда Уза Ургангаа чУшимча вднбалар гаъсирида булган.

2. Уйгур Фарходноьасм сгаетидаги щоридаги узига хосяик-лар билаи dap кагорда,увда Навоий досгоинга издошлик, шу из-дошлак доираоада кавоб асардарига хоо явгича иалчинлар Низорий-да мухам бар чазикна гашкал чилаборади. дассергацияда шу ыаса-ла галвдшшрига Швоай ва Низорий асарларидая куплаб чаёсий ыисолларга ыурокааг чилингаа. ¡часалан, Низорий,. досюнидв tap-ходга ном иУйилиши лавхаси паи Навоий шсралярага кавоб мазму-яига эга булган сзнъатлар билая ¡шло боради. Низорий Фарход яомадагя беш харфга «уйадагача галчия баради:

Биляагкии, чу "ч>" харфи Фуркатга дол, Ки "Ро"си oiuuir шил ригбагга дол. Нив Чо"са хикронга булди пария, "Алиф" дак чаддидур аламга ячин. Чу "дол" улди чакыакка дард-бало, Ки огидаки яукгага мубгало^. Достояла шу илк сахяфалардан бошлаб йизорийшшг узига хос махо-рага кузга гашлаяа боради.

3. Адабий алоцалар адабиёгларнй бар-бара билан боглзйди. Асарлардая асарга кУприк ну ради, ичка бир уыгунлакларна шага

-И АО , it ' ojjHI^b

(Бувдан кайан "Низорий достоялари"). Шу уривда чуйидагшшрни гаъкидлаб угишни лозам топамиз. Баз гадчичолимиз учуя асоа чи-либ алиёгган манбалар, яъни уйгур шоирларашшг асаышридаи бир кисми (масалаа, Щзоряй досгошшри) Лакан ва Шарчии Туркастон-яанг гурла шахарларада араб графакаси асооида чоп этилган аашр-лврдан ибораг. Яна бнр чаем манбалар эоа^Олма-Огада кирилица алфавита асосида нашр юзина вУргаа. Шуцга кУра,диссергацияда шнбалардая олаяган шеолларни уз холича бериш хар хиллак-гуг-дирада. Ьииобарин,баз илмий ишшиздаги ииоолларяи уйгур тили хусусиягларани сачлаб чолган холда хозирга узбек ёзувида бардак.

калтиради. Лдабии алокалириинг худд«« ay коиуиилтчирини ч>чур йдрок этгин идодк»рлар ¡.ито&ллиырда .i<u<o>tn ^одисмшргн конг назар онлан цкроя лталисини тпрбидлвадилар. Ьавоил ";арх,од эа Шнрии"да устод Iwjo-mâ ¿и унинг ыоарвии тилга олганда, на-тобхонлардаги ана ду аорасчкиап: лалакасиин ку-v.u тутиди. !1изо-pun досгонидч ¿up* адаоий»лла ch:j,iuk учрпйлигаи ияр усл/О кул-га тачлаиадл. м<орида Нн-зориа догтонаиинг Надеин %ар<ол а а ¡¡',чрнн"АГи кура, ешот иа ¿оцаалар ци-фопн кнцатидан ахчаллиш куп нарта цаи* этилда• Hu зори а уз ас.чрларадаги ана ay луыказ-лякни ку^да ту vac, доегоннанг cap нвч а урнада китоохои на Навоил 'Чар/, од ¿а Ширин"нгй тортади sa оу даыштнииг саоа-ci ана уша орнинр узида лаоклаб tíaрада. Масидаи, Шзории Арланиа-да Фар\однинг арак, очиши ва шу иосмга бадан Ларин бнлан млк да^ьа куришуви эшиодларага баг.исданган бсбнанг якунада уз KUTotíxoaiiru iypoî-шат к,:иаб ёзади:

Орак,нааг сицотин :<адм) ахтасор, Ка каор ааламок;на цилиб ихтиёр. Уэун аетаган ".:'ааса"дин топгуси, lía су J изадап пнрдана очку си ¡йтобхонга цвратнлган йундал иурояаат асарда дна бар неча да({.ьа тикро^лангйн. Уагур адабаатшуноси КЫухлис-оо Иизорнй дос-тонада i-ирлод л а Чирив ^яколтинииг асосии иуналиши эьтибора бадан духтасар övtp холда борид-лашни "лиги бар адабин услуб"- call атида харакгирлайда. Газ кал О.М/хмсоишшг фикрини кувзатла-гана.-шз х,одда, у а асарада яньана аа икодиилакка катта рагбат билан чариган íh-uopuiimur аокапларнанг чу^ассал ачфзйАйТи бадан ?ан«иишни ilaaoibiuÚHP "íapKOA на Ширин" достонига цааола этяшини улгур адао,штага iiaaopiia томонидан олиб кирилган янги оар адаба,'! усдуб сафатада тасдия; эти« «¿икрида<из.

4. иизсрийя/носАпкнлнг шу аа.-стга кадар аьтнбордан читда кола о i'jjJiaiiTraii мук, и.4 бар насадной i5»¡>. ¡шар „оирларЛАЬ уза-га хос г ал« .»ira ara б.у;.иб калган исло^ дана ¿а таоааауч.н.ии' урна маоадасаднр. Haeoaá досгонлда ó?-.га надо к, /.'(иорианинг "'¡арк,од за .!ирин"ида орзулар билан оогда булган аа х,лёт уртага

Í. ¡I'.ijup'.üi доотонлира . -Í *2-6ùi.

?. М/хлисой й. Эсщ.лар au асэрлор. -Алаута, -'i'i-сит.

ЧУйгаи масалзлар ечлш билаа бир ча горда., дин ва тасаввуф таъ-лими асосядаги галчинлар Хам изчял бир йуналишни ташкил нила-Я'л. Ыцорида эслалган Фарходга ном чУйилшш лавхасида Низ ори й "боланинг юз и да ишч, тилида дард шшонвлариня кУрганлар унга иу вомни бордилар" деб гасвир эгади. Фарход койинча хам хою хаваога фарчсиз, бироч ишч эли каби дардпарвар булиб Усади. 0i8 Уз тахтшш хадя этар экап, ундаи бош горгади. Бу гаричат ахлининг шеваси эди. Низорий Фарход сиймосада реал хаёт толчия-лари tíman бир чаторда, гаричат йулига киргал коыил инсоншшг саъю-чушшпларшш хам логонака-погола курса гиб боришга аришади. Низорийнинг "Фарход ва Ширин" досгонида Фарходнинг уз сафарла-ркни итмоьшга вяк83Иб,Чинга чайтиш вочаалари баёяидан хейяи, Уггиз лисрадан ибораг бир мавъиза келтмрилган. Ишчий-романтнк достон таркибида фалсафиП-ахлочий чарашхарни уз ичига олган мавъизащнг Урин олиши дастлабки чарвшдо купшшган бир вочоа-дск туюлади. Лакин адабиёт тарнхида бундай холлар мавкуд. Ни-зорийдах'и бу мавъиза: Навоий достолидаги Сучропшлг Фарход иш-чиаи шархлаб айтган гаплярига ячин туради. Низорий уз талчил-ларида замоидошларини кошллик йулидаги Фарходдан ибрат олишга чачиради. Низорнйда бугуя досгон рухигэ сингдирилган тасаввуф гоялари иу кавъиэеда равшал юзага чичади ва нихоятда-характар-ли образлар воситасида кфода этилоди.

Низорийнинг тасвирлашча, одамзодяинг нафси хасад гори-нинг огзида турган акдар каблдир. Уяинг им хвсадгУйлик ва уз домига горгшдан ибораг. Ахраман эса, такаббурлик билан хирс-дир, у кидшнинг димогига уя чуриб олдими, бас,суш хароб чил-май чУймайди. Такаббурлик ва хирс эх-алари гевэрак-атрофидвги-ларгагина зиёл-захмаг етказиб чольай, окибатда Узларини хам махв этадилар.-

Хасад горииинг аждари нафсдур, Хаёлоти фосид оро хабсдур. Такаббур била хирсдур Агреман, Димогинг аморида тутмиш ватан. Тагофул эрур бу тилсими исахон, Ки бу найранг иира булубсан нихон. Риёзат хадангин ыухайё чилиб, Калоатда чаддклгли vyu ё чилиб. Рахо айлэгил учли Форходвор,

Ки акдар яиходидин j/рлог дамор. Садочат Чиличин чилиб гезрак, Ки ул девня чатл чилмоч керак*.

"¿•арход ва ШиршГнинг ботиний мазыуншш ташкил налган чах-рамоияинг комиллик йулидаги юришлари нафс ва такзббурликяи мах в этишдек чатор поялардая у i шэд ни тачозо этер эди. Фарход шу й?л-да изланди ва нафс-акдарни, такаббурлик - Ахраманяя онгдн. У . энди,ксшшшк погоналарндон яна илгарилаб бориши керак. Достон-даги бу эпизодларяинг зохирий маъноси Хам гоят ибратлидир. Су-лук йулига кирган ринд шариат чопдалэрига хам риоят чилкоги во-вибдир. Айня яайтда,Низорий инсонии инсончасига яшаига мояелик чилувчи хулч-атворларни, ярамас яллятларни танчид- оотига олиш билан уз замонасияинг йулдан озган чаглашарига таъсир курсат-моччи булади. Шоирниыг аяа шу олийжаноб гояларинн ифодалашга Чэрходнияг Яманга сафари вачгидаги воцеотлар нихоягда чул калган.

5. Уйгур Фарходномасининг шакл хусусиятларида Низорийнинг мохир суз санъаткори экаялиги иамойиш топган. Шоир уз асаридэ, да стлаб,уйгур халчининг хаётига дойр эяг юксак идеаллар куйчи-си сифатида танилади. Шоир Уз халкинянг Уилш тарихина, яшаш гарзияя, урф-одагларияи, фолыаорини яхши билади. "Фарход ва Ширин" орчали дввр муашоларига кавоб чидирган шоир достон во-Чеаларини узи яшаётган хаётга ячинлашгириш Щлша гутади. Асар-да муаллифнинг ана шу гоявий няягини махорат билан ифодалашшя-га хизмаг чилган юксак бадиийликни кузатамиз. Низорий асар ти» лида пухта гашбзхлар, муболагалар, сифатлашлар, сааъ яамунала-риш «Уллайди. Уларшшг айрямлери муайян уринларда солафлар досгонларядо чуллаягая сакъатдррларнн эсга соледи. Ыасалзн, 11и-зошй узинияг "Хуорав ва Ширин" досгокада Фарход гочча хайла килгаядз, "умиг чУляда гошлар мумдек эрирди" деб гесвярласа, Иавояй Чоруяшяг tots носиш оальагина таъриф эгиб: rirmi гешаларига хар наро гог, Лячоч оляяда аядочким саряг ёг*\ -деб акойиб муболэга яратадя. Шзорий шунгя яЧия тургая тасвир-ларида, "гсшнииг хакирдек осоялик билан кесиляшя" муболагаси-

* Низорий достошшри. -165-бет.

^ Алмшар Навоий. Цгкоммал асарлар туплами. УШ том. -253-

бет.

яи нуллайди:

Чу'асбоб олидо гошдур хашр, Нгочдак иаяарни ясаб дилпазир*.

Шу йусиндагй хамохаяглик па айяи пайгда>суз сзвъагишшг иозик килолари било я зийнаг топтан Узига хосликии . Навоий ва Назорийларшшг досюиларидо хвр боб ыучаддамасвдац Уран олган бароаги исгяхлол ва хогимада кУллапгая'социйга.хих'рбда хам ку-загаыиз. Нязорай досюяада Оарходнияг афсояавий куч-кудрагини ыуболагали гасвир эггая куйидаги байт шхоягда орягаяалдир: Чу ким зур бозулук айлаб иадид, Келиб ларзига кух ыдояш Сидь.

Фарход адссасшш кенг кигобхоялар доираларияя кузда гуг-ган Холда,содда бир услубда яратишии мацсад калиб олган шоир афсоналар, хали китоблари учуй харакгерли булга« гасвир восага-ларига кУя йурожоаг эгади. Маоалан, шоир Сухайло хаким вафоги ыуиосабаги билал ёзади:

Чу хокона Чип йиглоди зор-зор,г Вазир боилиган булдилар ашкбор^.

6. Низорайшшг "Фарход ва Ширин"и вази ыасаласида анъанадан чакииади. Ьаълумки, Шарк адабиогида Х-Х1 аорлардаи йошлаб, дос-50Ш1ИНГ турига кура (дидакгик, ишций-ромаягик, «ахраионлик дос-тонлари), улариинг вазшшри хаы аяиц бир киёфа касб эгган эди. Кахра/».оялик досгоиларшшяг цугачорибда, ишчий досгоилар^яияг Хазвкдв ёзилици оиъаив гусаиа олгаи эди4. Бцрок, Низорий Узи-аинг Навоий "^арход ва Шарин"ага издошлик. билая ярагган достоянии Шарк адабиёги гарихида какгивор Улчов деб ноь олгая ыута-корибда ёзди.ва.бу Улчовда хам ишчий саргузашг галкинларини ма-Хораг билан бира оиади. Б.Аршидияов узинияг "Уйгур клас-сиклири икодиёгвда доотон ваири" деб аголгаи моногра^аясида Низорий "Зшрход ва Ширии"ийииг возни {.'¡асалеснда ноаиакликка йул чуядя ва уни хазэк бахрида ёзалган деб кУрсагади5.

1 Низорий досгонлари. -131-бет.

^ Уша орде. -190-бег.

3 Уша ердэ. -150-бет.

4 £аргальо Н.Э. Низам а еузули. -4«ц,196*, -С.¡¿19.'

^ Эршидинов Б. Уйгур классиклири икадайигада дасгвн ка^-ри. -Алыуга: "Наука" яашриёти, 1УЬЬ. -63-баг.

í з икодай фаолиятя давомидя устод "Навоиишшг кппохнрла-рлга куя аош0, у план олгии гавхорлар toaran, óy гавхарлар ёгдусидо уз ку.яглшш ёритган" Низорий Фврхвдномасининг Навоий-шшг о'уюк сиймоси билаи аночаси, биринчидан,Низоряшшнг улуг устознинг уыукбамарий чарашлэрини давом этдяриб, Уз халцини маънавий боГштш йулидаи боргашшгидз, икклнчидап," шу хяётий гоялорш! ифодалошда Наиояй "Фарход вя Ширия"и сютст па обряз-ларидан ижодий фойдяланишидадир.

Иккинчи бобяияг якк.шчи Фаоли "Лайли в а 1>аднуя" туриуйн-дир. Уйгур адэбяётида Шврч назшштида кагта Урин тутган "Лайли ва 1«ожнуи" мзвзуи асооида хам талайгина осарлар яратилди. Улар Ургэсида XIX вер муаллифлэридан Цгллэ Фозяя каламига иаи-суО "Лайли ва 1«акнун" достошшз Навокй мовзуига якшилк сези-либ турсадл, уада хялч огзгжи ияодя (балки бирор халч иитоби" намунзеи) таъсири алча кучлидир. Уйгур адабиётида Навоий аса-ридан илхомлониш билаи яратилгон "Лайли на 1«ажнуи"лар сираси-да Низорий досгони алохида акралиб туради. Бу достой хусусшта Д.Рузиевяшшг гадчичогла'рлда анъэнапааляклинг уршши кУрсогиш аараёяада мурояаа* этиле,vm^. Ь.Эрщидинознянг XIX аор уйгур дос-тонларига бапилалган тадцичотидз хам "Лайли ва Макнул" достоин хусусида муайяя цанд ва мулохазаларга дуч калампз^. Киссв тарихини кузатиш шуни курватадики, "Лайли ва ¡адянун" хикояти Хор бир янги зсарда узияинг асл шнбалари билан алонасини сач-лаб чолса-да, у Хар гад Узга давр, узга мухи ва шароит рухи-яи акс этдира борди. Дархачичат, чисса худди туядай эиъанавий-лик билаи бир чо г орда, янги рух касб этиб борга ндогина> кв иг ки-юбхонлэршшг эмибориии чозоиади. Хатго>уз издоиларига эга бу-леди. Алиизр Навоийнинг "Лайли ва Мажнун" досгони му маънода катта шухраг тугган асар сифатида танилдц. Уйгур адоблётяни "Фарход ва.Ширин"док лоднр осар балан бойитгаи Низорийиинг ижодий' ши адэбиёт мухлмслпришшг капа тахеинига сазовор булди. Низорийнинг "Фарход па Ширин" достоин устидаги икодий изланиш-

__а>

* Рузиева Д. Алшар Нявэий традициялари Абдурахии Низорий вводила. Номэод.дисс. Чулёэма» УзФА асосий кутубхонеои.

шифр.; РД-35'72. -Тошкент ,197 4. -90-бэт.

* Эргаидинов Б. Уйгур классиклири и.жадийитидэ даттан ханри. -Алмугэ: "Наука" иашриёти, 19ВВ, -152-бат.

лари каби "Лайли ва Ьщ5шун"ни ярзтшда хам Навоий досгонидан гашчари манбаларга муронааг эггани кузатилади. Уйгур адабиёг-шуносларининг ёзишича, бу мавзуда Шзорийгача хам афсоналар, чиссалар мавкуд зди. Бундан гашчари,эпик чяоса гаркибида чах-раионлар гилидан газаллвр чуллвыда йизорий Фузулийиинг "Лайли ва Межнун"идая хам таъсирланган. Низорий.биринчи нэвбагда,ус-тод Алишвр Ыавояйдан анъанедаги "либося мавзун"дан, ижодий фой-даланиб, "Уз дардили" айшиши Урганди. Шоир Уз асарияинг усгоз Навоий досгони билан алочадорлигияр кузда тутиб, бир чатор хол-ларда чиссанинг муфассал мазмунидан хабардор булиши учун кн -тобхоняинг дяччатини "йарход ва Ширин" таярибаси асосэда>Наво-ий "Лайли ва Межнун"игз чарагди.

Дяссерхациянинг ушбу булимида досгоняинг мучоясаси асоси-даги кузатишларшиз кенг баён эгилгаялигиня кузда тутиб, бу Уринда тадчячогдан келиб чиччвн асосий янгиликларимизяи курса-гиб угяш билан чекланамяз:

1. Мавоий уэ асарини Шарчнияг эпослярига хос воча8ларнинг муфассал тасвирлэри восигасида олиб борадя. КаХраионларнинг рухий качянмаларига кенг Урин берзди. Нввояй учун хикоядзги Хар бир лавха, чахраыоиларяинг хаття-хиракати, ■ ичкя кэчия-иаларидаги хар бир лавха ахашятлидир. Низорий хам внъанада мавкуд сюкег бУлзклариня сачлаб чолигага, узига. хоо чамровга эга булган вочеалвр тизмасини муъашз лавхаларда бвришга хара-кат чилади. Кахрамоядарнянг хис-туйгу ва качинмалари гаовиря-да газаллар чУллайди. 11атижада,кузимяз унгида Шарч классик достоячилигининг характерли хусусиятларини узида вкс этдарган ва узига хос кихагларига эга бир достоя намоёя булади.

2. Хикоя давомида Каиснянг гудаклиги.унянг тез улгайиб бориши, илму-одобдан бахравдр булсин деб макгабга беряляши во-чаалари тасвиридэн бошшб,Низорий Уз чахрамонидагя мухии бир холатга диччагни тортади. Болаяияг шида "ишч" ва "вафо" нишо-яаоя барч уриб гурар эли. ьиз бундай галии яга "Фарход ва Ширин" достонида Фарход обрвзи муносабаги билан хам дуч келгая эдик. Лвкин нцзорий достояларяга оид илмий одабиёгларда Фарход образя, чолавврса, Уз нввбатида 1«акнун образи учун хврэктерли булган бу хол двярли изохланмай У гиб квтилавврилган. Бизнинг изчил нучгая яазаришз шуки, ¡чакнун сяймосига хос бу алоыат-нияг ячки сабаблари тугря тушунгярялвдо экая, 1шда!уи обрязшш,

уиуман хикоянинг рухиии г угри тушшшш чийин булада. Ааша гаа шундака, Нязорий бадиий икодда тасаввуф адабиетинанг аирик на-ьояндаларй булгая Алишар Напоил, Абдурахим ¿¡омий кабц усгозла-ри йулидаа ооради. Уз асарлара марказига инооннанг ыаънавий каталоги ыасвласини чУяда. Тасаввуф фалсафасига кура, янсоя рухи илохий кохиягга эга. йясояяинг гугалша шу илохий рух-нанг гяяа бялая пайвавд булашидар. У уэинннг машаагв (яъяа оллохгз) чайггуягача шу холатда яшайди. ва бу чайгш^маънааий гакок.ил йули билангяна вонаъ булада. Каюбхон тасаввуф вз унияг адабиёгдэги кфодасага оад шу бошлангич ыаълумо1га эго булмагунча>шжауннаяг юзада шч нашонаса билаа тугилиши ва yimar кейинча огаеи балан Каъбага борган вачтида Каъба эшак-ларигача говоф чалима вочевларииинг маъносияи тушуяолмай чола-да.

|"амнушшнг отцеп билаа Каъбага бориши ва чозиюл хокогга toyaosor билаа ишч дардаии янадо 'ёлкинлаитиоишивочеаси ярагала-иш Урна ва иуаллифидая чагъий йазар, дуяёда швнуд xaiлш "Лай-ли ва Ь8киуя"ларда «учаррар равшдэ наломга олияиб келиягая онг хорвкгарди эпизодлардавдир, Низорий хам уз асарида бу лав-Хани ашчий хиооиёглар заызаыаси спфагида еасвирлейди. Кшкнун-ниаг отаси чабила оцсочолларияинг ыаслахаглари билая Каъбага йул олади. 1.'|ажнунни гуяга оргалган кажавада хакга эл!ада íúav-зи "Лайли ва «ажнуя"ларда oía уз у глина Коъбога кугариб олиб боради). 1«ажнун Каъбага ячкшшшш билан уаияг эшиклерига ёпи-■шиб олади.

Аарам даврида чарх уриб дойир ул, Ки мудхуи саргашгаи сойир ул...1.

Диосертоцяяда бу ЗУналиш г&ячачига кенг Урив ажрагилгая.

3. Низорий Уз доогони хоткиасида уза ургангая ыаибалар аоооида Лайли ва Ьшшуншшг ишчий саргуз&шгларйга овд кичик бир хакоя калгарада. ликояда начл чалинишича, Ь'йжяун ёр хаари.одам-лар коХолаги, зш-она зурпвсшшгйдан безиб баланд бир куляа yetara «шшю,узини х:1д|)к адшш олдида гурганде.,уяга Лойлишшг мльгубини олиб кйладильр. %шай чилн0,макгуб Ь.акнунна фохиа-дин оакльо WW!», Низорий уз досгсяшшяг асосай вочесларани |М,;'!-,л;|(1 э1-<;11, Mut, an oflw чиелк;га хацадс бакс «илувчи бар

Мавъиза келгирилади. ичорвдага эсланган Лайлининг Ыакнуига мак-губя билан богла хикоя шу мавъизадан сунг Урин олгандгр. (Шу уриада ючорадаги хякоялинг бир чадяр уэгача холда Лавоийнинг "Садди Искаядарий" досюяида; учрашшш чайд этяш керак).

4. аиуорий '. маояавийвда рухшуноо сиратида квтта вдорат курсагадя. Ьшклуп билан Лайли уртасидаги или мухаббат онлари-яинг сархаякон тасиирларп, L.yuiy muiur баидга солиншш, биёбоц-гардлик хаётя, Лайлининг ora тазйичи остида яшашя.йбл Саломга шшох кшшаиши кушшридаги изтяроблари, Ибн С a..or. уйидан чочиб Маанунни излоб сахрога йул тутиши, узондал ¡»акяуннинг нолакор чушичларияи ошигиши билан узича дам фалакдан, дам тачдярдан шикояг чилиб бориши, Макнуя билан жуфг чилиб да^н чилилиши ха-Чида ояасига васиятлари киши рухиягининг поэгик тарзда юксак даракада тадчич этилиши эди.

Ьвснавий гаркибида чахраионлар тилядан газал куллаш анъа-наси уетида гая борар экая, Фузулий "Лайли ва Ь1а»яун"ядаги бир узига хослик хачида суз очиш керак булади. йузулий уз доо-тошда Лайли ва уз навбагида,Ыаануя тилидан газаллар билан бир-тв мураббалор'хам чУллайди. ¿остошшлг анъанавий кириш чисмида аса, чаоида ва сочийномалар хам Урин олган. Визорий доогонида фачат 1'азалларга кУзиыиз гушади. Шу муносабвт билан бизнияг динчатимизяи Низорийшшг "Лайли ва 1«акнун" матлидаги характерам бир яучта тортади. Ш-ояр хар тал уз чахраыонларя Хаётидаги муайян чукур рухий квчинмаларни уларниаг ноылоридая айтилган газаллар орчвли ифодалаш олдяда

Звбоиига ¡шри булуп. бу газал, Килиб raí«! гунин шодлячга бадал1, -шсраларига кузиниз гушади. Характерли бир хол шундаки, айрим холларда Низорий ыаона„.вийдак газелларга Утяш олдида "читъа", "часида" каби жанр ношшрини хам ясгифода этади. ¡адсалая, доо>* тон вочеалари бошлаяяб,¡локнуининг мактабга бориши, у ерда гу-зал ва ифуатли Лайли билан учрашб, огашин севгинянг бошланиши Хикоя чилянар экая, t.а ¡к лун ноыкдан "Фалак" радифли газал бари-лади. I а зал сунгида одатдагича оошлаягал машшвийда чуйидагя сузларга куэшиз гушади:

Чу бу чятъаяи Учуй уз холига,

^ ИяЗОрИЙ ДОСТОШЯфИ. -3-11—Cioï.

, JSiep эрди Узили солип холига*.

Курияадики, бу Урилда "бу липа" деб юноряда "Фалан" ра-дифи билал калган гэзолга ишора чилинмолда. Шеър аа, бз шэкли-да булиб, у газвлга хос могла ва мвчтага эта ва бияобария>читъа-нилг шакляй талвблврига мутлачо жввоб бермэйди. Шоир иккинчи бир ури1ща,1Лакнун номидан газал ке.«тирар экан, унда'я илгэриги мисраларда "часоид" (насада) сузили чуллайди.

Навосозлик ейлиди ул зомонк ,

Касоид била ноцше чилди аён2.

Ушбу байтдан кеймн калган лирик шеър sea,"кон билв'Уар-ыон била", "афгон била" чофияларигэ эга булган ун олти миера-лйк газэлдир. Бинобзрин унииг часидага влокаси йуч.

5. Низорийлялг "Лайли во Ыаклун"дан Урин олган бир чатор газалларини Фузулийга татаббулар деб хисоблаш кврак булади. ffiy ¡кихатдан хар икки достондэги "Ила" (Низорийдэ "Била"), "Эт" редирш газаллар нихоягда характерлидир. Фузулийнинг "Эт" радиан газали ва уяга Низорий татаббуидаги бир-бирига уйгун тур-ган охангдош таовирларга диччат чилайлик: Балои ишч ила кил ошно мани (Фузулий). Ишч чуллобига кунглумни гирифтор ат (Низорий) . Бирдвм балои ишчдин этма жудо мани (Фузулий). Анинг ЙУ-лидаги мохнагларям кам чилмо, бисер ат (Низорий) Тамкинимни белой мухаббатда чилма суст (Фузулий). Зиёда айлагил ишадмни ёраб, чилма хэргиз оз (Низорий). Кия чабули саодати фацру фано мани (Фузулий). Фано водаЯсида ул тошдин кабрим намудор at (Низорий) . ¡{изорий "Лайли ва Ыакнун"идаги "Чайдэсан" рвдифли га-залнинг истеъдодли Узбек иоири Боборахим Ыашраб газалига гагаб-бу экавлиги китобхол диччвтини Узига гортади. Бу уз умрининг меълум чисмини Когагарда Утказган узбек шоиря асарларининг уй-гурлар Уртасида ианзур ва машхурлигики кУрсагувчи гоят ахами. -ятли 1.шибадир. Г'азалшшг матла бэйтлари, Машрабда:

Эй менянг нозик нихол ороми »оним, кайдасан, Бу кунгул бусгонида гунча дахояим, Чаадаева .

Низорийда: *. (

Келди ясон, катти кУнгул орош котм, койдасал,

Уша орд а. -277, -294-бзтлор.

3 Вобораш» Ыашрлб. Ыехрибоним «эйдссол. -Трнмвн*:. F. Гулом ноиидагя вдгсШ* ил сякадт.ияифнёгп, ГЛ'У. -Т^ь-бег.

Hum apo б? л дум адам, кону кахоним, ((оидасан1.

Тагаббуда мазмундзги уйгунлик, образлардоги ячкнляк, шу билан бирга,анъанавий образлэрш лиги шзыуялар ифодаоига djtt-сундириш, янги галчинлзр йулидэ излашш Низорий газалида рав-шан кУэга тэгаланзди.

G. "Лэйля ва ¡.юншун" доогонини кузогар эканыаэ, ушшг хзр боба, хар бир раХИфасидаги мазмуи рясолиги ва у an афодалашга хязмзт чилаётган поэтик обрэзларнипг чучур ззздрга эгалигига ишонч xootui киламиз. l'iasaiya Лайлиии илк дафъа куриб,уни севиб чолар экая, койяяча,ошичлдр макгаб богчасида учрагаадилар. Лакан ¡.¡ажнун теэдэ бехуш булиб йичялади. Ыажнун бир вачт У за га кедлб кузина очса, гуа чоронгу, кукла оЛ сузуб юрябда. Шу Уриала, шоп р ойдин кеча тасвиршш Осриш учун кУи гумбазина чандил-га, ойни эса,шу чандилда ёниб турган члроччз ухшзтади. Кук узочлигидпга чироч ва сузуб юрген ой Мажнун хузуридан кетиб чолган Лайлига хам ишора эдн. Шаклдош сузлардал исгнфода эгиб яратилган чуйидаги муболага уйгур тилияянг кагга шкониятлари-дан дврак бэради. Ыажнун севгикияг илк кунларада бир вант Лай-лишяг уйи томонга йул олади. узочдан унинг кузигэ олов (чироч) куринади. Макнул шу томонга чорзб юрар экаа, узочдан шуъла сочиб турган чярокни,шоир,афгодаляр йулигв нур гашлзб турувчя шамчироч даб таъриф этади.-Макнул гуё,уша оловдан ян-гядан ¡кон гопгандай булади ва унга хитобан айгади:

Бу чилгонларлнг шукригв нинг тилиы, Агэр шукр килаюо, булур мянг тилям2.

1луболагаи гулунинг бир ёрчии мисоли. Йажнулнилг Дайлига булган ишчи эл огзяга тушор экаа, бувдэн Дайлиаинг отаси хзм хэбзр топали. Fo3a6 ус гида турган отзаияг хузурага 1вдашун то-мовдаи Лайлини сураб совчилзрнилг келиши вазияпш ¡¡пала жиддий-лаютириб юборади. Ыаянулни банд чялпдилар. У эвда, бзадда гас-ыя залф, бяроч «ехнатляри зиёда булиб ётзр, кеча-ю кундузи на-кот тилаб тзнгрига мунонсог чилар эди. Кулдзрдаа бирида бзвд пора-пора булади ва Ьакнун биёбонга чичиб катадя. Худди шу Уривдо,шоир банднинг очиляши, гУкилишина кузда дарахт барги-яинг тукилишига гзшбих этади вз a;i шкода оригинал бир муболагаи -, гулу юзага келоди.

Низорий достоялори. -¿97, -'¿'.'З-бетлар.

Туюшг/мки ,'5а'ш ЧУ барги гааадо. •'.'wikrk очит'ур, кагабгур 6wrJ.

7. лкзсряй досгони ¡шзомий, Хусрав Jtexwr* на Адишер Навоийиинг "Лайля ва ¡"ожнун" досгоилари Kaot' хаяоки мусадда-ои охряо'и !.;..макфуфи солим (мяфъулу мафоалун фаул.ул) да з).;ос, б-'.-ьз «утпчориби мусамыяня мачоур (фэулун цауЛун фаулуя •;•..'ёзилгая. Шуядай кнлиб, Низорий Уэининг "«зрход ■•>» досюнилз булга im кеби "лайли вв Ьзкяун"до хам мас-

ланий устаол яиаялигяни нпмойш зтди. Шу даврда Низорийиииг "Хемоо" мавэулариии давом этдириб ярятилгвн иккита достоян ко-торяда 'Гурди Рэрнбийнияг "Шох Ьахроы ва Дилором" дос тони хам бор эди. ¿иссертзцилдэ угабу достон хусусяда хам дяоглабки ку-загувларнь-из ва хулосалариыиз баён отилган.

"Навоийлинг суз саиъатя ыахорати изидал" двб комлпнувчи ушбу учиячи бобнинг бириячя фэслида ХУ11 вер yiiFyp шоирн Хирча-тийяинг "Ьухаббатяома ва мехяэтком", яккинчи фяслида эса,Низо-рийнянг "Робяа ва Савдин" достонлэряда махораг масаласи мэрказ-га чуйнладя. Ушбу тадчичогяянг ючоридвги бобидз уйгур шоирлз-рининг бовосига Навоий "Хомса"си достонлари мавзулари билан алокадорлик натикасидэ яратилган асэрлори хусуоида бехс эти-лади. Уйгур адабиёти тарихида шундай всарла^ хом борки, улар-нинг музллифляри бевосятз Нэвоийяияг бирор асарига л^урожаат эгмасалзрда, узлэринияг изланишлари дэвомида устоз шоярнянг иавзу гзмлаш, образ ярагиш во тасвир услубЯдая бахрзмояд 6У-либ, янги-янги аоарлар итод этгенлар. Иундай обидалардан бири-Хирчатийяяяг "Ыухаббатяомэ вэ ыехяатком" достояидир2. Ыухаммад Мши Гуко.адчули Угли Хирчэтий ХУ11 оернияг Урталэрядэ яшаб^икод килген истзъдодли уйгуу шоирвдир. БяэгэЧэ уяинг IB70 ййлда яратилган "Ьухабоагнома ва мехнагном" зсари егиб келган. Достой уз мундзрижаси, кошозицион чурилиши, образлар систомаси-га кура,уз дяври адебяй хаётипияг мухим бир ходисаси сифатида кУзга тэшлаяади. Достон Оллох, Ыухакмад лайгоыбар ва чорёрлзр тбърифига багишланган мучаддима билая бошлэнэди. Ьуэляиф хяу -., . , i»'

^ Низорий достонлари. -318-бег.

2 Хиркйтя:;. "гау^аббагнама ва ме^нэтмч". Зсярлэр садаси. -йлмута. Казахстан штат гезэл эдэбияг яэшрияги,. (Ъун-дан кайия "Усирлэр свдаси").

мучаддиманинг Узига мухаббаг ва мвхяатня и слом да mi ва тасзв-вуф теълимоги заыинида туриб поэтик тарзда кенг шерхлаб бвра-ди, ишчиинг гасаввуфий гасвирларида мохиягга дахлдор цуваффачи-ятли образлар иУллаШш:, Ишч ёяиб гургак лвхчадир. Ишч бустони-нинг гул л ар и га эряшшк муикил. Ишч сахроси яоёнсиздир. Уяга кирган, уии босиб утмоччи булгаяларки минг туман машаччатлар кутади. Унта комиллик йулига кириш билан, унинг синовларига бардош бериш билангяна оришмоч мумкин! Хирчатий ана шу илохий ишчнинг лаззати ва мехнатлэри хакидв суз очиб,"Ошичлик мухаб-батсиз булмас ва мухаббат мехяатсиз. Лучма тузсиз булса, булур лаззагсиз. ¡«ухвббсг тотлии эрур, мехнати аччич" деб хикматли мисралар ярзтади. Хиркагий мухаббат бор ерда, унинг ыез;нати хам борлигиня, мехнат ва мухаббатнщг Хамишалик хаадамлигиня, де-«вк.^ачичяй оиик ишч захматларнга бардош бврган тачдирдагине, яратгеннинг васлига воскл була олишяни тасаввуф фалсафасидан келиб чичиб, котга бир достоннинг мэгз-магзига сингдирадк.

"Уйгур адвбиётишшг чисчача reрюш" асарида Хирчатийнинг "Мухабботяома ва мехяатком" достонининг гоявий-бадиий ахашя-гй хубусидз аячагина кузагишларга кузимиз гушади. Бизнинг яаза-римизда, ушбу "Тарих"да купроч Хирчатий доогошшинг зохирий мун-дарикасига диккат чилинади*. Биз "Тарих" китобидагя буядай тал-ЧИНГ8 чУшилганимиз холда.мэсэланм мохият адатидан очиб бэрига учун тадкичот доирасини янала ивнгайтириш керак,деган фикрда-миз. Гап шуидаки, Хирчатий ючорида хам айтиб утилганидек, Уз асарида шч тэмасини сУфиёна фалсафа асосада анча кешг ёритишни ыачсэд чилиб олади, бу хусусдаги мушохидалэрнинг бадиий тасви-ри учун "Шам ва Иврвоне", "Гул ва Булбул" хикоятларини яратади. "Уйгур адчбиётининг чисчача тарихи" асарида достондаги чу-йидаги мушохидаларга тУгри диччат чилияади: "Цгхаббаттин на ишлар таваллуд чилур. Мехнат на шага оид булур ва ул сирни аён ва ул сузни бэёя чилмочда билингкя, турт хорф лафзи едхаббат, хер Харф булур етти чискат"^. Бу Уриндз шоир мухаббат сузишнг араб имлосп билан туртхарф ( ) дан ташкил тояишга кшора

чилиб, унинг хяр бир харфида еттктадан чисмат яширииган деб

1 Каранг: Уйгур эдэбийигияия кчскдчз тарихи. -Алмута: "Науке" шзшриетп,1ЭБЗ.-/й-бет.

^ Jew neap. -V4-6er.

айгади ва уларни бирма-бир шаохлаб беради. Масалан, "Цухаб-бат" с?зининг "!Г харфида мимчимок, мубта поляк, маломат, муру вваг, г.'.увосгиклнк, мунислик каби цискаглао ягаоингян. Худя а иу таозда тоирпинг талкинларага к?ра,мухаббат сузининг "X" хар?ида хам хает, хилм, хаё, хасрат, хаддплик... каби маъяо-лар мужассймлашгаидир. Айтим керагаи, уибу исвияохяарнинг хам-маси мазмун эътибори билан бевосйта ёки билвосйта тасавву$ия ишкнинг гаарт ва талаби билан изохланади.

Хвокатвйкивг "Мухаббатнома ва мехнатком" асари узидари анй my ктк ва йик мехнаги галкивлари билан навоийнинг "Дайра-тул-аброр" асаридаги пукцизинча маколат мундарижасига яканяа-шиб кегади. Шу жихатдан, Хвркагисшшг "Мухаббатнома вя мехнатком" асаоида ящ ва коми л опиллишшг иаиаккатлапи хвкида ба-Зн килянган фикп-мулохазалзрни "Хайоату л-еброр"шшг кетк гаъ-ри$ига багвшлевгйн т"ккизинчи маколатвнвяг сарлавхасигя киЭс зтига ?рикли б?пади. "Хайратул-аброр"даги "Итак таържрт... " маке до гида навоин ивди ханпквйнинг тасвири учун "Е'айзга йрокий Шомдп xjCH тамги гулин к^сгач, папвопядек туташцони ва шуъла-еи инноп такеняарян куйдуруб муннярлар ботга ощони" хикоягя-ии келтяради. Хирчатий эоа, йсйпидя илохия яивдинг шавк ва изгяпоолапв хакядягя фалсяфяй-ахлокий каопияарккикг баёнядан кегош уня вдвватловчз "Пая ва нарвана" хайда "Гул ва ьулбул". хккояглаотги каягирадя. "Вам ва Парвона" нисбагяш м^ъгаз оулнб, гада яньяявпиЯ икки мажозий образ оркали мухаббатнинг отаганок •кучяга яиопэ килиняли. Поип мухяббат ва мехнатнянг хамдамлиги хокядаги каоалшярггаи номэяиш этига мэчсадндв келтирилган.ючори-даги иги хикояти билан уз китобхоншш мухаббат, ray здхаббат-нянг синовларя, вясол онларининг фусуннор яахэалартт янада кенгоок ряга асэсида тасвпрлаган янгтг био достонни тинглатга таиеплайдп. яу "Мухзббатнома вя мехнатком" аеарпнинг аеоснни татки л килгав "Гул v.n Буябуя" г.оотониаио.

ИлмнП адабнётлягпт Хирчатнй ясапкиинг мавзу ва образлар *ихвтипан А лишеп Нааоий асарлприга якинлиги хакида айрим кайд-лао .'/авгуд, Уйруп адабяётш.укоса Р.Цодмпий Хиркатийнинг "Мухаббатнома вп ve хватком" асппв билан Навоийнинг "Фарход m !1!ирин"и ^ртесидяг^ охаягдогалик хякида CV3 очиб, бу холяи уйгур шоири-н!*нг уяуг cv3 устяеицзн »лхомланиш, дой тп/пя t9POH к?г>о<лтав

ода*. лвкин оаааинг •аазгфка-издв, "tiyKútítíaiHOMo ва шхнатком" асарини фйнаг 'Чарход ua ùttpuu" аиган&лсри билаа чаклош икки иоир ижодиёгк урталаридщ'и алочалграи анчаиак торайгириб чУяди. Б.ЬалихУкаев юцорида ношаб угилган гадчикотида "Гул на Ьул-бул" гипидаги поарларпи ыаоал-поэма оифагида хврактврлийди ва "1Ул ва Лаируз", "Лисонуг-raiíp", 'Чуса ва Дил"_ квби асарлйр масал-иоомага даши миоол бУло олоди" даб сзади*. Шуадай зкан, Хирчатийнииг "ь.ухаобр гнома ва мохнагко«" достонида Навоийжшг бошча осарлари, куклодаи, "Лисонуг-гайр" достош анъаналари-Hüiir Урна хачида хам бахо огаш ыуь.кия. Афсуски, "ыухаббатномн ва шхнатком,'.! достоин уйгур адабаёгя тарихига оид ишларда, ай-рим олимарининг ыачолаларада чалрмга олинган булса-да, у холи агройишча тадчич этилган элшс. Ьиз куиида достомга оид бу-гунгача ыавкуд карашларни давоы этдирганик.из холда, унинг Наво-ий ияоди билаа олочали жихатларигв кенгроч тухташии мачсад чи-либ олдик. Зоро, хар чавдай всорнинг твхлилида мавзу тарихини етарли ëpniMacjmKj шу асврнкнг ичкй каишмлариаи урганишга, да-мак, уиинг муоллифй ыахорагини егро^лнчс ургннишгв мошишк чилв-ди.

"¡«ухаббашома ва ыихнаткои" достоншшнг марказий чахрамоа-лари Гул ва Ьулбул узоч давоы этган мураккаб с виги оаргузашти-аи бошдан кечирадилар. Сайги, хикрон синовлсридаи Утадшшр. Асарпинг тасаввуфий богшшй йУпалаши хам шу тялчанларда Уз зу-хурини гоагаа деб айтиш мужнин.

Досгон вочоалири Ьулбул, Гул ва Сабо образлари уртасадагя муиооабетлар асноеада ривожланиб боради. 1>улбул "¡пухаббагнома ва мехаатком' достонида маълум маънода гадракий такоииллвшув йУлини босиб утади. Китобхоа дасглаб у ни уза макон чурган ча-мандаги Х^личахчахга мафгун бир холда учратади. Ьулбул Гуллчах-Чахш гуллараиьг шохи даб гушуиади. Унинг куршиш энг avio деб билода. У Сабо билаа учраштада« коишшшсучаь.ашшнг онг гузял ва муапар гуля Кизилгул экшшшп-а чано.чт хойьл кшшдй. шуига Иар&мой, Низал гул tain досшхмш мудочот аойтлорида ушшг чад-.-

* Кодирий Р. Уйгур í«u¡(),.uwuvi ¿.¿iuoiií! ашптящ)Л. "Адабяй /.¡врос". -Гошкаиг,lübb. 1~кпгоо.-ЬЗ-()ьт,

ЬалихУгаов U. v'aOüii эпик пооиняси T6pux¡y»ia. -Тошкелг: "iau" иаириёти, 1У. 4. -bV-cieï.

рягэ етгайд;». Нязокятля Кизилгулнинг нозу тпрофдллапяни, яня-да яникпок килиб аАтганлз, мухаббатнинг мэхпатини кутариига огязляк килали. linn or,, Цияилгупга б?лган мухяббят Еулбулни вдЛтя гарбиялпйяа. Мухаббагнинг мохнатя уни вксак максядязр сари йоцплтяппди. Хипхатий Булбул обпазини яратап экзн, якк ота'ядп иотрнпб, огопклик таоонвяартт it.vfiиятп упинг" гайткнвнг МПЗМ.7ИИ.ЯЯП, леган гояня бадияй оянгкп тасвярлар оркяля галдя-яэнтпритга харякат кидали. 1Гоир Булбушшг кулранг танасяга . ишора киляб, .уняйр ичяда эпов, чур боо, юзяси, танпси га.у ч?г уотпдзга куддир деб айтадя.

Кявялгуя г?зал маьгоука тиксолидио. Хяркатяй унянг тяя »я зяболигянп тясвирлплгя алохгаа аханняг бпогэн. 1?!уняпй тал-кин Хайпар ХорязииЯнииг "Гул ва Кпвгу?з"ида хам учрайди. Юкося-да эсяякгян By лбу я билап сявол-жавоблаода унинг ясКятня баланд гутн б,тп ва тздбир бялян пш ту тиши, Булбуянинг севгя xttc лапин* кядрлай бпллгга аён б*пат. Гулнинг ?э кялбяии тзи очягаи, ятая-рин хис-туЯруяарни севгиписига т?кяб солигои уни "Гул ва Нав -р?з"дяит Гул ва "Зяоход ва Ширин" достонпдаги Ширин обраэяга мяълум дяражада якянтдагяоадя. "Мухаббаткама вя мзхнагком" дос~ тонидя гасвяоланитича, Гул Булбул билян Сябо воситасидя учря-шб, кейинча уптада аразлашуяяар.кетиб колиту, кайта ксляшлар р?й бяппян паИглардо, ч.укуп муиохада билян ига тутяди. Иккя ?п-тяца б"тгаб ?тгая яокеаяар учуй факаг Булбулнигина эмас, ?эиня хам айбдор деб бяладя. у Буябулга езган н'омасида "цошимда бул-гон вакттарянгда кадпингга етмадям, апзимни даят, менгя гинп-ларянгни унят" дяб апз кияади. Лавой «илиб, "сек гулианга ке-либ май йчмэ.кчи брлсшг, мен сенга социПлии хилай", деб угад с^злаопни айтадя. Иу тарзда,. Хиркатяй уз достонида Булбул ва Гул образларяни улярнинг рухяй дунёлари тасвяплари оркаля гав-далантирит Лулидав'боради. Сабо обраэи хздяда хам игу ни аЯтия кярпк брляди. Хиркатийнииг асяпи устилагя игодий яиядя Нйво-ийдвн кяй дарагада опхпамянд б?лганлигявп к?рсатувчи■б^р мпсол-Ра дивдат ки лай лик. Сябо «э спбхатлапи давзквда гултАгщя; Кизия-гул бялап тякр!шяп эдан, у ердан чпкяб Булбул ояВн курган чамян га боради вя уяга Яязялгул хвивда гзпирйб бепадя. Булбул Сябо-дан 8штгя.н таъриг^-тппспФларга иахляе б«гиб, тезда П?яга • ччкя чолг>аЯЗ^Я. 7 олд9ш Гулнянг хохкп-иоодасййи бГ!лмокч!т булздя. Гул-вйнр е&штЪ гядляппвя эпчтгаадаи ге^явгвна .уяянг хузуоигя йуя-

га чякади. Хиркатайнмнг хякоя килишичя, Гул хам дабдупустдан ' Булбулга авон-ихтиВрини бери б кувгаПди. Уларнинг дасглябкя уч-ряяувлари гиддвЯ, лекин самими® савол-жэвобляо билэн хечзди. ГОу аснода севшгаияао бир-бирпашни якиндан била богпайдияар. Мухаббат юксак синовдан утадв. ХпокатвЯнинг "ГДухаббатномя ва мехпатком" достонида савол-иавоб эпизода Навоийиинг "Эарход ва Ширин" доетонвдагп Оярход ва Хусрав савол-жавобларинянг таъ-сипи остида йзилганлнгст рявшан англапгалади. Зйтрцагия асарида бундая савол-гавоолар теки урвяда учраЕди. Улаодан йяра, дасг-тб, Сабо Булбуя яшаёгган гулзорга борганда p?fl бе ради. Булоул-нинг памавдаги хунта лхом, оирон омякона хопашларяии вткгган Сабо уни узок саволга тутади. Бу манзараняг тонлантиоияда лиркв-тяй Невоий достонидвга аЯтишувнпнг ташки моиандлигиннгива эмас, ту опит иазчун охантаоплпгпни хам оаклаб коливга, апни пайтда оригинал гуоал бир манаапа япатиига хоракот килгаи ва оукга эрнтган*.

Маълумли, нахтл достонида лусчамтиг олринчп с ив о ли ©ар-

Xэднинг ваганп, маконгши суращдпн «борат булади:

Дедст: ^аРдансен, эй кагауни г.умрох? Фарход Хусравнинг бу сяволига "пхмод бупгасанг, шупдай савол бе-рармидинг", дегандай аяхапханда бплан яявэб беэдди: ДЗоди: Маяиун вагандин каРда огох^. "Мухаббагнома га мехнятком" достонида хэ» Сябонинг Булбул-га даотлабки савбли Навоий талнииларига хвмохангдио: Деди: Каплун булурсан, f/урри хугахон? Буябулнинг равоби xav иавоийчадир:

Деда Еуябул:Ияяонг< ашас аен . Бу лавхплаодагя (Гаок шундака, aran Навоийнинг достонида бнп-бстрй бияан хйо тоигшлдая мухэлг?атла буягав кучлар тукнаш-са, улар от устида тупган киличбозлярдек бир-бипларига сира ён бермяЯ, суз тяга бтт т'лзда давом этсаяар, Хиокатяй достонида СР.бо савол-гавоб аспосидп Булбулнянг сяроя-асгсошдан яднн-цри хабардог) болади. Е;уига курв, у тар уртасидаги савоя-*авойлао xaw ктокнча нозокатггя сгзлар бгтлзп давом крлйди. Мясалан, Сабо-

ИТ1ПГ

* Kwvitl Р. 7Пг»п адабиётпда иявогя анъанйляоя. "Ая.мар".

I9B8. I, №-бет. р

- Аялтеп НпвояП. Нукя«*кяя ясп«лмр т'плаг'и.УГ том.-323-бет. Ргтлэп с.чдасв. -AwyTa,I963. -70-бэт,

... Ай цуш.манга васпинг баён аг, деган сУрогига Ьулбул:

...Чехришщ кур, сиррим асн ег*, деб халчнинг "ранг кУр, хря сур" иборасига лшора чилади.

Хирчагий достонидаш Булбул билаи Сабо Уртасидаги чуйида-га мисралар ошичларнинг дардлашувидок таасоурот чолдирада. Ыум~ лвдан,Свбонйнг Булбулга карате: - сенивг дардиаг оламни Ургай-ди, тушкин холингни менга гушунтириброч гапиргин,- дагвн оуро-гига - сен бялогонлик билан гапирдинг, баграм ишч Ути бц/ша ка-бобдир, - д«б кавоб баради. Хирчагий' Уз чахрамонларининг ыаъна-вий олашшрини очиб барадиган содда, айни вачгда,фавчулодда поэтик тафсилотлар топади ва бу билан савол-кавобшшг таъоир кучи ни xa.vi, унинг бадиий залварина Xabt оиирадн. Шу кихатдан чуйядаги ыисралар нихолтда херактерлидир.

Сабо:

Дади: Ой хаста, холинг на кечадур.

Булбул:

Дади: Рамдан ыояго кундуз кечадур^.

Булбулниаг хаёгшшг нафосэт Гулага ошичлиги балглси булиб чолган талчишшрда, раизлардв шояр богишй мазмун билаа оллох-га булгаа буюк ишчяииг завч ва машаччагини куйлвйди. Виз бу хачда Хирчагий досюшпшяг мучаддима бобида мухаббат ыахната хачида баон чилииган фккрларга таяниб ыулохаза юритган эдак. Ушбу уриала «на уша ыулохазали давок этдиремиз. Хирчагий дос-тониаинг гоквий муидарикаса хачида гапирганда,бу холатларпа чайд эпшслин,асарга бир томоллама ёндашув бУлади. Хирчагий Уз всари вочеалари давомидв бу ыасалаларга диччат чалишаи хам ус-тоз Навоийдан Урганди. Бу хусусда Навоийдаги

Деди: Кай чогдин улдинг ашч аро мает, деди: Рух эрмас эрди танга пайваст, -миерала рининг Хирчатийнинг

доди: Шарх эг май паймонасидин, Деда: Ичтим азал майхоносидин, -байги билаа иучоясаси яхши шеол бУла олади.

Шундай килиб, Хирчагий узивинг "(лухоббатнома ва шхнаг-

* Уша макыуа. -71-бег. ^ íma макмуа. -72-бот.

ко«" достонида. Булбул ва Гул образлари уртасидаги мухебоаг саргузашги гасвйри оркали юксак ахлочий фазилагларни тараннум атди. Савш ва садокагни, дУстликда фидойиликни улуглади. ку-X аба а г оламининг мзхнат ва ыашаччатлеридан иборат синовларига бардош бериш, бу йулдаги чийинчшшклврни чвдвы ва сабот билан онгиб Уши зарурлиги хачидаги талчинларнинг сУфиёна мазыуш хам fou г кучлидир. Ьулбул хам, Гул хам узларининг юксак нан-садлар йУлидаги са'Ш-харакатлари билая, яъии,ззгулйК1Ш «адр-лашлари, яхшилик нота, шсан ахлоч ва фазилатлар тодан инти-лишлари билан китобхонлар учун ибрагли эди. Хирчатий досгояда-ги аяа шу хаётий гояларни ранг-баранг образлар восигасида ифо-далаб боришда Алииер Навоийняиг "Хамса" достонларидан фойда-лавди. Навоий ыа хора гида я мадад олди. АШш ría ii г да > 'Ъухаббат-яоад ва ыехнатком" достонида анъаналарга катга эътикод билая караган Хирчатийшшг ижодий изланишлари самараси булган оригинал чалами чудрати «ччол кузга твшланиб туради. Шоир достон устидаги ши ва излвнишшридо Навоий анъаналара билон бир к в-торда уйгур халк огзаки икодиёти мотивларидан хам унумли фой-даланди. Уйгур адабиётини улмас макозий образлар билан бойит-ди. Макозий образлар сист.асиге эга булган достончшшкнинг тараччиётига эдуносиб хисса ЧУшди.

Учинчи бобиинг иккинчи ц'асли Низорийнинг "Рооиа ва Саъдин" доотониге багиш1анган булиб, "Хамса" достонларини пшлш буйи-ча махораг курсатгаи.- иоирнинг ушбу вочеий манзума устидаги икодий изланишларини Ургонишни кузда тутади. "¿'обиа ва Саъдин" достонига уз вачтида С.Ь.уллаудов ва , Д.Рузиева каби тадчичогчя-лар дикчат килган эдилар*. Биз уз диссертацияшзда Навоийнинг достончалик гаарибалеридаи бахраманд булиб яратилган бу асарда-ги Низорий махорати масаласига мвхсус диччат чилдкк.

Юксак бадиийликка эге булиб, Уз давришшг мухим бир В0Ч8а-сига а ила ни ci кол га и асарга жавоб ёзиш, унинг сшет ва образла-рини Узича ишлаб, янги бир гоялар ва мачсадлар йУлига йуналти-ршиняиг ИЮдкордан ((¿)пич махнат талаб чшшш уз-узидан аёндир, Лает берган реал ыатериални муытоз адабиёгга хос достонлар ус-

1 Гвуллаудов С. Достони "Робиа ва Саъдин" Низорий. "Уйгур филологияси масшшлири". -¿ишута,1%3.; Рузиева Д. Алишаи Навоий традициялара Абдурахим Низорий икодида. -Тошкеит,19?4.

лубидя ишлвш ундин квп ижодий макнат галаб чшшайди. Нязорий узишшг "Робиа ва Соъдин" достонида мугадай бир изкодий ишга чу л урди. Кошгарлик Саадак ва Робиа каби инки ёшаияг 1ЮЭ-34 йил-ларда рУй боргзн фокиаиий соргузаштлариии анъаиавий достоилар мукэммяллигида аилвб.Уз даврниияг "Лайлшшэ" ва "Ывкнуннома"-сини ярагишга эривщи.

Иизорий досташи ялвоиёяа бир услубда кшчнняг чудратл, уиияг чувояч ва гашвашларя хячидаги мукаддима харэктеридвги де-боча билан бошлзйди. Вочоаларнинг огозидая эътиборан китобхоя кузи ушвдп сшпнлп к била и ошуфга Саъдия образа гавдалаяади. Оаъ-дин йигитликнинг хуибахт куиларидви биркда Робиа исмлик сурат ва сийратда гузел чизни учротиб колади. Инки Ургада Мавнуяона, лийлиёна покиза бир мухаббэт пайдо булади:

¡чегор блрся Ыаяяун, бири Лайля хам, Опияг майлИ кУпрак, муяинг майлн хам-*. Низорай достой чахрамонларининг нихоятда сархаянон саргу-заитларики тасвирлай борар экая, классик услубда замшшвий бир асар яратилганлигига чаиозт хосид чаламиз. Зотая, Робиа ва Саъ-диннииг хвёгяй соргузошмара хаи шуддзй бир госвяргя зоипя яра-тиб берган зди. йиларнинг бкр-биркга булгпн мухаббвти, омад-спз мухаббат гуфайли изтироблар, уйдан чичиб кетган Саъдияга Робиакииг меси томонидан билдирилган тази^лар, Ооъдиншшг Оф-фочхУвд шзорига бориб снг'иииши вз лихояг хаёг фожяаси, Уз яав-батида Робиэнянг сввгига содачлиги, аоби|)гэ эрк бармай уяияг уйидан кетиб колшя, Сведан билан дийдор кУршишга ошичаши ва очибагда фожиоли У л им: ; лавхалоря, ошичлэрпинг ёяча-оя дафя чи~ ляяишя - достоя асосшш г эй кил иилган бу вокоолэрнинг Уза Ня-вояй куйлаган Лайля ва Ъ&жиушшнг вдс/лзтшш осла тали.

Иизорий реалистпк воцвалэрни яжсак романтик пафос билан тасвирлшида кагта ызхораг кУрсатада-

Низорай уз достошшйнг чуршшаси, боб иомларининг берили-ша.бароаги исгихлоллар чуллаш каби «агор мхагларда хам Навоий услубадая озичланади. Навоий "Лаяли ва ¡«¡акиун"ида давглабки боб-лардан бирининг аталаши: "Ул тун кахобата гаърафидякшл, савдо-йи ишч аадахоси доки утияииг бухори вз анжуми ул оломсуз Ути-шяг шарори эрди ва мундоч туяда хаел мусофари савдо эдхамкга

* Низорий достоилври. -4У4-бет.

4Q

«илиб хар с il азы э.таюч па иипышнг ш офатлич дашгира ei мои ва oc¿¡ar сгишшрядин бгшо туфоняга чолшч ва боло чочанларя fliiaur кош Fa шави ва «ухаббат харорати солыоч ва шч дури шаб-чарогин уд кеча ïoduok ва ул шаиъи хидоят била суз лшадока кав-лонага чогшоч ва Лайли хаёля биль- курулиюч ва Макнуи савдо-сига тушы>ч"*.

Навбагда Иизорайаанг "Робаа ва Саъдип" досгонидагя хикоят-линг бошлашшига оид сорлавхага диччат чилайлик: "Ул ошачи зору нотавон С'аъдаш! пурхазил m иаъшучая бачарор, бахолуыон Робяа бавол таърифада суз ovos щишоч ва улар ахволидиа авроч сахифа-оига лазы силквда чалам оурмоч ва Саъдиа Рооаалднг ишич салси-ласига гяршргор булголда отаси ачд кониоидан тпкаллуы сурмоч ва Робианинг oiaoa оаилг кавобигв тал синоаи газаллум айлайак1"*. Шзорийнилг уз досгони уотидаги ашида буьднй аул тутиши зинхор-базиахор икодкоршшг тачлидчялиги балгиси эыас. Шзорай уз доо-гонида Уран-урли билая газаллзр куллайди. Дамак,'бу урияда дос-толдаги Фузулий анъаналери хачида хам суз юритиш муыккн, Лсарда Шарч адабиётига хос гузал бадиий салъаглар тлзшсига куэамиэ гушади. Шзорий асар тилида "Робиа ва Саъдин"иинг яратилиш йи-лига шора ' килувчи тарих кУлла^дв0. Шу йУл билан Шзорий Уэ достоян устядагя ишида буядай йУл.алъзнавии досголларнииг мавзу ва сюкитлора асосида хам юксак гоявий-оадаий мулдарикага зга бул-гал оригинал достонлар яратлб^шгобхонларга маазур чила билди. Уйгур достолчшшгинилг рввначига кат та хисса чушди. Уйгур адабиё-тида вочвий навзуда ярагялган "Робиа ва Саъдин" дан шсакроч асар топшшаса карак. чу ыавау диссертацаяда канг гадчич зтя-лади.

ТУртинчи боб. Уйгур адобиётида Навоий "Хамса"са досгоалара асосида юзага колган нас^иа баёшшр тадчлчнга багашлалгая уш-бу бобда ласрий баёнларга вдабиё$ишшг боина канрлара сярасвда-ги ходяса сифатида ёадашилади ва бу фикриа Ыулло Смдв.ич %каи-дииллнг "i-арход ва Ширин" халда "Садди Искандарий" аасрлари ¡асосида асботлашга харакаг кгшишди.

* Алииер Нашла. кувашал асарлар тУплаш. IX тоь.-^Ь-бет. низорий достонлари. ~<Ш-сат,

Í ^jz-S^yz ^L^oa «Í li^.. Xjí J y Í j's^'H j С b

o _ S T » ИЛУ jj, о J iL" íiL..,

Насрий баён - адабин ходасадир, унга ^еч качон асл ман-ба (оригинал)нинг сояси, ушаядяя пайдо оулган икшшчи дарааали бяр aspea доб царамаоляк корак. 'Гуркип халцлор адэбиёти тари-хини кузытиш шуии кУрсагадики, насрий баёи дастлаб уйгур ада-биёгида пайдо Оулгая, унинг узяга хоо характера хусусиятлари Хам илк дафъа шу адебаёгда юзага читан насрий Ойёнлар асосиде таркиб топгандир. Зотан, Ыулла Сиддии Ыркаядий, Ьирза кухаы-лаад Оабурий ва Умар Бочий наби уйгур эдиблари узлами амалга оширган узига хос икодий ишлари билан Наваий шросилинг рагбат-чилари, яэср: усталари оифавдах'йяа г'аяилиб цолиадилар. Балка, Шарп адабиогида узига хос урин гугяб калаётган бяёнчилакнинг яазарий ва амалий ашхатларини хам аоослаб бердилар. liacjjmi ба-ёя адабиёгда оийрак учрайдиган ходисалар доирзсядан чячкб, икодий варэённинг аяча фаол вочеасяга айланди. i'anra хос бяр жанр !№ё(рг)сиш олди. Шуадая ке^иб чяияб,бяз Шарп адабг.ётя, кумладая, уйгур адабиегида солмоадигина . Урии тутиб келган насри£1 баён-ни шартли равшида жанр сифатада таърнфпаш кврая;дагад хулосага келдик, ¿¡уедай хулоса учуй уйгур ва Узбек адабиётларвда юзага калган насрий Оаёнларшшг Узя атарли асос яра гиб оеради.

Бариячядая - насрий баён Шарцдаги бяр ¡{агор адабиётларда бошка «анрлар «агорида анъанавяй туе олио, узииинг специфик копун ва прияциплари асосидэ яшяб нолядя.

йккинчидая - насрий баён капа гоявий-бадиий чимыагга эга булган поэтик асарнинг (масалая, достошшнг) наср билан ифо-•днланган нусхаси булганлигя сабабля?асл манбага хос хамма ком-понзнтларни оацлаб колади. У асл маяба билан тенглаштирилади-ган дара »ада бадаяй чишат косо эгааса-да, узида образлиликяя, дамок, бадииЯликни саклаб колади. Узи мустакил олинган гакдярда Хам бадияй acap киёфасяга эга булади.

Учяичидая - насрий баён у ёки бу даракада ушшг муаллифи-нинг хаёл ва орзуларини хам акс зттиради. Насрий баёнлардагя а на шу хусусиягня назарда тугган уйгур адабиёгшунося Д.гайхо-нов "%лла Сиддак Кркандий . насри асл ыанбанинг кунгина нас-

рийлэшпшмгая нусхаси булмэй, балки, оригинал асардир" деб I

езган эди .

* Райханов Д. fosero а значание произведоний Навои в литера» тураогл жизни уйгуров (ХУШ-Х1К вв.) АКд. -Алма-Ата, -С Л*.

Тургинчид ан - насрий двои ушнг муаллифишшг и ко д жораё-яига ералашувя, кагта, мураккаб сювот, ичка ва ташки олами би-лая уаих'а хослшс касб usrau образлорш уз услубя билан конлал-тириб берганлиги билан хал» мустачил всар сифатида чарашга лойич.

ьашинчидан - ва эиг мухим кихатлардаи бири, у адабиётда проза (иаср) тарпччиёгидаги мухим окяллардая бири сифагида юза-га чичади. Шу кихатдан, насрий баёштр хвкида суз очпб, бу асар-лер "уз давридаги ва ундан кайинги даврлардаги уйгур прозаси-шшг тврихий таррччиётига чунур таъсир курсатди" даб айтгаа уйгур адиби Аодучаш Хукашшг фикри асоолидир*.

Олтивчидан - насрий баёшшнг мл хусусиятлара шу баёи яратилгаи тил билан богли рцшшда Ургеиилкии корак оулгзн цухим соха булиб цолади. Ана шу хусуоиятлар уйгуялашгани холле насрий баёшшнг жанр табиатини юзага члчарада. Шундай чилиб, уйгур ада-биётида насрий бвён бошча аанрлар чоторидаги адабий бир ходиса сифатида мустахкам Урин олади. Ьу караёнга кота хисса чУшхчш уйгур ёзувчйларидан бири XIX асрда яшаб ииод отгал Мулла Сиддич Нркалдийдир, У 1BI3 йилда яратилгаи "Хиыса" достонлари асооида-ги насрий баёнларшш "Насри Ьщрза ыухзшад Дусайнбзк" ноьа билан атади. Унилг чулёзшлари аича канг тзрчалган.

Шаркий Туркиогоада Мулла Сиддич яасринанг лашрлари хусуси-да xsm бир катор ишлар аыалга ошлрилди. лумладал, 1УЬ4 йилда "Ьулоч" адабий мажмуасида "Садда Искандарий" насрияинг Абдуча-юм Хука тошиидая тайёрланган ыагни (1ЭЬ4. 12-14 соллар) бося-либ .чинди. Кейинча эоа/чухашад '1'урсун Ьахонаддшшинг саъю-ку-шиши билан шу адабий мажмуада "«арход ва Ширин" насри ыатни кенг китобхоаларга хавола этилди. ("Ьулоч", 1Уь9 ва 1УУ0 кил I-сон).

X, "Фаоход ва Ширил" насри. Мулла Сиддич Нркандий "Фарход ва Ширин" достоншш насрга угиришда чай мукамшлликдаги кулёз-мадан фойдалангаллиги он зга шьлум омас. Насрий баёндан аён бу-лишича, ыуаллиф уз ишага калб этаёггин чУлёзмашшг туличлигигв хам,саводли кучиршшши насалаларига хам талабчашшк билан ёндаш-ган. Виз Мулла Сиддич баёшни Алишар Навоий "Фарход ва Ширин"и- : яинг 1962 йил^да Узбекистон Фавлар акадошшсининг Тил ва адабиёг ияститутида таничли матншуяос Hopeo Ыамсиев токояидан амалга оши-

* "Кулоч" маамуаси,1984, 1¿-coh. -219-бет.

рилган танчидий матии билан чиёс чилганишзда,шундай бир хуло-сага калдик. Дасглаб шуяи айтига иераики, Ьулло Сиддич "Хамса" достонларияинг яасрлй баёни учуй пухто хоэярлик курган. Узи Шарп адабкётя мзгшюрл буйача билавдон бУлгая кулла Сиддичиииг форсай во туркай гяллзргв оид лугагларня мухайё чилгани холла иш бошлагаи булиш. шубхасаздир. Зеро, у банаргая auí мисрама-шс-ра яасрлаитиршяга- асослонгани холда,маги мураккаблиги ёки бош-чэ бирор сабаб туфвйли бирор а^дя асл мзтндан чекиниш,. тяшлаб кетам холла ЕМ учрамэйди. Ьуалла)) уэ яши устидо мат о на г ва махо-рат .' кУрсатяб мэхнят сорф нилгян хамдл уна китобхонга гулич ишояч билан хавола эггян.

%ллз Сиддич насришшг мукашаллиги па унда Невоийяанг роявий-Оедиий олашшинг тула-тукис ако этгярилииияи мучояоали рожал? кузатим учу я "Фарход ва Ширин"нинг чирчияча йиллэрда Навоий таваллудиняяг 500 йяллиги муяосабоги билан 1'афур Гулом гомонидан окшга оширилган m койияча профессор АДаЙигматов юконидан лига гяхрир вя гузатиилар билан чоп этдирилган нас-рий баён магната мурокаэг эгдик. -Ьу кузатиш акки кот та дсвр оралигида, бир-биркдаи узоч масофа ва манзилларда икод калган цуаллифлпрнинг услубий пчишшк ва айна гшйтда>Узига хооликлари-ни белгилвш жихэтидвн куда мухам маъду^оглар бериши шубхасиздир. Ьу иш аиохяда тодмчог мянбпи булиши мумкия .

1"улла Сиддич ¿ркакдийяилг насрий басиада "Фарход в а Ширин" досгонинанг вочсоляри Чан хочонлигшшнг тйърифи, фарзавдсизляк-наяг изгароби хакда оалядо Фарходшшг дунете квлити лавхвдоря билан бошпнади. Ыулдя Сиддич узининг Навоий достояв асосидога баёнини Армошвда Фарход ва Шириннинг вафотлэридан кейин бу ерляргя ^иддая Бахрошшнг егиб келиши, Фарход мозорлни Узйнйнг доимий цуяалгасига айлэнтириб, шу орда макоя тутиб чолаии вокев-лара гесвяря билан якуялайди. Шу Уринда мазкур вочаалар тизма-сига оид баёнлардан кашш Навоайнинг досгон хогимаояга ояд со-чийга ыурожааги асл матнга мувофич тулии келгирилган. Носрий баёвда шундок кейин "тугяди" двб няйд хам этилада'2, &

1 Кзрпиг: Алишар Н«тоий. "Фарход га иирии". Пасший баён мувлляфя Р.Гуло»;. катина айриь тулдаршлар билон чайтз ноыога юйёрловчи АДяаяткэтов. -Тошкент.лУЫ. * ¿x tfc -vj— Mi«

0 Í AO 0 L. _ Í >_\Л%ь , . ^ ^ » t . _ , * " "

(ьуидон кайкп "^лок" маяЦувсиУ. ' 3 J

Демак, муаллиф шу ерда достошшнг асосий вочеялари тугпллвнгая-лягяга чаноат хосил калган. Ывтпдв боблвр деярля даражада i<¡у-камлал, вочеаляр мисрама-млсра баёяга горгялади. Шу уринда>нэо~ рий баёяга хос бар щгаш;.о ургага тушедя. fciyлла Сиддик ЁркаидиЙ иасрий басит бобмо-боб левом отдиряр экая, Навояй доогояя бобларига кУЙилган сарлавхаларни бася эгиб боришни лозим гогша-гая. луалляф досюняинг баёляга киришар икон, Хар бир бобнинг сврлввхвои Уряида чуйидагича тушунтирит - изох бариб утади: "Сярляк маъяилордйн ривояг нилгучялер ва йушуруя балгялардин бвшораг баргучиларняяг бири, оиу яшч-мухабб&г хам мзхр-иаякаг саХкпялоряшшг муаллипи, маъниииП дунёшнт хукумрони хаэроги Амяр ыирзо Алишер куягуллар,.^а ию дли к багяшлагучи бу ожойяб вчкмлик, горойиб ва твъсирлик киссидин мундоч рквоят чодшду"*. Шуядая оуяг}бобда гасвирланган почваларнинг бяёни бошланади. Уз яавбагида шуяи хам чайд этиш керакки, I<iyj¿na Сиддик "Фарход ва Ширин" яясрининг авва^ида НУллзнган "мучалдима"ли бугун ссар боблари урада гакрорлаб бервшни лозин к} рада. KbioÖxoh досгон вокэаларянинг биринчи бобида чуллакган юцоридзги "му-калдима"ни уяинг энг охиргя боб сарлавхаон урниде хам куради ва нихоят,бу 1«улла Сиддич насрий баёни услубидаги анъаяавий бир холга вйланади.

Эпик шэъриятдеги узига хос мвъио ва шакл уйгушшгининг ки-тобхов хиссиётига алохида таъоирчанлигя будганидек, яасрнинг Хам вочеа ва ходисиларяи гаояярлшдаги, айяи холда^уларяянг марказида гурган яясоннияг хам cypsr, хем сяйрагиия коялонги-ришдаги имконнятлари каггадир. Ьулла Сиддик Шшоий "Фарход ва Ширин ¡линг иасрий талчшшня тузор экан, китобхоя кузи унгада мохорстли бяр «мсоахоя наыоси бУлгшдак бУлади. Навоийдек буш дахо нязшягиш! няорда•гулигича ифодалаб бериш ва Ума яасрнинг кигобхоябоб оулкши учуй Шдрч кяссячилигя аяъяналэряни ишга со-лиш, баёниинг га*ьсирчан.щгини оашривд йулэда изданию Цглле Сид-дачдан «aïia яюэдий махяаг голаб чилганлпги шубхасиздир. %лла Сиддич Навоий сузлоринияд' лугагга мувофич оддийроч шакллари-НИНГ мяловчиоя эмас, балки у хар сУз усгида кагга масъулият билон m ту torn, baxpoi.; Фарход Ra бри устидаги йигидан тинар экан, мачбародая тешчорига чячади:

* "Ьуло';" нлвцрсп. -Ь-бе*.

Чу бу ошуби йип дам топтя ооом, Тп.уп ер, к?Ппи уйдин тагакари гом*.

Наср м.уаллнДя вдопилвги байтвииг пкшгаи мисрасицаги "ар ?пуб" биоикмасиня "г амии Cairo келтипиб" с?зляри билаи алмашти» ради. "Ер m.vfl" ибопаси Навоип мативдя Бахпомнинг Оарход мак-бараскда» чикиб котиш холатида гуда у пин ли нллатвлгаи. Уни наср-дй хам гаунпаЧ колщтиш мумкин б?дур эдв. Бирок, оммабоп насрий матн устнда ишлаЗтгян Ичлла Сиддил "lip упуш" ибсрастншг »сила суэлаиув тяяяра якин бир ийодасяпи топти б?япда излаиган ва унииг Урнила "таьзтш баяо келтипиб" бкрякиасяни яхт топгал.

Баз "Оарход ва Ширин" насритшг характера, муалли£шшг ус-лубига хос хусусиятлаов хакгаа fiuim юритар зканммз, Мулла Сид~ дик каламита (гйнсуб баённи бахолатда ме<г,ердан ошяряб юбооиш ёкн уни Haeotrii билаи ёнма-ен к?Ш»и йтнсоидаи (Ьгоокмяз. Мулла Свддик-нинг ?зи хам хеч качон бундвй даъвода булган змас. Еинобарнн, баз цукган назаримиз буяича, мазкур муяяодг насрнК байнининг «Газияатлари хакида сГикп претит билаи бяпга, .у и па к?зга таталввиб г.урувчи отатмовчиликлар, каёмига втмаган угиомалэр, асл мпнба пухини т?7!ин пфоцалаб беса олмаган урянлор борлипши хан цайд этиб утишив лозпи деб бяламиа. Мясоллаога даккаг 1{илайлик:"фар-ход ва Ширен" достонида Ашандя Хусрав ца^амда булган 5>арход-га ГСвпиниинг П"плвган накгуби мавгуд. 'Номада Ширин Салэсип гонпда хия'ронзада б«либ кун кечирайтган оархол тацдири учуй ич-йчидак ачтвдн. Ма-ыиука таштг сямвшй севгкяиеига нехр-мухав-бат ryiaflmi ннма делит керак булса, иупарив айтади. Шу еирада вдйядвги ranяапи хаи бор:

К?оуб хору хас ?рнунгда яихояи, Сочим оиряа супурсаа эрди они'.

Бу ерда Е'арнн рз севгилиси Фарходга кя'.'оли мухаббатдан, агар сен ^тврган кран хопу-хас босгашгагини курса;.', уни сочим бнлан супуосам, - даб хаякоаа иборалар воситасида вздодор кахб ницяскнв баен кялади. Мулла Сицдик наерчпэ ху.вдя ту ^рии дагал-лаитпр1глиб,"Агар атцон ^рниигдо пугаурун ахяатларки к"руб цоясои, уии сочим б?гляи супу осам" деб ^гирилган. Нясрля луаллиф томо-нидаи "Xon'i Х0с"ии "вхиат" деб ояивиия макбуи змее, апбитга.

1лигаео Навовй. Цукаммал аслолар г Аллами. УГ.1 том. -456, Б?2-бетлпр.

7 еода Навоии xa ли; ктпикларвдпги "Ena ппган к^чапаоии супураи сочи» бялан* шгсраларядан исгийола эпгб, вярходнинг утирган ериня xop.v-xac - тпкан ва богака хашаклар босгав б?»ясп (ахяат емче), сочим оилан супурсям деб аитуоцда.

Мулла Сицдикшшр "Фархоц ва Fi«пин" баеняда yfir.vp насри-нинг анг яхши гкхатлари акс этган деб айтига мумкин. Гарчи, му~ яляиф Навоии достпнилянг миср&ка-миспа оаёнини туз гаи булсяда, юкорида мазку р бобнинг мукадпямаеяда кавд зтилганпдек, улар у мисраларнинг бир-бирига ^пнтикангина борланадиган бяёнч эмас, балки бир-бутув нисса Kfpmumra эгидиг>. !¡!yкяа Сидадк тапкиии-да досгон хикояси киссялар.афсоиалопга хос баён услуб!» бпнан бир-бирига боряяниб борадн. Зэтпн, бунта Навоий досгонин;:ир рэида мустахкам аамэи яоатлб берилгаи. Навоий "Фярход ьа Шприи"-' ини шеьрнй роман деб бахоляшпчи бекиз амас, яийатта*. Н.у мавзу ?збек ро.чянлярп пряхи га оид тадкицотлапда хям дяйд втяпали'-. Мулла Си.адин халя XIX аспдяёк. Навоий достонларинянг ана гау ху-сусиятяарвдйн мохипона истиЖода этгшш холда, улаони vina давр-вивг yfryo махаплпй ооианига айлантипм. 'Цясп помап ткяи x.vcy-

гз

скятлпоига зга . "Садди Искпндапмй" наспининг нотиои Абцуквюм Хужанннг асар тили мувосабати билан айтган бу гаплаг.щш т«лиги-ча "Фарход ва [¡'ипянига хам тааллуцлн деб тагккдшп мумкин.

"Йарход ва И'ирин" ипевя ХУК-Х1Х ясплар уйруо тялииинг бу-тун ранг-бараиглигини ва латогГ-птинк ?зида намойич! цилган аспр-дир. В'убхаси», НавояДдвк дяхоивнр достошши вазмгл «гирайтрвн Мулла Скддик у луг узбек той пи достони гилида крллпнгян араб ва (Торс оталаоидан хам ЛоРдаланадр. Муосяо мумтоэ уйруп адабиёти таюябаларя асосида иш тутппп. Лекян муаллий.' <?з нясрий асппя-нйнг вазшгаси одаабоя талкинлапдяк ибопатлягпнй чукур идпок этганя холда иш тутио, купооц хпэд мили тяли бойлнклаглга тая-ипди. Масалан, "Фарход ва Ширин" каспкй баёнкдв персзнагдар "ТМ.ЯИМ ва.миннатдоочилик" »«аъносида "салламно" с"зшш кулляй-дилар. Нувилафнинг ?зи йопсяП гиядаги "какрав rfanan" с^зини "терс айланувчи Фалак"."тезрпв чарх" сузинм-"тез айланувчи чарх" тарзида муваКакиятли рпвишдь туркий тилга припади. Иаяоий дос-

Зохидов В. ШеъриЙ - эпик ооман. Суз боли. А лише р Навоий. Танланган асарлар. П том.-Тошкент: узФА нагариети,194П.-5-б8Т.

2 Мипвалчев С. узбек ромянм.-Тошкент:"Оан" иашпиётя,1969. -51-ое т.

г,

*• "Б.улок" г^агнуаси,1981. 1й-сон.-220-Оет.

шшдв tíiip ночп уринля Ширинга шайатан "шакнрхлм" седого- кул-лангая. Мулла Сиддич у яд "кулгунчак" суэя орчала нуда гузял ифодплаб берган.

Ч• "Садди '''скандаоин" насри, ьобнииг ушбу буламида "Садди Искандарий" насринияг хусусияглари атрофлича тадчич этилади ва унинг "Фарход ва Ширин" насригэ кура узиго хос Toiúoiumpu очиб борилади. Навоийяинг "Садди искандарий" дек фалсафий ыун-дарикага, мураккаб чурилыо вэ жэнгномвларга хос бядиий рухга эга бу.«ган асариии угариш Мулла Сиддич иооирлик махоратининг янги чирраларини шага чичарган, даб айгии мумкин.

Ыазкур диссвуганиянянг мулла Сиддичнйнг "Фарход ва Ширин" насрига багишланган чисмядл баённияг тал хусусияглари маеало-. сига шхсус длччат чалиб, ушшг ХУШ-Х1Х аарлар у Шур тили-гя-рзччяити даря ко с ила халнона ифодалярдая кеяг фоИдалапчй Угя-рилгаи7двб бахолаиган эля. Шундзй фикции "Садди Искандарий" насри хачида хам айгиш мумкии булади. Ушбу асар матнини нзшр-га тайёрлагои Абдучаюы Хука Хам узининг кириш ыачоласида "ясар-до айни даврдаги уйгур колли тилииинг лексик алохидаликлари ту-лич экс этадя" деб ёзган яда1. Ыуаллиф баёа давоьнда "Фарход ва Ширин" насрида бУлг.:)нидек,тингловчи билан сухбат гарзини ту-тади. Навоий достонидзги поэтик обрззлар билан кило тонган кат-та ва мураккаб яумлаляр Ыулла Сиддик матнидо хикоянинг узлук-сиз Мантичий очами билан жилов билмас даражада давом чилиб бо-ради. Куп холларда иборалор so ял и сузлаиуйга ячин булгаии учун кигобхояяи сагрлар яро тУхтатпб чУймайди. Жэнгяомаларга хос ба-диий гасвирлар ва улвряилг щюдаси учун таячанган оузлар тизш-сигэ диччат нилайлик: "Хор фил тогдек кучи билан тоглорли кул Ни л ар эди. Хяр биряяинг жисми фалакдан яишон бвряб^харгуми хг.м кахкашондак, балка карнайдек, салобатда аждахо кУрияур зрди". Мулла Сиддич халч конля сузлошув тиланинг экг нозик ифодалари-ни топэди: "йскандарнинг кунглиго бу нуцто уссоп чолгон кишиго сув х>ш келгаяидак хуш булди". "Савдогар мгвргушасшш тоамос-ликтин гаизада булуп, мгардиа охларни чакип, бу гаыднн юриги пора булуп додиким, оворо булмоцгин узга чора йу«тур,-Куюндак хар. таран узумни ургум". Салдогарнинг углини "чонляччо гопшур-ди" (Хунбахооигя моъносида) "liap канизак лрдякш, гахонго j"r

1 "Булок" шхц/аоя. -*20-бот. ¿jj«*. "

_ тт. „-hai " ' j * X»<L~i

солип, иоилорни куйдирар эрди". Бирок достон насридаги бу хал-Ноналякшшг язчял эмаелигини хам гаъкидлаш карак булади. "Саддя Искашифий" наори тили доги мураккаб суз ва суз бярикмаларидан айримлари: "Шохи оламнинг бу янглиг алтоФидия калган оолихлап лугф-карЕМИнй куруб, хокирох бУлдилдрким..." "Искандэр дуям-!ора чучочлашиб...". "Искандер Фа^ак эхтишомли подшодурким, одам киши мусаххар чяляб, заба^дастларни оарашкандп айлаб..." '1'Угри, кулпа Сиддяч Навоий достоняня яасрийлашгяряшда бугуягя уйгур кятобхояини эмас, балки Уэига замоадош булгау адабиёт г.гух-лясляриняяг бялим даракасияи кУзда тутганлигини хам унутмасли-гямиз к а рак.

¡лудлв Сидцик узияинг "Хаков" достоалери асосидаги ижодий яши билая.иэъряй асарларнияг явсрий баёнлориня яратишнинг наза-рий ва амалий асослариня курсатдя. Уйгур адябиётвда 11авоий мэро-сишшг ^аол таргиботчисигина бУлиб колмай, уяинг Узи уйгур нас-рянинг етук вакили сяфатида танялди. Натяжада,уйгур носри бошка яурпий хвлчлар одабиёглари уртасида^уз даврига кури,лиги бир по-гоюга кугарилгенлйгини иамоНиш этди. Мулла Сиддич мазкур баён-лрри бялан Узияянг Шарн едабяёгинянг кагта дониишанди, Алишвр <{о«оий.-. ииодий олошнянг муноскб тадкичогчиск экашшгини кУрсаг-дп. "Фарход ве Ширин" хавда "Содди Искандарий" неорлари уйгур-узбек едабий олочалери равнанига муяосиб хисса булиб кУшилди.

X У Л О С А

Мшиинг "Хулоса" читща узияянг холччил аяъаналарига ривож бэриб калган уйгур адсбиётишшг Шарчнинг боыча адабиёгларя бялан алокалар в:арасш1да янги швзулар, янгя канрлар билан бо- .. йяб, уз яавбагида кахоя кмтсбхоилври олд>ща каттв салохиятини на-мойии чилиб борганлигини исо'от этувчи якуяяй фикр-мулохазалар баён чилинади. ^ар бир ядабиётнинг тсраччиётида ыахаллай шарт-шороит етакчя урин тутади. Булярдая бириичися-иу вдабйётнинг бу-туя тарих давошда шаклланган мумгоз анъаналари булса, инкяичяоя, халч.; огзаки инодиётидир. Адабксг тараччиётининг яна бир мух,им омяли бор. Бу турли эллер, элатлар адаблУтлори Уртасидаги алоча-лардир. Алочалар узинянг мустахкам махвллия зашит асосэда те-ряччяй этиб колаётган адабкётни Уш; млхаллий ва ыиллий доирадан ючорига сляб чвдвди. У иге лупе адобястияи таяитади, той адобиё-ти ва гаукахоя ыдябкбгиттг эиг нодкр »»уюицмша гаи к ил чилиб бо-

раётган обидалардан бзхраыанд зтади. Натикада,узянииг махвлляй, ьллляй доирнслдал ючорл куторилиб^иуилш-чардошлар балан abonara кяришгаи одабяёг бошкалврдая урганлбпшэ чодащл, уларга ур~ гатяш чудрагига хам эга була боради. Ушшг кахонлй эъгирофи кучаядя. Ьу каад ва хулосалар тулигача yiiFyp адабкёти. . гари-хяга хаи гааллучдир. Уйгур китобхошв ра, уйгур суз усгалара уз ижода балан туркай тилраги адабаётля бадиий гафаккур хоса-лрлари бялая беллхоя бойитган ва уиа лига погояаларга кУтнргаа Алишер Навоий оиймосига Уз муршидлари сифатида чародалар. Устоз-шнг махopat сарларини Урганиш аулани тутдалар. Шу ход алохмда таъкидга лойичкя, yiiFyp шоирлари Навоиияянг ижод олошга чу чур кириб бораб, ундаа бахраьар буллб чолмадаи^.^. -»лар 11авоий асар-лари орчаля Шцрада форс-гокик глллда гврачкий чалган, уз навба-гида Фирдавсий, Ьизомий ва ¿Ъий кабя суз усголарини етиштиргаи адвбиёглар билаа хам ячяндая гашшишга йУл гопдилар. Напоай уз "Хьмса"си.достонлара балан yiiFyp адибларини Шарч адабиёглллнг ыуйгоз чахршояларига яйлалиб чолган ^орход ва Ширин, иакнуи ва ¿айли, Бахром ва Дялором ха(4Да Искалдар кяби образларна каламга олган янгя асарлар яратишга илхоылвнхирди. Алашар Навиий махал-ллй, шллп'л' адабйёгнйяг чуфузиня к? гарт Шар« адйбиёглдз каттв анъаналвр дарагасага кутарялгаа сайёр скжатлар, мавзулар асосида асарлар ярагиб,ь<уваффэкияг чозоив' бяляшда.деб сабоч бордя. Буши» учун зса,махаллий анъаналярни миатача адвбиётлари анъана-ларя балан бойитгэн холла иш курии галаб 'чдлинар ада. Навоий-нинг низоыий, Хус^ав Двхлаваи ва Абдурахмон йомийлар аоарларяга муносабагя, улар томонидан анъанага айлснтиралгаа мавзулар, об-разларня теинидяй урганиш бялая наги кашфиёглар йУлина тутиши, лирика ва эпик поэзия сохаса.паги бетакрор муваффачиятлара уйгур чалам сохиблара учуй ana шундай махорат мактаби вазяфасяня утади,

Адабиётда икодий излвнувчанликва даъват этиш Навоийнянг чалам сохибларига чоллиргаа элг катга яавбагдаги сабогя эдя. Уйгур эдиблари устознанг шу^сабоги асосида аш тугдидар. Нагияа-да,уйгур адабиётяда хам %арход ва Ширин", "Лайлн ва ¡..ажнул'ЧНи-зорий), "Шох Бахром ва Лалороы" (Турдя Рярибяй) досгоклари яра-гилди. Навоий доогоняаридаги услуб ва усуллардаа, галчии махорв-тидан бахрвыанд булиб ярагалган "Ьухоббатвоыа во махнагкоы" (Хяр-КатнИ), "Робяа ва Саъдин" (Шзорий) као'и асарлар шага келди, Навоий "Хамса"са досголларалинг эпосларга хос хусусиягларй уйгур

адибларини уларнинг-насрий ифодаларшш -яратиш'а илхоылангирди. Ьулла Сидиич Нркглщийшшг "Хамоа" досгонлари аооовдаги баёяла-ри-пка шу ьлсолларнинг Узи^уигур адибларинйнг бадиий ижоддаги дадил излалишлариднл далолат берар эди, Бу изланишларнинг чам-рови канг, улар характер кихатидая хам ракг-баранг эдй. Уйгур вдабиётида ХЛ-Х1Х яорлар мобайнида яратялган ясарлзрнинг мун-дарикаси шундая далолат беради. Булар, "Хамса" мавзуларини иш-лаш гаарибася, "Хамса" досгонлари ли насрийлаан'приш йУналиши каби чатор холетларда кузга ташланади.. низорий катта истоъ-дод балан яраггян "Оарход ва Шрии" хаада "Лаили ва fesayii" досгонлари била»! ыахаллий ьанбаларнинг Иавоий анъаналари билан уйгукляшгиришшшг ишзбий бар гакрибасшш кУрсагдя.

Шарч адабиёгида ва Булбул" чиссаларининг мвншалзри узочларга бориб гачалади ва улинг гадрикий гарнччисги мураккаб бир юраёлля тйикил чилади. Туркий адабиётида тугал "1Ул ва Булбул" достоли уйгур и.'оири Хирчатий чалшлиго мансубдир. Хирча-тиП уз асари устядаги ишида хялч огзаки иводиёги, ёзма вдсбиёт-да юзога калган "Гул ва Навруз" каби доотонлардан чалча бахра-/.¡авд булгол булса, Лавоийяинг 'VapXoÄ ва и1ирин"ига хгш шу дара-када таянади. Диссвртицияда бу насади атрофлича урганилар окан, íMis "Гул ва Булбул" досголшшлг гояшй-бадиий хусусияглари асо-сида Хырчатийшшг катти ижодкй каш^кётларга эршган суз санъат-кори сиуагидаги Урнини асослашга хам Харзкат кялдик. Ноup уйгур адабиётини макозий образлау асос.'.даги янги бир достон билан бо-йятар зкан, Шарч досголчилигиш узшшнг муяоснб улушп билан 6о— йитди. Низорий чаламига нансуб "Робиа ва Снъдин" достонини уз даври адабиётишяг ыумтоз асари си£.отидаги адваффачиягвда хам елъанйлар била я б о ютил шил и яг саыарали натижалари кузга ташла-ниб туради.

'1'уркий !тилдаги.' яасрий баёнларнилг таызл тошини илк дафъв уйгур адиблари чуйдилар дагал хулосани алохида таъкидлаш керак. Насрий баёнларшшг назарий ва аиалла такрибалари хам дастлаб уйгур адибиётида юзага квлди. %лла Сиддич Бркалдийлилг бу йУлалиш буйича олиб борган икодий иэлаяишлари насрий баолларнинг узяга хоо адабий ходиса сифатидаги характерам шшойиш этди. Ьиз- шун-дан KQjiiiö чичиб, яасрий баёнларга шаргли равишдя узига хос ианр си^атида чараш керак двгаа хулосадаииз. 1аулла Сиддич Нркаидий-лилг Навоийнинг "Фарход ва Ширин" Хакда "Садди Нскандарий" Дос-

юнлори асооидаги насрий баёнлари уйгур насринянг энг яхши яв-муяалари оифатида бахолэнишга лойич. Уларда муаллифнанг нооир-лик махорати яччол кузга ташланаб туради.

Уйгур гаоирлари уз тажрчбаларпда Навоий асаорларига мурока-ат этиш балвн одабиётда ворисмйликнинг ахамиятини юнори кутар-дилар. Вориоийляк/шнг кагга кашфиётларга йул очиб бйрашана уз ижодлари мисолида исбот этдилпр. Шундяй чилиб, улар томонадвн Навоий "Хомоа"си мавзуларини янгидан чаламга олинияш па муваф-фа кия тли ишланаиш Уз мохияти билая уйгур досгончилягин^нг тад-рижий тараччаётида мухим ошлга айланди. Уйгур адабиёта'Л^воий досгонлзрянанг яасрий бпёнларннинг шага квлиши туркий адабиёг-да шуядай бир йУналишшнг пойдеворина яратди ва бу такриба Уз оцибатлари билан уйгур насринянг тараччиётигэ кагга хясоа булиб чУшилда, Ушбу наср намуналари Шарн адабиём ва Уз нввбатида, туркий адэбиёглар те дохода насрндяг назшяггя кура заифлиги ха-кидаги бирёчлама чарашларшшг всоссизлигини исбот этади. Уйгур мумтоз адабяёгига хос бу хусусиятлар бугунги уйгур адабиётида хам ижодий давоь дадиралмочдз. Цшт Сиддич Кркаидай каби адиб-лар токонидэи амалга оширилган наср намуналари бугунги уйгур рома ялара муваффэчиямнн таъмин этган мухам- омиллзрдан бири са~ фатида .хам ахамяятга молик.

ХУ1-Х1Х ас^лар уйгур адабиёгани Урганаш унянг бота туркай адабиётлар аа уз навбатидя,Шарч адабиётидаги узига хос муайян Урнияи кУрсатиб беради. У бу икод паллзгюЛсага узанинг кагга ястаъдодлари . яратган катга еоарлара билаи кутарилда. Ьунда Навоай ижодий сабочларинияг Урни кагга булди.

Уйгур-узбак адабий алокаллрияинг бугуягя босчичида мумтоз адабаётларамаз терихидагй бу такрибаларга таяниш, уларяя давр талэбя зоосада дявом отдярш яихоягда мухимдир.

Лиссаргациянинг асос.нй мазмуни чуйидаш, нашрларда акс эггая:

1. Навоий ва Харчагий. Риоола. -АндижонДЗЭЗ. 1,6 б.т.

2. Навоий ва Низорай. Риоола. -Авдижон, 1У93. 1,» б.г.

3. Алииер Навоий ва yiiFyp адабаёти. -А1шгош,139<к 2 б.т.

4. Уйгур классик одабиётига Алиигар Навоий ижодиётининг таь-ояри, Аядижои Давлаг унивврситегилииг илмай ишлари. -Андижон,1У91, 0,7 б.т. .

5. Зухриддиябок. "Фая ва туриуш" ойпомзси,1Э94, 4-сои, 0,2 б.т.

6. Хиркатийнипг "Мухаббагномя ва мехнатком" д ос тоня хаки-да, "Адабий мерос",1995. 1-китоб.

7. Нязорийнвнг "Лайли ва Матаун" достони. "Адабиёт кузгу-ев", IS94. 2-китоб.

6. НвворкЯияиг ТРобиа во Саъдин" достони. "ТзСек тили ва адабвбтн ойномасн,1995, 1-еон.

9. Уйгур достончллпгг? ва' насри таравдибтида А литер Навонй "Хемса'сининг урпи. Монография: "Фан? наири8ти,1995 йил (нашр-га топшярилгян). 6 б.т.

10. НавокП ва Иваорий. "Коммунист** ras., 1966 Вил,13 январь И. Навоий га уйгур идабнётя. "Коммунист" газ. ,1990 Сил, 9 февраль.

Р 13 3 Ю Î.1 Е

Сапихомя- X. 'Место "Хэмом" An что [ю Лавой s развитии уйгурского, дчстэниого и прозаического' творчества". Лвторефер-jт диссертации на соискание учоиой степени доктора Филологических наук по специальности ■ IU.UI.U3 - история национальной литературы (уйгурснач литература)

Данное наследование состоит из четырех глав, вссыли разделов, заключения и спаокч использованной литературы.

Выводи и наблюдения по тема диссертации нашли свое отражение в научных сборниках* брошюрах и статьях диссертанта "Навои.и уйгурская литература", "Налои и Низори", "Навои и Хпркати" и др.

Во введении ,дяна общая харэкгористи.а работ, обоснованы пели и задачи, огсгеченл актуальность и степень ее изученности, указан!« os новизна, тзорвтичзская я прэятичесизя енпчи-ность.

Лхг.уаяькоогь тени ггастачдвй диссергзнди крвпдо всего определяется тен, что в ной последуптои упгурско-узбекские лягера-туряда связи и духовше поитгпты, не то pue or.rpana ну: гросспзиую роль на определенно« ксторичеокои этапе, в деле л»гора1урлах связей yiirypcitoi! литера аура q литератураш ypyvax тюрконгцчнчх народоз велико рель наследия гениального узбек-окого поэта и апелятоля Алимера Навои. Б узбекском и уйгурском литературоведении провели ряд серьезных разработок учение С..Ч. Lia лов, А.свёи, П.Хонрвев, У.-йиатохунов, С.Эрканов, Р.Кодяри, Ш.Умиров, В.Гулур, Л.ХусаНн, В.Аршвдинов, Т.Алиев, С.аулиаудов, Д.Рузизва, И.Инвров, '{.Хасапов, Д.Рапханов и др.Б современной науке наблюдается полоштелыюя тендокцхя к дальнейшему изучению ртого вопроси, однако до сего врекони пет специального мо нографического наследования .посвяеизнного выяснении рояп "Хансн" Аяикер^ Нпво'и на развитие уйгурского дэстоиного творчества и про вн. Бдось необходимо отметить, что в отдельных научных работах сукдснпч по отому поводу самые разнообразные. В связи с этим на повестку дня современного у йгуро ведения неотложной гада чей встает всестороннее и глубокие изучение уйгуре.¡о-узбекских литературных овязс;?, более

внимательное обращение к их истории, дальнейшее проникновение к культурный пластам - и как логическое завершение - научное определение маета "Хамсы" в этом аспекте.

Нарван глава диссертации названа "Творчество Навои -новая отупань в развитии тюрконзычных литератур". Б пен показана роль узбекского поэта - мыслителя Длишера Навои как гениального пастора слова, поднявшего литературу на языке тюрки до небывалого совершенства. Подчеркивается особый интерес Павой к литературный взаимосвязям, благодаря который и, вполне естественно, им бил создан ридчайииИ шедевр - "Хамса" (Пятерица). Алишер Навои был признан наставником и учителем всеми представителями тюркских литератур, и вместе с там диссертантом установлено, чгс по сравнению с другими тюркскими народами наследие Алишера Навои больше вес,-го было распространено среди уйгуров, "Хамса" и другие произведения великого Навои, вдохновили лучших таланглишх уигурсних. поэтов на создание на основе традиций своего учителя высокохудожесхвеииых произведении нового содержания и iJbpmij. В данной главе подробно анализируется отношение уйгурских поэтов разных вреиен к "Пятерице" Адиыара Навои с учетом своеобразия самобытных уйгурских реалий и традиции.

Вторая глава - ";<1а истории раздавоуки тем "£бмшА в уйгурской литературе". 3 ней тщательно исследуется история возникновения уйгурски^ образцов •Юрхаднамэ. Ra них иакоо раннее проикве,пение принадлежит перу одаренного представителя уйгурской литературы XIX в. Дбдурихиму Низори, который обращаясь к сюжетам и образам 'Чархада и Ширин" Дяишера Извпн и тнир-чеоки используя их, создал самостоятельное произведение с одноицешши названием, приблизив его к духовной жизни, быту и идеалам своего народа. Перед литературоведением, вдохновленным новым мышлением времени, открылись большие просторы я изучении места ислама и духа тасаввуфа в истории уйгурской литературы. Одной из немаловажных сторон данной главы -то,что в ней

наряду С раскрытием своеобразия дастана Кизори, подробнейшим образом рассматривается н лице 6архпдо ойлаго^шшаюциГ, возвышающий свет ислама и таспвпу{:а. В слекупцем разделе главы, посвященном изучению цикла "ЛсРли и Чеяднун" в уГгурскоМ литературе, автор диссертация прицеливается точно такого же направления. 3 ходе исследования творчества Иизори вычвлеио, что он при создании своего произведен'.!л "Ле"ли и Меджнун" опирался не только на дастак Павой, но и |я мастерство Фузули и Иашраба. В отношения стихотворного размера Низори не последовал традициям, а выбрал для себя размер "мутакорчб".

Б третье;': глава диссертации подвергнут!¡[тщательному анализу два дастана в уйгурской литературе, созданные под влияние« таланта и мастерства Ллишера Павой. Я первом разделе данной главы всесторонне исследуется дастац Хиркати "Чухаббатнома и Мехнаткома". Выводи автора по данной проблеме сводятся к следующему: обладатель большого таланта Хчркати в своем дастане, написанном на основе аллегорических образов, при построении в нем аисте!'/!!! образов и повествовании следа« приключений героев, творчески обогащался интерпретацией образов "фархаца и Сирина" Аллкера Навои, и более того, -следовал традициям его произведения "Лисонут-тайр"/Язик птвц/. Во втором разделе данной главы особое внимание уделяется художественному мастерству Низори в его дастане "Робия и Саъдян".

В четвертой глапе диссертация основное место отводится исследовании прозаических сочинений и изложений в уйгурской литературе, созданных на основе "Хакси" Ашшера Навои.

В процессе анализа прозаических изложения талантливого мастера слова Муллы Сидцпта Ярканди "Фархад и Сирин", а также "Сацди Исканцаря.""' диссертант приходит к выводу о том, что прозаические сочинения подобного рода условно следует рассматривать как отцельии?? самостоятельный кннр, поистине благотворно воздействовавши на развитие уйгурской прозы,

В заключении обобщаются выводы п научные взгляды автора, отмеченные пм как центральные проблемы и винесешше в» главу у^ла диссертации. Основным научным итогом данной работ является сопоставительное изучение "Хамсы" Пазоп о произведения?*" уйгурских поэтов п писателе.'!, в ходе которого диссертантом установлены и научно обоснованы новые дактн а явлен.;>..

Результатом сравнительного метода изучения в диссертации является следующее: ургурские поэты л писатели, вырабатывавшие и ; развивавшие ы течение все;' истории духовной культуры свои каноны и традиция, осзачвая творческое наследие я приемы мастерства Алишера Навои, создали лучшие прекрасные образцы уйгурских цастанов и прозы. В диссертации также освещены вопросы их большого незаурядного таланта, благодаря которому национальная литература была поднята па качественно нову» высшую ступень развития. В исследовании на основе обширногв фактического материала подтверждается огромное значение у';гурско-узбекских литературных связей для развития духовной культуры не только в прошлом, но и на современном этапе.

SUUIUHT

2 US PXilOg AND HIS HOLB Of ATJSIffiH NATOI'S " KHiJ!3A " IH 2: HE EEVELOHfflHI 03 HIGUI! DA8TAH Alt» HiOSAIO CBEiTIVS WOHi.

KJIvUflHU SAUKUOVA

The investigation concerned consists of 4 chapters,8 parta, a conclusion and a refsrenoe list. She deductions and observations of the work were published in autbaur'o collections,booklets and papers! " Navol and Uygur literature", " Naval and Hlsari", " Havoi and Khir-Uatl" etc.

A general deeoription of the work is given, tha aia and task are substantiated, an aotuality and degree of ita notarial being etudiod are marked, ita novelty, theoretical and praatlcal iaportansa or a pointed out in an introduction.

She theme is tha problem of to-day , aa Uyfiur Usbek literary connections and spirit contaota whiob bad played ita progressiva part on eoaa historical period are researched in it. Tha heritage rolo of an outstanding Uzbek poet and a groat thinker - A Uavoi la of great importance in connections with literary relations of Uygur literaturs with literatures of people speaking in tha (Turkish languagy, A number of serious works werg carried on both in Uabok and Uygur literary critlsiza by such scientists aa 0.M. Malov, A, Ziyoii, IS. Khaaraev. U. Maaatokhunov, A.XfcaitiBatov, S.Brkinov, a. Kodirli,3h.Uffiarov, B. Gupur, A. Khusain, fl. ArelUdinov, f.Allev, 3-Mullaudov, D. Jtuzlev^y, Mukhliaov, Z. 2hasaaav, D. Haykhanov and at al.

ihougti a positive tendency to study this question ia obaerved in modern ecience, but at praaect there la no speoisl monographio raaaarch yet conaerning clearing up the role of A* Navoi's " Khamaa* on the development of Uygur daatan. oraativa work and prose.It ia na-aessary to point out here that there are aona different point of views about this question ia scientific works. In connection with tha abovementionod, the thorough and profound study of Uygur and Uzbek literary relations,more attentive addressing to their history, furthelpenetrating into cultural layers end , as a logical and, a sclentifio definition of the placa and the rolo of A. Havoi*« "Kfcaa-aa' in this aspect is en urgent task of modern Tugur literary criti-sism.

aho first chapter of the thesio ie called " The A. Navoi'e cíeative «orle la a new stop In the dsveifrroent of literatures, speaking la the Turkish language".(The role of an Uzbek poet end a greet thinker - A. llevo i le ehovm as a unique neater of word having raised the literature of the language of Гигкау up to unknown per-fectneaa. Havol'в special interest to literary relatione 1в pointed out, due to them a uni<jua masterpiece " Khamea " / ;."Piyatarltaa" kíí qiitcj naturally created by him. Allsher Havol was recognized as an instructor and a teaobar by all representatives of Turkish literatures. IÚ vma established by the investigator as well that: A.Ha-vai'a heritage waa applied uost of all anong tiygura in coapariaon with other lurklsh people. " Khaoaa"a¡ad other works of great Havol have inspired the beet talented Uygur poeta to creating tho works of art of new content and fora on the baaia of their toaohar'a traditions. In tale chapter the attitude of Uygur poeto of different epoch to A. Havol'и n Piyateritsa " la analysed in detail taking into account the peculiarities of original Uygur realities and traditions.

The second chapter la called " iroa development history of plata aud thaaeo of " Khaasa " in Uygur literatura n. the history of appearing Uygur variante of H Parkhsd -naaa" ia investigated in d&tail in it. She earliest «ork among theta belongs to a gifted representative of Uygur literature of ИХ century ta Abdurakhia Hizo-ri. Having addressed to plots and inagea of " Farkhad and Bhirin" by A. Havol end having used thea, ha had created independent work Of the вата нале having approached 16 to spiritual life, way of life and idéalo of hia people. Unfortunately, the queatuiona of rellgy are not iliainated yet both is. Uzbek literary critisiza and research worka having eupported the moral principles of people for all centuries i.e. the influence of ielaai and apirit of auphies are not studied in the abovementioned dastana. One of the Important eide of this chapter is to ehow the peculiarities of Hiaori'e dae-tan and ennobling and rising light of lslan and tasavuph in the face of iarkhad. The autbour keeps ¡¡usfc the ваше direction in the next part of the chapter devoted to the study of cycle " leyli and Medjnun " in Uygur literature. It is established that while creating his work " Leyll and Medjnun" Blzory leaned both on the Havol'a dasfcen and FueuII and Mashrab's skills.

Ab to metre Hlzori haa not followed the traditions, but for himself be has chosen the matrfl" autakorlb".

The third ohapter is about the thorough analiaia of.tire Sastsna in Uygur literatur», being oraated under tbs influeso» of A. Havoi'a talent and skill. The Kbtrkati daatan " Mukbabat-Dona and Mekhnatnona " are investigated la detail In tba seoond part of thla ohapter. She authour'a deductions on thla queatloi® arei rfclle creating the system of images and narrating complex odventurea of heroes, a very gifted Kblrkat enriched himself ore** li^ly by Interpretations of M Fsrkhad end Shirln" ?a iciages 1» Mo d?etea written oil the basis of allegory images, ibat ia aora he followed the trPfHtions of Navol's work " Iilsonut tayr" / Ja-zik ptite" /. A special attention is given to Hizori'a art skill * in bis dastan " flobia and Saaddia " in tb? second part of tbia chapter.

The fortb fihopter is about the study of proaaio wrltlnge end Euanarlae in Hygur literature created on the baais of "Klwasa".

In the process of enalyaing prosalo susnariae " Jarkhaa ShirlnM, " SaaOi Irikandarli " Trrltton by a talented naatsr of

word by Hullo Sidilt Jarkandli, the author baa ooaa to conolualon tbot ¿mob proeaio conpoaitiona are to ee>njdda<? ¡eb tnfiependsiat of Cy^ur proaa.

The snthOBr'3 dsduotlo»» and noltntlfio views era g«®aralis»<l , in cocolielon, nariofil by bar as central pwblsaa. She eain rcltfc-

tifio reault of this work: is tho ocaparativa study of Marol'rs " KhRnBB" nith tba -»orko of Uygur posts end wltarcf Shll» iavaa-»

tigating new facta end phenotsena war« found and eolentlfloally grounded , The results of tho conpsrativa cethod of study era 8 ffygur posts and writers had alaborntad and dorolopad their cixoni) trnd traditions daring all history o£ spirit oultura^fraj created tba noot bostiful naoterpieoea of Cygur daafeano and pxoeea using th* orentlvo berltago and the nayo of Msvoi'a skill. She questions of their big outstanding talent -•are lliainated' in the thaaia, due to them the national literature was raised to a now <rioliSati~

vsly highsefc stage of tovslopaeat. A great importance of Oygar and (Jzbdt conncctiona for tho dnvolopsent cf rpirlfc oulturo era coaiorned l^bhe t!jg basis of a vest actual evldar.oa.

Р— Подписано i печати 5«Ol.95rv îmi * 3 Тира* 100 эка. Обыи 2,5 л/л.

Отпечатано ка ротапринте ФБ АН Республике /«0®кйо*6й ' г.Тааквкг у». Ц/мики iia ГЗ