автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.06
диссертация на тему:
Образование и семантическая классификация имен прилагательных в туркменском языке

  • Год: 1995
  • Автор научной работы: Петжикова, Мамагуль
  • Ученая cтепень: кандидата филологических наук
  • Место защиты диссертации: Ашгабад
  • Код cпециальности ВАК: 10.02.06
Автореферат по филологии на тему 'Образование и семантическая классификация имен прилагательных в туркменском языке'

Полный текст автореферата диссертации по теме "Образование и семантическая классификация имен прилагательных в туркменском языке"

р Г БТ¥0^МЕНИСТАН ЬШЫМЛАР АКАДЕМИЯСЫ X. БАЙЛЫЕВ АДЫНДАКЫ ДИЛ БИЛИМИ ИНСТИТУТЫ

2 2 МАП 1995

Голязма хекмунде

ПЕТЖ,ИКОВА Мамагул

ТУРКМЕН ДИЛИНДЕ СЫПАТЛАРЫН, ЯСАЛЫШЫ ВЕ МАНЫ ТОПАРЛАРЫ

10.02.02 — милли диллер (туркмен дили)

Филология ылымларыньщ кандидаты диен алымлык дереж,эни алмак учин язылан диссертациянын

Авторефераты

АШГАБАТ — 1995

Диссертация Туркменистан Ылымлар академиясыныц X. Байлыев адындакы Дил билими институтында ве Азады адындакы Туркмен дввлет диллер ве эдебият педагогии институтында ерине етирилди.

Ылмы ёлбашчылар —

Туркменистан ЫА-ныц академиги, Туркменистаныц ылым-да ве техникада ат газанан ишгэри, филология ылымлары-

иьщ докторы, профессор | Б. Ч. ЧАРЫЯРОВ |

Туркменистан ЫА-ныц академиги, филология ылымлары-ныц докторы, профессор М. С6ЕГ0В

Ресми оппонентлер:

1. Филология ылымларыныц докторы, профессор

А. МЫ РАДО В

2. Филология ылымларыныц кандидаты

А. ГАРАЕВ

Сын берижд эсасы гурама — Магтымгулы адындакы Туркмен дввлет университета

Диссертация 1995-шки йылыц агат

Туркменистан ЫА-нын, X. Байлыев адындакы

Дил билими институтыныц докторлык диссертацияларыны горатмак боюнча йерителешдирилен советиниц меж,лисинде гораляр.

Адреси: 744000, Ашгабат шэхери, Гоголь кечесиниц 15--нж,и жайы, X. Байлыев адындакы Дил билими институты.

Диссертация билен Туркменистан ЫА-ньщ Меркези ылмы китаиханасында танышмак болар.

Автореферат 1995-твд йылыц «о^^¿2 яйрадылды.

Йерителешдирилен советин алым секретари, филология ылымларыныц

кандидаты /^{^^А'ГНУРМУХАММЕДОВ

Ишиц ууумы хэсиртнамаяы

Теманыц дервайнелеты. Хер <*ир д#лнк грамматик гурлуданы вврекмвк,; онуч всупини* вэгерииини ызыгидарли хасабв «лип дурмах дкл билиминде хемиве актуаллыгы сахлояр. Гараикаи Туркмушсгвнын Кокстмтуииясы эеагында дввлот дали хухугына ав болан ггрхмен ди-аднич творвтмки вв првктики мвсвлаяврини вврвнмвгии ахмкетй ?а«--да Зкарлаияр. Догры, речвн деагрде пгркмак дкшнин гракывтикя-лыныч айры-айрн проблемаларына доколи гикквлвйян дернввлер ге-> чхрилен болса-дв, онун верите евренида^ мммадери хам вэ.дэл-дкр. Шоларн« бири хем ошатомтсаары <5олуп, ол хв»>р«» Д»Ч>в чешм Яеритв монографих дврцевци обьдатиболыадц. Вкзин бу киимиа щу мвселэ багышданып, онда сыпатлар йеритв иоиогрефик планда га» нишлейин вврвнилЯдр, £!яйлеликдв, уеманыц вкгуаяхиги хэзхрхи заман туркмен дидиндэ сыпатларын яеалыиларыныч вв мани тайдвн вэара то» парлара бел униалермшн илкюод геэвх йвритв ылмЫ дерцввё тввв-рехлейин чекилмзги, айратнн саз »опаре твхшндв шпатларын хут еэ*-на маХлус лексика-грвммагих айрвтынлыкларыш(ц кввгаглени#меп(, сы-пат яеайц* гоиулмаларач долы вв досрыхаеаба алынмагы, алынма сы-патларыч Речи» вй уланылыш айратынлыкларыныц thrj» чжарнлмагы вв B.M¿ ^лаийрлйныиымы к«ёгитх«мкд№»р* \ - '

" " Датммвй« УиДфмй - iifl-' мямпаляйяГ Ивяцасясы махевдахэзхр** заман ттрккен дилхндв еыпатларыайрапи oes топары хвкмшада дгйп— ли ввренмвкден, оларын вэгн* мбх0уй лвкеиха-грам4атях ажаматларынн кесщглвмекдвн, сыпатларцц нркмвн далиядв уланииоя. яеаяж вв маштайдон eaapa тапарларв бвлгнхо айратынлшсларкнЫ Й*«в«|вевр-мякдвн вв т.н. ыбаратмахсада амал опт т«н вшхдахм м». с ел ел ере свретмерхавтор взвнгндввезипв адап roMps

- сыпатларыц ттрхоломхда, шол сандв тгркман дашндв вврени-яка вв хвсрштлвнмш тарыхы;

- сылатхарыч свэ тепврлврмнын арвсанда» ту«и орнмвволврмн эсасы лвхсиханррамиатих аламвтларм; ;;

;•■'■• « ааи еыпатлары* у лат—»яры; '";-'■

- - яеама снпатлар ее вларын яеаят тарлврщ

- смлятларыц яеалышлары вв олары яеахн ipmuiw ссрацдоер;

- хэбир калах формаларанзд лехсюсалязасвишммгм н«*«Мсин-де сыпатдарин деремвги; - •

- сыпат дерв^елвр* вв олармн яяалыялары;

- алынма сыпатлар, оларынтуркмвн дилуно гвчю вв уланылыа

ййратынлнкларн;

- сипатларык мачы таРдвн ©зара топарлира белуниш ne га.м.

Дсрцввин, методлары по асасы чшмелери. Игаи язмакда эсасы

метод хекмунде х&зир дил билиминде гинден уланыляч тесвирлеме метода алыьда. Бу мотод эсасшда ишин эсасы мятериалллры анализ одилди. Снгштларыч туркмен дилинде улашлывлпры, ясалыи-лары, дер œ,ел ери, манн топарлары ве ш.м. бу метод осасында белы эдилди. Надо тарыхы-дечевдирме методындон хш белли дерс^е-де пей^аланылда. Бу метод, эсасан, кэбир сыпат ясаЯ»,ы гощулма-ларыц гелип чикыпшны субут этмели боланда я-да ол я бейлеки бир ясаЗДнык гадамылыгыны геркезмзли боланда уланилды.

Ишин фактики мат ери а л лары, оса сан, туркмен дилиндэки чепер эдебиятлардон, эдеби-чеперчилик журяалларындан, гааетлерден алынды. Кеда азда-кэндв туркмен дилине терждме эдилш одебият-ларыц хем халк дередиждлик асерлеринин материаллары пеАдаланыл-fíj.

Цлмыгтэзеликлер. Олар ивде оса сан:

- туркмен далинде сыпатларыч ясалышларышн ве маны топарла-риныч илкишда гезек долулыгына евренилмеги;

- туркмен дилинде кэбир гопулмаларыц хасабына сыпатларыч ясалшларынын устунин етирилмеги;

- гошма сыпатларыч компонентлеринич езвра багланш тэрле-рине йарите середилмеги;

- нэбир алыпма сыпатларып туркмен дилине гечиш ве уланылыш аяратынлыкларыныч яйдычлавдырылмагы;

- хил ве отлосител^ сыпатларыч кэбир меселелерине озСолупшы чемелешилмегв;

- сыпат дерегчелеринич кубирлеринич мачысыныч ве атландыры-лышнын айданлатдырылмагц ne п.м. билен багланышыклыдыр.

Ишиц теоретики ве практики эхмиети. Ивде сипатларык сез то-парлсрынад арасында тутян орны, оларыч бейлски сез топарлары Силен гатнаишкларм, лексикализацияласмагы, хусусы лексика-грамматик айратынллслары, ясалыш усуллары, я сама сыпатларыч компонентлери-нич езара о'аглакыпыгн, сыпат дерз^едериницгернгалери, атланды-рцлышы ве ш.м. барада он ч оме озболупяы ылмы-теоретики пккирлер, жемле\!елер, нетюк?лер eue струлйэр, кэбир меселелерич более устк етиралйгр. Дерневик теоретики осаслары туркологиядз сыпатлср барада етиден дерецел ере, газанылан устунликлере лайык алнып барыл-

яр. Иш ерэн кеп фактики материаллар эсасында язылан, онда асыл сыпатлор, сыпатларын аналитик ве синтетик усуллар билен ясалыш-лары, гошма ве составлы сыпатлар, сыпат дерецелери, сыпатларын маны топарлары ве п.м. чепер эдебиятлардан гетирилен бай фактик материалларыц эсасында ввренилйэр.

Дисзертацияда берилйэн ылмы-теоретики маглуматлар, энчеме тэзече гарайышлар, фактики материаллар дине бир туркмен дилинде дэл, эйсем туркологипда хем эхмиетлидир. Олар ттркмен дилинич ылмы грамматикасынч язмак учин. окув китапларыни, голланмала-рыны тайярламаклыга ве и.м. материал болуп билер. Ионуи ялы-да, бу иш туркологлар, ылмы ишгэрлер, аспирантлар, ёкары мекдвпле-рин туркмен филологиясы факультетлеринич мугаллымлары ве талып-лары учин хен пеР.дллы голланчп болуп хызмп? одер.

^ЗиЦ-Ц'^ИЗМйУЗУ™» Еу т Туркменистан Ылнмлар академиясы-ныц X.Байлиев адындакы Дил билими инетитутынын олип барян ылмы--теоретики дерчевлерине дегишли болуп, ол кандидатлык диссертация«* хекмунде илки Азадо адындакы Туркмен девлет диллер ве эде-бият педагогик инетитутынын туркмен дили кафедрасында, сочра 'ШЛ-ныц Х.БаОлыев адиндакы Лил билими инетитутынын грамматика бэлуминд© ара алнып маслахатдадалды ве макулланылды..

Лиссертацияныч эсасн мазмуны авторыч иш боинча нешир этди-рен макалаларында беян эдилди.

Диссертацияныц гурлуш. Диссертация гкривден, "Сыпатларын ясалышы", "Сыпат деряцелеринин ясалышы", "Сыпатларын маны топарлары" диен уч бапдан ве нетюцеден ыбарат болуп, онуч сочунда пеЯдаланылан эдебиптларыц санавы берялйзр.

ШЭД ЭСАСЫ ШМУНЫ.

"Гирииде" теманыц итленилмегинич туркмен дили учин дервайыс-лыгы эсаеландырыляр. Ишин максады в'е везипадери кесгитленчлйэр. Ылмы-барлагыч методиарьгсайланыляр.

Туркмен дилинде сыпатларын ясалышы, семантик топарлары бара-до туркмен дил билиминде ве умуман туркологияда эдилен ишлере гысгача сын берилйэр.

Еиринжи бап "Сыпатларын ясалытгы" дийлип атландарыляр. Бу бап-да "Сыпатларын синтетик усул боюнча ясалыпи'ве "Сыпатларын аналитик усул бопнча ясалышы" гинишлейин евренилйэр. Биринж,и бабыч "Си-

- б -

патлорыч синтетик усул бошча ясалышы" дийлен биринх;и белуминде хут оыпатларыч вэуне махсус свз ясой»,ы аффикслеринич усти Силен еыпятларыц исимлерден ве ишликлердеи ясалыпы чучдан анализлен-Рор. Ол готулмаларыц сыпатлары ясамакда вндумли-ондумсизлиги бвл-ленилйэр.

Туркмен дилинде сыпатлары исимлерден ясамак у чин бирнэче ясайкы гошулмалар уланиляр: =ли,=ли4=сыз,=сиз,=суз,=сУз,=лик, -лик,=лук,=лУк,=кы,=ки,=дакы,=дг,ки,=лак,=лек,=1й1,=чи,=чШ1,=чил, =даш,=даш,=лач,«леч,=сов,=сев,=мал,=мел,= чык,=мчик,=ы,=и ялы гошулмаларыц атлардан, санлардан, халлардаа сыпат ясайытлары гицден бет эдилйэр. Меселем:

- акыллы /адам/, догумлы /йигит/, маллы /киши/, тикрибесиз /мугаллым/, отлук /мейдсн/, бардык /ер/, донлук /мата/, менлик /юмуш/, гышкы /клуб/, гички /гавун/, ортакы /ей/, шхердэки/щай/, ейдэки /иш/, гарыилак /киши/, муртлак /йигит/, гыбатчы /аял/, хакыкатчы /адам/, гайгычыл /гл'рры/, аладачыл /башлык/, йурекдеи /дост/, сырдаи /адам/, дивары /газет/, газакы /ябы/, одео'и /осср/ ве батгалар.

Исимлердем сыпат ясайлдо хае ендумли аффикслерин бирнэчеси-ниц тарыхЫ г влип чыкышы догрусында хем пикир Р.ередилйэр.Бу угур-да алымларын пикирлерине салгыланылып, белли бир петиту гелин-йэр. Сыпат ясайкы =лы/=ли аффикси туркмен дилинде дэл, эйсем турки даллериц хеммесинде-де ии видумли гощулма хасапланяндыгы, онун гадам вариантыныц = ^ /= гернувде болуп,

М.Катгарынын сезлугинде ве язув ядагэрлихлеринде ^уш гелРэн--диги белленилйэр, онун хут сыпатыч езуне махсус ясай*ы гошулма-дагы ныгталяр. Гопулан асыл сеэунии манысына геро, хил, хосиет, адатдак дапары укып, даюкы горнушини ье сыпатландарян соэуниц бир зада ое боляпдогыны, она бир задьщ дегишлидигини ацладяр. Меселем:

- Берди, гаты акыллы с гул таныпсыц - дийди /К. Сарыханов/. Цроблеманы тапмакда, сны орта «тын билмекде биэич зсхичли языжу-ларьмыз яйданмачлых эденок /Эдебият ве сунгат/. Ол вз дйлсрлидея

ейлердз кэн боларда /И. Сгрыхаков/. Яш гели:иер йузукли бармаклары бнлен газаилары оеслачдирип гатлама, богурсак, чапады биширйгрдилер /Б. СэЯтгков/. Бу госулма рус дилинде ве рус дили-нин \ети оилеч гечен сезлере, ер, юрт ат.пры.ча хш гошулып гадат ягаяр /контактная 'связь - контйктлы багланкиык,.моторная лодка -

моторлы гайык, бухаралы севдагэр, щнмашнлы а дам ве башгалар/

=лык/=лик аффикси туркмен дилиндэ хем ат хем сыпат яеайяда xana планяр. Ол кэбир атлара гошулып, предметич нэмэ ниотлененди-гини ачладян сыпат ясаяр. Меселем: тохумлык /бугдай/, донлук /мата/, тамдар одунлык /чеп/ ае башгалар.

Ишде сыпат ясайды »кы/аки ва =дакы/»дэки аффикслерин врэн гадымыдагы барада алымларыч тширлери гетирилйэр.

Ивдв хэзирки вагтда езлеринии андумлилигияи бгтинлей диен ялы йитирен =малАмел: =цур/=е^ирАмчык ялы гощулмаларын кэ-бири сыпптлорыч еостаданда душ гелйондиги мысаллар билен субут эдилйэр. Тоншал /врач/, гонумал /адам/. ишецци;> /гыз/, чучнур /меселе/ вэ башгалар.

"Сыпатлашн ишликл^ден ясолысы" диен белумдс =пк/=рк/:-к; =ык/=кк/=к; =rHo/=P'¿2¿=rv2/=rY g; =анчак/-ганчак/-чак/^чек; =аган/=аген; =гы/=ги; f;кди; =чык/=чик; аынАин:»гын/ ¿тин; авук/»вук ялы ишликден сыпат ясайды гошулмаларыч усти билен ясалан сыпатлар цикме - здк дерчелйзр. Еу топардакы депек /мал/, аглак /чага/, дешик /бедре/, йыртык /халта/, руйгур /адам/, гитгио /эшек/, йилманча* /мата/, тыпанчак /ер/, депеген /ат/, чапаган /ат/, ёкашаган /к ее ел/, гезеген /адам/, эпленги /мата/, асылгы /эат/, чакерилги /дуй/, гацтарыягы /ат/, безолен Дай/, йыртмкы /гущ/, ялбарыуы /охец/, ювдужы /батга/, юаликлерден ясалан ясама сыпатлар белли дередоде исимлерден ясалан сыпатлардан тапавутланярлар. Ишликлерден ясалан сыпатлар ишликден болан асыл созуч манмсына герэ гымылдн-херекетич нетицесинк, гымылды-хере-кетиц нетипесинде змеле гелон хили, вламаты, ягдайы,гернуши аилад-ярлар, Меселем; гысык /адам/, богук /вес/, йыртыд /ичыек/.аглак /чага/, алгыр /гезлер/, дуйгур /акыл/, чапгыр /ат/, квегир /пы-чак/, йылманчак /зат/, тайганчак /ер/, гыйчак /дащ/.

=аган/»еген аффикси квп ишлерде ^ану^^ец 'ге'рнуШГТвреГ яилсе-де, кэбир алымлар »гангрен формасында гетирйэрлер.Э.В.Се-вортян, Н.К.Дмитриевич ?аган аффиксинич sS бвлегине хал ишлигин гошулмасы хекмунде серетмек билен бу готулма тэзече анализ бе-рендигини беллейэр. ?ган аффиксинич «а элементсиз, дине ^ган, горнупинде болмалыдагыны ныгтаяр.

I. Севортян Э.В. Аффиксы именного словообразования в азербайджанском языке. М., 1966, 319-320 с.

Депеген /зшек/, чапаган /ет/, ёкашаган /к ее ел/, гезеген /адам/ ве башгалар.

Кщде герлуп гечилен дине исимден я-да дине ишликден сыпат ясайзцы гошулмалардан башга-да, туркмен дилинде хем ишликден, хем исимден сыпат ясайжр =ман/=мен ве =экац/=ж.еч гощулма-ларынын бардыгы белленилйэр.

Сыпат ясайзчы =ман^=мен гощулмосы туркмен дилинде ортак ишлигин дице барлык формасына гощулып уланыляр ве икиси биле-ликдэ /=ар-мен, вер-мен/, квпленч, гощулан дуйп ишлигикден ач-ланылян гышлди-херекети ерине етирмэге субьектич хевесекдиги-ни^хыялланяндодчйш, шона хэсиетли болуп гидендигини анладяр^. • Меселем:

Эде^мен /йигит/, ала£ман /гошун/.

=мон/=мй1 аффикси атлара гошулып, хил сыпатларыны ясаяр. Меселем:

Габакман /йигит/, тгопикмен /гез/, сечрикма^ /йуз/,аякман

/ат/.

=МЧ/?35§В аффикси турки диллерде хем исимден, хем-дэ ишликден сыпат ясайды ендумли аффиксдир*\ Меселем: Хеввсжец /адам/, гахаржа^ /йигит/, овуюпец /адам/, габана;ац /аял/.

Хэзирки замен туркмен эдеби дилинде сыпатларыч мукдар тайдан артмагында арап, парс ве рус далинден хем рус ддлинин усти билен гечен «лынма сезлерин улы ролы бардыр. Ьу барада "Длинна сыпатлар" белуминде дурлуп гечилйэр.

Ищде арап во парс дилинден гечен бирнэче аффикслерич хем--де аффикс хызмптындя гелйэн созлерич кемеги билен ясалан сез-лере айратын унс берилйэр.

1. Хозяев Б. Тгрки диллерич гтнорта-гунбатар топарында ортак ишлик формалары. - Ашгабат, 1972 , 224-225 с.

2. Хабичев М. Карачаево - балкарвкое именное словообразование. - Черкесск, АУ71, 156-159 е.; Гаииев P.A. Суффиксальное словообразование в современном татарском литературном языке.

- Казань, 1У74, i69-170 е.; Бегматов Э.Х. Хозирги узбек тилк-нинг лексик катдамляры. - Тошкент, I9E5, 16 с.

Од ясама еезлера туркмен авторлериныц бирнэчесинхц беллейви ялы, туркмш дилинич хут вз саз ясоР*р ееривделеря хекмунде еерв-дилмэн, бавгачярак гараляр, А. бвезоныч пикирхнв асагланылып, ярны аффихелорич, аффхколермц хызмзтында гелйан «ваяериц хемв-ш билен яеалан созлерич уч хили т'даИы бвлленилЯор:

а/ аффихслер вв аффихс хыаматинда релйэн свэлер бклен би-лалихдо точен сипатлар /0ц»опд. битая, надак. хоста май, бэтпэл во ш.м./.

б/ ттрхчен дялинв оз бандах аралаоып, сохра аффяхс хеи аф-фтеян хызматунда гелйэн евзлербялан бхриги! арап вв паре евз-лери /(уияуг«>Т' нэтадге. адамхор.^тирьехи/.

в/ арап ве«ларс дилинден речей аффихс вв аффихсин хыэма-тыцда геяйэн сезлер билш ттрхмен диликин вэ соэлсримип б!флотмсти аркалы дорэн сыпатлар /бидузггн. бибзд. нэбеллд, нодогры. хотгалых. бетгнлня. ганхер/.

Туркмен дилиндэки рус вв рус дилиник тети билен речен сы-пптлвра тэзече гараРыилар берилРэрг. »хх/»ив/«он АялАар гоиужа-лары барада белли негвдэ гелинйэр вв ттркмен дилинде диче «их интернационал аффиксиник бардагы, галан гощулмаларын нсайдо го-шудма дэл-де, рус днлхндэхя дтйп сезун, суффиксинхп сонкы бвлв-гинин тапианмагн билен амелв г алея сыпатлардагы бвлленилйэр. Мее ел ем:

Героглы Ггндогарда ^егендар гахрыиан хасапаганыяяр. Обьекгяв ве субьектив себэплери билен гыэыкланмага ругсет алии /Г. Хыды-ров/. Кэбир авторларыН "Бизин осерлеримяэе дтшУкмеЯэнлигичиз тчин биэ гунэкар дэл, 3утв^стгтувл дередакиэ пеедяр" доймеги мтехин. /"Дцебият ве сунгат"/. &<э бир рати уермрпяавтих езен-ден ыбарат болса герех /Г.Хыдаров/. Кисел тчин улдакан авиацидн хеяэхчкдих /Э.Несин/.

Туркмен дилинде сыпатлара дегдагли барлаглардахы маглумат-лардан тапавутлылыкда, шл ишлерда еыпат ясайед хвхмтндо середи-лен аффиксдер хакында тазе пикир йередилАэр, ягны бярнэчэ ясамз сыпатларан сыпат ясаПяр аффикслерич квмеги билен деремэн.бирнэче

1. Овеэов А. Туркмен дилиндэки парс префиксаери, профикеич хыэмагандз гелйзн созлер хек-де оларыц уланилыа нермаларц. — Известия АН ТССР, серия общественных наук. 1975, № 5. Шонуцкы: Туркмен эдеби дилинде алынмз сеэлерин уланылика.-Ашгабат,1966.

2. Мазеров 0. Туркмен дилинде рус алынма соэлери. Апгабат, 5981.

ишлик формаларында - ортак ишликлерин, хал иоликлерич ве иш ат-ларында гелен сезлерин лексикализадаялашмагы билен эмеле геяен-диги геркезилйзр. Меселем:

Гелен адамы г/лел йуз билен гаршылады /Совет эдебияты/.Вах, ака£ сувун башында, узумин ашагында отурсадын /Совет одебияты/. Орта бойлы долиуш, тегелек адам ховлукман йереди /Совет эдебия-ты/. Уршы ециш билен тамамдап, догдук мекана гелсек^ обалар га-рып душуп, таньпп мейданлар чоларыпдыр /Совет эдебияты/. Бу Пыл бол сады экилен ялы гоиа яз гелда» года хасыл аларыс /Б.Кербабаев/ Гуйма гурсак болмаса, дгртме гурсак нейлесин /"Хазыналы хоржун"/ Биригащ: бабыч икинл;и белуми "Сыпатларыч аналитик усул боюнча ясалышы" дийлип атландарыляр. Бу белумде сыпатларыч аналитик усул боюнча ясалышыка гени я-да кем-кэслейин дегишли язылан vra-лер хакында айдыляр"*.

Туркмен дили боюнча язылан ишлериц хеммесинде диен ялы гошма сыпатлар, тиркеп сыпатлар, гайталанмалар "Гошма сыпатларыч" ичинде дерчелйэр. Ейзич пикиримизчё, морфологии гурлушы, ачлад-ян манылары тайындан дурли затлары бир топарыч ичинде гетирмэн, айры-айрылыкда евренилсе догры болар.

Хэзирки заман туркмен дилиидэки аналитик усул билен ясалан сыпатлары лексика-грамматик айратынлыклары боюнча дерт топара белмек мумкин.

1. Гоима сыпатлар

2. Составлы сыпатлар

3. Тиркеш сыпатлар

4. Шол вир сезУЧ гайталанмагы. билен дерэн сыпатлар

1.Гошш_сипатда2. Олар ики саны сада свзуч взара бирлешмеги нети^есинде дереЯэр. Гошма сыпатларыч бир топары гошма сыпаты

i. Джаркепюва Г. Сложное слово в современном казахском языке. - Алма-Ата, 1949; Еердиев Р. Хэзирки заман туркмен дилинде гошма саэлер. - Ашгабат, -1958; Аганин P.A. Повторы и одно-, родные парные сочетания в современном турецком языке - М.,1УЬ9; Абдурахманов А. Парше слова в современном узбекском литературном языке. Авторсф. дне. на соискание ученоС степени канд.филол. нау^ - Атпгабат, iS62; Орузбаева Б.О. Словообразование в киргизском языке .- Фрунзе, 1964.

- и -

дузйэн сада сезлерич айры-айрылыкда анладян манысы билен багла-нышыклы эмеле г слое, /кемакил /адам/, гаранебис /совдегзр/,буг-¿añgeijk /йуз/ байта бир топары хайсы-да болса бир таралдан мец-зедилмек нети^есинде дорейэр, гушгурсак /дэнв/, дурнагез /сув/ ве ш.м.

Ииде гошма сыпатларыч *ч хили синтактик багланыйык нетиде-синде эмеле гелйэндиги белленилйэр.

Í. Сезлемде айыргыч болуп гелйэн созуч ез айыклаян оези билен бирлешеги эсасчнда дер он гоша сыпатлар. Меселем: г^щгщэсак /доне/, дупнагез /акым/, влЯтоек /адам/, ага^ет /адам/, ¿евоебап /одам/, инязотэдул /чопан/, £а]эаягкз /гыз/, С2.С'2П£2°!1 /гелии/, гарабяи /жевел/, гнсгаг^йо^к /порче/, инчесагт_/го?;;а/, /дпПхан/, £1£22. /гонки/, ¿алпглн /гарга/, лопб^и_ЙУяли_ /адам/, ¿orgы_гепли, aHííS-ÜISSEiü /адам/, £Y2SILS222!I /гелии/, гапагоз /отик/, алащ^м /ягтрак/, он_икн_ганат /ей/, еке_таг»2ли /араба/, алтм_гянатлы /ей/, тонядамлык /маши/, т^таньепли /гыз/, оэйисщш /адам/, бтекемеиз /ишгзр/.

2. Сезлемде долдургыч хызматыны ерине етирйон сезуц багланян сози билен бирлешмеги нетищесинде ясалан гошма сыпатлар. Меселем: сезьетмсз /ия/. rapa сейм ез /адам/, йембе^мез /гылыч/, зльетмез /шхй/, зэхметсаез /пял/, илхалар /ййдымчы/, геза дурт-ме /гаранта/, озунэ чокижи /адам/, ичякгыч /соз/, fiora_k§g /адам/ нзда_галак /юрт/, гайрагоюлмасыз /меселе/, 22Ш1ЕЭШЕ2ЦН /тукат-лык/ ве ш.м.

3, Эе билен хабарыч бирлешмесинден вмеле гелен гошма сыпатлар. Гошма сыпатларыч бу топары туркмен дилинде аз мукдарда душ гелйэр. Меселем: агзала /юрт/, пэлияман /адам/, ичига^а /адам/, с^ссупес /адам/, рухубелент /адам/, гэбазан /аял/.иэхда-чык /адам/ ве ш.м.

2.С2схаВДУ_5УП§12£Е* Булар хем гошма сыпатларыч бир гернушидир. Иейле-де болса, дузмели сыпатлар Грамматик гурлушы, манысы боюн-ча олардан дуйпли тапавутланярлар. Лузмели сыпатлар ики ве ики-ден артык созуч дузулмеги нетизцесинде хасыл болуп, предчетлерич, дупшсцелерич, жанлы затларыч белли бир тарапыны дэл-де, дурли та-рапларыны сыпатландырярлар. Меселем: ясы гек саплы /пычак/,узын саплы raga /чемче/, raga gog /ат/, дерт адамлык моторлы /гайык/, гвэлети пенснели /адам/, эгни агщ> чэкмен^и /адам/, огни коне ичмекли /чопан/, башы япбасык телпекли /адам/ ве ш.м.

3. )>фкешпсыпатлар. Хэзирки заман гтркмен дилиндэхм аналитик усул билен яселен сыпатлары тиркси сыпатлар дайип атлаидармак бола р. Ояор хакыкы сыпатлара махсуе аРратынлыклары хос долы гвркезАэрлер. Олвры номпонентлеринич лекеика-еемантик гатнатак-ларн ве грамматик гурлувлары бошча ики топара белмек болар.

I. Кскпвнснтлеринич ики си-до еэбавдвк каш анлатмага укы-бы болан сезлерден дтэтлен тиркео сыпатлар. Ьу топардокы сыпат-льрып компонентдеринич икиеи-де асил во ясама еыпатлардан.маны-даш ортак шшшклерден, гаршылыклы маншгы соэлорден, ясама ат-лардвн, компонентлеринмч бири ат, бейлекиси еыпатлардон, иямси--дв атдан я-да *кис*-де сыпатдак болуп билРэр. И ее ел ем: Харв-^ауад /отлар/, елли-тоэанлы /рун/, рвцук^ущак /эат/, екыл-^ы-бсилы /адам/, елмез-йитыез /гахрыманчылык/, герех-ярак /эат/. уди-кипи Ыеееяв/% ея-щыл /рейим/, ал^лм-бердимли /еевею/, ге^ лим-гиримли /ей/, ктмта-гыаыл /вай/, ач~ялацяи /адамлар/, акбав--яндащу /гыр/, р^раитыл-гочрас /депе/, илы?сцрли /ер/, ве в.»«.

П. Помпон вмтлеринкч бирм маны анладян, беРлекиеи езбавдак манн внмтмаян сезлерден шеле решен тиркеш сыпатлар. Бейле сыпатларыч компонентлеринмц сеслеринин елзлашгыны доредйэн фоне« тик хаджадара р«рэ топарлара болтп боляр.

а/ смлеркп бопында гелйэи чекимсмэиц гайтоланмагы билен ясалшш. Меселем: белек-^бтчпк /багыр/, булам-бужар /т/, гаты» «рутн /щн/, хррнгомсы /сдам/, куне-ктдул /атак/.

б/ биринад сеэуч бкрин»;и сесм чекимли, икинки свзун биринж,я сеси чс-темсиэ «веден дгэтяен тиркеш сыпатлар. Меселем: утак-дщеи /аат/, одуи-будук /ига/, гонук-бужук /эат/.

в/ биринж* сеэуч млкин*и чекимсиэ сесинич икин-хи компонентны башында байта бир чекимсиэ с ее билен чалшрылмалы нетда-есии- ■ дё ясалквы. Меселем: холпы-солпы /эшик/, сэхея-мэхял /гтнэ/, бт-дтр-стдтр /6л/. бассыр-юссурсыз /гтррун/.

Сдл бнР СвЗУН.гаГталанмагч билен дерэн сыпатлар. Тгркмен дилинде сезлерич гайталанмагы эсясыедя хш сыпатлар дорейэрлср. ГаПтадакмалары сез ясалыв дэл-де, форма ясалыв хасап эдйэн пикирлери назара алерч, ондв бу сыпатлары дереве я?аР>;ылс-рыч хаторыкдв евреям ели боларды. Эмма хэзире ченли редупликацпя-ныч бу гернлгинр форма яеайцы сертцде хекмгнде хеи середалмччи.

0*гат дерй^вяеринде^де/рем:£ек, сап-сари/. гзЯталан;"1.рдп--да /Ррйик-СрР^ Ужайлар/. урры-го^ы /атлар/ мены уйтгевмеси Р гзе

чыхмаяр. Явив бу пикир гайталанмаларын хсммесине дегияли дэл-дир. Гайталанмак билон аувлв гелей кэбир сыпатлары хем сыпат дереа;елерини дечсэдирсоч, маны вэ форма тайынден айратынлык-лары гермек боляр..0л сеэлерин компонентлериниц бирини Тавла-сан, манысы УйтгеЯэр я-да оларыц бирден бирини галдырып уланып болмаяр. ГоЯталянмолар ясома ве ясама дэл атларыч гайталлнмагы билеч дврэп, предиетлерич, дгитну,елерич хилини, дапкы сыпзтыны мукдар Tai»дон болаи айратынлыкларынн геркезЯэрлер. М ее ел менек^еиск /гарпыз/, окпра-окара /о!Ъ;ук/, гасш-гясьш /боюн/, 2J25ÜT2122! /мурт/, сзл=сал /этик/,

/вах/, тоялом=топлпм /шах/ ве го.м. •

Б et* леки турки диллерде болея ялы, хозирки заман туркмен дплинде-де ясама сыпатлар диче бир синтетик усул /аффиксация/ аркалы ясалман, езбасдак манылы созлерич бкрлезтмеги /гошма сыпатлар/, дг.эулмсги /дузиелч сыпаглор/.тиркетмеги /тиркеш сыпатлар/, гайталвнмагы /гоЯталышэлар/ билен-де ясальп билРэр. Олар сада енпатларыч билдирйэн хэсиетлерини долы горкезип билйэрлер.

Икидаи бал "Сипят дер^елеринкц ясалыш"дирлип атляндаркляр. Сыпат дер еа; ел ер и барадакн меселе турки диллерии бирночесинде йерите ввренилди*. Гечирилен дерчевлерде сыпат дереа^алеринин то-

парлара белунипинде, ясалншарыныч евронилипинде бирлик сакла-

- «

4. Эйвазов А. Степени имен прилагательных в современном турецком литературном языке /с привлечением материалов из других тюркских языков/. Авторе^ дис. на соиск. уч.степени канд. филол. наук. - Баку, 1^63; Тпгиев Б.М. Степени имен прилагательных в азербайджанском языке /на основе материалов Х1Х-ХХвв/, Автореф. дис. на соиск. уч.степени канд.филол.наук.- Баку,1964; Салякоп С.А. Степей прилагательных в тюркских языках юго-загад-ной группы. Авторов, дис. на соисх.уч.степени канд.филол. наук,- Баку, ii€'5; МаггуЬов 3. Степени сравнения гтрилпгйте."Ы1Ых в тюркских языках юго-западно? группы. Авторов, дис. на соиск. уч. степени канд. филол. наук. - Баку, 1У-17; Хаметовя А. Превосходная и прсувеличительнпя степени прилагательных в тюркских языках /на материале современного узбекского, уйгурского, казахского, туркменского языков/. Авторе?), дис. на "еиск .уч. степени канд.филод. fnyx. - Тпгкент, l'Jö».

нылмаяр. Кэбир ишлерде^ сыпатларын дере^алеринии »те икиси бел-леннлсе, кэбирлеринде^ учуси гвркеэилйор. Туркмен дили боюнча язылан ишлерич кэпусинде-дэ бу догруда мензешлик ёк. "Туркмен дилинде сыпатлзр3 "Хэзирки заман туркмен дили"4 дийлен игалерде уч топара белуиип, олар 1/ сыпатларын дуЙп дередеси, 2/ сыпатларын дрцездирме дередеси, 3/ сыпатларын сойгулик дереа^еси герну-шиндв бврилйэр.

Рус дилинде и.стар эдилеи "Туркмен дилинич грамматккасында® сыпат дер е.^ ел ори дерг топара 1/ сыпатларын кемлик дереа,еси, 2/ сыпатларын денездирмэ дерегхеси, 3/ сыпатларын артыклык де-рс^еси, 4/ сыпатларын кичалтме-сейгулик дере»; ее и ялы белукйэр. Соч.'М девурдэ еринс етирилем ишлерде туркмен дилинич грамматика-сымыи рус дили билон дэчетадирме пландз яаылпн гнегача очеркинде^ ¡¡•у геркезилс:-» дорт топарын байки учуои бирлипдир.

Туркмен дилинде сыпат дере^елерини баи топара болугт, агак-дакы ялы атландырмак болар.

1. Сыпатларын дуйп дерея\еси

2. Сыпатларын кемлик дережеси

3. Сыпатларын артыклык дер ец оси

4. Сыпатларын дечегадирме дсре;<еси

5. Сыпатларын субьектив баха берме дерет;еси.

Сьт^гларын _ду£' п дер_кг^зси. Бейлеки дерея^елери кеегитлемекде

башлангыч форма хекмУнде кабул эдилен дерея;едир. Ол лексики усул билон анлядыляр. Бу ерде ясама ве ясама дэл сыпатларын хут езле-

1. Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского языка. - М.-Л., •1948, Б8 сах.; Кононов А.Н. Грамматика современного узбекского литературного языка. - М.-Л., 1960, 162-165 сах.; Грамматика киргизского литературного языка. ЧЛ. Фонетика и морфология -- Фрунзе, 1937, 107-169 сах.

2. Грамматика азербайджанского языка /фонетика, морфология, синтаксис/ - Баку, 1971, 67-71 сах.; Содикова М. Хозирги узбек •гилида сифат. - Тоткент, 1974,_40-47_ сах. _______________

• З.Шамырадов К.,Ибраимов А.Туркмен дилинде сыпатлар.-Ашгабат,1956.

4. Хэзирки заман туркмен дили. - Ашгабат, 1960, 271-260 сах.

5. Грамматика туркменского языка.- Ашх.,1970, 146-149 сах.

с. Мескутов 3.,Соегов М. Краткий грамматический очерк туркменского языка в сопоставлении с русским языком // Туркмен- ~ ско-русский учебный словарь. - М., 1988, 420 сах.

ринич лексик манысы ве формасы гез очуне тутуляр. Меселем: Улы газанларда этлер гайнаярды /Б.Кербабаев/. Ак яссыгыц йузунде rana сачлы келлеси хас гаралып герунйзр /Н.Сарыханов/. Атабэй , диеним ил арасындо. а£паРлы, ¿овлетли аДамдьгр /Н.Сарыханов/.

Сыпатларыч кемлик дереву эси, дуйп дерево /башлангыч форма/ гаранда, хил и и пэс, кал мукдарь:-ны билдирйэр. Ксмлик дере»;они ясамак y чин биркоче пффикслер уланыляр: =кктыл, =имтил, =^мтыл, =умтил, -мтнл, =мтил, -штык, =имш, =мтык, =мтик, =гнлт, =222Ы1>

%лардан =гылт ве =сов^лт аффикслсринден бейлекилери рецк ве тагам билдирйзн сезлере гошулярлар. Ол сезлерич манысы гез ечунде тутулян речкич ве тэгамыч .нормадакы дер с»; еден кемдигини, аздыгыны, песдигини геркезйэр. Меселем: саоымтыл /тезам/, гй-гумтил /мага/, мав^мтыл /гез/, гарпмтнл /койнек/, чзжмткк /то-зан/, ажнмтнк /туссе/, суйкумтик /тагам/, Tvpi^2h!£_/raTbIK/'*

=гылт оффикси диче гыьнл ве сагы созлерине гошулып билйэр. Шондя гнзнл созунич сок™ -нл, сгры созунич хем =ы болеги душуп галяр. Меселем: гызгылт /мата/, ^апгылт /япрлклар/.

=совулт аффикси диче ак сезуне гошулып .ксмлик дереаседзки сези ясаяр. Меселем: Лксовулт гылыч йузи саркни ачяр дийэй-месеч, шу эпигич ичинде ол ёл уруп йерен галтамлгя мечземон дур-маярда /Р.Эсенов/. Акспп^лт йузунин речки ечУп, гиц манлайына, ' СУЙнмек яцакЛарина овнудак йыгыртлпр душупдип /Х.Дивангулыев/.

аффикси хакында туркологияда гызыклы ликирлер душ гелйзр*. =рак гопулмасн дечеадирме конструкпияда дечетди-рилйэн предметлерич хилиниц улы болмадык таповуданнч гор к сз дачей хекмундо уланыляр. Бу аффикс кемлик дер®; ее и ни л сила беЯлеки аф{)икел орден тапавутланып, асыл сыпатларыч хеммесине /гызштпк, ÜEE&E» усп'дак, суй^у^эк.../, ясама сыпатларыч хем копусинэ /акыллыра«, гяхаш^ащяк, cvn.ivnaк, гуйчлу^эк. ../ гоаулып билйлр.

í. Гуламов А.Г. Узбек тилида оифатнинг чогистирг/а даргща-лари. //"Узбек тили ве адабиоти масадалари", 195У, í'¿, 47-55 сах., Понелуевский К.А. Сравнительная степень и аффикс_ =ряк // "Тюркологические исследования" - !•'., *Э7К, 27 сах. ¡Щербак А.М. Очерки по сравнительной морфологии тнркс.чих языков /¡2'Н/.- Л., ííÓ, НА сах.

Хатда, кэбир дереве ясай^ыларыи сочундан хам гопулш билйзр. Мычал учли, ажьтмтыграк. сарымтыгрпк ве о.м.

Сыпауларыц_артыклык дере^есц. Силатларык артыклык дереве* гклип, редки«, тягамич, мечберич, говрумич, аламатыы, гылык-хэ-сиетцч, эндигин» гврнушич сыпатландарылян затда адатдакы норма-дан зп-зсли артикдагыны ацладяр. Сыпатларыч артиклык дерйпес* синтетик ва аналитик усул билон хасыл эдилйэр.

Синтетик усул биле;» ясалысы. Асыл сыпатларыч бирингд богны я-да биршвси чекимлк сесине ченли болеги гайталанып, шол гайта-ланан богнуц сочунз м,п,с сеслеримич бирикиц гетирилмеги билен ясаляр.'Меселом: ап:ак, ап-акы. ып-ыссы. ран-гара. диу-дик. £яп--г.арц. гпп-гаты.

Аналитик усул билсн ясалышы. Цунда сыпатларыч он яниндан ГУЙцлендири,хи ч^в, чкм, сап, шип, хуйт. ерэн. хсс. гаты.тУйс учуосыз. тум яла модал сеэлер уланыляр. Ьу гуйчлсндариди сезлер гошма сезуд я-да гайталанмалорыч бириюад ксмпонентинии роды ялы роль ойнамаярдар. О лор диче хилии, лормадакы дерево гаранда.ёка-рыдыгыны, хае яртыкдыгыны билдармекде кемекчи ссрищде хокмунде пейдаланылярлар. К ее ел ем: ч^в ах, чым гызыл, вш) гара, шио такыр хуйт гара, иц геэел, еоэн дтеби, гаты тевекгел, туйс Сетбагт, учурадэ бай, тум горацкы.

^еР^еси. Сыпатларыч дечевдкрме дере-»;еск бир предает Силен байте бир предмет, а дам билен ¿дам хайсы хек болса бир тарапдан дечещдарилмели боланда уланыляр.

а/ дечевдирилйэн предмет чыкьш дтаумде, денелйэн объект бав дуиумде гетирилйэр. Меселам: Оввала мал ягш, кальян баш ягсы. Баш девлотин та пан мала серетмез Д'агтымгулы/. Бал суШци, балдан бола су£$и /Накыллар/.

б/ гарпдда. середе^де. герэ послеслогларыч гетирилмеги билен ясалонда дечевдирилйэн обьект баю душуццв, дечеяйэн обьект хем йеиелии душумдб гетирилйэр. Меселем:

Огулбоесаныч эли Огулгврегицкз середецде чалу. Мыдат Амана герлндс. ГУЙЧЛИ.

в/ дечевдирилйэн обьект чыкьш дуогцде, денелйэн обьект болса баш душумде боляр. Хил кесгитлейди сазтн ызындан хем арак =2?к аффикси говуляр. Меселем: .Иче^и датардпн салкынзак, Ме^ген

С^бьектив_баха_бе2мо_£еЕС»$еси. Туркмен дилиндоки игалерде бу дереве, кепленч, "Сыпатларын кемлик-еейгулик дередоси" дий-лип атландырыляр. Бейлеки дере^елерде аклядылан хил гез енунде тутулян задан хут ез лексик манысындангелип чыкяр. Субьектив баха берме дерецесинде болса, сезлейэн адамыч-субьектич пред-метлерич» душунделерич, адвмыи, жонлы затларын хилине-даокы гернуЕине, ренкине, гылмк-хэтиетине, геврумине, мечберине бо-лан субьектив гарайиы эсасында йузе чыгеяр. Мае ел ем:

куПку$е /кемпир/, ма^а-ЬЗ /агачлар/, сарьща /т&чпех/.атщ /дуйже/, кичющх /там/, юстшык /чорек/, тегелга-ик /нан/, посо-ла^ык /чага/, сов^эк /темал/, нэзих,ек /бармаклар/.

Илии "Сыпатларын малы топарларк" дирлил атланда -рылян Ш бобында созлерич лексика-семантик топарлара болунип евренилмегинич туркмен дилинич грамматикасыны язмакда, дурли созлуклер дузуленде, гйлыбгрсе-де, окув китаплары языланда, эхмиетинин барднгы хакында дурлуп гечилйзр. Созлерин сез топа-рына болуникинде, seaсан, уч ггринципич-семаитик, морфологик, синтактик принпипич roa енунде тутуляндыгы, сыпатларын хем се-мантик классификаииясынын догры ве долы дузулмеги учин сскпнтик принципич ойнпян ролы догрусында ныгталяр.

Туркмен дилинде сыпатларын, умуман, бейлеки соэ топарлары-ныц хем семпнтикасы боюнча верите нлмы-бврлаг иглсринии эдилмэн-диги белленилйэр. Шонуч билен бй^ликде кем-кослейин хем болса, К.Ц'амырадов ве А.Ыбрайымовыч "Туркмен дилинде сыпатлар", "Хэзирки заман туркмен дили", рус дилинде язылан "Туркмен дилинич грамматикасы" диен китапларда сыпатларын лексика-семантик топар-лары дериелендиги ныгталяр. "Туркмен дилинде сыпатлар" диен иш-де сыпатлар 13 саны топара болунйор. Поларын бири "Кесп-кзр биЛ-дирйзн сыпатлар" дийлип атландырыляр ве она м^галлым Ораз, студент Аман, сагымчы Гез ел ялы мнеаллар алыняр. Бу ерде м^галлнч, студент, сагымчы сезлери сыпат дзл-де, атлара дегишлидир. Сыпатларын аРргыч болуп гелии хызматы нязара алнып, аРыргыч хызма-тында гелен ат сыпатлара гечирилипдир. Еу ягдай сез топарлары-нын хер хайсынни, хпе такыгы, исим соз топарларынын хер биринин семантик, морфологик ве синтактик аПратынлыкларынын долы ча-ЗУлмлндигинден гелип чыкяр. ькаркы истлерич УчУсинде-де отл^к, о£унлык, чогели, китяплы, сувлы ялн мысаллары скылли, •

гуйчли созлери Сио топара, ягны "1'арлык геркезйзн сыпатлара" го-

шулыпдыр. Эмма с.очкы соз енки сезлер билен мен л от ясалан болса--да, сларьщ аиладян манылары деи дэлдир. Сочны у^усини "Хил, . аламат, яг да Я" ачладянлара гоисач, догры болир.

Ишдэ туркмен дилиндэки сыгатлор хакында язплан ишлере салгыланмак билен йыгналан фактики материаллар гез ечунде туту-яып, 10 саны лсксика-есмантик топар бодунди.

Бу топара морфологик хэсиети боянча дера:-;е ясайгдо гошулманы кабул эден ве отмедик асыл.шейле хем бирнэче ясама сыпатлар дегиилидир. Меселем: ак, raga, рек, гнзыл, сагы, яшл, меле ве п.м.

2. ÏSEêM^£a5Sfi5ii_SSS2ï5S2« &У топара дсгишли сыпатлар дине ийлип-ичилйэн затларыц /ир-иймишлерич, мивелеркн, гек внумлерич/ тагам та'/ындзн бири-биринден тапявудош, хер хайсиныц оз vue махсус айратынлыгыны ачладярлар. Меселем: сует,и /гавун/, шор /сув/, rvpnj /гатык/.

ХИЛИ снпатларыч

мукдары ерэн кеп болуп, олар пре&меглерич, дувунзцелерич хилини, аламатыны, дашкы гернушини геркезйэрлер. Олар морфологик гурлу-шы зе ачладян манысына герэ бэш топара белунйэр.

а/ предметлерич дапкы гернтаини ачладянлар: Меселем:

ялпыщав^к /мата/, £илчш /кече/, ящщав^к /кэтмен/. ____

б/ предметлерич гымнлда-херекетиц нети^еоинде эе болаи ■дашкы горнущини ачладярлар: Меселем: чагпык /ей/, йЫ£тик /ичмек/.

в/ тебигат хадысаларына хэсиетли аламатлары геркезйэрлер: Меселем: цгмык /хова/, петая /ичери/, чыглы /немал/, салкынлач /хова/, совудак /ишал/.

г/ душнделере махсус аламатлары гэркезйорлер; Меселем: ган /иш/, гызыклы /вака/, пксат /меселе/, а^айып /дурмуш/, ялан /реп/ бош /хыял/.

д/ рус дилинден ве рус дилинич усти билен бейлеки диллерден гечен сезлер дегипищ болуп, сыпатландырылян задач нэмэ дегиолиди-гини геркезйэр. Меселем: пипломатик /геплешик/, статистик /маглу-мат/, ритмики /гимнастика/, фундаментал /эсер/,

4. Адамларыч гылык-хосиегини, дашкы гернта тайындан болан айратынлыклары ве хайванлара хэсиетли айратынлыклары геркезйэн сыпатлар.

а/ адамлара махсус гылык-хэсиет, дашкы гернуои ачладянлар. Меселем: акьшы, батЫ£, мгот, алчак, £Ут5и, говшак. герип, бахыл.

ingerta, 622520» гыбаткея, мщтлак, чишк, чепиксга^е, S2-H» тур, к^ллы, кол, т, сагпт, иа^ы'яи, нойннжа£ вэ и.м.

б/ хайванлара дегишли болан аламатлары ацяадяклар. Мес.еяем: майып, готур, ёрга, .пахльм«, сатанлак, сакар, курти, typraichh во ш.м.

5. Мечбер, елчег, геврум анладян сыпатлар. Олер предметЛарин дтоли сйратынликларыны г^ргез'Лэрлер. Меселем: j/лк, кичи,

^лып, гысга, гиц, бгаеит, пес, wi], ялпак, овщк, ЩШ.селчеч, rYg ве ш.м.

6. Предчетлерин, ДУШУге^слерии орнуны, гонукдирилен угруны геркезйэн сыпатлар. Булара =кы/=ки во =&а^ы/=ддки гошулмалары гошулып ясалян сыпатлар дегишлидирлер, Месеяем; Оотякк /ей/,ички /том/, гола^акы /оба/, ^эпкдакы /гелинлик/, гойезкы Датар/, илдэхи /оба/ ве ш.м.

7. Вагт душущесини пчлсдян сыпатлар. Булзр асыл маныскндан вагт билдирйэн созлере ве =лык^=лик а^икслеринин госул-магы билен ясалан сыпатлар дегишлидир. Меселvj: ¿уйн™ /вака/, багокы /аял/, ¿ом^ога /экзамен/, гуПплук /бугдай/, язлук /арпа/, гички /гавун/ ве и.м.

В. Еарлык анладян сыпатлар. Бу топара гирйон созлер озундея ачланылян душундэниц блрдогыны, пдятдакк болмилысындан кэпдугини ачладярлар. Меселем: «ойлы /кэсе/,. сувлы /яп/, отлух /мейдан/, китаплы /оглан/, яглы /эт/ ве га.м.

У. Кклук анладян сыпатлар. Булара копленч ;£КзА_=сиз гощу лмасы готулып ясалан сеолср дегашлидир. Меселем: пе^даесиз /бина/, («ервезесиз /гала/, б^л^тсыз /асмвн/, яшсыз /гоз/, азап^кз /иш/ ве и.м.

Í0. Предаетлерии менэеилигини ве одамларин идея пикир угур-даилыгьшы анладян сыпатлар. Ьу топара гирйлн сыпатлар бир предмет билен байга бир предмэтин, бир адам билен башга бир адпмгч ички хдсиет, дашкы горнта, идея, пикир тайдан мензеэдигини, райдасды-гыны орун ве вагт бпблтда угурдавдыгыны горкеэйэрлер. Месеясм: пикщщет /вдам/, замамдаи /йигит/, ПУ222ай2 /кордет/, яидага /дост/, душ дай /адам/ ве и.м.

«Пкссертакиянни жсемлемесинде ылмы блрлагдан г&яип чняян нсти->,елер уму^латдырыляр.

Ипгин эсасы мазмуны авакдакы макалаларда ве тезислерде беян эдилйэр.

Í. Имена прилагательные на =лы/-ли в современном туркменском язнке//Тезиеы докладов на 1У Всесоюзном тюркологической конференции//Вопроеы Советской тюркологии - Ашгабат, 19Ь5, 165-166 с.

2. Туркмен дилинде сыпатларын семантик топарлары//Тгркмени-станын холк магарыфЬ. 1990, 60-63 с,

3. Хозирки заман туркмен дилинде сыпат дереа;елери/7Иэвестия АН ТССР. Сер.гуман.наук. 1991, № 6, 66-63 с.

4г Туркмен дилинде сыпатларын морфологик тар билен ясялышы// Туркменистана« халк магарыфа, Í992, № 1, 59-61 с.

5. Туркмен дилинде гошма сыпатларын структура-семантик гер-НУШлери//Азад(! адындакы Туркмен девлет диллер De одебият педаго-гик институтыныи гтрофессор-мугаллымлар составивши 9-нж.ы ылмы конференциясында эдилен доклады^ тезиси. - Ашгабат, 1993.

6. Лексикализациялакмак ёлы билен дерзн сыпатлар//Азады адын-дакы Туркмен девлет диллер ве эдебият педагогик институтыныц про-фессор-мугаллымлар составынын Сапармырат Туркменбашныч доглан гунуне багышланан ылмы конференциясында одилен докладам тезиси.-

- Ашгабат, 1994.

АННОТАЦИЯ

. диссертационной работы Петдаиковоя Мамагуль на тему: "Образование и семантическая классификация жен прилагательных в туркменском языке", представленной на соиока-ние ученой степени кандидата филологических наук по специальности 10.02.02 - Национальные языки (туркменский язик) .

Диссертационная работа выполнена на богатом фактическом материале туркменского литературного языка. На основе анализа собранного материала изучены лингвистические параметры имен прилагатель-

- г\ -

ных, что дало возможность определения их места среди других частей речи. Специальное исследование ¡-мел прилагателшнх способствует выявление категориальных различий прилагзтель-ш« с существительными к прилагательных с наречиями, которые имеют с ними довольно значительное сходство, в первую очередь в плане функциональном.

Данный подход в изучении имен прилагательных применяется в туркменском языкознании впер виз. В роботе установлено основание выделения имен прилагательных в особую часть речи на основе семантико-грамматического критерия. В связи с этим тщательно разработаны вопросы их образования, яыявдэдкепациаль-нне аффиксы, участвующие только в образовании объективных слов.

Исследование имеет следующую структуру: введение, три основные главы, заключение, список сокращений и использованной литературы.

Во введении обоснована актуальность темы диссертации, определены цель и задачи, теоретическая и практическая значимость, метода исследования. Лай обзор литературы по туркменскому языкознанию, тюркологии и русистике, посвященной исследуемому вопросу.

В первой и второй главах роботы изучается образование прилагательных, подробно исследованы синтаксический и аналитический способы образования. Установлено, что синтетическим путем с помощью специальных аффиксов образуются' имена прилагательные от основ существительных и глаголов. В этих главах рассмотрена заимствованные из других языков прилагательные, описано образование прилагательных путем лексикализации глагольных форм. 3 работе предлагается новый взгляд в отношении прилагательных, возникших последним путем, а также заимствований из арабского, персидского и русского языков. Исследование вносит ясность в существующие ранее положения относительно.лингвистической сущности степеней сравнения прилагательных. Степени сравнения признаны как одна из специфических морфологических категорий данной части реVI!.

Третья глава превящена семантической классификации имен прилагательных. В исследовании выделены 10 семантических групп прилагательных и дан детальный анализ каждой из них.

Классификация прилагательных осуществлена на основе семантического и морфологического признаков при доминировании первого.

Вмводи работа, получеиныо в результате сиоциалъного исследования могут бить яазеяныы подспорьем в написании научной грамматики туркменского яэкка, в разработке отдельных теоретических проблем тюркской лингвистики. Результаты работы могут быть использованы в ссздзшш вузовских в школьных учебников, различных пособий по туркменскому языку. . '

Работа расчетана для тюркологов, научных сотрудников, аспирантов, преподавателей и студентов вузов, учителейшкол.

По диссертации опубликовано З сгатеП, 3 тезисы докладов общий объем которых составляет окаю 2 печатных листов.

Защита даарертацап оостоитоя " ¿гАО//:^ 1995 г. в часоз на заседашл специализированного совета по заиито диссерта-цкя на соискание ученой степени доктора наук в Институте языкознания им, Х.Еайлыева АН Туркменистана по адресу: 744000, Ашгабат, уя. Гоголя 15.