автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.06
диссертация на тему:
Семантико-синтаксическая структура именных предикативных предложений в узбекском языке

  • Год: 1995
  • Автор научной работы: Тоекев, олимхон Муйдинович
  • Ученая cтепень: кандидата филологических наук
  • Место защиты диссертации: Ташкент
  • Код cпециальности ВАК: 10.02.06
Автореферат по филологии на тему 'Семантико-синтаксическая структура именных предикативных предложений в узбекском языке'

Полный текст автореферата диссертации по теме "Семантико-синтаксическая структура именных предикативных предложений в узбекском языке"

УоЗЭЕСЗШ EXSDBSXàCB SAIUIAP ЖАД2'21"С1! Tî^l'OC.HTII IZCTIZT/ni

î?

Г 5 ОД

_ Wz ë5î.:a

?, п oivl iuùw 7лк 803.437.5 + 801.б?

TG3Œ3 ОЖГиОН 1,Я£ДШШ11Ч

Узбек тыш от пркдштди гапларшяг

МАЗ.ГЛЗл ЕА СЕНШГД Т/ЗШЗЕИ 10.02.02. - '.'¿цишЗ тиляар(?сбе:: тали)

Филология гснлара номзсда пшдЗ дцрагясшш аязд упун тагдаи этилгсп дкссертацпя

АВТОРЕФЕРАТ!?

Тссг.ен? - I9S5

Угбмсотон Респу&шкасл Caiisap Аг:аде:,мясп Тплгунос-лпк тсготутц ^озпрп: замоп Узбек адабгЛ тпли бУлхэдца

- филология Гакларп докторп, црофессор А.НУЕ.1СЕ1СЕВ

- Сллояоии tfaiírapn доктора, профессор Н.1ОД,]7ЦШВ

- уихсшогкя йашшрл нсцзадп.Узбеиютш РеспублЕГлсп Сегащр Акаделияси Тллиу-носяшс икстстути icaraa ищпй ходили Н.иАЗЦШ! Ш

Evcœn плий гуассаса - хугавд Давлат унпверептетп.

:{с.!0я 1995 йшг ¿/7¿ ойшшег _купи соат /■& да

Узбскссгои Рсспублшасл Санлар Акздсшяспншг Тлшуносизк зшетп-туш ^узурццага Д.015.31.21. parjcuic докторлпк дшаИ дсрагсспш олш учуп диссертация зщиояси буйота ехтесослсегсш шзшй Катод Спгалищда Утказшшди.

/700170, Топкент гщрп, К.1.'Ушпов гфчаси, S-yfí/

Диссертация бгаан Узбекпстоа Реслублшаси Саплцр Акадешя-спдшг Acocsñ кутубхонасяда /Тсекент Еахри, П.Гфмшюз 1фчасп, 12-уЗ/ ташхпз цуикин.

Автореферат 1025 Сил (tûtrf^- é//¿оСннекг Л? куш

баглрплган. с

Глглй ра:;бар

Р^сгеЗ опподентлар

¡Ьггксослапган Кепгап еяцпС котабп, гТглоло-гпя üaiuapn докторн

э.уи/роз

тщщапшнг тавсш!

Ггшзушшг далзарблглга. Хозпрга кунда тплЕунослигда ",гл систегл тадч^сгларга аларда arçamrr берцшовда. Систем ёндапув ?рганз:лаотган >;ар ¿;андаЛ объехтга шълуц олеиснтлар «уносабагп-дан та: ira топтал бутуплгя спфаткдп i¡apanm талаб фладп за бу обьегстшли1 сгстсладагп бс:л;а об^ьектга б?лган муносаба-

tii ор:-;алп бегитлайда.

Узбек тплатнослпгцда систем тад^щотларлпнг пгГдо бТлгпн б:ф !¡aíop лпсогсЛ ::оддсаяартппгг пу датрга цадар цорояга б?либ келгш то;.:о:шар:пп: анпфсщ ёрптпда катта ткзшштлар яратдп.

Хусусгл, апзскгхгй тглпуиослгкда старлп ёритплшган гешзшг гздэаккаб r,:rç:rjv.:a эглтшгп, унпнг глазиунпп тузштагр ва шзмушй т/згилш б:г)ЛК1тарп бплсл паклпЗ тузшшп: бпрлннларп Тртаспдаги цу-носсбат vz/jя ;.*.асалалар!Шнг 80-йпллардан бослаб Урганшшш систем натпналари бГлди.

Ленгепстк: тад^щотларда ш ва нут^ши* ГарггЧ£Н2Л1, тплда аузл целедпгск угтуглп&тк-хусуетйлпк, цо>р*ят-'.{одЕса диатсг.тш-лсяш оч-:сга парой? яратдп.

^озлрта Узбек тижунослппща шзцугай синтаксис ссдасида :;гх! бхф.-.унча отзгсдер 1флга ккрпталди. ПааиунпЯ спггаксисда гадга продкит ва унппг аргупентлард нуносабатэдап тапкпл топтан бутун-лп; /спстегла/ спГйтцда карш деярли барча тшЕуносдар томонздан СГ/ГПроТ) ОТПЛДП.

Бунда? :;aparj?a глупоГгп;, кар цавдаО гадппнг глазгдунпй ва устз-'лгругчт! :.:aprx.3i: предикат саналадп. Гапппнг бутуп тавсяГп лродпка-тпзлпк i ги^тггпш алгак предгг'лтгд i;apa6 белгилаладп. Лолак, гаппзхг :;о,~а'л: ^агл прздпглт асоспда алш^анадп. Предгшаткзлдк саклпял олгал предпхя тпллал гал г^соблапАдп.

Г утихай zv.ín, прегдхат ва уншг характерлп хусуспятпки Трга-izz склгггак назарпя учун катта а^агхштга ora.

Тх^укослхлаа продпз-.атлар годеей балгиспга к£ра от предп-г-аглар ва г см пролп'лтларга бТлсшадп. Предгкатпв паклцдага про-.пг.хтлар :,ар :;андаЯ гал:":г асосп б^лгаллпгп туГаГлп гаплар :-;а=л i.y асосга «Зра от предскатла гедлар ва Г.ем предпеатлл гагларга

Г.у ху::га тагупоаларщпя1 acocrfî эътпбор:: Г ем ассслп

/Г см пред:^".т.тп/ гапларш: тадз^л; leurra ^арат^лдп. От г.соа~:

/от преднкатли/ гапларнпнг характерлп белпшари, утаришг мазму-ниЕ тасшйп каби масалалар етарлп еритилиадп. Сш;ат 3:.пль Бснво-ыистнлнг "Улстюс лрсдлолшис", Н.Д.Арутшова та ЕЛ.Ширясдлгр-нпнг "Русское предласенпе? БьтнЕшК теп" асарларцда от прсдокатли гаплар дагд-оврупа ткляарп шсодцда тадгрщ этелдп.

Тургай ткллардага, хусусая, узбек тшшдагн от предикатив гсллар, уларнинг узига хос хусуспятларЕКи сритш бугуыгп тклпу-носликшшг цузра! вазв£ащ>Едан саналади. Бу оса тад-;хп;от ыаззуси-шшг на;адар далзарб экашшгшш белголаСди.

Тадад;отнинг мацсад ва вазк'атори.. Тад;п;отда от предпкат-ле гапларнпнг ^зцга хос лусусютларп, от преднкатли гашщр ыоделп ва упинг нутвда турлпча натён булнпини очиб берш acocxifi шцсяд щухб олшади. Ана шу гщсаддан келиб шщиб, диссертация олдпга -1;уГл:дага вазгмалар к^й'ладп:

- Гапга система спфаткда ёцдосшш. Уни тил - пук; здщганпш-да тадщ; otei;

- Гапнннг ыазиунпй ва структур асосинл белгалас;

- Галалит ыазцуннй ва структур асоси болтай предикатшшг шг.омене белгплап ва уни таснкйлаш;

- Бевосита кузатш босчичида /нутц босцичида/ бергшгш тур-ли от предшсатлп гашшршшг ннвариантшш-пЬделпнп белпшаш;

- От предакакш гапларнп цазмушЛ гуру^ларга анратш ва уларнп тавсисТяаш.

Тадг;ш;от методологияси ва метода. Борлнвдаги парса ва >;о-дасаларни иаълуи злементлар цуносабатидш тзехел топтан бутунлпк скуатвда ^аровчк ва бу бутунликлар таркпбидагн олсцентлар зпддплт-ле, Еккплакган, данадик хусуспятга ora окаплпгшш эътпроф этузчп диалектЕН цаптЕг, тащ^ошинг цетодолоГпк асоси дасоблаяада. Тед-гё^отда тргнаТ-оруацгя, дистрибуция, компонент та>;лнл, тавспсяап ix.6z усуллардан СоЕдаланилди. Еа^он кищу:госл2гэда Л.Теньер, С.Д. Глцнельсш, Э.Бенвешст, Н.Д.АрутшоЕа, Г.А./.*шсова, узбек тилау-послЕГэдагс A-FjCio:joa, F.А.Абдурагу-юнов, М .Астрова, А.^сслгев, IIJ^cjcpToes, X-F.He'U.iaiOB, А.Ы.Пурнопов, К.1.;.!:а:;1.:удоз, А.Бсрдс-слпсв, Р.Расулов, Р.СаГ.гулласва ва <3с:л;алпркпнг вищрн глакур твдрчот учуп назарпй асос цгллб олипди.

Таднк'.откгнг пт£ ятггг-Легп. Кцца $збсi. тплпунослпкда &3кшчк ыарогаба от ссослл гаплгф /п.:сипоо пр.едлссаши/ uc-.sivjmiS.

пп;атдан $рганплади. Г'аютзЯ бирликлар бплая пазмунцй бщшпкар юсабаго ечилзди.

От яредшсатлп гапларшшг тал сатрздаги унуглапган тпплари /мздахтарг;/ анггугаяадп ва уларнлнг нуп;пЯ траёнда турлпча наноси булгплт отагади.

^ар цаплей гппнпнг казмугаЛ асоси предикат экеялпгн, прож-кагоЕлдс naiu3S3! одган у,ар 1;акцаЗ предикат .'лгагпмал гал эканлип Срктладк.

Ганга гродп:ат ва у бплаи шълуи муносабатда булган аргу-годтларга с::сте:л спгатцда ёндсохлади ва уиппг скс?ег.:а окатитгп

От прсдгнсадж! гаплар узбек тгяпуиосстлзда бкршгш марстаба

г! :г:;агдаи ?осш$ 1>2гашадп ва jçep 1{а2спсишшг Узаро ([¡Eçiyni

^'.".'--•.o-i'-::^ казачиС ва епатзД Тадцщот узбек каза-

РеЗ спптглссиспазгг яраго-игл! за pimosi учук .:ухил >;ссса бу.таЗ цУглпгуи. Тадк,щот ната.т.алари сяп5 Уяув сртларлда г.;ахсус курс сл-Гатцда у^тплпш, ^озлрта Узбек тялцдан ёзляадаган дарслгк за чУ.'иглааларга матерпач б?лпб хпзглт 1>клкп1 мунхнн.

Са?;";о?;п-пгг рзгглп-;"з:11 ва натоггларнпяг спнадпсп. Упбу Узбекпетон Респубдягаси Санлар Акад елкой йисукослтс iziicroTyroiusir ;;оз::ргн за'лон Узбек адабпЗ голв: бул^тпда багарплдп.

Тед:?с;отт21Г acociál казнунЕ тУвдпз гш-.слада уз cjosacnni тодгел. ^лссертащи натпзэдард УзР^Л.Тнлг-тнослш: пнстстутада бУлгб Утгал Se: ani'.::ap коГсрешетсгза /19С2, J993, 1324, 1295/, cyi-an^-дгл:, Tc:.::oiiï 2cz:z.? англ canoa? шетг/дца сулвб у?гач

багп::лаг:гад г.он'ерепцпя /1934/да, Андргон дан,та? укпзсрсотого /19::3, 1994/, хунанд Далла? унпзагептета /'1393/, Гц ;:c;:crorz::a кнегсгуго /1594/, Наманган Гои-ат у.шзерсотстп /1294/ пра" оссор-у:-1от7Г5,!п;х.р2:2нг конСерошщплЕрвда гдагкгез гл'ьруссларда бг.;.;:: стглггл.

I::--:.? c:ccc::f: ::ae::y-;;i;. кгрт î^ictssa гол га

yrnszr "eppioira б&лг^арп, rcÄi яреспгл? ва от дрг— -".а? ::сд г.-•::;■::, от /отлп гаялар/ ва Г.с-м кссапл

ггг-iap/' :p.-praiap*u упаро

Хозцргп замой тилшуносяигшатг спстец Ауншшш олшп бугук-гача "автоноу" >;алда Урганпб келтнган изл бнрлштаршшлг узаро 5;0раг;&-1;арЕЕЛ2К асоспдагп птах-лгзгрпн тоиоапцршш гадг^щ ipa зарурапзш кеятцркб чп-;аргаш1 чеч книга сир эиас. Тнл бцрликлари-íirnir, хусусан, сштаетпк бпрлшагарншг ceuairm: аспектда Ургшш-.^izr га;;он тахтносстгпда узшшнг 0 .до Соссир, A.Meflo, П.А.К. Халкццей, Г.ГкСсы, Е.Д.Арутшава, Г.А.Золотова, Е.Г.Гах, С.Д.Кац-кадьсок, А.В.Супрун, К.Н.Арват кеб:: стук Еакслларпни естпгирдЕ.

Узбек ТЕЛЕунослпп! заи асрпглЕзнппг 7&-80-йзгггг\рдца0 беглаб ci'ü?rGf¿ босцЕЧдан назарнЕ боаргчга кутарика бсалада. Узбек сдато-î.îanrfî тплпунослЕгшшнг Еа1шшншнда про:;сссор };Л1си",а?ов, ПЛ',5"ч-:;артосз, а Л Ермолов, Н.!,"а^мудов, а.Бердпалсев, Р.Расулов, Р.СаЛ-("уляаева кабс аинлларнинг тадерщотяарп атодаа роль уйиайди.Узйек гг_-::-321г бгрча саярщри снетеиавлй тодощотлар оллб борш

:;озпрги узбек тплшунослиЕЕШшг долзарб иут'лаларпдаы саналадп.

Ггкпнг бпрттнчп боби гашшкг acocnS öexraez ва отплш i.iap-1'лзз деб номяавади. Унда казаряС тшгцунослпЕШШг методологии асосларл, ганникг ыазуун ва сагл бцрлЕГП, предает ва црадагатшз-jek, суши аде?,, ¡третях.? таенпfai каадца иаьпуыот берпяэд:и.

>;ср цандай ran irj3?jm маздун иТодаси ва añiai лайтда, у.ьр гад гргц.матик нвднздан са^яанган сштактп:: c^yicrypa канлпит губ^аспз. Бу пкни гщат ran }{аеддага ^ар раздай такгк-цоткпкг асосяни таисл э*гади. Нксбатан кзCuín: Смлцрда яшют палнг сггГатвда Еактгаапб, гурюграб pímceraHiití келаёатан аептак-тах-салантака /сешктак-СЕНтаксас/ учун аДнп иккп кш;аг 6œ-хсятч асос туЕунчалардпр.1 ТабпЕЙкп, вайя ва мазцун бцрллги диа-ллсткаез доило гад тузклпгл: иарказида гурадп. Еу екки тупунчаенз repair гекяланнЕ ыутлем auac. Гашпшг" цазмушй! ва спгаактк туыхш маркази лредшаэдцр.

Авглашладкки, гашшнг тафНЕЁ ва граг.каиж асоси цргдкка?-таота: пашшнн уззща бщяапифГдп цредшклдап -гашепл топадп.

Гап сгатакспсшшг ¿cocбцрлггщцф. !.;уаГ!лк «ити-.гл; 6:ip-."ггт. гап булиса учун Сслп^рга i¡ra бу.ичз цуглепл? Гашпап?

паа-^лп^ ва iъпшзш цщцеази ниа? Б/ кабп савоыарга ткс^уаоачар

i. v-tx^gb К.» летев А. сс^ппигк еа ckht2::t::i: позпцгл // ^збек гита ва адабхмщ. 1972, -J.' 2. 25-бет.

турлича глзоб берадплар.

3.Б .Виноградов E!as.i£TOB гоясгни рпвоглакпфиб, гашшг

белгасс дредпкакпггпк ясанлпгЕКП тат-гадладп.*

Зэтвдзтои, цредякигат:: ran тузгеЕЕПНзшг асоспни иекел

оталд. У псдг.-'Л":, "аг.:с::, тасдп;, пкорлдк кабн сглтадтш:

ó

катагорпяларнп ?з ичига олгдп.

Илгдюда гагапкг acocsfi б<5лп:сп зшдацагп тгихунсслшда ¿пзгуд б?лггл Сарта ."гсфларга мукосаба? бгндтрган з;адда ак'ьана-в:2 т^тщлюатпзаплгг казарпдая четда болтан гашшкт ыазиуниЛ тузи-jsxzi ¡хсаласдга эътдборижЕкп :-;аратдпк.

Icrjrzzzi, жада пгая яарса-сакл ва цазуун снг цузрзм бпрлгк ;р;собланадд. Буларигпп? 5;ар пскксп бир-бпрг.ссз мявяуд б^лгагп r.¿u-

У.ср гсл экг паси тоиоппга, яаш пгода плана

ва ranura ллашга era б£ладо.

.-.Бсспльопнднг сшернча, галнпнг д~ода аспекта, унелг aiinj тузшшидаги лекеше таркибнп, шггонацпя /кенг цазнода/ ва погсеоли /иерар:-:Ек/ ipiciUiapHi: кчлга олади. ГашшЕг !,;азг,тун аспект оса уч тасгззурнп £з ичста стада: ношшатизлЕК /пропозгг-гдо:-:аль/, годаллы; /нредш^ТЕтшж-ба^схлгг/ ва кошушгкатпг-лпк.3 Галнпнг мазг.^тпгС тупЕшхдда каиггатшз план егакчи Уршшп огалдсЯдд. Н.Л.Лругшоза бунга цроьозтзм ё:с: хропозитав ногдзха-гдя деб г;арг"„д::. Чункв когттатдв план яропозггдя у,ам, про-пссдгнз iixzz-iciz'J7 >;r;.¡ гашпыг msaysái яуглиггвкл aanyreüis.

' одаллгг: плслп с?злозчплг1Г BOijacssc .".тдосаЗатиш: за гал-п'здгдангсл .".rcr^r.nziír вог.влиска цгносабстокп *з вчпга оладд.

ва .•.■одал.тг-: плсазлгрп гашшнг игзцувйй гузвлилзп!" ?c~zz~j: i^l'6, yznnir деготатль ва спгшгТпсгетз .'.;аЗЕСспш акс оти> рад::. Н.Д.Лрутаеова пропозиция сонанта тузили: б*лпб, деко-татдв ьг сгалвЛл-апдз :;a"nonn ?з:пда бдрлаЕотрадз, - дойди.-"'

1. ^ае^лъгв Л.:.. Современная лкцтьдстгтеская сс1:актп-л.;.'..'?с0, с • L о. •

2. Абдураг^одсаз F. таггрзгеп осит-да. ';ос:грг:: ?эбсг. £даб~ TI-ZÍ. ... :: том. i'cct:. с-гез.

С. . ас:дх:в Современна". ;ал1гг-::стгческая Г.,

т -с. ^ r -i

-1. 'Гслпя KoiEiorai'zsmí acncirr сег-иглпзд на-^гаглвша: етзвзд.

.,1-Х:. с.С-5. ."па :;rp;üc: Басгллов Л.1". "па асар. bS-бст. 5. ilp^acsnio п его сшсл. 1975. с.37.

Проподщпя семгнтнк тушупча спуатпда пнсои оигпда аз:с этгап бсрлшкап: парса ва >;одксалар Уртаслдагп иуиосабат, бощача еЯт-гакда, бсрл:~;11икг î.^'ciLraî вазг-тгвдцр. Бу оса предпкатклпг сеиагатк .^срютпл: cía аШЕ-дацтаради. Яънп дредигат пропознцпя бнлез боглаждп.

Ггл пре^Есатизлш: шаглига эга болтан опт кпчик бирлгасдпр. Батрача оДтгапда, raí сандал предпкатшзлш: даюттдатд >;ар цаадеС г:;.сдг::-.а? ппзшал ran саналада.

1Ъед!:кас сила-па:, да .'.аигкщпй, >;аи гражатпк тупукча-д::р. Со:.'.акт^к тунутгча скйатвда цредкках i¡ap раздай сштаютк KJ-I.irj.irjnsiT ноглжагпп асосп, утаи? лдросп. Тряг.&лг.я*. тупуэта ccña-

предает узц öaa;apaö келаётган сигааетик ачешнзущмшнг vczv.zzi'.. Логик тукуича сыфатида сякрншг субъект белгисшш бплдо-рузчп i^c-zi.^

Lynn такзздлоЕ лозшки, дредикаткпнг ноддпй caían гхщат Гсуглардагпша псорат б^лааСдЕ. Отлар предикат б^лю: за прс— Л'л^ггвллк паклши; атпб, гаднпиг кесш ваанптипп эгаллаш iiytzus:. Lynsir учук коса шар ^андай цода&шяизпт Ejpa, одатда, от i'.cc:i'j sa фе^л кеае.иарга бУлпнадя. Натигада кеЕппгп давр тпдзлу-коелз^пда от г.еснзлга онгабор куча2да.

Л.А.иапптоз уеъл у.естп; тал олупчп лпнгзЕСтларнпнг tci;a? турхугларзпта кеспм учун яра-уш, от туркут-ш оса зга чп;арпб берат^айда дегая fiarpuiapa: та;п;вд 1{пладп га от турнул'. >;n:.í ге^лар каби кесш <5Ула оеттпш ксбот дклэдЕ. A.AJ2ss-:.:атоз гицрпн Б.В .Виноградов тидалайд::.

Г.С:;оатлкпов ^а'Дца Т./асрамовлар 7,аг.з шъоиси£лик асосгда ir еггглтга г-есаа сктжгада ijараб, узбек тклпдага пеьл ва от кесш.ь ларга отагбор ^рсядплср. Г.Омолтурдпег. ^озпргп Узбек кшпяа С >;а:д^а от ixcnzxçismr здэ иккпсл хгоодшхгопеткп: г'юда-л:* олилзгп 'гаыудаюГда,

"Косим - дсЯде Е.О^онтурдхез, - (тльд îjcm, от балак :;а.\: г;'о~алалса >;ам баягтоаизда» прсдащтшилизп: к^ода.чтД^:, ora

1. i:?- ::~:тсл А.Н. Гап 55а;Едагк СЕПтактЕк казарпллар. T., ICC4.

2. Г. ^озхтргп уэбс:: Trcm^cx:: содзп геплг.^дг. kscïûj-cVpyiri'pa ет-^гдая тилар::. 1ю:.;.Д1:с. 'л., ICG3, 44-бсг.

T.Aicpoí.íCB от с?з туркуетгп спстаптлк сатзда кеспи вазпоа-сгда г.елпб эганппг балгпсппл бнлдприб, бир неча лташо хусуспят-ларига ora мкистгат курсатпб берган.

Узбек тплпда г.гл от кесп.;, сл'ат, сон ьа равпалардсн пгТ>ода-лашб, огодан англапзлгап паг.с, предаст, г.одлсанотг предоетлик балгисп, си^ат-хусуспятЕ, пепси, уплати, соп-ишрюри, ыавнудлпя Урил, .материалы ва еу кабп хллма-хпл белгиларнкп бллдзгради.1

й-;орлдаги с~гл<рлардад п;у нарса шятуц бУладпки, узбек тилиу-кослпгцда предгкатга кеспд сп'лпда. у,араб келпнди. Предикат кесзилга тсяпжЕптгрпддз. Естшгдо пазгдулкЯ бкрлпклар билан саклпЗ бпрлгклар 1;орЕЕТпрютп. Епз двссертацняда бу nazi тузилпш бпрлик-ларнп серь-латан чолда, прсдпкатпл гязцушй тузглпп бнряпги ск(й-тдда та'п-йЛг оташз ва унтагг гацда к,аядаЗ вазиятна огаллага г^и^т-да £п:р

З.Бенветгат от асослп г?плартта тадЕ^кк. ipmna глрасшща íeui-ва от преддкотларга ыуносабат баддцриб, лпнгшстларни У2лантира-ётган шсала rjs¡\;пда туггаладз. 7 феъд предикат турди тиллсрда макпудяиппш кнкор отлагая ^одда, от предикат ливкудашташ таншдлаДди.

Соъл прсдшсатдан замок, модадлпс, шахе кабп преяикатавяик хусуспятларппп аиглаб мпи осоп. У субьектшяи* :;аракати, ^олати. Урки ва боп;а хусуслчтларп ^аг^ддаги нхборотнп берадз. Касалан, Пахноза угеаДдп гапяда предикат предустшзгг aína;, ^озпрга замон-да, П гахс, б^грлгк /¡лироргУ, пзкпуглпге ^^дагл тасда; кгаадунп-кащтясшш п'-одалачо^а. УлгаДди предакатизлашп пгодалапп билан бпрга ссмантпк иайдоШ1га /Уедл, катта бУддц, ватта етда кабп/ ora б"ла олади.

От предпкатдан замок, модаллик, еахс кабп цредикатпвлик белгкларап: англаб omz: уд^л-н. Бггрся; сУзлссченлег куп? вазпггтпда продгаадазгпп-зелг глагудлилап:, пзага чшроллш сезпс иугзспн. От предикат лредпетнпнг иавз^ялилт, Урнп, глэдерп, характер-тс/сг/спя-та елнтар:: хабар глзкундил бера алади. Calosa Уртсцларп сграслда r-тда o-pIti гапгда д^-лг-лт L'. сахс субъектл в&лелтлЕпзш тУлдп-pni ор:;ал;: кслисвд!. Easc, заиоп, :.;одаллпк тънояарп,

ноль ¡гУрсатпгч opí;a.in п^одслаллог^а,

I. Акро:.юз Т. Хозлрга узбгас тклэда от кеелм. Нии.ддс. 1567.22-43,

Делая, от предпкат ^агл фстл предика? каби 6fm УрЕПЛариня тУлдпрпб, ёСш; гап">;осгд ipira олпде. фем предикат сиигарп от пре;£д:ат raninair uaouyiniE 5;аеда храшаиз: ларказкни тацкил цсла-rjí. Букда 07 цредакат бутуп гал тзцунгаи босз$арадп. Лредясат дрсдкЕатштп: бдяан чаибарчас боглш;эд>, Jjap г,авдаВ цреджатпв-jzi: прсдиа.1 азосвда слкдганадЕ. Цредикатазлак шакклари цреджат-га х^пухадп.

ПредшЕЕпкшк гапнлнг ¿¡ури храп-¡атак баагасг, галык гап 1;глгб туруэти бслгидцр. Гарчи предскатпвлак ыакилари цредпкатга 1,°кЛи:сй :-;ati, лредпсаггвкЕК лрздийт ясослда шакгаанса ^ач, лех-ш грсетасаткшш; грсдш-атга тент омас. Улар иккк сат^га доцр тупуп-чглсрдф. Есри йгщах ыазцушй саз%га, икквнчиса зса ^ар икни сат^га мсясубдцр. Цредпиат «агыунл® сат^га, предакатшшк сазан- . гсл: ^авда сштаетж сатз^шрга тааллуцлидцр.

^озкргл куэда пвздлослпвда икки ч^здгаш ва бяр чинили SJiisjsel мггштаднр, Кккп ч?1«ели ЯУнадЕЕ Арасту нош билан боглщ сгрпбутпв иахмщ таьспрвда аугудта кслган. Ишшичп сукалш ыуно-сабаw даапщс таьскрпда дайдо булда. Бу ЕУналпа француз тп.шуксс£ А.Тсиьср псш бглан бордзлущр. Епркшш йунашзлга кУра т&т долцо ¿гска уксурдан - субъект ва предпкатдаи тапкнл толадц. Предика оугёъекгга тобе булцб, уилт балиошш кУрсатада. Субъект оса щюдивгдан англасалгаа белилпли? ташувчиоп, эгаси сапалада. Цун-га ¿5уво-;гн-; гиюте; категрркяларнта iji-iecaH рквсйллангон тшсунсс-от-да алалектларл-субъект /предмет ^афжага тупунча/ ва*

цредапкатга /балгп тупунча/ йногопиг Т$зл бняан эга ва

кссхгз гаиашг acora деб ^аралади.* Еунга хфра эга ва кеснл Урта-сг+'сгл дукосайат прсдп-лтлзлж саналада. ?.'.асалак, Балалар £йна-t.'Q'ira гсвдда прееткатсвялк екки Tacacajp сди икяп олемгжлпшг Голгутаи ва У£камсЕ;на Узгро елсягасодкя v;ociui б?лган. Цу гапда бл-piH'jr. зламох:! предаст тасаввур1ш акс эттщпб, мшггтгргч

со'бгохггнп пйодаяЕЙот. йлзхчз глилагс боли: ^гарщата тасазвурш; гг.с oiv2pii6 ^анпз-рж лредт^тни lüaanras еукз.'шпга

гадж^1г глзмуш^: тузтЕИ предоа»? ьа yinair 6*i_ уршглс-р:лш '^лдцрувч^лгр, аргуцгал'ларди! тарккб тоясда.

I. Ус::а"-;Огл Дс-скришдп /.':/ра!асаб ног/ ва унлнг гап тузитг-уртт. Ноп.длсс. На'лаиган. 1094, IG-^cr.

Масалан, Очплбувапппг к^нгли, бадор ^авосддек бегубор ода /А .Мухтор/ гашда бегубор эди - предикат. Очтгбуваппнг кУнгап, бздор хачосндек - аргутгелардцр.

Хусусан, субъект хр.м аргумент б^лпб, гргут.:ентлар чатррцда бГладд. Гад предшсат ва ушзхг аргументлгрп ор-;алп реадлападп. Гадил д1 цаздушЗ! аарказа б*лган предикат предикативлпк паклинп алдб гадшпг бутунлпгпни таншнлаЛдп. Епрсщ предикат дош.:о преда-каихБШ« сакдпки алаберглаДдп. Чункп галда бпр нечта предпкатлар иавпуд б£лппп ¿утлая. ьуцдан гацат бнр преддкат преяшсатшгш: Еадликд алздп. Бу вадтда паклпй ва назмундА тузпшл Уртаспда коцуввугудга калади: бпр нечта пропозпцдя бпр содда гад opi;am пгодаланадп.

АнглсЕзшадшш, предшсат пропозгатш струэтуранинг ыгрказпй злеыентд си'-атЕда иазцуппй сат^та тааллучллдпр..

Ецз ;;a.í тадкдщотшпзга Л.Теньер ва С.Д.Кащсяьсонларшшг бпр чУвдели й^дадЕЕларини асос даяиб олдик. Улар гапншг тзцу-япЯ туаалпгд игфкази феъл предикат ва унинг аргуиентларндан тш-гхл топЕЕДга т^еталган б^лсалар, бизнинг тадацотшизда эса от предикат ва ушшг аргуыептларшш гапгашг иазыуяпЗ тузплидидагн родд к^рсатиб берплдп. Ддссертадаяда предакатлар таскийкга ало->р!да эътдбрр бердладп.

Предпкатлар таенsña взаевден дастлабка тгда^отлар ораепда Л.3.с;ербанднг пплари алоэдоа Урян згалдайдг. У рус ттшдагн пре-дакатларпп учга: I/ ^арздат, 2/ ^одат, 2/ хусускгг цапали цреда-каглерга гдр&тадл.

Л.В.Цербакидг дреддкатлар ^адпдагд гояси рус тплпупослпгпда kgiit урш адци. Хусусад, В «В«Виноградов тоионядан янада рЕводлап-тдрплдп. Б.Н.Илызп осз унинг йнкряцргЕи ешсппз тили ыатерваллард-га тадбш; отдп.1

Предшсатлар уеьялар ва псъл б$лмаган /кенг каьзода отлар ёкп болта Сг^дпрудчд с?злар/ с?з гакялари ор:^алн iv-одаланадп. Гуна ir учун ¡tau у, аввапо, бегл предакатлар ва от нредпкгтлагга б*лгнад2.

1. ^арапг:^11у^шнов А. Гап .^агрдпгд скотактик назарпялар.

2. ¡^аракг: Куриоков А« Гпа асгср. 4&-бет.

Гатшнг í.ayio турларн ^ац предпкатга т;араб бедгилакадп. Чунст гап объектив борлшдаги з;одпсалар Уртасццагп категорпал ат;агарни скс оттпрпб, ушит уцуптапгап шыюларп /(ЮГмО турда-рл/ oíir аввало предпкатнпнг категоркал-грашатга; характерцца нагдоён бУладп,*

КсРлнге йшкардага лзпгвистлк тадащотлар натпкасида от предикат тасш?Ега доцр илмпЛ излапЕслар шага келганпни кУрашз. Бу Г.А.Золотова, К.Л.Арутгнова ва Е,Н.¡Ггрясвларппнг дадда A.B. Суцрунтшг илшзС таодщотларвда Уз r/одасшш топдп.

Н.Д.Арутшова ва Е.НХцряевлар рус. шгшдегп мавгудалк кфо-да-озчп галларни тащда; хршш зкераёкпда бу гапяарнпнг структур гарказк булган предикат отлсрнк цазыунпй rypyjyiapna ягратадашр.^

Узбек толсуноатпгада профессор, А.Еурмонов предикат стлар-клхг иавяудяют ва уяар^гапларни гасшйлаш учун асос бУла ашзи ^аг^да /.¡аъдупот беради.°

Тклдппзда предикат отлгр от, cujat, сон, ojmoe, равкп кабп суз туркупкарк ерзали куодалашб, сштактпк сат/да предпкатпплпк raiazra эга булиб, кесш вазкятпда бУладп. Бу суз тз/ркушари узшпнг лекспк-сешнтпк, спнтактпк хусусиятларига эга. шунепг учун гашшкг шзглунсй нарказцда турган от /кенг ыаъаода/ преди-глт 5¡ai.i турли 1ШО нозшушкларни пйодалайди. Цредтсат тасяпГдда суз турку1.шгошшнг лекспк-сшантпк кмкошютлари у,ам му>;ик а^а-;.пптга ora бУладп. Бап?,ача ipumö айтганда, предакатларшнг з;ар бцр гуру^, таъкода "сецантак гуру?;" будили кераккп, токк у сеиантик, з;ам спигактпк белгшхар туала^п булпб :к;:одананс131.^ Дпссертадпяялнг пккенчи бобп от предикакш гашгар тадцсщи-га »¡аратЕлган. Еу бобда от предикат ва от предпкатли гаплар турли хуру:{ларга анратгишб таснсф

1. Золотова Г.А. КоммуннкатЕвнпе аспекты русского сиитакспса.

1X3, c.IG3.

2. Арутоноза И.Д., Гкряев E.H. Русского предложение. Бптн&пД тип • • XS33 • с •

2. Курганов А. }1-;орцда курсатиган асар. GO-ва 49-50-бетлар.

Со-чалтичоскке таш предикатов, i'., 1282. стр.II. £. Ire Су Упп!да оелхзи Узидаа олдпнгп гаддаги от, си'ат, сон, Г-СГДД пг.едхалтлар «ачюскга ;п:ора ijzrixjsa: :?:ссбга алпб, ач;.1оа Civrcj-r иГ-одачаигсх: пподгалт ^ах^да ту:стгл!.;адп:. Гасагая, £од;:а ГсГ. Се:л:ддагп "зг. vrr.i а^атклган чод:.т)да. Уиинг zoc гхашзах:-лпбп -/,а:л су ерда (П./.одпроз) кабп. •

Гглнппг каздунпЯ тузшшпи марказп фезл этас, баша: от б?л-ганда ran предиеткинг ^еракатп ^гцэда ог.лс, балки унпнг глзяутшй балгпск у удя гхборот берадп. БукдаИ ват^да от предикат предпгл-тпвлик спклшш олпб гапнинг еинтактик тузилпсяда кесим вазглтда келадп. Предпкатпвлпк пакли -глн, -сан, -дир спнгари морфологпк воспталар, б"лгто», тдтсойяамсг:. окал каби тулицсиз фе'зддар ёки ноль паяли булппи цугжпн.

Гапшшг тз:тупиЯ larpimnntr®, от кесш.ьпредикат, ora, анщ-лсязчя, тУлдирув'чп, ^ол оса предикат яргументлари кпсобланадп. От предпглт от npejjríacm гапларнпнг маа'луннЯ тузплшида ^окпм вазя-фгни балерадь Аргутлектлар таркпбота кпргап ora, аншуювчп, тУл-дирувчп, ^от от предпкатга тобе булади. Аргукентлар предпкаткЕлг бута уракларпяи тУлдприб каладп.

Or предикат эгалик, калишпк 'Торгяларида ийодалапиб от преднкатли гапларнпнг турдл иоделларинп ^оспл гршшга асос булади. Бу асос N"3.i;,ífi{.ii тарзлда игодаланадп. Хосгл бУлган моделлзр PjiU'^t'onejinra бирласадп. Еушадан, узбек тплпда огалпк, келпгхк 1{Угшчаларп1:пнг скгат, сон, равпишрга гшсбатая предикат вазифа-спдагн копкрет отлцрга г^пилиб келпши табшзй ^олдцр. Эгалпк ва катЕлга ipawmTnrc 1сУрсаткпчлари от предпкатга хфтпнлнб предмет— нгнг объектив сяаццагп Урня, белгаси, помп, йуналпст, келиб чп-!?!Ui, глатерпата, уплати, хусуспятп, мавяуддшл! ва бсща турлп «а'шоларнп п^одалайди ва предикат тасниГлга ишонютг яратадп. Пунга кура от преднкатли гадяарни ijyPrjíarsnia таашйлапш ¿хг^цул курдик.

ЛесскеЯ издали

ГязцунлО таехшТа

1.; pjt¿ «г

2.: Рц-Ат иг

3.: РААд,-да,-дан,-га,¿"ttT

4.| Pfj-cn, At, Ад vf Г.: Р^сон, Ад VS С.: ? if сон, Ад, At OJ' 7.: ?ff ¿ нглагллар,

о.

4.

чилпр TÁÍ

Таснийловчи гапляр Тавсигловчи гаплар Урин билдлрувчи гадщэ. ¡ 'уносабст бклдирувчи гаплар Запон бплдпрувчи гаплар Ппвдор бплдпрувчп гаплар Тенглгстгрузч:! гаплар

S.: Р^.-деС.-дек Еккеиа-

¿хсатувчи-^иё словчи гапнар

лар, куиакчплар W

13y гаонаТлцр oar преднкатлЕ гадларншя* шзгдунпдан

келкб чтщклгап ^алда яратаддя. лусусийлпк гзцетдан г.;аз:лут1Й тас-imo уз II4TÜA та тасягфча^арга шфалпсЕ uyiuaiH. Бунда!, ^атат тпл куктаи назардан б:ф ¡лоделшиг нупда хЕлма-хпл кУриш!сларида напоан булша ва ir/^inK вазнкт, караён, Еоыглунинатпв мацсад, УРф-одатлар, сотдушл пуртт кабиларга богал; г.сццга взага кеяада.Шу1ашг учун улсгрюшг нуирЯ кУрготкларпга хуоусийлик ну>;тап назарвдан чегяра г^йгб бУлмаЯди.

Бушг Карпшие? отаси »ухантцтс /Т.Асурав/{ рупарадагп соч-ларк узун дао Еограппнг сенглеся /АДфраев/} Кора ашианпнг Ал-' гкб-терганп салд^да.Д Догдлоз/ ггшлапп ЫЕсалпда кУрпб Уташз.

Этрппча гагиа предикат - Ц"--:алгд!с K'fí паглп бшкзн п;юдатал-глседа, аргупснтлар Каргашпр отпет.♦ Предика:'1 галда предаепшкг белгисшш к?раатЕб туради. Аргуыентлар ана шу баллипт еубъектга тоГЕПлтпшшп ыпп-^айдилар. Агар мала пу гада цухпддде предака-ïe Уркяда Утзиувчк сеи кулоя предгкатлорн 1;?лляпса гап ыазмунан Узгарнб кетадЕ.

СашптЕрянг: Карсмпинг отаск Укитудчи.

Kapmmir отасп кул од.

Гап суилаги, дар искала гап глазиупав екки гуру>уга агралада. Црэдккаг орг,алЕ е'одалапаётгаз! макго знёлплар rypy>pira глансуб-¿ште булса,'кккЕпчЕ прздпая? ор^атг; пуодалшаётган цаздода ^унар-.'ландлар 1уру>;Ега кансублют уурсатклади.

Агар Г.ят>кмгк:!г отасп ергунелтларп Урпцда Соб:п)оз тслжлгэда аргутлептларп 1-^.лла:п*лса гол мазмугшда узгарпл: юз б-гриа2дЕ .Бумдан г.у нарса каълуы буладпкп, Собирав >;ам, Каршдпшг отаси г,сл ;лу-:;аядзслар гур^ргга калсуб.

КсЕенге ?;ар еккапа гап г,ег бпрстчп гал СЕНгарк фшзпш талая этадп. flssra рупарндагЕ сочлгрп учуй 1;из ЩоЕраныпг спкглкск, :'ора i;o':í иевчаяи: ксягсл Тойкбкшг сшгстсгг конструюнясцда про.чзгкаг - сееглгое tí о.к, -си модели орцалп ЕЗодавагамеда» Уиенг

гунептларЕ турлп кУргнЕЕДа бус Урпнларш тулдцрпб Kan.:oiyti. Ai'ap сп:гл^ое npsjjsccsn Уршща опсст суз йоршсЕяагз прццикат :г?лла"са, :-;ор:тдагЕ сшгари гсшпаа- г.;азг.глпй туселепе бу!1уняай Усгарпб тгстэдп. Чушш cir-ir.Tncn ва опасп лт^едахкахларп iieic i3i>,a-vtoan 6im ccua аёл cp'íacnra бЕрлсг.сал£ф :;au, уларда ос Гарз^ювчп с Cii - каттатак глашудлига билал с:аргг-алада;ар.

- J.5 -

Предикат сднглкол ва оласи >;ар :лат ^олатда да прздиетсшнг объектив борлгсдагп 6aiz;n 6;ip предмет бплан богллг; ууносабата ^э^тдаш хабарнз берада. Бсща предглет бплан борлсчдик белгисн ^аршгдошлщдцр <.

Кора а'Екадипг ^пгпб-т-эрганд салдш-да гаппда цреджат -сандгзда. Кора г;.гл!.з:нн г Г.пгдб-тсргадн - аргуг^тдардар. Бу п^е-жкат пргу^.ектлар к^ришш >;ам щорцдага кайа п~'Одаяайядн. ЗУ гапда %еи сащцщда предпкатн Урпцда бдгда §кп предггглтларп фллакса от преднкатлп гапларкнкг мазмуга:?. туджЕЛ у парада:. Бу предакатлар угодий Урин ткюешш п£одаласа-да, аСрлмлпк белгг.сй бдлач с^ергуганзди.

Астлаипладикп, калтзгрплган блрикчс галда цредккат гак-лп ар^алл дйодаланпб таскп&лод, иккпгз гецда предикат Р^п.д-сн згачик фор.маспда пйодаланпб ыуносабат ва учшгсп гадда предикат Рц- -да келилк й'ормаслда кХодапанкб Урин глъноларшш г-оюдаламсзда»

Недолга, газмунпй майдсн цредакаттшг цаЗси сУз туркук: билан 1йодалашшз1Га i;apa6 белпишнер экан, cr/ат суз тур^гишап? от предпкатли гадларкл «арказий элемента сиГатидаги роли глу-jp:u а>;ачиятга эга зрюойлекгдЕс

Предшсапшкг схфат бплан Пи'одалшшши црадцотшшг обьекпаз . боротадаши лаш^уд турлп белгплсршш кУрсатаб, Pjf Ат ыодвлкга бпр-лштцрадп» СлГат билан лтодалакгш цредосаг статик характерда буладн» ШундаС булса-да, ijap бцр предикатпанг ггчкн та&лтида гур-ли тазсп^ий болгплар г.гшуд б"леди. Бу тшзсп^лй бсдяиар пре»!29-лгк белташ атро-'пга: пахснднг тепзр! погаси, py$it ^олати ва ексцошй, ^араьлтлари, Еахсншг таргса^ тгйфдбасл, г.:аза, та^ч, ранг, адд» хусусхят каби башиарнп бхЕгшлптнради.

Глсалаз: Глфзалшпшг назарлдо Седопа аёллар орао-да опт гУзали /С.Адад/# Баланд сжзрочлар.дагп неонла'-паларп Орут эдн /У.Усотюц/^ Ансрховшнг сочяари зуяукдек ¡;оп-з;опа Д.7смплов/; Кякяпк чкроЯлл :~уи бУлггп билан бпрга гунтл :;ац мазгиш/Р .Размен/. Ецршчк ran N*- innir +/< + К -лар + Л /.д + if Ат моделдда ша1сллан:1б хусускят б'игзтрувтл гаплзр, ш-тазл;! ran N"At + rt" -Jiepn +1ГАт иоделвда сакллеш:б, ^олат бзц.тпф:гвщ! ггллар гуру^пга «граладалар.

гаи U'-iz'i? + ]\)' -ларл +)ГАт подслп тарзгда г/одала-нлб ггс:.Е1Л1Г оалкхи ;;ai;roza ахборот беркй, ранг биддпруитп гал-лар rj-pyxnra кпрстлладп. ТУртопп ran At

шдслцда паклланиб. объектст одацдагп цредметга хос болтан таш-ншг белгпспни бпддцрпб, цазат-гаъц нфодаловчи гашгер rypy>pira Ещшгпладп,

Спсат предикат бщшшли молвят ийодалапади. Агар гагат предпкатлп гашщрнинг субъекта naze булса, кесш таркпбздаги с^Гат енсонненг loicuonnfl ьа py^nfi хусусиятларшшнг белгиспнп ейо^ далаЗдп. ?.'асалак: Арсяон ака хечек нуссата ягозюккияв одам /Ш>о-дпров/; Володя - епбирлик бактвват. абшр Спгптлардан /ПДодиров/; Янта рапс Бекнвёз ака луда уувназ одои /Ш{одпров/.

CnÇaT билан вТюдалангав предокатнЕнг от, сон, равиш предп-катлардан яна бпр форда тойона ба^о бглдцрпцдцр. E¡y хусусият r,sa ezres лсксемасЕНЕНг нчки табпати бнлан боглш; ^олатда юзага

1.'асалан: Ботир Акр ошв бпливдон, аг.ойпб олпы /ПДодпров/ ; Садда уз касбпни севувчи яхпл ебчн Аурккстоц/.

•Келтцрплгш з{ар искала гацда продпкатлар цредобпшнг обьек-тш борлиадагп иавзуд белгпеп цацттда ахборст берадп. Бу белгп ен-сопга хос бУлггш йазплатни Узида цуаассашттцриб, Газшгатппнт бевдалердап ортЕцтгшц кУрсатадп.

Деаак, сесозт билан пйодаланган преднкатлар предакатпв-лпе Pjf átVÍ паютши олиб от преднкатли гашшрнпнг цазцунпЁ ва спнтактпк тузЕЛИсцда асосий элемент вазпеасинп банара олада.

От предшеатли гадларншг лазцунЕЙ ва сшгтактнк тузплЕшцдая con ва равш предпкатларншг Уз Урни бор. Сон ва равш бплан сГодаланган предпкатлар от ва спфат билан пйодалангон предшеат-лердан шпдор ва зашн белглсипи бшщцршп билан capí; цпладилар. Г.аркази Усов дродгткат бшган пподаленгая гашщр сон шаюшда щр-казп равш предикат бплан ифодаланган гашщр1ГАд ваклп иодапцда тузпладн. Г'лсален: Салтпоннпкг назарцда бурнлер тУртта эди /гд21хшле/^ û.eœ5 вагонда одам ism (П.?одпров/.

КелтирЕлган гацдаги сон ва равш лредпкатлар предцетшшг обьсктгв олавдагп «падори' î;aipmarn белиши Еглдалаб шгдор бпл-дерувчи гаыларнЕнг иазцуниЗ ва спнтактпк тузплпЕН ас осп зрзеобда-псде. Бу гапларда проджатлар Неон + ыицдор ва Н'Ад + швдор сак-лгзн пиодалайда.

Деиак, от /кенг иаьнода/ преднкатлар ту"рлпча

«V Еаклп ва

íf о .г,., ff e.i{. ,NAt, ÍTcoe, ff Ад цоделпарцда гсодалапиб, Р^'есглл-

га бпрлападплар. От предпкатлар леяспк-сеиантпк хусуспятпга да-раб, галларга турлпча цазцун берада. Худда пу асосда гаплар хер хил таспдГлачсдп.

Тасшь'лопчп гаплар. Тасшгловчп гаплар Р^ 0 терзлда иодеяласада. Унда предикат ноль к$рсаткпчли предпкатгтлдк паклп-да бодает. БундаЗ гапдаршшг предиката цоддаИ есосланисга к$ра бош колишкдагп от билап п'одалападя. Бои келлЕивдага отишг лен-епк иашоса иаалуп лд;атпдан турлнча гурутуганада. гуРУХ-

лапш отплпг валедтлпкларпга боглщ ^олда юзага чпвдда. Шз yj.y-шёлпк щатЕдан таепдуловчп гаплар деб гдратаотгап турии тас:лкт>-ловча предикат тапкил этади. Уида борливдага всгг;еа, ^одиса, касб, предает, ease, сдал, касаилдк, сипГдар, гуру%лар, турлар ва >;oic£b золар таспдГяапада.

Тасниуяовчи предпкатлар вазиггеида копкрет отлар келада. Кота лет отлец) предикат позпидясцда гфллапддиб, бу предштатни тъ~ луц едп-'га иаисублпгинн к?рсатада.^ Бунга яка сули ^аи ^пвлча чплпп иупюлжп, таедпулозча предают бои келипнкдага от шаклпда б?лдб, предке тнпгхг объектив одавдаги ыавдудаиги, объектпшг субъектга тегипли болтан глтло бояпшари >;щидаги ахборотпп берада.

liynj сазиятида таснпРловчи предикат тиигловча учуй маълуп. объектшшг цаидаЯдпр rypyi, cmin, оплата пансублшс бслгиси хадк-дагп хабарпи беради: Копил бува - табпб /УДсеецов/; Даврошшпг отаса - дЗАчдвол /F .Радиол/; Тол - дарахт: Копун - педиз окшд; Еу гул - иомозеодгул; Спгпр - yfl ха^донп; Г^лбарс - ёвво£п хгД-вон каба.

ТаснпГловчп предикат таенпгловчи гашгарлпнг маамуниС «ар-казн учуп дуда зарур, чулка бу предикат тасгайлозча гапларншг у-здга хос харадтерлп белтларпни кТрсатада.

ТавсдГяовчи гаплар. • Галнинг шзмуппП тузилпш «аркази спГат бплан ийодаяапса, предика? цредоетшшг дошдй белгиси.уштг характерен тоионларп, пунпигдек, хусуспятп ^аутеаги ахборотна берада.

Предакатнипг си-Тат бадан ифодаяапшш ту шъио нозпклдкларз

I. Нуриоиоз А., Па^иудов II. ва бещалар. Узбек тплппииг «аз-луга:!! сштаксисп. Т., 1992, 50-бст.

aJ —

бпяан от, сон, равип бплан ифодалаяган предпкатлардан йарцла-н8де. ' • *

Тгшетгагазчг предркатлар ааллй спуат ва феъл бплан ифода-ланпб турлп шзцунпй кУрнншлерга эгаднр.^ Тавсисшовчп предика:; аталаси тор ианюдаги белгплар иагиуасши кУрсатыаЙдп, "балки п^зжетегнг бцр 6ке бгр ъарехат НУназпен, ваклга, ^ааsraf мазага, аддга, зечлик даракаспга ало^адор хусусиятларга игора

Кузатлишизча, узбек тили глтерпалларида тавсЕп шепчи прэдпкатлар хаи Уз нчки хтрурщрпга. азралшш пушил.

Взз öjini г^Япдаги умуиий: хусуспет бпяднрувчи, ^олат бш-дпрузчи, билдирувчп, ранг-туе биддцрувчи, иаза-таад бивдг-рувчп предппатлар гуру>;пга гшратдик.

1.'.асаланпнг ащшгги шундакп, узбек тшщда сийетнинг сецан-тек таенпйпш тадгрщ щшш узи етгрли илао, чункп спТатнлнг предикат позпцштевдаги роли таэршли гашшнг етруктур-се^знтпк пщатдш турли куриншлари швеудзшгппе кУрсатада.

I» Предикат лредглетга хос бУлган турли хапактер-хусуст-тлкп билдкрада. Хараютер-хусусют бплдирувчи прэдпкатлар т,ау турли паъпо козшипкларга эга:

I. Цредикат субъектный." бершедагы дояшй баягиси, харак-тер-хусуспятинп бзлвдради. Ыасалш:

1.':ассагснтлар сардори Хадук, э^е, багри кенг, бир с?зли, абнщ) пауяавоп Д!.Ккорпез/.

2. Чулки, Слпт&'леп кучди, опчил ва зазглл Штат /М «Корпев/,

3. Toracn l.'ian Cnaz j;au гуда каттиктгУл одам /П^одпров/.

4. Уклег бу кпчккна отряда, гарчапд бехгурол б?лза да тетик ва ба^увват эди /И Дориец/'.

П. CnfTsT бплан ЕйодалЕнгал предикат субъытгнинг турлп хил г,олатлари разула шълуцот берада.

I. Предикат субъектнпнг тал?: ва ички ру.-рЛ ^олатп бпяея ¿о'.'лп; глЕъналарнЕ биддлрадп.

1. Супрун A.B. Ггамиатпка я сецастжа ппсстого цредиопсЕпп. :.:., Ь77, с.174.

2. Я-'Т'Окг: Арутгасвс. Н.Д., Ширяев E.Ii. Уна астр. П-б. Яла гарант: Курганов А. КУрсатилгап асар. 70-бот.

"асалал: I. Уялнг у.озиргп кУршзнпп луда хам кулгатп, агагалп Д; .К.ориез/. 2. Одатада ^ац ^.аЗт напвдасн бплан нас? оди Д: «Корпев/. 3. Унта бизлардал :-;ач цкСпя. /УДосгалсз/. 4. Кунпсдоя сиздел гурсэпд /А.Г,a:;:-;ар/.

Гплда субъкгг1!П1г за зчка рух-зй чодатыни биддарувчи спуат бпяая иподалаигал предпкатлар куххлаб учраЗдц. Елз бундаЗ яредйкатларнн аГрлмяарнгапша гУхталкб Утш тконпятпга зга 6*л-sxtx х-холес.

Англнсшадлкп, тавспфговчн предика? тавслСловчн гапларгсхнг ■ирказпй алсиектп снгагцда хусусэЗлик за^атцдан турлл rypyviapra а'^ратлдп. Тавсыйювчп гаплар субъентга хсс болтан турлн тазсл-оий болгллар латлу£;спга: Узпда ххс.одатаЗдз.

•Гпдт Pjf АтИ*' иоделцда умумяягадп. Нутвда хплиа-хпл хусуспЯ хсурпшхшларда напоён бУлади.

Урин бхпдххрувчи гаплар. Уран биддгрувчи предпкатлар от билли пфодаланшшга кура тасгааТясагш, цуносабат билдарувчи предшизт--ларга Jto-аЗдп. Зхрох; улардан каяпслк йсрнасцда келншп белая £арц-лазадз. Пунлнгдек, шио нозпклпкларп зклан зам таснифлсвчи ва иуносабат сяидирувчп предпкатдардал анралпб турадп. Пуни таютд-лап гопзкп, урин бглдирувчп предикат табпатода ¿швгудтк бпдди-рпп пни; сезилади.

"авлудашс бххлдпрувчп гапларда «авгудззаш Уриххга «укоеабен тл етакчп позхздшхнл эгаллаЗдп.^

Грин бплдххрузчл гаплар предаетнллг цакоядагп павнуд Урлххнл опядцрпда. Г.асадан, РсаГда ххххтоблар ооу тадукпда сУрсх; 1да"да дна бор? тарзида берххлади. Сазолга берютан сязоб 7.ш ангх; гхав-лудллкхи ixf одатаЗдп. Ипто&тар гкаТда галпда сУрсх; РСитоблап х;аср-53? тарзпда берпладп. Пазсб казмунздан Урш матлосн англаппладп.

Грлн билдпрувчп предипатлер цавцудзик йшдпрувчи гплларга ^уда Ухнаб кетади. Еух'даЗ Утщю боглзххрлк мапсудлшс бплдпруз-;л лхст тары:бел гапларшзхг .мазглухехЗ тузптклзда Урил биддпрш ¡хл&х. ксглокгнт сл'атхда гхахтпуд нредг.:етки кУрсатик с'млал апратиб тцради.

^асатан: Одатада Уса кечасл боп>а хокада од? Д'.Корлов/; опаххтпхт yfc? чххххдал хс?пр'Лк езда окал /У.^сп^кв/.

I. Курцсзав А., ¡'а^.худов II. за богз-.алар. Узбек тзхлпххипг иаз1у-скх:таксх:си. Т.. ISS2., 64-бот.

Юцорлдаги гадязрда Урин предиката от предлагай галларнпнг

ыарказиЯ элаченти спсатцда PjflV1 подели тузилпЕини ифодалпиавда.

Аию хусусийликка к?ра, Pff-да» N" Ад +1/ ва ogn, окан иоделлари

ордали урин билдарувчи гапларнипг мазцунсй туБшшшини бощаради.

Айршд адабиётларда бундай ^олатлар кесим вазппасидаги отнинг

шжолари тарзида кзоушнгал.^

Чшрзп катхх'н формасгдагп от предикатларга ^аи Урин-пайт

келшпих ссрцасидаги от предакажлар сингарц урин билдирувчн пре-

дпкатлар деб атаа цуютн. Чунки бу предакатларда >;ш ыаъно нцат-

даы ?рдн биддпрпи кучли.

Чгадаз кеяЕппги сорпасидагл от предлкаглар :çaa синтакгик

сапда косил ваанятида булади. Е;унпнг_учун rçau бир ь;анча адабиёт-

ларда кесим спТаггтда эътироф этилган."

Че^п г.елипигидаги конфет от форшсидага предикат предыет-

иенг объектив окаццаги наш, субъектнинг объектга aioi;acn, ЕУпа-

диши, Ч5п{пш Урни ш шу каби бокда '-до нозикликляршц ^аи ийода-

лаЯда. Ыасалан: Хат - Хутюдгдан о; /ПЛ^одправ/; Пакетнинг >;ар

пккаласи да.5 тоестдан ода /А ¿.'ухтор/.

.Предоетгшш поддай дунёда Уринласш тувунчаси, унинт макон-

да иавкудлпгини англатади. У.аконда ыавцуд предает турли вазлят

ва ^олатда булади. Предаеткинг ыакондаги гавг.-уд, турли £п>;атла-

рипи сешкстк предикат срдали шгглаш цуннин. Леиак, равдш билан

д.'одалангал предикат предцетнииг объектов ояавдаги аайлашган

Урни ^адида ш'ЗДугют беради. 1

Сикришзча, Урин биддирпп тугунчаси конг шъноли тусунча-

дцр. Пунинг учуй урин бпддирувчи нредиглтларпи икки iypyy»ra агра-

тис ».Ещсадга мувослвдир. Чушсп объектив олавдаги кавауд предует-

нпиг коЯласгад Урнига кдсбатан акт;лап >;авда чегараланш мав^уд»

Виз кз-;орпда конкрет от билан иТхэдаланган предпкатларда amn-j Урин

билдцрк'ни кУриб утдии. Бизшздгча, равлп билан ийодадангап пре-

дикатлар чегаралангая fp:n: иаьноспни д-одалаСди.

r,ci:ai;, Урин бдлдпрувчи дредикатлар Урин силдцрувчи гаплар-.

нш!г марказиП але^енти сп'атпдаот ва равислар билад пГхэдаяандб,

цредаетшшг объектив борлд^заги дойлапган Урни, йукачпди, келиб

чдь;ееп ва босда хусускятдарини кУрсата олееи ыуглшн окал.

.I. Акрокоз Т. ХозгрпГузбек тплкда от хесип. Ксм.дисс. Т.,1965. 2. Расков Р. Чшдеп нелЕДиги, Учете записки. Синологическая серия. Андееоп. 1257. 58-бет.

Урин бплдпрувчп предает от бплап псхэдаланпшга кУра спш; Урин цаъносяш, равпш бплап пСодаланппига кУра иав^уи Урин тамоспш алглста оладп. Хусусап, бу пгаш от ва равпп Урпн бплдпрувчп пре-дшсатлцр Уз счга лекспк-сеглаятик маъноспдан келпб че;п6 jgarj турлз таьналарни акглапи цугкпн. Улар тпл сат:;пда P«f л.кТй" модслпда уг-утллсгядп ва пу подол асоспда турлп нутцпа кУришпларга ora бу-лсдп. Унда предпкатшшг аргуиентларни блрлаптпрпл: цутрщ рать УЯдойди.

Нуносабат бплдпрувчп гадлар. ЫоддпЯ дувёдагн предглетлар ва улар Уртаспдагп иуносабатнп тпжкос этпи lannnj бллан боглаяади. Ctir бпдан боглпц бу тупунча тплда ^гл Уз пгодасппп топади.

Предпсат об:>сктпппг 6oni;a обкетга пуносабатлип пГодатсЯ-ди.^ Бпзнингча, предикат билдпрган объектлар Уртаспда Узаро центре борлапш; ь'евгуд. Гутшг учун бир- объект' пппзпш объектга tropa ¡¡клади. 1.!асалан, прздшат кошер ет от бплан гСодаланпб, сга-лпк líyanj^aiapnnn олпб келганда, гад N+ К" -пшг + Pjf о л; VÍ глодали тпппда буладп. Буцдай гагиарда предикат бпр об^сютш еккенчп бир объектга ярш куносабатп, ало!;асп ){£прда ахборот берадп. 1.1уносабат1ш сецаптпк чурпов копкретлапткради.

1.'асалан: Зу>;ра келш - Зокар аканпнг хотлпп ДДоюзлов/: Турсун Г.ерган - Глхоглтнг отасп /F .Ра^лои/.

N*+ М" -нпнг - N" -п/си/ тппццагп субстаптпв сагл :;пр иккзла гап учун ух^гаЛдпр. БупдаС тппдагп гапларни fapipiannnn цредппат-га богл1з; буладп. Еунпнгдек, субстаптпв натдо jjsjj бу тплдпгп ггл-лар учун утлуппй релятпв па'нонп англатадп. Бпрсц релятив t:a:;ro бир r.aira ;:усус!:Глпк :;урсозпда буладп. Бу хусуспГлпк предккатда акс отадп. Су глщатдан бу тппдагп гапларда предпкат узпшз1г гзатао ппделари бплап гап мазмунпнп бехщареди.

!.:уносабат бпддпркп с;с:;ат копкрот от бплап п^од&чанаётгап продпкатга таагауцлп булпб подглодан, батей сиГат о'одалалгал предгп'лтга у.г.м тегпплпдпр.

Предикат узп пОодачайтгап об'йпшгпг каттатарга од:лат, с,-¡.уо.'лгллда булпп ва бо;л;а сег.плсрп нем шадуыот б град::,

Гап назмунпдан ппл объект Уртаспда ifnecnñ цуносабат гагсу^х-гл

I. Подучена S.B. 0 ссглгнтпкс сщртсспса. П., 1974,с.254; Кгла12»? Ат)ут:люпа Н.Д., Гл^пез Е.Н. ixa асар. II-бет; Яна г.гханг: ]Ср;лонов А. КУрсатплгап асар. 70-<Зет.

сезилади. Бу ^одатни про® .Н ,?.!а^зудов ьтндай изоутайди: "Аэузад Радавдан ецляи сой ipiecnE содда гапинппг сеиантпкасп саг-;ат Адаад шрши. Ра^ат шуиш. А$мад Гадатдш а^лли деб тусунЕП цуьзган, яши ^ар акха субъект ^аи аЕпи бпр белгпга ora. Адад Радда? Hau оцллн, еглио бу субъектлар айна акллитт: белгнетнЕнг дараяаси-га кура бцр-бпридан гщя; гдхладклар .

Дешч, ran ыазыуншш баа^раёггсн предикат екке eme Урта-г-Едаги (лунооабатппнг яисскВ харахтерга ora эканлипзни бцлдпрада. ШунЕНГдек, предикат икка пахе /но:,ш/ни бирлаштнрода ва :;ар бпра-нинг -¿улрхга нуносабатнн анс оттпрада. Ь^Ибслалг: Сурайё одоблЕ. ' Нозиыа öfloüniipog. Еозша Сурайёга касбатан ыгча одобли.

Англапиладпкп, бу тапдага гавлар вднр;а иуносабат бшккрув-ча цредакатлер'сеналадц.

Цредшлтнинг сЕсвт билан пкодаланЕши цуносабат бплдпрЕЕнппг турла характерна чцрраларвни кУрсата оладп. Предакат бцр объект-пппг беща бнр объектга насбатая вкобЕЙ ёки салбЕЙ нуносабатана ибодалайдЕ. Масалан: Нури эрздан кУнтелсез ада (Ойбек); Ота урутларн ораепда Сарви шш бпзга куда мехшбон эдп (И.Ра>?ш).

■КелтЕрнгган бприяча галда предакат -спз иоргюдогпк кУрсат-кача ^авда эдп тУлщсаз сТеълЕ орцалк Еолдаланадн. Гап ff + N" -дан + Рц- + AtVf цоделпга нос тушади. Усбу шешда предикат ёдтпрмао-лзлк, еннсей 'тейондан хугагагаолак, бгрга япапзп истааасллк, кпыга-днр ЬЕйл борлик кабп редлтЕв .сегааларга i^opa гделадн.

, Гап цазцушпн бса;араётгсн предикат гапнп шзмупап екке пропсзЕцшщан вборатлпгай куроатпб просушюзЕщгаш ^оскл ^зладп. йфшгш пропозиция Дурп араин 5птпрг.!гДдц. Еккпнча пропозгцшх Еурп бсхд;а cfaposra. кУнгая кУйгап. ЦредпкатпЕнг релятпв иаъносп еккшче пропоззцЕянн оддпнгц позщкяга-1фядп. Децгек, цреджат агаспгчл объектнанг xys¡nra цулосабатоз: ЕфодалаЗдо.

Кжаачз илсолда предикат узи в'ддалаётган объект балок нпкпяча бпр объект Уртасндага усп^п цуносабат ^адатд иа^т/аот берадп. Бу EEES объект Уртасцдагп ьуноегбглип иГхналастган предикат каз^-пан з;ар нккалаекга у.аи тааллу:-уш буладн.

Прелат узн п^одалаётган объегята шасзгчЕ.бцр объекткЕнг tyiiocaCaTEíin; ессец совухдгд дог:;о хабардор, ^¡арзандцдсЗ севзб

■Д. 1:ащ,т;са К. Узбек тплЕдага содда галларда сеиантЕк-спнтактпк асоиуотргя. Т., 1984» 72-£сг.

гргалш, .тарбья кабл раяятпз сшалар орцалп пурсатадп. Бу гал цац Jf+ Jf-дал + Pjf AtW моделцда юзага чш;адп.

Шуддгй ipimiö, спфат бихгп пфодалаллб цуносабат бплдараетган лродпкатлар ysntnur сбъектлар Уртаедда турлдча ¿¡укоеабат >;осил цллееп бплая хара^тсрлалади ва Р^- Ат иyn.W поделила угйгжиадн.

Предикат раьш бтшая кс'юдаланлб спешат спнтарл еккп объект Уртаслдагп ijnëcsC цукосабаткл tf одалайдк. Бу рагпгЕЕнг лекеин-сеиантЕп таблатадан келпб шд;адп. Г.^посабат иС.о.дглг.с'тгсл иредп-кат белгпел з;гр с:када объектга тааллу1уз буладл. Проддкат >;ар пккала объектна Fc¿irjrp¿*ss булган алоаддррдп:, телглпк, rx.ca.~cra цуносабат ва (кща релятшз сеааларга шора 1;ллада.

'.'.асалач: Hty^par Сатторга г,елбан я:дат; I.'cjcrair узшшшнг отлн з;ац БоЗчкбордан кам о?.тас. Дз.хад1;.дсс.2дгор/.

Субстаитпв саки бу ткпдагп гадлар учун умукяй /N~+tf -га+Ад/ дцр. Субстантна ¿кшо предплатлпнг хусуспй цаъноеддвн келпб чп-i;n6 реяягав цозьнони ийодолайди. Деглк, бцркнчп гаддагн предикат пккп объект Уртаслда алодадотхтпгк ¡лгвцудллгпни бкддцрадп ва алоза» дортас пуносабатлпп ифодалаЯдл.

Идзслиппг Урмон честдагп кулбасл Секрл кУллга яцпп /П.%о-дцров/; Рада аканинг уйп бозордан узсс;. /Тш.сц./

Бу ТЕЦдагл гапларщшг субстакпш пакли >;au if+tf-ra + Ад шдоллга цос тусадя. Субстантлз гзаяю у,ьр иккала гал учун yigrnrS-лшаш ДОС13! 1;лладл. Гал иарказпдагя лредпкат >;ар пккала гадда масофага иулосабат бслгЕспнп ^лдолеЯед.

Депак, цуносабат бглдпруз*ш от цредакатлор субстшцг-лспга кура от,1 спфат, равпплпр бплан кс-одаланадс. Тплда Ptf «yn.Uf иоделлда уцупласадя. Куида xrawa-xm хусускЯ хурлнппларла есноёя булсди.

Закон билдмрувчл гадлар. Анъанавпй тпяЕуисслдвда заыон баз-гпешш бплдпрт сем предикатлп гаплердагпна иевцуд дегал чараз хук.'.'рш. Чункп сетл узпзпшг турлп хпл туэплпи хусусетти бплш гашЕНТ ва храг.катпк ядроелки таплсил отадп. Модаишк,

ашен ва еэхс ботгаларкш пфодала2дл.

Зачошш 1сУрсат:ш салат с"еьлдат1а экас, банш от /кенг е^атио.да/ларда хеи Чушот стлар >;ам сем спггарп ^ач локйДл-

грал?.'лтлк категорняни тапзкл отцдл. Дсуак, от /кеггг ттеода/ дрс.!щкатли raii-fp ^аи scisomsi кУрсата а-1адп.

От вазЕаткл но:.иайдц. Отненг лекспк шзцутща йвл ваь;тп, супа, ой, кун, г.аксуи, вш;тшшг бкр б?лагп, байрампар ноцяа-íisot...1

Замон белгиснш! билдкрЕП Узбек тилпда урга-пайт ^ачца чп-1;еп каишкгп цуи'ицчгларина олтач сон ва разкЕлар ор:;алк y,a¿i ní-o-;ц£лак£дп. Бу кслплгк 1фл:кчаларЕни олтан сон ва равкплар вак,т-еекг йгр бУлатшш ьурсатадк. Бах;т будахлара туташнг ярш, эрга ва бощалсрвдр. Кслепик }^шичасшш airan сон ёкп рашдз вацтш ainn-; кУрсатгдЕ.

Замок белткспни бЕлдщ)увчк от предккатли галлар К + Ад, Ат + Ад, Íf+Ксан, Ат нодедларп ТЕПЕда булади. Бу тхшдага галлар уг^ЛлЕК ва айршшкка кУра бкр-бкрЕдан Гар:;лас:ад:1.3ауон 6слгесене билдсрЕЕ. бу ткддагк гатлар учун угутлЛдЕр. А£рЕ.\ИЕЕка кура >;ср бкр вазЕятнЕ номчаган предикат турЛЕ иазиунпй пайдогаш ^осел'^ладе.' Дс^окга кпебатан яке:;лек ва каз:;ушЕк, чегаралал-гаплкк ^агдда чегсрасЕЭЯЕк цредЕкаткгкг ыазцуий табсатлиан кслиб чн;адп. Г.асалан:

^-сутканнкг бир бУлаги Вш;т jtpi-i кеча эдп^^-агащ вег.т

•К + Ад чегаралангап

i

_____________________________бир булагп

Зм-злё тун_____!---иав^и ва:;т

Ат + Н " —• четпратаниапш

Зацон белгЕСЕки бЕлднрувчп буадаЯ предЕкатларшшг aíípEu-л:зс хусуспятлара галнинг цазйунгй асоси ф:соблокади. Деглак, >;ар бЕр предикаткЕнг ЕЕркглпк хусусЕяти гапнЕнг турлЕ казцунпй тузп-

ЛШШ21 бетааЯди.

?'п;дор бЕлдпругча галлар. Т'Ездор бЕлдщрувчЕ предикат ;;ац от дредЕкатлп гапларнк:.г таркЕбЕга хграда ва inr-дор бЕлдпрузчи гапларпкнг г;аз;.:ункГ марказакп босцаради. СЗ'иккг учун %a:.¡ ТЕлиу-носяивда е^дор бплдкрувчЕ лрёдпкатлар са.;гптп:асЕнк Ургаюх ТЕЛ^унослпкнЕ!ir долзарб ьазкГаларкдан ú¡rp:: саяатада. >;оз:фГЕ

I. Еведова А.Ю. О соотног.ипухх црам'лтЕЧОскай и соагнтЕчоексй сг^т.гурп^к предк^юшиу/Словянское язпкозкакЕЛ - Наука, !.;.,

т 9

куцца ищдор иплдпрувчп прсдгзсстлсд? n.£.ATy?:x:coG-, Г.А.^олотогху" Т.Б.Алпсова,"' Ю.С .Степанов,'" H.D.L'nc^ona,^ ¿.ГГ.Гаопльг::,'4' II.II.Ар-ват' сппгарл рус тша^уносларпнл^ шц::г;£ тад^стлагпдсп "з :i";c.v.a-сппл тоцдп. Бу со>;сда про". А.Курганов *збск талц/носупитда г.": тад^етлат.-кп ба бсрда. ;нда г-лцдар б^лдпру.-л:;; i-i.о"--i.'-.т.сг"j селштпкасп ^сг4 "збек иа^упоссшц» тсд^-, '.Tizirn лооггц 6piiv:: долзарб ьазктзлардад Сцрц спГагцг» пьо:;лгпа£:Л

Гдздор бедгпсппп б:эдцркода кесп.: ва продлит бпр-слппл! тУздпрадЕ. Кеспм галлии* ешипй ядросп :рсобдсггб, огшпнг рп2 белгваши кУрсатпп бплен чекланпда. ПазыукгД сст:;-д ьлздогг^ белгп предака® ва унпнг аргупентл^рл :;урьоьпдй рсслчаиа:^:. Apiy-иентлар предпкатнЕпг 6Jк Урпнларпнс ^лдлрпб трсрпа бадглс: кстсретлаптпрадп. Деглак, дредпкатнпнг бу е?з тургуглсрп била:: пГ-одаланЕЕИ издор бпддлрувчп галлар ;.;a3.'.:yiirfi глапдсппкпнг кснга-Епбп учул асос б^ла олсде.

1лз;дор бклдпрувчп с^з турпупяЕрлштг шдорп?. ту^упча п"о-далаш бпр-бпрпдан (;арт; цпладп. лусусан, сон :.:;2;дср:ш cinn; i^pca-тада, равнп, спфат ва ошоклар эса гщдоршшг 1."о?д-

лапдаар. Бу пу с?з туркуглларпга кпрувчл лекссгла^рглпгг ¿•спсп;:-семан'лзс табпатпдан кедпб чш;ада.

1'асатан: Стодда чада>;лар сгог,ат пажта. Саул ^ау 6:тп sr¡rT /П.!;с,";:-роз/; Знг т?нглчп );у;ло:7л i;rmi; ёг да, опт ккчпга ХЕтохх Г.г?д:.г>. саккпздa /П.^одпров/; }Jap хлл вазплт ва турлл г^Г/нягда юташр боу:соб /АЛ-1а>г;ор/; Гпрвалп довокге ксстыта од::.! сг^;'.-/:;; 22? /С.Ardían/; АГсусст, бупдаА чпажаа шйшарлоаяср >;:vni Cj-зе/; ЧоСхолада одаи crf.pnit /Сйбеп/. Ппздор бпддпрувчп сппат ва равлш лзксегалари аГ.рл.\:

1. Арут:тнова Н.Д., Г-Пряез E.H. Русское предясссснпе. ЕцпЛпл?» т/л. ! •., I CG 5.

2. Золстова P.A. КоглуукЕлатпвлпе аспекта русского спптакслса.

II., HG2.

3. Алисова Т.Б. Очерки синтаксиса созреглепного итачьллсксго язика. 1971.

4. Степанов г).С. Г.-:е:та. Лподлкат. Предтсг.сгпЕт. 1931.

5. Пвсдсв K.D. 0 состпоп;о!рз: гоа'.гстпчоско*! п сегтт::*]оскоЛ

ста^нтурп пседло:.:е:л^{ // Cjio:>.c:c:z¿1 пзгисознглит. Г., Iírí3.

6. Г-асгльзи Л.':. Ссвр--::с:й:г!Я ли:гг.::стпчес:гл секаптлка.!'..,JC-S0.

7. Агват II .Ii. Cn.rKTir-iccr.sji сетг,-.гура пг сотого гфодлог-сгл-ч в cü:;pcj;ci;iiK.j русско:; ns¡r:o. Глюь. 1ГЙ.

8. 1.'ур:.:окшз А. Гсл ^р^эдага екптастпк нагсрпялор. Т., 1Э34.

лнрл (¡unan бпр-бгркга Ухше5дп. Сигат суз турххушхга паруют лексо-::алар г,га /щоркда аЯтилган - О.Т./ куплш: за озлппш ispeara оладхх. Мпх-;дорнй поачгхушкш! кфодалаЗдп. Бнрох; сисТат ва panixrx с?з туркуглхга кирузчг. мгс-дер бедггешз егодсловчп лексег.!злар ораекда (ГарЗ мавзуд. Ashe, равгсэта ищдорпЕ бгягп гарча ноаса; булеа-да, да, очи; /куп.оз/ п^одалакадп. Ce?.üt суз туркугзхга кирувчи v¡s\-дорхш хсУрсатувчп лексечапорда яггрсн х;олатда бУлади.

Ск£ат ва разлета ухшз сон яам бэллх тасаввурпа: бххлдирадп, Си.'ат предостнанг» равпп балги Даракаг/хпхнг балгг.спхш бххлдгхреа, сон лрздуетнянг ьхшдорини, сакогн ва тартххбххга кура белгкекнл Е'одадайда.*

ГундаЯ щ-лпб, ьездор бхкдхф.увчл щ.едххххатлар сон, рахххп, enrías? ва ат.гап туркумлари балаа ¡xf одалаххххб цредист ва угшкг ма;-дорп Уртасидати мупосабатхш курсатадк. Предаст ва уишхг шздори уртаендагк хлуносабат уцуажСлвкка кура бу суз туркухпарЕда бпр г.схх;дор тупунчаскххЕ кГодатайди. Sxpox; ш;ордда кУркб Утгашшкздек, вЯришЕКка :хУра бу суз туркушар:; йхлак цодаизпгал предккатлар-РР- иххдорпй белтк турлл маню нозгкллкяарн бххлан Гарх^аладхх.

Тххлдг бу Pjf ищЖ шделгда уздугяапади ва турлл хел нупрхй иУрпнЕЕларда тага члцадн.

Гглинт хулоса 1зхсмида гадннххг шзхдупххй ва епктактпк тузп-лш нарказпки йсьл предикат кабп от предххкат rßü пг одалай одппл ва от .чредххкатли гаплаохшнг казцухБхЯ ва шхнтактлх: тузллЕилнл х;осххл rami, L-уннлгдех: от црбдпкатлл гаграр:п::-хг турллча гаешх;-лаллхлх ^ааддагп <>ч;рлар уиуц^тлрллга::.

1лла »фазагклген .хртлк ^с^.арихалар Ссргигш.

Тад^п;отнз2ГГ xvcocxxs иаз^ш оьлои хахлншгал хдГлдагн iss;o-лшхарда базл x-jixjixniroH:

1. От предикат га от лрздххххатлл гадхар // Узбек тплххупос-лххгххга огд тада;щсглар. ?., 1992. 35-37-бетлар.

2. Келппклгш бЕлап кГсдагаигал от /кеаг :;анхода/ преди-хгтлерххххлг г.кзмунххЯ T-ycxiuJL: ххусусх^ларн // Узбок тх-хуаюсллг;л-а oiï; тад;;и;отлар. T., ISS3. 21-23-бетлар.

I. "збех; ïx'jax гра-л.:г.тхпт.схх. T., I г г,". Г.ор'слогххя. I97L, 307-6.

3. "Бобтрпст" ссаргда от псослл гсллср-ва улардп задай гашосшш дСодаяов^л воснтатар // Бобур ва "ntíci: ндлдпЯ ьадалпли: тарагзгтстпггшгг aüpiüj масалачсрп. /шдгх:од,, 1СШ, TI3-II5 ботлар.

4. От /кап? подхода/ прсгзтлтпшг mino -тзщсзжггул

да Casan ц/ло:;апатшр // S'oöcs ггсэдуносдют да гдл6г.о^у;юсдггл-гапг долзарб œca^isapn. Ка;од£'дар îjtaan. ТС'Х.

2С-2£Ч5с2Дср.

Б, Таи - гдкдпй дадрпдлдзш тегдлбхй rjiicri: // Гсд^лал ш^курасппиг сскядакЕп иуаддалард. Тосдопт., ТОМ.

G. От асослп гспягрда ссшг цупосаботЕзагг п^одаши: и // Пегляспсттдк гол. Пспядспепп ггла оггутулугт.. Cfc:. ГС04. Gí-éc?.

7. ТсслпСловчл ггрсгдглтлар // IIîzeS цстзддк г.нг.алад:р т^'п-дал!. Иацспган., ICD'. 45-42-бсУГдар.

G. Предпксз тосгтГ.п глсачаларп // "збсд тгапупосддпдпзтг допзсрб тсалалцра /Г!ро:>/£г>б Рулопоп тавачлудгстпгг 00 Еддлг.пгга бапгдапгсл пшкй стяпй когь'срспсм гетсхдтатарп/. Мдсдол. ТС94. 51-М-бстлар.

9. ТсесеГлозчп галлцр. Рсапу&лпга oí, жглудоатар^'т.-г агизпсшА плддй допгсрслгдясп тезлслари tSwjxzí. Tocitcirr. IС SC. 51-Сс-бстлар.

РЕЗЮМЕ

"Семантико-сивтаксическая структура именных предикативных предложений в узбекском языке" до сих пор еше не была предметом широкого монографического исследования в узбекском языкознании. В настоящем работе впервые предпринята попытка восполнить образовавшийся пробел.

Работа состоит из введения, двух глав, заключения и списка использованной литературы.

Узбекское языкознание имеет ряд достижении в области семантики синтаксиса. Общепризнано, что отношения нежду предикатом и его аргументами образуют целостную систему в семантике синтаксиса. В соответствии с этин предикат оказывается смысловым и организационным центром всех типов предложений. Более того, обший характер предложения определяется предикатом. Следовательно, и модель предложения также определяется на основе предиката, предикат, получающий форму предикативности, считается минимальным предложением.

Таким образом, изучение предиката и его характерных особенностей имеет большое значение для теории семантики.

В языкознании предикаты, в соответствии с их материальными характеристиками принято делить на именные и глагольные. В силу того, что предикат в предикативной Форме является основой всех типов предложений, предложения в соответствии с этим классифицируются на именные предикативные предлдожения и глагольные предикативные предложения.

До настояшего времени основное внимание исследователей концентрировалось на изучении предложений с глагольной предикативном основой ( глагольные предикативные предложения), А предложения с именной предикативной основой (именные предикативные предложения), их смысловая характеристика не подверглись подробному анализу. Имеются только исследования з. Беивениста "Именное предложение", н. Д. Аргоновой и е. и. Ширяева "русское предложение. Ь'нтийнкй тип", проведённые на материале индоевропейских языков.

В тюркском языкознании, в тон числе и в узбекской, изучение

тент« предикативных предложений, освепение характеризующих их особенностей, является важной задачей. Все это определяет и актуальность избранно» тек» исследования.

в работе впервке в узбекской языкознании издается <.одерха-тельная сторона именных предикативных предложений, раскг'.'ваются отношения между Формальными и смысловыми единицами.

Выделены обобшйннне типы ( подели ) именных прецикативггых предложений на языковом уровне и раскрываются типы их проявления в речи.

Определено, что основой все:: типов предояений является предикат. з минимальным предложением является предикат в предикативной форме.

Установлено, что существующие между предикатен и его аргументами отношения имеют строго определённую системность.

Ппервые в узбекском язнкознашти даётся классификация именных предикативных предложений с точки зрения их смыслового содержания и анализируются их отличительные признаки. В соответствии с этим они разделе™ на классифкщфуюаие, характеризующие, места, отношения, времени и количества.

теоретической основой настоящей работа послужили исследования таких языковедов, как Л. теиьер, с. Д. Кацпельсон, Э. Бенве-нист, А. Нейе, Н. Д. Арутшова, г. А. Алисова. а 1'уломов, г. а. Аб-дурахмонов, м. Аскарова, X. Неьматов, А. Нурмоиов, А. Кахнудов, А. Бердиалиев, Р. Расулов, Р. Сзйфуллаева и др.

- 30 -J? F. S U H K

The dissertation "Semantic-syntactical structure of the nominal predicative sentences in the U7beK language" Is devoted to one of the unsettled problPms of the U7bRK philology.

The dissertation consist of introduction, two chapters- conclusion and bibliography.

In the lJ7beK Philology there are certain suctssts achieved in the field of semantic syntax.

It Is Generally accepted to consider the relations betveen the predicate and its arguments to be the semantic and generated centre of all types of the sentences. And vhni is more the general characteristics of the sentence is determined by the predicate. Accordingly a vaiteni of the sentence is also determined on the basis of the predicate.

The rredtcale,which taKes the form oft.he predicative is tegasled to be t.(,e minimum sentence. Thus the study of the prediate and its chracteristics is of great, importance for the theory of ¿emant k$.

•generally in Itnduistlcs the pre.ilca.te accordum' to its form is divided mto nominal and verbal predicate.

On account, of the fact that the predicate in its Predicative borrr Is consllered t.o be the basis of all types of the sentences the sentences accordingly are classified into the nominal predicative sentences and the verbal predicative sentences.

UP to now the main attention of the invertí gators was concentrated on the st.ydy of the verbal predicative sentences. Rut. t.he sentences with the nominal predicative ( the nominal predicative sentences), ihelr semantic characteristics dernt. receive the most, ser-cous study. Ve cax mention onlv the vorKs of Tienvenist. a "The nominal sentence", Arutunova N. D. and stilraeva v.. N. "The Russian sentence. Type or every day life" where the nominal predicat.ive sentences are-analyses on the material" of the indoeuropean languages.

In the .TurKish linguistics, Including the W/beK Philology, the study of the nominal predicative sentences and the interpretation of their characteristic features are of great! import anee.

This fact determines 1 he'arman t y of the dissertation.

Kor the first time in the :i't.,-K philology the soman!irs of the nominal predicative sentences becomes the obiect oi the ínvorsMra-1.1 on.

"¡Tie author of the dissertation maKes a close study ot the semantics of the nominal Predicative sentences, ríeseles he discloses the relations between the formal and national limits.

The candidate picks out the general types (patterns) of the nominal predicative senten.-es or, t.he linguistic level and analyses the cases ot ¡heir functioning in communication.

It Is stated that the predicate is the basis of all lyres ol the sentences and t.he predicate m the predicative form is the minimun sentence.

>t is ascertained that t.he e*.stint: relations beetue^ri the Predicate and tt.s arguments hare the strict definite systematic ct,,r ract pr.

for the first time in the UTbrK rhtloloev the candidate ir.iKe? the classification of the nomlnsi predicate sentences (rom the se mantle point, of view mri analyser theirs distinctive feat ures. Accor riinglr they are divided into classified, characterised, local's ve. re I at i ve. t emporai and ouant11 at ive.

'!he theoretical basis of this dissertation lays o.n the investí Rations of the linguists suchas Tesniere i„ . Kacnelson f',. !). , lier.ve nist. a., w.qyp a.. Arutunova N. n. , Aiisova r;. A. , Gnlamov A , Abdurah-manov Ci. A.. AsKarova M. . Hematov H . Nurmonov A., Hahmndov A., ner-dailev A., Rasulov R., Sai fullaeva R. and others.