автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.08
диссертация на тему:
Жанр басни (А. Байтурсынов "Кырык Мысал")

  • Год: 1994
  • Автор научной работы: Шанбаев, Т.К.
  • Ученая cтепень: кандидата филологических наук
  • Место защиты диссертации: Алматы
  • Код cпециальности ВАК: 10.01.08
Автореферат по филологии на тему 'Жанр басни (А. Байтурсынов "Кырык Мысал")'

Полный текст автореферата диссертации по теме "Жанр басни (А. Байтурсынов "Кырык Мысал")"

ЭЛ АРАБИ ЛТиНДАГИ КАЗАК МШЕКЕГТІК УЛТЩ УШШЕРСШШ

8 ля

и«

2 5 ДПР № • K“,°

турднш каспшн тщ.т ЖАЛ ЙАНРЫЩ стиді пт тої

/А.БпПтурсынов. "Кириц мыса’л"/ І0.0І.0В - адебиег теорияси

Филология гылывдврыньщ кандидаты гылнми дережесін a-у ушін дайыкдалган диссертацияныц

АВТОРЕФЕРАТИ

Алматы - 1994 жыл

агыыс Ы.О.Эуезов а.rmpfi.ru ддебиет ндне енер институты-ныц едебиет теориясы лене едибиеттану ыетодологияои бол1-и1нда оршдалды

Тьшида кетакш: - фзацствд Республикасы Улттыч гылыы ааадешясыньщ академий, филология гылывдарыиыц докторы 3.Ахметов .

Реет оппоиенттер - филология гшшьадарыныц докторы Б.Ыайтодов

- филология гшшедарыниц кандидаты К.Ма пианов

На?акпй уйиы - фэац шмлекеттхк фэдар педагогикальи; институты ' .

Диссертация -ХЭЭ4 шшы^^б^^еагат № 0л-$араби атщ

дагы фоац ыемлекетпк глттыц унавериитот^ящ /460121, Алшты, Од-Фарабц дацгшш, 71/ жаныидагы филология гылыцдарыныц докторш дареяесш беру ньк1ндег! Д 14.01.22 шшндандирылган кацзстхц ^эжШсшде цоргалады. , '■

Диссертациямен Элнйараби атшдагы фзац ыешшкоичк глттиц университеты щ гшшки ктпхаласында танысуга болады.

Ывыаяданддндырылган кец гальш-хатаисы, филологи лыьдорыньщ дситорц

- З - ' ■ '

КУМ истин ШІІШ СИПАИАМАСЫ

ТАЦиРЫПТЫЦ НВіШІКЕСТШГІ. Стиль проблеыасына алемд|к аде-биеттану гылымы саласьшдагы гшііадардии сонгы жылдары ерекше наэар аудпруы, бул проблемами аса ма^эды моселеніц бірі еке-нін аПкдадап бєрді. Стиль - казак адебиеттану гылшынди да єн озекті населен ін бірі болып отыр.

, Нраак адебиетівде мысал яянрншыи стилі «уГіел; - яснплехсті зерттеу методологйяеы апсьоща арнайы зерттеледі.

Эпостыц шагын да еткір ианры мысаддиц казак адебиетінде ле~ дел дямып, ад ей и (фоцесте ыкпалды мацызга ие болган кезечі ХІХ гасырдын алги мен XX гасырдиц басила дал келеді, Ол кезецце Ду-. .дат Еабатайули, ибырай Ллтыисарин, Абай Кунлнбаев, Ахмет Бай-турсыиов, Олиха)) Іокейханоп, ЦашЬур=Мусіп Капеев, СулТанмахмут Торойгыров секіллі алыптар буьшы дуниеге акелгем иысаддар, Му-сабек Байзаков, Турмаганбет Ізтілеуов, Сабит Донентаев, Бекет 8тетідеуоа, Спшии'ЯР ^пйёев т.б. мысадцаршща яалгасин тауып, 2їаіірД»‘Н тутас тулгасы коріїіді, ' . .

Дал осы яезеще инсал г.шфиныц надел да:^и кездейсоктыч осо. Бул кезенн і н каза^ хялкшшм емір інде ірі-ірі тарихи оки-галар, когаадык харьм-катіасга алеуметтік озгерістер зкелген ерекшэ уакыт екені белгілі. Наэак даласьвщагы сол бір ког«мды« тарихи иезгіл казан халкыныц рухани вміріне де асерін тигізбей койган зок. Иіне, асы алеуметтік взгерістер мен рузсани серпі-ліс цысалопянринын дамуыня ынпал еткен негізгі факторлар ВДІ.

Жалпи, омірдегі азєкті масєлелерді кетерєр кесем саз сияч-ты 9ТІВДІ, октєа нылдси жанрладдиц здеби еренага толын пмнпай, шыккаиныц озіндв букіл тпвда мол дзрежесінце яетпей жаткан квзде халыпты елдікке, бірлікке, ону=білімге иаккруда гибраттыц сарынды, табигатында поэзиямен егіз мысал яанрыннц халщ рпн

ыаныэы ерекше болды.

Мыс а л ианрыньщ даыуы букіл даэак поэзиясыи хана децгейге нэтерген казак адебиетінпі классигі Абай дауірімен туспа=тус •кедці. Рухами серпіліс кезенінцв* Абай двстурін жалгастыра ыы-салды адебиетіиізде яана биікке квтерген - Ахмет Байтурсынов. А.Байтурсьіновтьін І909 яйлы Петерборда басылып шыккан "Кырик мысал" птгы жинагы казак мыоал яанрыныц алтын діцгегі іспеттес. Ол ос» салада кары* керген тунгыш аинак болатьін. Бук і л халык# адебк орта жмлц кабиддаган "Клрык мисал" иинагы 1913 жшы Орьш-боэда, 1922 жылы Казанца кайтара басылип, сол коаевдегі иысал нанринын дамуына улкен асер етті. Ахац мысаддары сол кездін ваінде козак адебиетіадегі еагсше кубылыс ретінце танядцы.

Сталиндік репрессия курбанцприніщ бірі болган Ахмет Бай-уурсыновтыц арішіа калдырган мол мурасы халыкка найгып орадды. Казіргі кезде, осыган орай Ахмот Байтурсшов шыгармйшшшгыныц арналы саласы - мисалдарш зерттеу, сол аркылы кала к писал шшрынын хурт «рлеу кезенінін табигатын тану адебиеттаму гыяи-МЫНЫЦ ОЗСКТІ Мйселелерінін бірі болып отыр.

Мысал жанрыныц казак адебиетінін тарихинда жаркырай карін-ген кезені Де оси туе. Шагин яанрладцыц етпел t кезенае оркевдеуі тек казак адєбиетінде гана ємес, элед халыктары адєбиетіндв квз-десетін кубылыс екеиі байкалады. Мысалы, орыс адебиетікцв ХУШ гасыдцын аягы мен XIX гасывдыц басынца мыоал нанры кецінен да-мцды.

Сол сиякты, француз адебиетінде Лафонтен мысалдары дуниеге келген кезеиді еске алсак та, аталган кубылыстын типология-лык сыпаты бар єкенін ацгарамыз. Осы орайда, Е.М.Мелетинский-ДІН5 "Жалпы, вагин жанрлардьщ гуеденуі дзуір алмасуьмен сайкес келеді де, сейтіп не улкен опикалык форналардын калыптасуына

ыкпал етеді, немесе олордни кулдырауынп есер втеді",^ - ді?гєі

пік ірі оКымызди нвктылой туседі.

Ахмет Вяйтурсимоп мысолдорнн тексергевде мысал яянрыннц

теориясына арнайы токталнп, оныц жанрлнц жене стильдік єрегеше-

ліктерін сдралауга квціл болдік.

ПРОБЛЕМАННЦ ЗЕРТТЕЛУ ДЕНГЕИІ. Казан адебиеттану гшомілі-

да мысал жанрнн зерттву ісі няэардан тыс цалган жод. Жекелегвн

со з шеберлерініч емірі мен шигярмвшылык ерекшєлігін зерттеу ■

барысынца, сошдай=ак казац адебиєтініц тврихиИ зєрттеген кол-

лективтік ецбєктерде де мысал жанры харастырылды.

Атап айтсак, Аби СІ Кунанбаептцц мысегдарына аз єцбектерін-? З

де М.дуезав, і{.Жумал»еі> т.б. гальмдар тоцталып этт{.

Ал, Дулат Бабпйтулы, Сабит Донектаев, Бекет 0тетілеуов мы-салдпршыц озгедік ерекгаеліктерін Б.Кєнжебаев^, Р. Берд ібаеа^,

С П ■

Б.Ысквцов, Т. Збдірахмпнов секілді галшдар е з єчбектерінцв . к,арастирдьі.

Н '

Соцдай-ак,, галым С.КиРабаев озінін ецбектерінце С.Небеев-тіц мысалдарына арнайы тоцталган. Кпэак; мысалыиыц жанрлыи; ерек-шелігг Т.Нржакеев® едбектерінде, мысал жанрыныц Тарихы С.Тал-

1. Е.М.Мелетинскнй. Историческая поэтика новеллы. - Москва:Наума. 1990. стр.7.

2. М.Зуезов. АбаЙ Кунанбаев /монография/. А.,1кпым,1967,198-202 беттер.

3. К-^умалиев. Цазац адебиеті тарихьв”ді маселелері жане Абай

поэзиясыньщ тілі. А.,І960.П-том,2Ь2-254 беттер. .

4. 13.Кєнжебаев. XX г. басындагы цазацтын делократ-жазулмлары.

А > 19£э6

Ь. Р.£єрдібаев. 1'асырлар мурасы. А.,1977. .

6. В.Пскаков. С.Донентаевтыч творчестволык жолы,А.,1968.

7. ї\ Збдірахманов. Б.бтетілеуовтцц ом ірі мен творчествосы,А.,•

У. С.Кирабаєв. С.Кзбеевтін ом ірі мен творйестволык кчзмвті*

А..І9БВ, 43ч>0 беттер. . ■ ■

9. ТДолакеев. Сатиральїк жанрляр, А.,1903. /Мысал/. 12-51 беттер.

. - 6 -

г ?

канов єнбеггііде арнайы карастырылады. ЗдебиеТш Т.Енсегенов*-"Казахская басня" /19Ь2/ деген такырыпта кандидатты^ диссертация ^оргады. Бул енбекте казак мысалы хронология бойынша кезец» кезецгс белініл сараланады. Мысал жанрьшыц шгу теггне /генезис/, теориясьиа ар жылдары Аплет Байтурсинов^, 3;К,абдолов4,

*4 ’ ‘ '

С.КасКлбасов сек ілді галььідар оэ ецбектергнде тоцталып аткен.

Поэзиялык жанрлар, соныц ішіндє мысал жанры жайыида ор кылдары жазган 3. Ахметов, М.Назарбаев, К.Суйшшалиеа, Ш. Елеу-кеіюв, Т.Какгшев, Э.Нарымбетов, Р.Нургалиев, Ш.Сётпаева, Р.Сыэ-. дыкова, К.ЬІук,8Мсгі;онов тогы баска гальидардын єнбектєр і де зерттеуге пег із болди.

ЗЕРТТЕУДІЦ МАРАТУ МЕН. МІЦДЬТТЕРІ. Гнлыми єцбектіц нєгіз-гг мацсаты - мысал жанрын стильдік тургцдам ідоастиру. Мысал стилін яуйел і-ксмплексті методология аркнлы зерттеу проблема-ны аукьмды к&растыруга мумкіндік бермек, Оцда стиль ^алыптас-тьсрар фагсторлардыи бірлігі, курделі алеуметтік=кога>.<пш;5 пск-хоЛбгиялы^=мсраладыи; кагдайларды ашудагы стильдік коркевдік= астет'лкаЛык чует и, капа стильдік гуйекі каль'птастцрудагы фоль-клорлык» ианрлык, керкеедік дастурлердіц мацызы саралаі'брк,.

Кдза% гдеб нет тану гыльшаща мысал жанрыниц теорияснна ца-тысты меселелердіч койылуына арнайы токталмакпыз.' Мысал Яанры теориясыньщ езєкті маселелеріне арналган белгілг гылдаи багыт-твддыц тажірибєсі мен жетістіктеріне суйеме отьрып, зкаирды зерттоу барысында устанар теориялык принциптертміздіц шарттары карастырыЛвды. А.БайтурсыИоьтын шыгармашылик; даралыгии вйкнн-

1. С.Тй^жаной. Аударма жене казан гщебиетїніч мэселелерг.А.,

1975. І24-І4І Оеттер. - . ’

2. Т.Ецсегенов. Казахская басня. А.Д9У2.

3. А.Байтурсдаов. Ак; жол. А.,І99І, 45І-4Е32 беттер. .

4. З.Кабдолов. сйебиет теориясыныц негіздері. А.,1970,318 б.

5. С.Каокабасов. Казацтын халык прозасы. А.,І98Ь. І97-І9Н б.

дау - зєрттеудін негізгі мансаттарыннч маиыацисн болмач.

Улттин одебиеттегі орбір куатты корксмдік Дйцалнд улттид с тильд іч кйлыптвсуьтнц белгісі, ягни корком;; і к эацдылнц> Со;у<а/Ь ан, зерттеу стиль табигатин зстетикалыв; категория тургысынпм та-нуга багьітталади.

Соцгы жыддары галдадарднц лемі улттыи очебиеттердегі дуниє-ге келген куаттн коркездік жпналннтарды стильдік тургьідаіі к,врпс-тыру оныц барлын каркемдпе еректліггн танш=(5 ілуге мумк під г;с-Середі дпген пікірде боліді отир.^ Крзач здебиеттану гылмдында до стиль концепциясы - езекті мзселєлердіч бір і болып отыр. Со!і— дндтан зорттеу бпрысымда устанор мєтодолоиіяльік багыт=багдеры-миздыч сонилыгы да нысал яанрына стльді к турпьяпн кеду ім і ад о дсп ойлаймиз. Диссертпцилныч максаты назад мысалын хронология-лык яолмеи ’гізіп, иолу шее, нысал жанрыньщ теориясына /стиль, типология/ тоцталш, жанр табигатш таму. Уйткєні: "...эдебиет теориясшшч мадсаты нацтьиы тркт шыгармаларгп толыц талдау кчеау смес. Оным мтндеті - сонцай талдау яасауга негіз болор-лнд ой^туйіндеР, бяйлам^туяыркмдарды гылымм куііего салип, ай-

О ’

циндап беру’. •

ОЕРГТБУДІЦ ЭД1С1 МЕН МЕГОДОЛОГИЯСН. С тильд і эстетикалыц категория дсп тануымиз, коркем шыгярма мен шгарматилынты, яанр-ды зерттеуде г.уіієлі - комплексті. зерттеу методологиясын басшн-лыдда алуымызга мумкгццгк береді. Бул казан мысал жанрыныч курт орлеу, сєрліліс иєзечінін табигатын тануга, А.Вайтурсннов мысадцарыныч твлтума сипатын айныцдауга мумкіндік бермек.

X тнъ , 4/1 /ХЫ 6 /ал/с. с

іу $.САа.(къссн, ■ (Рк/с^еґ; бс/и/сл. -, №м/'Уе/'іі: /’геі*. .

/"Одеби стиль" атты халынаралын симпозиувда бул мэсэле орнайы корініс тапты/.

2. З,Дхмєтов. Олєц создіч теориясы. ~ Алматы: Мектеп, 1973,7 бет.

Ьуйелі - комплексті эерттеу методологиясин басшылыкка ала отурып аерті'еудегі басты мацсат цаэак мысаяыныц улттык стилгн даралду жане олсм халыктары мысалдаршен типолотялык туысты-гин пайшдау доп білет із. • ■

ЗЕРТГЕУДІН ГШІЬІ-Ш МЦАЛаГН. Казак адебиеттану гылшынца мыспл я.анрыныц теорилсы арнайы зерттеледі. Мыспл жанрыниц стилі мен тілі жуйелі - комплекс1?і аерттеу методологиясы аясынца йєрттеліп, паза* мысплыныц улттык ерекшелігі мен типологиялыд белгілері айкывдалпды. . ■

Кдрйц адейиетгвде "ан таццяк" болып к ел ген ата^ты мысалшыл акын Ахмет Цайтурсынов ыыспедарынык стиладік толтума сипаттары тадданип, оныч тыгврмашильм даралыгышц ошылуы да зерттеудіц гылыми жацялигы болып табылады.

ЕІІБЕіШН ТЕОРйіШіН КОПЕ ІіРАгП’ИКЛЛШ^ МОНІ. Гылши жумыс-тыц теориялык тушрш=ка(чу\алары, Ахмет Вайтурсыновтыц "Кмрык мысллш" сйралаудон туыадагпн цоритьзідилар казак мысалы туралы окылатын лекциялар мен сабацтарга комекші курал бола плады.

Сонымсн бірге, стиль проблшасы тоцірегіидегі ой-тужирый да ддебиет зерттєуиілер назарына ілігер. Ойткені, бул проблема бугінгі тацга дейін, гыльми пікір - талас тудырып отырган езєкті масєлєлердіи бір і.

, ЗЕР1ТЕУ ШЬСиН СШіІІАі! Є1Ш-ЗУ /МіРОВДЩЛ Диссертация . М.О.Оуезов атымцагы Эдебиет лоне 6нєр институтища жас гальм-дар алдвда яасалгон баяцдампда *аи=*акты тал^ыланди. Диссертация. тацкрыби бойынша хозылган ецбек, "Одеби лроцессті эерттеу методологиясы" атти монография™ енді, 3 мвкала жариялаиды.

Диссертация Кдзадстан Республикасы Улттык їкпьи Академия-сы М.О.Эуеэов атывдагы Здебиет жане.бнер институтьшыц гыльми ненесівде, цдебиет 1’еориясы яэне адебиеттану методологиясы бо-

- 9 - . ' .

ліміедо тал.чылпнып, коргпуга усыныеды.

дИССЕІТАЦШЩ КШШМ. Кумыс кіріспедеіі, уш болімнон, корытывдвдпн жене паРдалянылган олсбг.оттср тіоімімен туроды

шысад нн’ізгг мдзднн . ’•

Кумыстьщ іШ’ІСІійСПЦЕ п.чкигаи такнрыптии мациоцылыгы.эерт-теудгч МЙКСЯТЫ мем м іііх;егт ор і, ироблсмп.нын зврттолу ДОІ1ГЄЛІ аникталып, соидай=ад оный гылши жаналыгм, теориллыц жоно пряч-тиквлыц мон і яИцьвщалады.

Сонімєи бірге, ясрттеудє бясашьеда ллшічш од і стін методо лот ялы к нсіЧсцілігі аталші, мкеал жанрин стильдіК тургедан оорттеуд і и актуальдыгы шиып корсеті лед і.

Мысал олем од обметі мен фольклоркцдя кєнійен тараган кеив де бяй дос тур і бпр жанр. Мыса л жплрыныч яаиоцдыч дэстурл і бйл-гілері легенде алемдік эдебистте калиптаскан а.ищылыц ретіндч кабылданатын ортпк егже-г, жадин жзнрдыц типологиями^ учсястыгм жагшіан, таккрип мосслссі тургнсыиан, айтшіген тужьірьм. Ал, ор~ бір улттык, адебиетто суреткер жанрдыи даетурлік белгілерін сак-таганмен, коркемдік форма тябуда озіндіх ис'срлігімєн, «тильд і к озготслігімеи келіп, жапа багнтта иделлы^кэркемД і к шешімго ке-лс плацы жонс бас.ча соз онері жанрларкна тон коркемдік заццы-лыдтярга сай турлемдіріп,.тулеті і ліберер мумкпігаїлігі де мол. Мксал'ханрьаіиц тбигатыныц таги бір ерекшелігі - оньщ синкретті-лігі. Мысал таб'игатшща -.лириквлыц, драмалык* сятиралык, коме-дяялак тіпті трагедиялыц олемепттердіц уштаснп, бірліктв дями-тшін оныц синкрвттік.цясяетімен к;оса, курдвлі жанр єкендігін •

байцатса керек. Мысал жанрынни оскчдаЯ спікреттік єрокиелігіне

І ? л

1£52ІЫЗ6^^2некий, Л.С.Ыготский, В.ІЗ, ііииограповтар дя

1. Кярги;ыа: Бсли/іский Ь.Г. Собрание сочинений а трех томах.ОГИЗ,

.М.,і94о. том 11, стр, 7І.Ь, ■ •• .

2. Выготский Л.С. Психология искусства. М.»І%7, стр. 139. ■ '

3. Ьиіюградов іі. В. Ялик и стиль русских п-исат-елеЯ. М.:Наука, [990.

■ - 10 г- '

копія аударган.

Алайда, мцсал канрыныц синкреттілік ерекшелігі оныц шыгу тег і мен типологиялыц даму эволюциясшшц фольклормен катар журу іне де байлшшсты. Мысал жинрыныи па£\да болуы жэне даму ово- . люциясына ярналган жалпы теориялиц ецбектерде арбагитты пікір-лер О'олганьмен, негіаінен онын алгашкы кпйнар кизініц бірі -фольклор, ягни кануарлар апосы екеніне ден кояды.* .

Элем ацебкетіндегі мысал жанрыныц таги бір бастауы - усті-міздегі деуірдіц И гасырыцца жавылган ''Панчантантра" /"Бес байт'/ атты унді жинпгы, циан баскп да жинактвр ар гяскрда алем хяльщ-тарынын коптеген тілдеріне аударылнп, ншесе сюжеті еуыаша та-ралып адамоат мадєниетініц дамушіа зор ыцпялын тиг..ип. .

Соншсіі натар, казак мысал жанршіи^ колыптасуы сээ болгпн-да бірталай сюжеттердін бурынги аты айгілі мысалшилар Пильпай, Луцман Хек і м. Эзоп, Рад, БабриЙ жопе Лафонтен, фыдов т.б, дас-турлерімєн жялгасып жатканына не пар аударамыз.

Олем хялычтары мысаддарыньщ даму жодцпрына сайкес, казак мысал жанрыниц да даму барысынцагы копчцрлы генетикалыц /фольклор/ коне контакті л і /адеби байланыс/ нар ал сан бай сюжеттік кайнар козі - осы ушеуі. . ■ •

' Міне осы аталган мысалдыц кайнор хе здер іне арнайы тоцтальгп канр табигатына таддау жасау аса ыацыады маселе болмйк.

Б1РІНШІ БШ1ІМ. Мысал жянрцныи теориясы. Шльми багыттар, методологиялы^ ізденістер. Бул бел інде мысал жанры теориясыныц

I. Караннз: Эуезов Ы.О. Ор жыадар ойлары. - Алматы: НМКЭБ, 1962.

230-бет: Байтурсынов А. /йдебиет таныткыш/ Ак,жол. - Алматы;

. Налын. І99І. - 451 бет; Кяскабасов с. Казацтыц халык гроза-

сы. - Алматы: Пиши, £9Ь4. - 197 бет: Ко^акеев Т. Сатиралик-------------

. жанрлар. - Алматы: Мектеп, 19иЗ. 12—51 беттер; Твйлор Э.Б. Первобытная культура. - Москва: Иэ-оо пол.лит-рн, 19и9. -202 стр: Костыкин Е.А. Типы и формы животного эпоса. - Йосква: Наука, 19и?. - 169 СФ.

■ - ц - •

озекті моселелер іне прналган злемдік адебистт.-шу гнліданшц тз-

кірибссі мои жотістіктеріно арнайи тоцталнм, жичрдн яерттеу ба-

рысмвдя \'С'птор гсориялыц гфішцпптср іміздаі трггэри клрвстнры-

лпды. . ■ ,

Мисал жанрыныц коне даугрден СІГуїщ заманьмчзга дсйін о.чсм

галмлиарьввд єрекше назаршща болганьг>і тпрнхн угаг, уакитта ду-

- г -

ниеге кслгон іргєл і тоорчллкк оцбектср1- неп і'алкг.тяснан гмлммл багнттар долелдеКці. ’

Ммспл жанри турали гылшппц .чрноли уп теорияльщ багнтын аіітуга болацы. ьір і, Аристотель зпманкпші бпстау алган, нєгізі-нен философгар да коціл пудорган, ксПіннен лсіресо Г.Э.Лессинг, ВЛІєрри, АЛІотебнл, МЛі.Гасппроп 'і'.б. галымдарднц ецбект&рінде керініс тппціш, мысал жакрынкц-басты,'ооге жанрдан озгеиолекді-ріп тур.тгкн нсггогг гмбрлт /мораль/ деген ошщ философиялы:<= дидпктикалыц мазмунынл дсіі цойган рационалды багьгг. '

Ккіїші, мисал хянринкц ногізі ацгімелеу /повествование/, ял гибрат ксйініїеи "плган" цпсиеті деген, Я.Гриммніц "миф -жануарлар турали єртсгі - мысал" /типологиялнк тургвдп/ эволюция лык, даму концепцнясин устангаи, ксйіннен Л.Хаусрат, И.Левин, Е.А.гіистюхин т.б. негізінсн фольклормстер ецбегінде колдау тапка н ромаїп'лкилич багит. .

Ушпіші, мысал жанрыныц жана сєрпіліс кезецініц ерекшслі-ггне мысал жанрнныц / поогпі плиц турініц проблемасьі/, онын пси холопі ялик,, эстетикалии; ос ер ету /эстетическая, реакция/ касиеті-ие езгеше коякараспен. келгєн Л.Шготскийдіч "психологиялык" ба-гьітн.- Мисал жалрш бул багытта зерттеу д яр алы к стильді, мысал *

І. Ндращз: Свод Таджикского фольклора. Том І. М., 1961. Басни и сказки о животных. /Бо введение к тому, написанном И. Левиным, дается энциклопедически облор научной литературы о баснях и сказках о животных, стр. бЬ-72/.

- * к -

аанрыныц поэзияльщ тур in табигатын тануда елеул t учпалы бол-

ДН, ' . •

Мысал жанрыныц теориясииа чгрмтраи ‘дфйкгфдчН Ффй&Цё Фа-•РНТТедца даьфы, >мыС8Л ад«б#<№ -*айры ‘Sefcfe 'ffjjfptfn, •фэвиЖйгйЖкй ^ас-турлг байлшзд&ьодц ■to&KWffl^ii »знв лфич&зщ., ^йв’сг-ык, драмаЛыч рлшентткаМч канр 'т^лгесынаи картине г®вйЗ,уы, женрлыч тур л ер iH i ц сырттцй удсастыгы болгандаей, арб ip даму кезецгнде, улттыч зде-биеттерде кацедаа 0ip керкемдЫ юешгм тауып, серпгндг цозгалые, езгеше тур-си лаг байцатуынан туындап отырды. Мысал жанры таби-гатшгыц кепнырлы сипаты эдебиеттсяуЕы гальэдар гена юес, фоль-клортану, философия, сек^лдг гыльсадердыц акглдерниц де, наза-ри<; еаг-не аудартты, Bejiriai гылыш; багыгтардын, чарама=чайшш!ыч-зи ой-пппр, тукцрымдардыч згаие болжау=пайьмдаулардып яан«=жачтк, сан=салады болуыцыч ребрб i де сол болса керек.

Мысал жвн'1цдег1 тегеу ipbwi айтью, пшгр-таластар тугыз-ган гаоырлар бойы цалыптаск,ак дастурл! дрозалын; мысал жанрыныц ctwiwuk с-.Ш-Угынан азгешг "жацаиыд" цасиет танытцан поэзияль'к йысад туртьинадебиетт-с цанатш кец, кай ran aayipi болды, Мысал жанрииыц каца ysriciu акелгед француз ак,шы Лафонтен сод кезец-де сан ей ушцрады. бй'гкенг, ерте заманньщ азвде Ф<уф мен Бабрий цайсыб|р мыс&ядарын елец тшмен жазгашен, XYI11 гасырга дейж празалык мысал Typi ещебиетте бел алып келген. Прозалык мысал-дыц двдактакаяыч - тербиел in сипаты, чаиондич кдлыптц жанрлыч сипаты айчын Солатын. Ал, Лафонтен мысал гаанрынын ыорадвдыч= философиялын магыунын байцтып чана чойган кок, поэзиялыч ттл-мек »аеып, бейнелШк - керкёмдЫ чяскет! жагыцан да* чурылыс-6iTtui жагциа.4 Да кэп экелд f. Француз классицизм.

теоретйГ! К.Ёуало да .Лафонтен явцааыядигш курекгардц чуаНИЁИ nest чабилдшада. /Поэтическое искусство. - Москва;Гослитиздат,

- ІЗ - '

І9Ь7. - 231 стр{ Ж.Лафоіітсїі» Избранное; ІМ фргаїцуспко^ язаке.-Москва: - <133 стрі./; .

Одан бір гасьр кєйііі Нсміь галшы ГЛёЫМШ’ ЛафсЖїеіі мй-салдпрын синай от(рып, мысалдыН гйаайялад турініц іадлнптаоца-ный плгаш саралап кэрйёттЬ АлйОДа< мысал гибраттыц Мавді шы— гарыа* лгНй "мысал фйлософйяьы'1 оныд МегізИ "факторы" ДЄН та-шгйн 1\Э»Лессйнп - поэзиялык мкьадды "адші ЬоэттОлаН бйт-цщ"* жанрлык дзсгурді бузу деп танып, озі ітроза.іед мысалдар ягёшр, они кнзГідаай коргадм. /Г**Э*Лесоинг* РассупЩзНИй о басне* 1759# Г*3*Лєссйнг. Мобраіше. - Москва: Художественная Литература. 19ь0. - 1)74 стр/. БуЛ вдзкзрасти да ецббктеріНЦб А.АіПотєбНя да коздйДм. /А.А.Потебня. Из лекций по їЬориЙ словесности* Бабия. Пословица. Поговорка. Хёрьков;1914» сФр* 2526/* Мысалды сез онеріїііц емєс, фмлософйя мы иешеЦд іії анердіц жшісі деп тану дй басим бонды.

Ал, нысэл яанрындагы пзйхологішішК екіудййшіЬілш< /психологический ДМЙ&ТВСННОСТц/,., пдагмолийл СяяцТи йпнрдЦц СТЙЛЬ-діін- '‘элячгда-^}*?1,. сол- ар іул л и - мыса ЛЗ пі рДР " ісі л ш; тарТШ, Персонал-бейчсчнії-курд елекціре туегп* кэржи- гдсбябттгМ баска па-нрларына тэн єрекзел іктердіи кд^інетініні ЛіС*ШготскиЙ дэлёл-дєп, яонрди оси багитта перттеуді усындыг "...мысал бутіндей поэзилга жатэди яоне одан онердіц єн жогвргы формасынён ксрі-нетін оіієр мен психологияныи завдарыныц бярлщ курдел^ Турла-рінін таралатьшші кереміз". /Л.С.ШГотскиЙ. Психология искусства. - Москва: Педагогика.І9ь7. - ЬЬ етр./. .

Рационадди багытты устангйн гяліі.ідар мкеадциц баста йщр-лык табигатші ай^ындайтын факторы - гибрат, сондыдтан оЛ, на-кал=мотелмєн тій блей байлаиыстй цалиптасты деЯ отарьгп, б уд ал шыгатын мысал жанры адьмзат когамынкц двмыган сетысиныц зеУі-

сі деген корытццдига к след і.

Ллайда, психологиялы1\=остетикалыц багыттагы галымдардыц поэзиялик мысалдыц калиптасуы барысыцда " гибрат’’ олсіреді, квркоцдік-сйі'іфалнц свршга орші берді дегеіглікір=тужирими жпнрга жацаии карауди талап етті. Дегенмен, бул багыттагы га-лшдар гибрат лрозалик мисалдыц басты факторы, цалиптастырушы "олемьшч" дсгсн ко&карасца к;арсы пшкпаПды. Вірак та, уацит, адеби процесс, каирдын коркемдік даму сатысы окелген взгер.істі мсііьвдау цпжет деген пікгрдіц мацында ой туйецг.

Ал, романтикалык багыттагы гальмдар Д.Хаусрат, Я.Грнмм,

1!Ленин ж.чне тагы баска гальмдар мысал жанрыныц басты факторы оцгімелсу /повесть,звание/ жопе персонавдардыц ац мен кустан бо-лун /воомсрфность/ дей к ел і п, "миф - жануарлар туралы єртегіс шеал" 1ы)|цепфшсын усынди. Ал, гибрат "кейіннен" адамаат ногами дамшан кезецгиде к ал ген "фактор”, жануарлар опосышц дара-лану /дифференциация/ кезацініи белгісі ретінде танвды. Белгі-лі галш, фольклорист И.Ленин мысал жанрынын пигу, калыптасу процесі жайында ралтнгикалык, богиттн устанган гальмдар пікірі-нс; аііцихлоивнияііич толу жасай келе, олардыц теория лык, байлам-дарыи туйіцдей келе, мысалдиц мыгу тег і, мифтєрден бастала^ы деп корытады. /М.Левин. Теория басни. 26-2? бтр. В кн. Свод таджикского фольклора. - Москва: Наука, 19в1. - 340 стр./. Мысал жянры.жайында нікір айтцан казак гальвдары А.Байтурсынов, М.Оуе-зов, М.Іфратаеп, Р.Бєрдібаев, Т.Ножакеев, С.Касцаблсовтар оэ ен-бектерінда цавак мнеалкныц фольклормен жалгастигина айырикша назар пуд ар ад ы.

Жогарцца аталган гылши багыттар, мисал жанры туралы тео-риялык; ой=пікірдіц гыльми здебиетте наркыцды, сан=салалы дамы-ганын долелдсЯді. Мысал теориясында цалыптаскан жуйелг зерттеу

- 1ь -

цриициптершв суйеие о'Гырип, аталган бапятаги галшдар тк1Р= тужыримдарин жцнактай, сарплап откенш!3 жен болар.

Мисал жанршыц теориясьеда айкиидвлнп корхнген, оз позиция-сын байкага келген уш багиттмч барлыгын байцпдач. Кайсыб[рипц тарихы-1-Ь гасырга созылса, екгшп(~; 2-3 гасыр тацсрегхнде, ал ушжапсше толыц гасцр да толган-жок. Бугшгч гылшн адебмет децгсйшен ^арасац, кейб!р оз ксэпще ерекше мацизды болган мэ-с ел ел ер казгрде лдебкет теориясынын тарихыиа аГнадды.

Ромаитикалык багыттагн галшдардыц жанрдыц шыгу тег!, типо-логиясы, фольклормен байланысы турасындагы ппс 1р=тужцримдары бу-Г1Н де актуальды. Алайца, мысал жаирыныц поэзиялнц турЫп* сонн серлтлгс, лоэтикалыц куатын эерттеу бцрисыцда бул багыт улкен ор!с таш<ан жог<. Бул эаады да ед!. Ойткеж, жаэбя адебиот дас-тург оа взгемслгггн эк ел 111 жанрдц "таншастай" етгп турлен^-Р IГ1 ж^бердт.

Соцдай=ак, бугшгч тацга дейгн до рациокалды багыттагы га-льмдар п1К1рг де жалгасын тпуып откр. Ь1э бул багыттагы гальм-дардыц "гибрат - бул мысал" прииципш толыц цабыдцамасан та, жанрдыц табигатын, стильдгк ерекшел^ш таннтар "фактор”, "элемент" екенш.жокка шыгара алмасац керек. Ллайда, бул багыттыц аз1, гнбраттыц сятцрамен астасып, поээиялыц бягытта дамыган кещегг къп оэгешелггж таньмады, немесе к;ажет деп санамады.

Осфесе, поэзцялш< мысал жанршшц табигятыи тануда психо-логцялыц=эстетикалыц багыттыц ецбеп ерекше бодцы. Ллайда, бул багдарда шэзиялик мысялды зерттеу барысында елеулг кемштлгк-тер боады. Атап айт^ацда, жанрдыц генетикаяыц жоне контакту г байланмсш б [рдей ескермегевдгктен, сащай=ац жанрдыц табигаты-нын озищш ерекшел 1Р1не ден цоймягаццицтан жяцрды тустеп-.тану-да жалпнлама "молшермен" саралау да бой котердг, Евдеше цазац

мысал канрын, шыгармашылыи; даралыгымеи корінген соа шеберлері-ніч каламынан туган мысалдарды, осы жанрга арнаЛгаН "теориялыц о зык ойлярды" тен устай зерттєудіч каншалыкты мацыацы екені дау тугыэбаса керек.

ЕШНШІ Б0ЛІМ. Ахмет Байгурсынов мысалдарыньщ стильдік тэлтума сипаттары. Бул белімде Ахмет Байтурсыновтыч мысалдары-на стильдік тургыцан келіп, оныц шыгярмашылык, даралыгы, сондай= ак; казак мысалыНыц улттык; стиль вресінен керінер еагеше сипаты сараланады. Казац здебиеттану гылымында бул проблеманыц актуаль-ди мэселе екені аркез айтылып та жур.^ Опы гальм Рьмгали Нурга-лиевтін мына бір тіптен сиясы кеппеген пікірі далелдей туседі: "Кра&ц адебиеттану гылымынын осал буыны, яете соэ болмаган обьектісі - стиль. Зсіреее стильні эстетикалык категория тургы-сынан кпраоткру принципі сире к уиыросады. Кор к ем шыгерйадагы барлык кампонєнттерді тутастынта алып,' ицеялыц, еотетикальщ талдауда, масмун мен турді бірліктє Караганда гана творчество табигатын терен аерттеп, незік угуга болады".^ Щындедымда,, ЭДв-би стильдер теориясина ден ко я соа енерін эе^гещ!] Р^саГі га-

лшдарыныч нотияелі кетістіктєрге жетіп отнї)памЩ| ЫтГ.са да жотг-

... Я КІЛІКТІ.

1. !>Жумалиев. Стиль - опер єрекшелігі. - Алматн;-ір^£, - .‘з-24' оеттєр; Стиль сыры. - Алматы:Гыльм, 1974. -

■ 3.Набдолов. Сез енері. - длматы: Мєктеп( 1976,. - 3(56,361 бет-тер; К.Омірзлиєв. Казак попзиясинын жанры мен-стилі. - Ал-маты:1 ыльм.ТЭиЗ. - 216 бет; Э.Кулымбетопа. фзак енгімеле-рі мєн повестерініц стилі, - Алматы: НІазушн, 1993. - ЗвО бет.

2. Р. Нургалиев. Арцау. - Алматы: Казушы,1991-130 бет.

3. Теория литературных стилей. /Типология стилевого развития, нового времени/. - Москва: Наука*1976. 1-книга. - 494 стр.; Теория литературных стилей. /Типология стилевого развития XIX пека. - Москва:Наука.1977. 2-книга. - 4НЬ стр; Теория литературных стилей. 7 Многообразие стилей советской литературы. шпросы типологии/. - Москва: Наука, [97В. 3-книга.-489 стр і Теория литературных стилей. /Современные аспекты изучения/. - Москва: Наука, 4-книга, - стр. 419,

- 17 -

Стиль калыптасцан термин, теориялщ угым ретінде гыльыи адебиетте кеНінен додданипганьмен, стиль мзселесі гыльми орта-да басы ашык, КурДе^і 'ПРйб'лемАньщ бірі болып отыр. /А,Н.Соколов, Теория стиля. - ;Ййек!Ёг'а‘: ^Йскуество-, 19би. стр. 210; В.Б.Виноградов, Проблема авторства и 'теория ст^еЯ-. - Москва. Гослитиздат. 19Ь9. стр.7/. -

Стилу;і тілдік кубылыс ретінде тйну фйяйяо:гия гО;.!шда ба-6т багитта дамеды. Оныц язі іштей лин'гвдстикалш; жзне стилио-тикалыц екг улкен сала болып, филология гылшыищ єні улкен гы-лкми арнасшш айналды. Алайда, бул багиттагы зорттеулер стильт ■го тіддік тургвдвн келеді. Сондыктан да, керкел адёби тіл мен стиль ке!\де мандес категориялар ретпаде танылыа бірігіп кетеді.

Стилвді онер кубылыеы ретінде танитын багыттагы гальмдар адеби тілді стильні цалиптастьірар керкемдік "элемент" ретінде таниды. "і&ркем шыгарманын тілі формации злшенті /тілдік форма/ ретіндо стильгє - тутас алгачда керкемдік форманы айкындау шыг& багынады". /А.Н.Соколов. Теория стиля. - Москва: Искусство.

19бЬ. - 195 стр./. Стильдін эстетикалщ категория турпюынон танилуы коркемдік нацалыкты жан-жа^ты, барлык; каркемдік фактор-лар мен злєменттерді біріктіре зерттеуде мумкікшілігі мол екє-нін керсетеді. Стильдіц ерекшелігін тану - внердегі каркемдік шеберліктіц жєке сипат=белгілерін гана керсету емес, оннц тутас карінісін тани білу. Ягни, коркємдік жаналыкты негурльм толык камтуы стильдіи баеїи ерєкшелігі. , .

Ыысал элем адебиатівде Лафонтен, фылов сиякты цвламгеолер далыптастыргаМ йзінцік белгілі "моделі" бар жанр. ОсындаЙ "дайын „ моделі" бар жанрда жана форма табу ушін сурєгкердін улкеНдарын иесі, даралык стилі болуын талап етеді. Олай больіаганца "ейік-теу", "сярын куу" секідді ыысал жанрыныц тапт^уцрцн жолин куР

- Ги' - •

цайталаушы болу каугіі де жоц слое.

А.Цайтурсшов мыиалга шыгпрмашылш'ч дпрплигьмен келгем жа-Иашил суреткер болды. Ак.ыи ыысадцорынып езінцік бір єрєкшелі-Гі - уаі'игага цурылуы эпостыц оіріліи. Мысалы, ''Лці\арга келгеїі індет" атты дрвмалын, тартыока цурцлган мысалдыц кетерген жугі цайснбір шубалацкы поомалардьц стаетгнен'салмактыраН. Ахашыц мнеялдарыныц опостыв, тыныста жапылуы жанр табигатші тусінбей шашцрац.';ылыкчка уршу емєс, цайта олевдік бєлгілі сюжет мозму-нын тереццете мысалды драмалык; сипатты шыгорма децгєйіне катеру ііще, Ойтксн г, осы эпикалмк тынысти мысалдарьвда драмалыц •гартыстыц шцрактнгы, кєйіпкерлердіц созініц ушцырлыгы, олардщ репликалы к арш а= нар с ыл ыцт ы айтыстары сыгымцалып, ииратыла ор-бу і осыныц долел і.

Соньмен катар, «к.ьаі баска бір тол мысадцяры сюжеттін кур і, айтьшар максатына.карай айтар ойды тагщырлык;пй1 нацтылай, туРлн-дей айтуды максат еткен.. .

А.Байтурсынов мысалдври такырып жагынаи сгш=салоли. Дегєн-мен, ойшыл акынныц калик тогдырын ойлаган "елшілді урани" /М. Эуезов/ кэтерген мысалдарына жаца вдеялыц сипа? дарнтоды.

Мысал гасырлар бойы цалыптаскан дэстург бир жанр. А.Бай -турсынов мысал жанрыныц цалымтасцан улгілеріи ллДцалаші опрып, оларды улкен шыгаГмашыльщ иєбєрлікпєн дамыттм, Лцыннин ммсплди-ры тугелімен халыкдралык сюжеттерге курылган. Мысалы: "і'аргп мен тулкі", сюжеті /АТ 57: Эзоп,124: Федр ИЗ/; Бабрий №/'?} Крилов №1; Абай №10; Ыбырай М; Элихан }М5; Ахмет М2 т.б./.

А.Байтурсынов - жанр табигатын терец таныган акын. Ол ез мысадцарында фзльклорлык, жанрлыц жэне коркоцц ік достурці уйле-сімді білгєн. Мысалдыц сюжеттік ортацтыш сияцтм фольклорлнк; дэстурмеи бірге, канрлыц дестурд і, ертурлі ко ріс п.ии к тасілдерді

. - 19 - .

/иернелеу, гкбрат, персонаж, лнгімелеу, сатира, драм алы к тартыс, сентенция/' утшды паНдалана білген. Стиль цалиптастируда нанр-дыц озіндік езгешелігінін мані зор. Соколовтыц тіліиен айткан-да, "стильдіц жаирга тоуелділігі" мысалда аныц байкалады. Эрине, кпчдай стильдін кемелденуі, жяркырап кор і ну і керкемдік ше-берлікке байланисты. Мысоли:

• і

Темпом кпрагянца турід кявдай,

Миняу коз, мымау мойьш, мурнн кяндай.

ГауЬардйП кянпттариц жаркыр.аОДы, і<елісті цаляй сіткен жене мпццяй.

/Л.Байтурсыноп. №12/. '

Осындаги ерекше катеріцкі пафос, устаде тецеулер ойна”Ы тіл мьісндцаги кейіпкер - Карганыц портретін беруге арналганы-мен, зсіресе оси создерді пйтуты Тулкініц бейнесі психологиялик жагынан толык яиилгпн. £шкі драмалик тпртис, эстетикялык осер оте кушті, Со з коддану иеберлігі, каркємдік ой астаса келіп, акшныи стилвдік днралыгым тяиытады. '.Іисалда туЯін-пікір /сентенция/ жанрдиц дэстурлі компоненті, десек, Л.Байтурсинов оган улттык тур беріп, арлендіріп яіберген. Ол халик, «акал=«ателде-рін мыспддаркныц сентенция болімінде айтар оЭДыц байлауындай, туйін ретівде береді. Мисялы: "Оліп білмес алек деген", "Не ек-соц сомы аларсьщ", "Садага бастан кулак" деген т.б. макадцар, Дастур мен даралык куатыныч бірлігі, стиль кальїптаспфу процесіндегі мацнаньї фпкторлар. Соадай=ак, мысал жанрынын ас -тарлап, пернелей жеткізуг тур ял н квптеген гальмн болжамдар бар. Иысоадыц осы бір жанрлык ерєниєл ігі турали гал мі Темірбек Кока-кеевтін ннна бір пікірі кундьишгь*мєн взіне кеніл аудартадьі, "Мы-салдап жазу, оЦци туспалдай айду, адеяны аллегориялык <}юрмада беру ашык сыноудан корыккавдык емес, ол - айтвр ойды аткір, есер-лг етіп жеткізіп берудін тиімді адісі, Совдыктан да мысал жанры

гасырлар бойы ескірмей, умытклмай, унємі колдау тауыл, жагьисыз

корікісті ошкерелєудіц ыкпалди курпли ретінце паШ;аланып келе-

ді". /Кржакеев Т. Сагйралып жанрлар. - Л. :Мектеп, 19иЗ. - 16 бет/.

А.Байтурсынов мысаддари халык емірімен, омтр шыццыгьмен оргле

ербиді. Оныч-мысадцврыныц'таньмдід, торбислік мзні сол ишлыл-

дыгы мен халыктыгьзда. Акин достурлі сюжетті ала отырып, они

казак омірімен, оныц букіл тагднрдаен уштастыра білген. А.Бай-

турсыновтыч мьюал»олендері казак; оцебиетініц жвнрлык, такырып-

тык вукьиын кенейтіп, байыта тусті.

УШІІІШІ ВОЛІМ. Ахмет Байтурсшіов мысплдары тіліндегі улттик-

бейнелілік ерекпєл іктер. Дарьїщьі акын, зерделі гальм Ахмет Бай-

■гурсыновтыч ана тілініч жан=жацтк дамуына єрекілс ецбек сіїцрге-

ній эиялы кауьм гасыр басьшда=ак байкап, багалаган. Акынныц елу

шддык тойы царсачылиа "Ак жол" газет інде шыккан цуттнктпу мака-

лада "к.азоктын кара тіл.іне шьр кірггзбеи сяктап, к,айта тузей бе-

руге кам кнлган Ахач еді" ден жазса, сол жылдары жас Мухтар Эуе-

9ов ’’Ахач турлеген ала'тілі" деп тебірєие жаэды.

Ахмет Байтурсынов саз дурыстыгша, тіл аництигта, тіл та-

залыгыиа, тіл дзлдігіне, тіл карнекіліггне зор талгаммен карау-

га шакырган гальм жоне езі аскан талгампаэдык таниткан ацш.

Стиль сипагьі алдымен вшгарманыц тілінен танылаткны анык;. АСай

поэзиясьш цазак адеби тілініч жацгырып, жач«ша дамыган кезечі

двоек, оган жалгас Ахмет Вайтурсьновтыц "Кырыц мысалыныц" /1909/

карык коруі осы бір шагкн жанр колєм інде ке р к а.і тіл дамуынын

каншалыкты мол мумкінніліктері барын байцатты,

Ульї Дбай озіне де, озпего де улкен талап койьіп талгам деч-.

гєйііііч биіктігін каладіг.

"Еотеа созбен былганса соп ар аси,

Ол - акынныч ]5 ілімс і з бишпрп'сн, - деп

. - 2Г - ' . . ■

твлгнмппэдыкка, тгл шубарлауга цмирасиз карсилигын 6|лд1ПЦ1. Сондай=ак, Ахмет вайтурсшювтын Т1Л туралы, «цып Т1Л1 туралы п1К!рлер1 дэ Абайдыч влецп«ег1 жацпгы создермеи ундес: "Акын тIлI соэд!^ дурыстыгыныи, тазалытшм, дал'игппц уйт*не» кор-нектт, ауе.т/й болу хагын да талгайды". /А.ьайтурсьжав. с^ебиет таннтцш. - А.,Ыплии, 1991. - ЗЬО бет/. .

Мысал жянрмнда орб!р соэ, тгл колданысы улком .ерЛ1КТ1 цпхет етеди Ондаги кеЯгпкерлердгн соЯлссуг - диалоги, букгл аипмелеу, банндау Йарисында т!л дал;ип, жинакылыгм эуеаМ ун-дестгкте болмаса, б;р сатте сожеттгц кур судчерг цплар едг. Мм-сплчыц озгеше синкрепчк жлнрга том, лирикпляк, драмалык» сати-ралык, комедтишк тгпт! грчгедиялщ олемйнттер! Т(лдгк колд^ые-таги шеберл1кке, далд[кке тигыз байланысты.

Ахмет Бавтурсннавтич мысалошл акын рет’ище шеберлггг де оныч мысалдорнмыц Т1л байлыгынал коршеди Акьшныц "Шал мен иу-мыскср" />19/ атты мысалынца еркш, кен тынысты бясталган баян-дау иптэнаципсы /акмои кеэдесу/ тосыннан келген кпугптен кенет-тсн вогеред!. Акын "юыгып, - цвшип, ~<3угып, - хыгып, - яумарлап, -оасып, - жашЕыгГ деген ет1ст1ктер;и экспресснвТ1 колдвнып бу-кIл ситуациями каэ гщдданзга акеледк Кане бгр соэдг кайтала-май цяямун мои бейнел1л1к куатына сай ет[ст1ктерд1 утымды кол-дануы - сеэ далд1Г1н терен сеэшген шеберлгггши белИсь

Мисалднгы кеЙ1пкерлерд!ц характерен ашп корсету ушш де хплыктык тшик - сойлеу дастурхнде лиг нездесетЫ улттын бояуы айцын сез1лет1нссэз ттркестерш тавдап ала б1ЛОД1. "Бауцрым,пэ-леншежан, айьршы" капе "Эумесер, акнлы яоц, ит=^оиыэ!" - деген т1ркестер б1р ядямнык ёк1 турл! жагдаКаа айтцан соацерь Психо-логиялык ек1удаЯилнх, дегеи оси. Характер ешцанцай баяндаусыэ тол соз аркчлы ашлгвн. ;Соптегш мысялдан акинныц корксмдхк ше-

берлігіне тон психологи»* яйкын байкалади.

Сюжеті алии халыктаринда бар кнйсибір мисаддарындагы казок тілгне бірдеіісбір тен создср мен соз оральвдпры /бозбалп, сорпя, акецнін куны, я болен, я нагяпшц, я жиеніц т.б./ шыгар-ыаны онырмандврынын угымына иакындата тускен.

ifenTfereii халык макал=мэтедцер і мысал тілінєн ко р in і с тапты: "Жазмъшгган оомыш болмас", "Алланын адвм басы добы деген", "Элш білмєс элек’\ "Садага бастан кулак", "Халык айтса, цалып айтпай-ды”, "lie ексен соны орарсыц", "УялгаН тек турмайды" т.б.

Абай мысалдарымен, Ахмет Байтурсынов мысалдарьшдагы ундес-тіктен дара стилвдєрдіц типологиялык туыстыгын байкаймыз. Сон-дай=ак* єкі акын да мысадцыц злємдік типологиялык ереншолігін садтай отырип, казактыц бай фольклорымен астастырып, улгтык тур береді: "Азат басыц болсын кул,

КоЛДЯН КЄЛМЄС ІСКО уМТЫЛ".

/А.Кунанбаео. "іутрі'а мен Тулкі",№6/.

"Кейбіреу колдан келмес істі ойлайды,

Максуты оиыменен туе болмайды".

/А. Байтурсынов. "Сары шимшык”,'КЗЗ/.

Типологиялыд "упсасшк" ол, кайталау емєс, кєрісінше ол - дара стильдещіч ундестігі. Деетур мен керкємдік іэденістіи бірлігі мен здебиеттегі жачашыдцьн; кєліи иыгады. Ахмет Байтурсынов мы-салдары казак едєбиетінє коп жацалык екелген, акын мурасынын ицеялык=керкевдік, тербиелік мені sop дєрбес бір саласы.

. КОРЫТЫВДЫ. Мувда зерттелген мзеелелерге датысты ой=п і к і р— лєрімізді жинактпп беруге тырыстык. Кіріспеде, мысал яанрын зерттеудіц негізгі дринциптері мен максаттнры баявдалип, обьек-тініц актуальдыгы корсетіледі. Ллгашкы тарауда мысал канрыныц теориясы арнайы карастырылып эдебиеттанудыц осы саласындагы гы-лшн багнттарга, методоло.гиялыд ізденістєрге токталып теориялык

- 23 -

байлам=ту*ырым яасйлды. '

Иєгізгі болімдо стиль эстетикалкц категория ретінце Цврос-тырылып, с+ильдін иегізгі сйпатгбелНлерін аЙцьяЩап бєруді мпд-сат еттік. МуныЦ озі, зерттеуДі жургізстін здіс» метоДолог^йлык багыт=багдарЛьщ Максатта жаэылган барЛ(іу=тужьфим болди. А.Еяй-турсыновтиц "Кырын; мысал" атты жииапліа енгєкі мысал олег(цёР ор-найы зерттелДі. Стиль жэне иыгпрмпшылик, даралык доген тефауда, ащьгн мисалдцрьщцагы эпостык; сорын, м о р а л зд ы ^=ф и л о с оф и я л ы к мйз-мун, елаілдік уран, ултїьік озгейелгк саралаііди. Келесі кезеїсто, стиль ^алыптастыру процесіццегі дастурДіц /фольклорные, жанрлЫк* коркємдік/ алатын орныи ашьіп корсетугё умтшйыд.

Ушінші тарауда, А.Вайтурснйой Мысадцаршыц тіліндєгі улттыц* бейнелілік ерекшеліктєрі, сипат=беЛГчлер1 саралавдьіі АцыН мысал-даршшц толтума сипатьсн айкындауга айырыцша мэя бєрілігі, огагі А.Вэйтурсинов мысалдярнныц Абай,. Крылов мысалдары.ен ундєстігі ■ жопе озгешеліг: салыстырыла зєрттеліп, дара ст«льдердіц тиПоло-гмялнц туыстыгына тонгалдын;. А. Бпйтурс(»’новтиК "[{ырш? мысал" атты кітабьшдаги мысал =.о ленд ер - осы яаіф са."ясывда дазак^ адебие-тівдє стильдік биіктєн корінгш квркт туищШар щені ДЬ'усиз".

Бул проблемами^ гылыми=теориялЬп( жэне практикалыц мені зор, сон-дыцтян оны алдагы уацытта будан да кецірєк кэлемде тексеріп, бапндау цажёт деген цорытынды жасай аламыз. .

Диссертация тацьгрыбы бойымша мынадай ецбейтер жарыч корд і: .

1. Каэац мысал жанрьм зерттеудіц озекті мас ел Єл ер і. -"НрЗаК

ацебиеті". 1992; Ь-ациаН. І б.т. . .

2. Мысал жанрын зерттеудіч кейбір теориялык проблеМалвры.' -

1<Р УГА хабарлары. 1994. №1. 0,5 б.т. • '

3. Ахацныц шыгармашылык даралыгы. - Жудцыз. 1994.Ж>;' I б.т.

4. 9иеби процесте канрдын Даму проблемасы. - Кіт.:9цеби про-цесті зерттеудіц методологиясы. /Ксллективтік монография/.-А.: "Г\тм"/баспада/. Мацала 3 б.т.

Диссертационная работа посвящена изучению жанра басни в ка-эахекой поэзии в теоритическом ясп&кте, главным образом, на материале басен Ахмета Балтурсынова. Ьасни А. ЬаРтурсыНова, вопепвин в его сборник "Кырык мысал1- /’Сорок басен") по настоящего времени не были предметом специального исследования поскольку его творчество чолгое время оказалось выключенным из историческо - литературного процесса. Жанровые особенност басен рассматриваются в тесной связи с проблемами стиля как эстетической категории. '

В первой главе работы освещены вопросы теории жанра, прослекены разные научные направления в изучении баскевого жанра, определены методологический принципы исследования.

Во торой и .третьей главах работы,наследуются жанровая приропа и стилевые особенности басен Ахмета иаГ.турсынова, изложни также наблюдения, касающиеся языка басен. В хо^е из лощения материала удалено внимание художественному мастерству поэта, проблеме традиции и новаторстве в его творчестве.

По богатству идейно,- тематического содержания и хупо-кественнык "остоинстзам басни Ахмета 1!аг,.турсыкова представляют собой залетное явление в казахской литературе и культуре, они способствовали дальнейшему развитию жанра басни и «ругих жанров хупожественной литературы. '

Tlio given thesis ia dedicated to the Jenre of fables in the Kazakh poetry In theoretical aspooi, iminly on the baaio of th a fables, j written by Ahmat BaituraynoY, Up to nowadays A.BaitureynOT'a fabl|»a collected in hia book "Kyryk myflal" ("Forty Fableo") were not t^o subjsot of speoial reaearoh an hia are&tirs activity oooured to hive

I

been oxaluded out of the hyatorlQftl-cultural proa*'»» for a lonh time,

' Cl)

Tho Jaure peouliaritiea of his fables are being e* ,,inad in oloso I conneotion with problorna of otyle, as an oathotio oathogory. ' I

Tha firat chapter of tho Y>oric oontaina queotiona of theory flf the jenra, different scientific trends in tho ntudy of the fable Janra j ret'iodologioal prinoiples of tho raaearoh.

The nature of Janra and styliatio features of Ahmet Eaiturayuov»^ fables nro bains examined in tho second and third chapters of tha 1 thsrtla. Hors »1<jo thera are observations ooneernlng the lanauflg» of ! fablsa. Considorabl» »tt»ntion ia paid to ths poet's tirtifii;io maatar flliiy, the prol'l it: of •iiii.H’tiais and iruiovatiouu in hia creative activity,

the riahngus o? idea-thara%tio contents and artiutio qualities of Ahciat BaituxsynoT'a fables raUce then a significant notion in tha Kazakh literature and oalmre, They favoured tha further development of the Janra of fable and other Jenrea of the fiction.