автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.02
диссертация на тему:
Члены предложения в письменных памятниках туркменского языка

  • Год: 1994
  • Автор научной работы: Гузычыев, Тойлы
  • Ученая cтепень: доктора филологических наук
  • Место защиты диссертации: Ашгабат
  • Код cпециальности ВАК: 10.02.02
Автореферат по филологии на тему 'Члены предложения в письменных памятниках туркменского языка'

Полный текст автореферата диссертации по теме "Члены предложения в письменных памятниках туркменского языка"

ТУРКМЕНИСТАН ЫЛЫМЛАР АКАДЕМИЯСЫ X. БАИЛЫЕВ АДЫНДАКЫ ДИЛ БИЛ ИМИ ИНСТИТУТЫ

3 Г Б ОД

Голязма хекмунде

1 6 янз 1935

ГУЗЫЧЫЕВ Тойлы

ТУРКМЕН ДИЛИНИН. ЯЗУВ ЯДЫГЭРЛИКЛЕРИНДЕ , С03ЛЕМ АГЗАЛАРЫ

И 01. оь

10.02.02 — милли днллер (туркмен дили)

Филйлогйя ылымларыныц доктбры диен алымлык дережесини алмак учин язылан диссертацияныц

авторефераты

АШГАБАТ

1Й94

Диссертация Туркменистан ЫА-ныц X. Байлыез адындакы Дил балими институтында ерине етирилди.

Ресми оппонентлер:

1. Филология ылымларынын докторы, профессор С. Байлыев

2. Филология ылымларынын докторы, профессор Н. Нартыси

3. Филология ылымларынын, докторы, профессор О. Назаров.

Сын бери/Ки эсасы гурама — Бердах адындакы Гарагалпак девлет университета.

Диссертация 1995-нжи йылыц « ^! » Оу.Ц^&л.и, сагат | ^ ~ Туркменистан ЫА-ныц X. Байлыев адындакы Дил билими институтыньщ докторлык дисссртацияларыпы горатмак бокшча Иерителешдирилен со-ветиниц межлисинде гораляр.

Адреси: 744000. Ашгабат шэхери, Гоголь кечесинин, 15-нжп жайы, X. Байлыев адындакы Дил билими институты.

Диссертация билен Туркменистан ЫА-нын Меркези ылмы китапха-насында танышмак болар.

Автореферат 199^нлад йылыц «^ ^ 0 яйрадылды.

Йврителешдирилеи советин

алым секретарь!, Гц

филология ылымларыны« кандидаты ¡//(л Д НУРМУХАММЕДОВ

ШЩ УМУМЫ ХЗ СПЕТ НАМ АСЫ

Темавд_актуаллыга. Туркмен халкшшн, асырлар бойа арзув эдип гелен эрк-кслеглерншщ акала ашан, езбащдак, гараисыэ, демокрагик ости ёлуна душей, гуркмен дилине девлег дняи дережеси берлен дев-рувде евде гойлан шили галкыяыш, йейик езгерки хем-де он йаллнк абаданчалык сыясатына дурмуша гечирыекде, бклим снасагына т'азеден уйтгедип гурмакда гуркмен халкыныц, онуц медениегиннц, дилиниц, эдебнягыньщ ве пик. хакакн гарыханы ввренмек ылмщ иу гунки ватдо меселелериниц бкридир. Оларш* евренилиеги халкац миллк меденкети- ■ ниц, дилиниц ве эдебиятынын езболуилылагыны сакламакда, она дикелт-некде, есдурмекде хем-де Кэмиллещдирмекде улы эхикеге эедкр. Шонун у чип хем хэзирки девурде туркмен днлиниц ве эдебнятшшн гарыхаиы евренмеклиге айратын унс берилйэр. Хззир бу проблема бизде умуны-девлег иеселеси, аладасы шшувде гуа гергибивде дуряр.,

Догрн, хазирки девре ченли хек туркмен дилиниц тарыхыннц месе-лелери белли дережвде овренилендкр. Муна, элбетде, беллемек герек„; Олар, эсасан, окув киталларц хэоиетинде язылан ишлердея, айры-айры м'еселелере башшлаиылып язылаа монографиялардан ве энчеме макала- ) лардан ыбаратдыр. Змма булара гарамаздан, гуркмен дклиниц тарыха лексикаоанед, фонетихасыныд, морфодогиясшшц ве синтаксисиниц иа-ленилмели, евренилиели вазда иеаелелерн аз дэлдир. Бнзщ бу ишк- : низ хем иу прсгбленаларыц бир бвлеги бодаа туркмен дилиниц тарахы-ныцэнгек горите евренилмедик кеоелелерике багашлааып, онда сезлеи агзалара туркмен дшмниц язув ядыгэрлкклеркнич хеи-де кзбир денев-' дирие магеряалларан эоасында илкиахи гезек дерцедйар. Меоелэнщ . йериге евреннлмеги туркмен дилмшщ граиаатик гурлушяа, онуц, гадима кеклернни, чеамёлернни, гурки дилдзр билен болан гарахы умумы -: лыкларыиы ве езболуилы аарагнялнклараны, гарывдаа дол диллсриц /арап, паре/ туркмен дилиниц сипгаксксине эдеа тэсириви ве га.м.хуг езунщ эволвдион есуаи, езгарваи билен багланыиакла ачып геркеяер. Ивде, булардан баага-да, агзадарыц созлеми эмеле гетирнекдэки рол-лары, евзлеа агзалараныд кесгитлетшши, оларац баи ве айыклайззм агзалара бвлункши, ахвалатларац езбаздак айнклайзя агза хасапланы-лнш!,. агзааарыч аййклаян сездери бклен болан семанткка-синтактик гагаашклары, взара баглааша тарлерн, вз нчнвде топарлара белуниш-лери, анладылнп ёллвры, атландырылшалары, уланылыа ве гурдуш аара-гаадыкларц барадакы ыдш-теорегики меселелере хем га^шлейян орун бералйар. Олар барада ивде езболуолы пикирлер, негижелер,

лор ецесурулйэр. Мне, булар хззирхи заман *уркиен дилиниц оивтак-сисннид энчеие кеселелеринк евренмекде хек эхмиегладир. Шейлелккде, ишкц ахгуаллыгы сезлем агзадараныц язув яднгарликлеринкц эсасында днкэ бир илкинхи гезек евренилмеги биде и чэкленмзн, эасем агз одарил анчеме цеселелеринин цдма-теорелнки эсасларыныц иилетишп ду-аулиеги бнден хеи багланышыкладыр.

1, Дерневин наксаяы ве эсасы везипелери. Дарцевин эсасы макоады туркмен дилинкц язув ядыгэрликлерниде улакылаа сезлем агзаларыиы йериге еврениекден, агзалар иеселесинде язув вдыгзрликлери билон хаэирки заман гурккец дйлиниц езара умумшшкларшш ве айратыилыкда-, рыны вузе чыкариакдан хем-де агзалар билен багданышыклы ылмы-теоре-, Iикк иеселелери ишлзп дузмекден ве ыбарагдкр. Шу наксада ахал : а гыек учив вшакдакы иеселелере серегыек эоаоы аезкпе эдилип гооляр:

— оеглемлериц эиеле гелнегивде, гурлушыкда агзаларьщ роли;

— агзаларын а^адюыишвда сез гопарларцныц, юшт-исим форма-ларцаац, бейлеки грамматик серкшделериц хызыатларн;

— агзаларьщ айиклаяв сезлери билен болаи сеиангика-сингакгик гагиашыклари ве езара багланыш уоудлары;

— зйа«кц, хабарац, айыргачдарьщ, долдуршчдариц» ахвалагларцц ..кесгигленилш ыертлери.оларыц удшшлыш, гурлущ аврапшлык-

дари, ацяадыливы ве т.к.

ИВй язкакда дил би -

лниинде гиедеи улашшш тарыхы-децевдирие ве теовирлеме иеюдларын-: данугур аяаада. Ивде «ерьирлеие методывдаи хао-да гад>шдейин пеа-даланылди. Агзаларьщ зоаси айраталыхдары, герауолери, дурли оеркш-| делер, дурли вез «аарларц, иилик фориаларц аркады ацхадыдыш, ола-; рыц уданылыалары, гурлуодары, цашиары, аашшаяа сазлерк билса бодан семаитика-сицтакяи гагаашклары, езара багланыигч гэрлери, го>, варлара оэлуниши ве и.и, гесвирлеме негоды эоаоинда бея» эдидди. Тарыха-децевдирме «егодывдаа болса од я бейлеки бнр факта, иеоедз- • виц годна чнкшшш, улшшшщнн ве щ.к. субуг эгиелк я-да аиюсда -мсиш бодай ягдаадарывда пейдадаянеды. м, Иак язмак учи« аоаад каириаддар *урккен дйдиакц ХИ-ХХХ аоыр 'язув ядыгэрликлеринден алывды. Оца *емц кирха голай голязиа, кдкии-дх чешиедер чекклди. Гереклавршще децевдкривх учкц орхоц-еиксей I гадыикгурки язув ядмгерлккдериаши К. Ваагаришщ свзлухмикц, кабкр »ТРК» дкддерин, хэзирки тург.кеа дидишщ, оиуц Хабир диадехгдир геп-дешикдеринйц, гуркмеа а*адар оезлеридир накыддаригшц иагеркадлары ,'хем пейдманылды. Булар. гуркмеи дндиацц сарыхшы «врзвкехде ахпшар-дц чевмелердир, иагериадлардыр, .

55^_?аЭвликл§2. Олар ивде, эсасан:'

— агзаларын туркмен дилиниц язув ядыгэрликлериниц кагерйалла-, ры. эсасыцда илкивди гезек евренилнеги;

— турки диллерде эйэшщ эслик дунумиаде гелей свэлерден хем Оолуп бкляэр дийлеК гассыклаааларац инкэр эдялмеги;

— гуркмен диливде эелик душумиядэки айыргычларьщ айыклаяи ое-зи Силен болан баглаггыщыгына «зболушлы середилиегк$-'

— айыклайяу* агзалариц иорфологик принцйплериц эоасывда' двл-де', манн гагнашыкларыц ве сингакгик баглакышкларыцэсасында ;' кесгигленилмеги, взреинлмеги, гопардара белуниеги;

— ахвалагларац доадургачлардан бедунип айралмагы ле- оларин вз-баадак айыклайщ* агза хаоап эдилиеги; ■ '

— долдургы'чларнн объекгли, ахвадатлариц боле а хал-яздайла гаг-нашыкларыц эсасаада кесгахлекилмеги; '

— гуркмен дилияде айыклайяылар Силен аниклайглларын, арасывда гапавут говлмаш;

— исим зериелери аркалы эиеле гелен кэбир консгрукцияларац та* бык компоненгл'ериниц айыргачлар билен-уиумшшкларынкч ёкду~; ганыц акыкланылмагы, геркезилмеги;

— агзалары'ц ^урлушывдакы ве уяаяыдншывдакц кэбир иеселелерин айдтутщдырылмага ае и.м. бклен багланашыклыдыр.

IÍ55!LS§52§S1-1ÍÍ1?_2SJ!25ÍSSÍÍÍ55L2ÍÍ5ܧ£Í!* сез-тем агзаларьша, оларын кеогиглеяилишкне, ацладылышыиа, езара гопарлара белуниыкне дегишли бай гзорэгики se яракхикк катериадлар, магдукаглар, энчеке. гаралышлар, адилекелер гатнрилйор.' Иия^ георегики цеселелерк гурко-логия ылмышщ хззирня eren дережесяне лайиклыкда алшш барнлды. Иа-де берилйэя илкы-георегшш маглумаглар, практики нагериаллар туркмен дилиниц гарыхи гранматикаенна дарвгмеклиге, академики неширле-р'л тайярламакдыга хем-де хэзаркк гурхмеа дкякккн, сиагакскйшщ аг-залар барадакы иеселедериви дуйшш ввренкаклиге ве п.н. улы кеыея эдип б клер. Шонуд ялы «да, dy ив гуркиеа дидитщ гарыха.сээдеи г.гза-, лары билен гнзыкдашш алынлар, 1уркологлар, ыюш нвгэряер, аспираят-лар ве турккеа дклинян; tapuxu курсуинц окадшшнада ёкари кекдеп лериц мугалдншшри, галыояари учин хея эхмкеглэдир.

• ЕУ т X. Байлнев едцадака Хил бнлпми инсги-гутшшч алип барян ыдш-георзгкки угурларыиа дегквли болуп, ол план-ян иа хенмунде Иксгетуган гуркмен дилипнн sapas* ве дкадекгохогдясы бёлунквдо ернне етириддк,* Ив докгорлак диссертация сы хеккуаде хжл белу оде, соцра бодса Иногитугыд Алымлар ге^иквдз ара ынып масла; -хагдашыддн ве какудлааыады /199Ч/* Изиц эоасы ыазиуки "Туркхен дкл»-

виц язув ядцгарликлерикде йвнекей сазлемлер" /гурлуш гиплери/. Ашга-6as;- Ш1Ш, 1984, 9 ч.л. "Туркмен дилиниц язув ядыгэрликлеринде йене-кей сеэлемиц баш агэалары". Ашгабат. ШШ. 1992, 7 ч.л. "Туркмен ди-хкнин язув ядыгэрликлеринде йвненгй свзлеииц айыклайзцы агэалары". Ашгабат. ' ШМ. 1993, 15 ч.л. диен монографияларда ве айры-айры макала-ларда беян эдилип, окьвдалар кепчулигине егирилди. Ол монографиялара "мег0угатда сыплар языады ве онданылды.

• Диссертация гиришден, "Эе", "Хабар", "Айыргычлар", "Долдургычлад". "Аквалаглар" дней бэш саны эсасы dan -дан ве негиж.еден ыбараг болуп, онуц соцунда пейдаланылан эдебиягла-рщ санавы, чеошелериц шертлк гысгалгыалары хем-де и ¡лиц осаоы белум-лерикиц мазмуна берилйэр.

* ИШЩ ЗСАСЫ МАЗМШ

ГИРИИ. Бу белувде гемащщ актуаллиш, максады ве везнпеси эсас-лаоднрыляр, дердевиц иетодлары, шакц ылиы-георегкки ве пракгкки вх -ниеги белленилйэр, материал алиан чешелер ве в.к. геркезилйэр. Онуц дозамывда болса агзоларьщ сезлеми змеле гегирмекдэки ролл ары, агза яарин, аидадилышнда сез гопарларышщ, яилйк-иойы форкаларшшн,, бей-•леки грамматик серквделериц хызмагларц, сезлем агзаларшши, турколо -гняда ве.гуркмен диливде евренияиши, кесгктленнлиЕ перглери, бащ ве айиклайл'У агзалара белунмегишщ себэплери, оларыц айыклаяц сезлери бклен болан сенангика-сингакукк гагваашклары, езара сиигакгик багла-вышыт ве а.к. оарада й«риге дурлуп гечилйэр.

Сезлемлериц гурлуш ве ыаны гебигагыни она гагаашян сезлер, агзалар кесгитлейэрлер» чунки сэзлемлериц гурлуш гиплери, гернувлери, бири-бирш'ден айрагцнлита, мани ацявдьшлары ве п.я. олара гагнашян агзалар Силен гурруцсиз баглаыьшшклыдыр. Сэзлемин, сооуавына гаукааян . r-.гзалары хасаба алмаздаи, хчч бир сезлеки хем кесгиглемек, оврекмек ыумки;! дулдир. Олар созлемк ввреякегиц эсаоа иергидкр.

&»злем' агэалары сиигакгик категория болуп дурян хеи йолсалар, олар ез гезегинде дурли сез гопарлары, ивлик-искм формалары, сан, де-пшлйлик, дущуилер, • йецкемелер ялы иорфологик кагегориялар билза ай-рцдмаз баглаиьшыклндир, Вонуд яла-да, олар ез айаклаян сезлери билак . берк иана гагнэдакда ве оивгакуик баглавьшыеда болиаледырлар. Дийизк, с е злей агзалара дарфодогия-ситактнк вз семайтика-сиа^акгик raiaa -а ик дарим, осасывда эыеле геляэрлер'. Агзалар айаклаяц сёзлара ótaeu . сецаклика-сишакгкк raiuaaara ве озара багданыиига гиряп, сезлеии аиэ-да гегирйзрлер. Сезлевдэки агзаларац кэбирдери езбаидак, кабирлери болса ?абын ягдайда уланылпрлар. Еонуц, ялы-да, агзаларац кабирлери овзлеыкц гурлушцда эсаоы роль-огшаярлар. Гурлуш тайыцдаа олар овз-

: -б- •

леи болмаклыпщ зсаси езенини, ядросыкы а меле гетирлэрлер. Еейлеки агзалар болса шолар Силен багланьгаикла уланнлярлар, сезлеми гициш-; лейин Сеян эгмек ве ш.м. учин хнзмат эдйэряер. ¡Зол себэпли кем олар баш ве айдадайзд агзалара белунйорлер.

Сезлемлер есренилснде, озали (Зоеа онуц эмеле гелмегинде, гур-т' лупшнда эсасы хнзмагы ерине егирйэн агзалар илкиняи геэевде хасаба алынмалцдыр. Шол хили агзалар болуп хем эе биден хабар улашляр." Баш агзалар сезлемиц эсасы меселелеркнш; бкридир, чунки олар билен эхли сезлемдерин, гурлуш ве уланылша айрагыюшкларц берк' багланыиык. лыдыр.' Бу ме с ел еде хабаряц хас улы роль ойааяндыгаки беллемек' ге~ -рек, себэбк хабарын, гагнамп, эйэнкц сезлеяе гатнашказлигы бадей эе-, сиз, эеси белли, эеси йэбелли, эеск'умумы ялы бир составлю йенекеа!' сезлемлер эмеле геляорлер. луз мели эе эержецяи гошма созлемлеркц гурлушында баш агзалар, айратыи хем онуц хабары, хабарын граммагик формасы ула роль опяаяр. 2е билен хабариц икискшщ хем гагнаамаш билен икн составлы сезлемлериц дурлк герауплери хашл здиляэр. Инг-» пак йенекей сеэлениц дузулиииниц хем эсаси айрагышшга ока яйце эе I ве хабарыч гатнавмапгбилен баглакниыклидир, • <!\

Айыклайжл агзалар хем се з л ем билен эоиш-аргач баглашаикли ула-*, нылярлар. Дилде' айыклаащ агзасыз сезлемлера гаранда, айыклаядц-.аг^-залы сезлемлер хас-да кеп улапаляр. Дийиек, свзлемде з$ыклайз*лара , хем ула орун дегишлидир. Лйиклайдн агзалар свзлемиц сосгазында ула-аылян болсалар-да, олар сез дузумлериниц-базасында заела гелйэрлер^ Диймек, оларц сэз дузумлершшц базасывда хек кесгитленек мумкиа.Бу неселе хакыида русисгииада-да, 1уркологияда~да йерихе белленилйэр. Эмма айыклайад агзалар сез дузумлершшц базасывда эмеле гелйэн ве кесгигленилйэн болсалар-да, олар свалок Силен баглаяаишыш хасаба алыкиалвдыр, ©ареяилмелцдир. Шонуц" учия хеа олара сез дузумлериаиц. дэл-де, сезлешш, агзалары дкйилйэр. Хнзйаты юрлидан хем олар сез'1 дузумлерини дэл-де, свзлемн эмеле гегириек учиц удакилярлар.

Агзаларьщ сезлем билен эриш-аргач баглакитаклцдцга русисгика-да хем, туркодогаада хем алымларын уксуни ирки йцллардан диен яли в зуае чекип гелипдир. Турки дкллерде булар барада илкинги наглу -матлар, матеркаллар мекдеп граннагикаларыкда, сои,ра болса ел ары мекдеплер учин яэнлан окуа хктапларыеда» академики нешярлерде бе-рилйэр. 1950-нзг.и йыллардан о он, агзалар неселескни хас-да гкп/лле-аии, гввереклеяин евренйэн иплериц, монографияларын, саны аргды1* •

I. Ахматсв И.Х, Главные члены аредлоаеияя и средства их в.'/рб-кения в оовремеяяои карачаево-балкарском языке. Нальчик,1965. Лта* пароз А. Главные члены предлокения в совренешюм кирглэскок язаае.

Ол кшлерде гетирилйэи энчене иаглунаглары, ылмы гарайышлары туркмен диливде хем оезлем агзаларына евренмекде теоретики эоаолар, угур геркезихи иетодкк материаллар хеккуцде кабул этмек болар. I • Сезлеи.агзалары езлериниц айыклаяк сезлери билен болан семанти-ка-сингактик гатнашыги ве взара синтактик багланышыгы эсаоьщда кес-гитлешШэр. Оларыц айыклаян сези б клеи гатнапыгы ве багланышыгы , "аоасаа, дерт хилк болуп, предикативли гатнашкларыц эсасинда баш агзалары, атрибутивли гатнааыкдарин, эсаоинда айыргычлары, объект ли гатнаишиарьщ эсасыида доддургачлары, хал-ягдавлы /релятиз/ гатна-;шыкларыц зсасыцда болса ахвалатлары кесгитлемек боляр, Эе билен ха-барыц взара синтактик багланышыгы ылалаииа, айыргычларьщ айыклаян сези б идеи йаглаиыишги бадашиа /соподчинение/, ысныама, аз-кем зерне, долдургычларынры, эсасан, зерме, аз-кем хем ысиышма, ахвалатда-рыц багланиаыгы болса зерме ве ысиышма тарлери билек амал эдилйзр. ' ' Мзде сезлем агзалары езбацдак белумлер эдилип, оларыц хер бири айры-айри балда еврекилди.

?.• БАЛ, 3S. Бу баода эйэниц кесгитленилиы шертлери, тур-

кологияда евренилишк, онуц логики субъекте габат гелив - гедивздиги»' 1 сезлемдзки орнц, хызматц, хабар билен предикатив гатйашыгы, сиктак-Уик багланышыгы, ылнлашыгы, сораглары, дурлн оез топарлары, ишлик -'т, иоим формдлари аркали андадшшшч, улашшш, гурлуш ааратыалыклары ье ш.м. барада дурлуп гечклйэр.

1 Эе баш агзаларыц бири болмак билен сезлезде езбащдак, гарашсыз 'ягдайда улакыляр. Ол сезлеииц эоасы предиетияи авдадяр. Иокун, учин хеи эе, эсаоан, езбашдак манылы сбзлердеа болуп гелй&р, езбяшдак иа-!цысы болаадик сезлер бзбашдак манылы сезлергсн, хатарына гечмек билен

Фрунзе, 1964. ¿ихиурзаев Д.Й. Главные члены предложения их состав и средства выракения б ногайской языке. Махачкала, 1975. £^маева С. Хэ~ зирки зама« туркмен диливде йенекеи свзлеииц баш агзалары. Филол, ылым. каид... диоо. Аагаоат, 1971. Сафаев A.C. Главные члены простого предложения в современной узбекском языке. С&ГУ.Л950. Еонуцкы: Второстепенные члены предложения в современном узбекском языке.Авторе®, диоо... доктор, филол. наук. Ташкент, 1969. Семангико-оинтак-сическоа членение предложения в узбекском языке. Ташкент, 1>'П. Дав-летов М. Категория обстоятельства в современном каракалпакском языке. Автореф, дисс... каид. йилод. наук. Нукус, IS67. Дкапарова К. Пряное дополнение в современном киргизском языке. Автореф. дисо.., канд. филол. наук, «рунэе, 1981. Мирзакудов А. Косвенное дополнение в современном киргизском языке. Автореф. дисс... канд. филол. наук. <Фрунзе, 1961. Рагииова Б.Х» Дополнение в современном азербайджан -ском языке. Автореф. диоо... канд. филол. наук. Баку, 1956. {¡еиягов к. Второстепенные члош предлокевия в оовреыеяаом уйгурскок языке. Авторе®, дисс... канд. филол. наук. Алма-Ата, 1966. Сеиигулова Д.С. Обстоятельства моста и времени в современном узбекской языке. Автореф. дисо.-.. канд» филол. наук. Ташкент, 1963.

• -ß-

сезлемде эе б о луп улакылярлар. 2е се з ленде хабар тарапивдаи айык- ■ ланяр, Шонуд учин хем эе билен хабар езара берк гатнашыкда ве баг- | ланыпыкда уланыляр, олар езара багланышыклы кесгитленилйэр.

Озалы билен эе ве хабар кесгитлениленде, XIX асырыд икин&и яры-иывда русистикада хем, туркологияда хем логики пикир йоретвдниц ка-', да-кавунларыныд, прнкциплеринид годлавдыгыны беллемек герек, Бу хи-1 ли гарайпыд тарапдарлары сезлемидэеси билен хабаршш логики пикир йеретиэнид субъектине ве предикатна габаг гегирип кесгиглэпдирлер. Догры,ики соотавлы сезлеилерид кэбир гиплерини ёкаркы кадаларыд эсат оында хем кесгиглемек болар. Ол' хнли созлемлериц грамматик эеси ло-'' гики субъекте, япш херекети ерине етирида шахса, хабары-да логики предиката дола габат гелиэр: Май бармасман. Б«з ^а курдук /ШС/. ' . Булар ялы яхдаяларда логики у груд тарапдарлары мамладырлар. Зима \ .< ( сезлеилерид бирнэче гиплерини бу принциплериц эсасывда кесгнглэп бо*-! каяр. Мысал учин, Мада баш гегирмек герек /СБ/ - диен свзлеми а лип Г' гвроек, оиуд логики субъект иен /маца/ болуп, предикаты хем гети2-' мек_герек диен сезлердир. Бу сезлемде иен /маца/ свзи логики гаядан херекети ерике егири&и иахо болуп 'гелсе-де, грамматик эе болуп бил-у яейэр. Я-да: Хат языдды. Пагта йагылды - ялы. сёзлеилери алии гэрсек ; хем, онда хат, пагга сезлери грамматик эе болуп гелйэрлер, эмма херекети ерине етириаи пахе, субъект болуп билмейэрлер. Диймек, ёкар-дакилар типли сэзлемлерде логики принциплер грамматик кануняара, грамматик канунлар логики пршгциплере габат гелмейэр. Эгер шейле болян болса, оцда сезлекид грамматик зесиии кесгиглемек учин грамма» тик када-канунлар, ягны эйанкц баи дунуеде гелкеги, эе билен хаба- , рыд предикатив гатнашнгы, ол икисииид озара нлалашнгы, багланыпыгы ас и.м. гез оцунде тутулиалыдыр, хаоаба алынмалвдыр.

Русистикада, туркологияда хек-?йэниц сорагларн, она сораглар аркалы беллемек, кесгиглемек ялы затлар хем оде сурулйор. Бу бедлк:' дерехеде догры болуп, од окуэ-педагогик т процеслеринде гивден уланыляр. Эмма кэбир ягдайларда ким?, нэке? ялы оораглара когап болян ' атларыд эе болуп билнейэнлерн аз дэлдир. ,

Туркологик ишлериц кепусинде эйэнид баи душумде гелмелидкгиниц хекманы пертдиги йерите белленилйэр. Бу догры. Эмма кэбир излерде эйэнид баш душумде гелмелидигинид хемази дэлдкги, онуд велик дуиу-минде хем гелип билйэндиги айдыляр*' Элбетде, мунуд билен ылалавып

I. Убрягова Е.И. Исследование по синтаксису якутского языка.1. Простое предложение. ¡(.,1950, 19-20 с. Будагова З.И. Прссгоз предложение в- современном азербайдканском литературном язь.'кэ. Азтороф. дисс... доктор, филол. наук, лаку, 1968, 1&-19 с. Хэзирки замац туркмен дили. Синтаксис. Аагабаг, 1962, 87 с.

болыаз. Булар ялы гассакламалар эйэии логики аспектде кесгитлемек-лигиц госири билен багланашыкла йузе-чакан болса герек.

Оэзлевде эе дурлк сез гопардарандан, кшлик-иоии фориаларындан ве ш.м. болуп гелйэр. Олар, эсасан, ашакдакылар ялыдыр.

' §йэник_атлар.дан_болуп_гелши. Исимлер, шол санда айратан хем ат-лар, сезлевде эе болуп вран актив уланылпрлар. Эе болуп уланылян ат-лар диде баш душуцде гелмелидирлер. Олар эе болуп геленлеринде коп-I лук сан ве дегишлилик аффикслерини, кз-ге болса оларыд ккисини хем бклеликде хабул эдип бил^эрлер. Шонда-да эе баш душум формасына сак' лаяр. Ьйэнид аглардан болуп геляшлери орхон-енисей язгыларанда,Мах-миг Каигарыныд оезлугинде, туркмен дклиник, ХП-Х1Х асар язув ядыгэр-ликлерииде, туркмен агалар сезлеридир накылларцнда хем уланылыпдар:

Ку~1;=г]г]н (5«р кырк ;аша!ур арг> /ОЕЯ.,32 е./. Ог тугуне 13 бол-мае /НК.,1г.380 е./. Вир сэхер гарыб Майсур кеб йаглады /ХА.,523, 88 е./. Мунда б¿р 01 ¡о бар гурур /Т.,225 о./. Оглан пачагына эл урда /ГА., 1137,19 о./. Гун гуйчлкдки, говурга дишшдкн /НАС.,52 е./.

Сипатлар сингактик хазматы га-йикдаи сездеиде, эсасан, ааиргич болуп уланилярлар. Зима олар цйик-. лаян агларинид контекегден душмеш билен /ял а дач адам сувдан гайг-иаз - ядан,ач сувдан гайткаэ/ субегаативлеийэрлер, агларцд хатарана , гечкэрлер. Иейлеликде, олар атларцд ахли сингакгик хазматларына ери-не егирип билйэрлер. Бу хили яг^айда гелен.сапагларад сезлемде эе болуп уланылмагы гебигвдыр:

' ]'¿кар /¡1К..И.365 е./. Яман хергиз яхыа болмаз /Д.,

3362,47 е./. Йусрук чапыида беллидур /3.,369,26 е./. Ачлар-дояр, сув-¡саниилар ганар иыди /КО.,1596,102 е./. Огузыц_§рсизы туркменки дэлу-'сике бедзэр /ГА., 1137,246 с./.;Ялта ярана иер /НАС.,62 е./.

Язув ядагэрликлеринде эйэнид сан-яардак болуп гелишлери хем белли дережеде улаиылапдар. Оларыд зе болуп г'елитлери-де, сапагларда болуаларц яла, эсасан, аглаамак, агла- -рыд.хатарина гечмек билен багланыаыклздир: !'Г. ' гаргдилар бешир-бепшре /КЮ.,1596, 29 е./. Бу икев гел-

: ди Сулейцаи гашга /БА., 714,342 е./. Элгараэ, икевлври сезлерини та-иаи эгднлер /ЛИ.,3,294 е./. Алгы не, не, гврг недур, биш не? /|ЙЯ.,400-а,Ю4 е./. Секизинад - мекру, гокузанхы - хараи/£.~Ц89, ' '14 е./. ~ Д°сг тугмакдыр аны /¿А.,82,116'е./.

7 I 51'§нид_чалушиалар^ан_болуп_гелши_. Чалыщкалар вз ианысы бошча, эсасан, агларцд, санларцд ве ш.и. дерегине уланылярлар. Шонуд учин одари.!, сезлемде эе болуя гелии билмеклиги гебига яхдаддыр: ' ' Б^з За курдук /Ж.,2г.64 о./. Вен хем елемен /Д.,3362,2 е./.

-10-

iïHSfi шермевде боздук /D3..I90 е./. Анлар с iзлард iн коркарлар /Т., 341 с./« &И яадуныц неканн нрди /ГС., 1758, 26 е./. ^¿1<леси Юсу фа • уйвер ииди /Кй.,1596,47 е./. Сизлер барувдар /ЮЗ.,54

Ёкардакылардан бен, бизлер, сизлер, анлар, £)гл ялы чалыималар хэзкрки заман туркмен дилинде езунич уланьиышыны уйтгедивдирлер. .

Ортак ишликлер хем ез

хакыхы канысында, сыпаглар ялы, евзлемде айыргыч болуп уланалярлар. Эе болуп гелмек учин болеа олар вз эсасы маныенвдан дашлагшп, атла-, рыя хатарына гечмели болярлар. Ортак ишлнклериц аглааиагн xsu,_-chtnat-ларда болушлары ялы, оларыц айыклвл гелей атларыниц сезлемден дуяуп галиагы / гиден адам геткрер, огураа ад ах нырх оорар - гиден гегирер огуран нырх сорар/ Силен багланышцклвдыр. Шейлеликде, аглашып гелей ортак ишликлер атларык эхли синтактик хызнагларыны ерине етирип бил-йэрлер. Шоларан бири хек оларыц евзлемде эе болуп гелаеклигидир:.

Сан» к орган 0з'»нд1н iar болур /МН.,137 е./. Гачмаган гуртулказ б у белалардан /Ж.,400-а,32 е./. Зшиггенлер тийсунлер аферинлер ДН., 2070,20 о./. Дерядан оув табман, ичдигии гавдур /ЭТ.,1595,19 е./. Ок^яанлар• ЙЗЙ?5Й5!мер дога кылур /КВ., 1596, 159 е./, Бллмез бир бв-i ладур, биленлер каидур /ИП.,400-а,42 о./. Болуяак башда беллкдур j ¡ /ГМ.,2Л25 е./. Эдеб билмеген бикэрдур /ВА.,31, 25 о./. ,

Эйэяик ид агларындая_болуп гелши. Ив атлары хек евзлемде эе болуп гелип биляэрлер. Олар эе болуп геленлеринде, ииш^херекетин про~( цесини, онун, процесинид, нетикесишщ адыны авдадяр: i l

Баш кесиб, ган_авкнек хунэрнидур? /ГА.,1137,251 о./. Ушбу канн ишлемезлик егрэк ииди /KD.,1596,16 ó./. Оэйуимеклик бу десгуры забак-дур /МП.,400-а, 160 о./, Миеосер дегулдкр ивди нмегим /Д.»3362,5с./|. Йигит, гелишид кавдан? /ГА., 1137,79 о./. Гезииод агмала мецзэр /3., 369,19 с.1/.1 Гермедуге кывдур куйб^а^шмеси /МТ.,61,13 е./. : !

3SSitë3J2KÏ5S- Гурлуи неселеои, дашвдан середэякэге, свэлемло-ре, хич болмаада, евз дузуилерине дегиалм ялы болуа геруняэр. Зима i агзаларац, эедир хабарыц гурлуи айрагынлыклара хем йеркте гызшианыл-малы меселелериц бирадир. Оебэби агзалар гурлушлары, составы бошча '¡ бири-бириндеа дуйпли тапавутланярлар. Бу меоеледе гуркологкяда дурлк--дурли гараяышлар, гапма-гаранлыкла пикирлер бар. Олар, зоасан, эйэ-нин гурлуш гайдан гернушлери, составы, дузуми ве ш.к. бЙлен багланы-; шыклыдыр. Туркологиада бирнзче иилерде эе гурлуш тайандак йенекей /проотой/, гошма /сложный/, сосгавлы /составной/, яяран, /распространенный/, гицелдилен /развернутый/ зелер ялы гернуилере бйл-^нййр.Олар-;, дан йвнекей эе барадакы кесгитлеизлер бнри-бирине габаг гедяэр. Зоа-сы гапма-гаршлыклы пккирлер, гарайыплар гошяа, сосгалла, Hüpaii, гл~

целдилен эелериц дузуии, составы Силен багланшшкдадыр. Туркологияда рларын кесгигленилишивде, бири-биринден гурлуш айрашнликдаршшц гвркезклшшде бирлик сакланылмаяр. Кабир халагларда болса йенекей эелер хем гошма эелере гошулш гопберилйэр. Олар барада изде йеркге ¡'бедлекилип гечидди, фактлар билен геркезилди.

Зйэни гурлуш тайыедаи езара топарлара белиек чылшырышш месе-ледеркц бкри болуи, онун, айдындашдырадмаш дилкц практики наседеле-риии чезмекде, эйэни догрц кесгитлемекде улы эхмиеге эедир. Ол окув-Ацедагогик ишлерицде хем пегдаледыр.

',! ■ Хэ'зирки гурки диллерде, шол оавда туркмен дилинде хем зйэнкц гурлуиш ерэн Кчптараплэдыр. Оларда составлю, пйрац, гицелдилен эеле-рин улшшлыш гид герине эедир. Бу ягдай, з л бе где» дурмушыц ыкдыса-ды, сил си, иадди, меде ни ве ш.м. есушлери билен багланыишклыдырЛ^ем-гыегиц ыкдысады ве сыясы гурлушында йузе чыкяи гурамалар, эдаралар, кэрханалар, оларцц атларыны андадян сезлер, коаструкцкялар сезлем-де эе болуп гелмек билен составла, яйрац, гицелдилен эелериц гернуы-дерини хас аргдырды. Эмма язув ядыгэрликлеринде бу хили эвдерни гер-иуилери ве уданилыиы ерэн чэклидир. Бизе бу ерде язув ядцгэрдиклериа-ден ии'гнан ыахериалларцшз, эсасан, йенекей ве гошма зелери сайлап адкаклига, г&ркеэмеклиге иумкинчилкк берйзр.

ЙШЗ&кей_эе. Йенекей эе езбашдак манысы болан бир сеэдеи болуп гелйэр. Гурлушц гайындац ики-уч компоаенти болаи гоиша аглар /гуае-' бакар, келлебашаяк/ сезлемде йенекей эе болуп уланыдяр;

Цан '»улдузка бакт*и /Т.,89 о./. Башчзчек яшмаклацды /ГА.,1137, 79 е./. Сезлеиек мумкин дегнл гилсизлерге /ЙА.,848,188 е./. Икиси б.цр-бириге гошуддыдар /ЮЗ.,59 о./. Кейиклер гавды /ЛИ.,3,255 е./. Сачбагац йылавдур, кайдыц - иина^а /ГС., 1758, 36 е./.

Гошма_эе, Эгер эйзниц дуэуки, сосгавы бир сездец кеп болуп гел-се, онда ол гоама эе болуп уланилпр. Зима бу ерде эйэшщ, дузуиинк Кесгиглемек белли дердаде кынчылыклар даредип билер. Гоаша эйэни*, эсасан, оиуц хабар билен болаи предикагкв гатнаишгы, багланиаыги, ы^алааыгы кеегмлейэр. Эгер эе бир сезден болуп гелен халаты, ¡да хабар Силен ианы гаткшиига, езара ылалашыга гарип билкесе, оида ол гошма эе болуп улашииаклыга зерур болуп дуряр. взувдеи ец я-да ооц гелей сезлер б клен биле уланылмахлига медбур Соляр. Мыоал учин, Ямац сев гикен ялыдыр - диец овзлеми алыл [«реек, бу ерде 3«ан_сез конс-«рукциясы гоиша эе болуп улааядяр. Олар екелккде алнаидарында эг болуп билмеяэрлер, хабар билен иаиы гашашыга гиркп оклмевэрдер.

' ¡Язув ядыгврликдернндч гошиа велериц дурли гернушлери дув гелйэр: и, Тигуллы, инициаллы, лакшиы гелеи адаи аглары ве в.и. сеэ -

ленде гошма эе болуп уланыляр:

И&сар^каган качтС /ОН. ,55 о./. Дал^Гарчар галитт элшге алдц /ГА.,1137,56 е./. Ьйб£айнл_алейхыссалам хэзир гелди /ВЗ.,175 е./. Гара_чомак Зехре газа сез гатар болда /ЭТ., 1595,54 е./.

б. Дурнуклашан, гечме ианнларда гелен дегиалилик сез дузумлери хем гоама эе болуп уланылярлар: • ,

йурек-багрыы тилди, достлар! /ХА.,523,71 е./. Гон,-~ TaHP" хаккы /ГА. ,1137,11 е./. Гез_зекаты гэзлеиезликдир саца /ВА.,62,98 е./. Яр.каматы пейкердир /П.,14(2,5 е./.

з. Гиркеи, гайталанма сезлери хем гошма эе хасапламак болар: . Эл-аягам зынзшр бирле баглуимди /ЮО.,1138,37 е./. Уруд^токук башланды /ОН.,51 е./, Гелери-гелмези,белке, гумана /ЮЗ.,II с./Лун харам олиуш ааханда, ойиаиак-гуднек ыаца /Г.,11,13 е./.

г. Парс изафеги ткпли конструкциялар гошма эе болуп уланыляр: Мушки_анбар сачындан утанды /П.,24,165 е./. йерш_аслам с:: икк-

дир /Р..П89.18 е./. Тотнядур пайы_гердиц /ЛМ.,3,243 е./.

д. Язув ядыгэрликлеричде ёкардакылердан б га га-да годна эелернц дурли гернушлери уланылыпдыр:

!!е хаз-дат /ГС.,1758,44 е./. Хер_бирис» Ссуфдан , герклу кмди /КЮ;,1596,42 е./. Оглу_олан аорурныв, гызы_ояан гэчурур-. мкп /ГА.,1137,81 е./. ¿ек_гезен - док гезер /НАС/.

Эйэнид.улакылышы. Туркологияда девдеш зелер кеп санлы яслерде эДакки гурлуш-аарагынлыгн хекмунде дэл-де-, оиуц-улакилиЕЫНьт, бир тн-пи хекмунде хасаба алиняр. Дзвдеи эелер язувядыгэрликлеринде хеи актив уланылыпднрлар:

Кыркыз, курнка.ч, от£з_гатар, кутан, татабы ,коб iaru ариш /0ЕЯ..30 е./. Энгурын, эняирим,'иарыа каЯдадур? /ГБ.,258, 10 е./.

Ш^З^У.ёШ- ХАБАР. £у бапда хйбарыц сезлемдэки ролы, предика-гивлик хызиаты, эе биле» взара манн гагнашнгн,' баглакыэыгы, туркологияда кесгитлеиилипи, еврепилипм, оиуд язув ядыгэрликлерлнде ацлзды-лышы, гурлуш, улакыдш айратыняыклара ялы меселелере середилигр, .'

Хабар хем, эе ялы, свзлешц баи агзаларыныц бири болуп, ол эйз г ар аилы, габын яхдайда уланыляр.. Хабар сезлевде эе тарапындан айдул-ян маныныд, пикириц негижесинин хугарныклы болмагыны ушчун пдяэр.^о-иуи учин хем евзлёвде гурлуа тзйдаи-да, на ни тайдан-да эе ве хабар бири-бири билен берк предикатив гагяашыкда, маны багланылыкда, мара ылалашода боляр. Оларын бу хили гатнашыга сеэлеми эмеле гетирйэр.

Сезлемлервд гурлуаыада ве иааисиида хабарын аяратип роли с>ар;иф, Эйэ гаранда хабар сезленич соогавамда практики тайдай к~п улаиа.тлр. Эесиз, эеся белли, эеси на белли, эееи умуми ялы сир созгзплы с-гл-зи-

лерде преднкатнвлик, реал мазмуны хабар бермек ыумкинчилкги, эсасан, кабарыц уотк бнлен аиала ашыраляр. Йыгнак ве яйра?„ долы ве долы дал Ввнекей свзлемлериц гурлушыцда хем хабарын хизмагы аз дэедир. Гошма сезлемлери, аяратын хем эерхдец сезлеии кесгаглемек хабар , онуц ха-барыныц шахе ан;чздян фориада гелмеги б клен багланишыклыдар. Ken сайды ишлерде хабариц айрагын беллеиилмеги, элбегде, ёкардакы айдилаа-дарин неI лад сидпр. Туркологияда хабар «ееелеен гин^шлейки вврекклен хем болоа, оны кеегшлеиекде, хабарын ащадылыш усулларыны беллемек-де, гурлуш апрагышшкларыны йузе чыкармакда ве ш.и. кобир биргарап-лы 49зуден затлар гезе иЛмэн дуранок. &.Ц. Кононов турк диливде ха-барьщ ацладнлишыны морфологик ве сингакгик усуллара бе луп берйэр*' Бу догрудыр, биз ыунун, билен ылалашярис. Бударын, бирто-дси, хабарыц ехли иорфологик серкшделер Силен акдадылишыдир. Икинкиси болса онуц евзлемде ерлешил, гелиш орны биден багланшшклыдыр, ягны гызыл_галам ялы консгрукдияларда биринхи компонент айыргыч болуп гелйэн болса, орунларц чалшырылавда, едки авыргыч болуп гелен евз хабар болуп ула-ииляр: Галак - гыэыд, мата - гови, &ай - тазе ве и.м.

М.Б. Балакаев, A.C. Сафаев даты хем булар билен ыдадаоярлар. Эмма олар хабарыц а^адылыиыныц учункл бкр усулы хекмунде интонациями хек африте беллейэрлер, геркезЯэрлер^* ынха иуиун билен ылалаш -мак четиедир, оейэби интонация хабара, онуц аадздылышына дэл-де, эа-еен тутуш сезлеие дегишли хадыоадыр, сезлемиц ааратынлыгыдыр. Шей-леликде, хабариц ащадылыш, эсаоаы, морфологик категориялар билен 'багланышыклы болуп, олар июднк заканларыцдан, шалкклериц функционал $ормадарыЦдав, килик йедкемелерииден , кемекчи ишшкдерден,-кем ноли клердир овнук белеклерден, предикатив оруада гелен дурлк исимлер-ден ыбаратдыр. Одари ашакдакала^ ялы белуп герхезмек бодар.

¿50арц^^ликлераен_бол}гп_гелии. Ишликлер бевлеки саз топарла -рына гаранда, евзлёмиц хабары болуп хас-да актив уланылярлар. Олар эе билен взара наны гатнавыга ве багланыашга гирка» эсасан, заэкиц предмегиниц белли бир вала оыршедырылан херекет айратннлыгыны бил-дирйэрлер. Иалик заканлары с^оинча олар анаедышлар ялвдыр. •

а. Ишлигкц втен заман форналары орхон-енисей яэгылариида-да,Каа-гарыныц сеэлугинде-де, гуркмендилинад XII-XIX асыр язув адыгерлик-леринде-де св&лемиц хабары болуп вран актив уданылцддыр:

! ' I.Кононов А.Н.Гра1«агика современного турецкого*литературного • «вика. М.-Л., 195ь, 386 о. ,

2.Балакаев И.Б.Современный казахский язык /словосочетание к ироо-toe предложение/.Алма-Ата,1959,131 о. Сафаев A.C. Главные члены простого предложения в современном узбекском языке. САГУ, 1950,&-5 о.

Адыз будун aura oJFt«_ /0ЕЯ.,за е./. Хан ja курзук /МК.,2т.64с./. Ман ацар raïap бэрда /НК.,21.61 е./. Ол элга 6apsï /МК. ,2г.12 е./. .'

Бу ерде хабарац икишш ве учуизд мисаллардакы форма/анаши унси езуне чекип билер. Ол мысалларда эе бирлик санда болса-да, хабар кеплук санда гелипдир. Бу ягдаа дице шол сезлукде дуй гелйэр. Эмма бейлеки чешыелерде эе билен хабар бирлик сайда алалашып гелйзр:

Армая бирле емрум гечди ДА.,523,68 е./. Егенек бабаенле геруи ди /ГА.,1137,210 е./. А»'п ар 6t3Ka тэги1ш_арт1 /ОЕЯ.,29 е./. Màk ат ¿1лман]шмау /Т.,101 с,/. Кимлере ичи^миш ол абы хаяг /Р.,1189,3 е./. Кадцик дек чинар гермемияем />^Г.,2220, мф./.

б. Ишлипщ хэзирки замаиа орта асыр язув ядыгэрликлеринде -адур, -едур; -атурур, -етурур форналари билен берлипдир. Оларыц хем хабар болуп уланылыпы белли дережеде дуй гелйэр:

Акад2Е гезде яшам /ХА.,523,151 о./, ^цумизде пемглер. янадурур /КБ.,599 е./. СНз бидмеген ёлга барагоУВ.сиз /СБ.,526,122 е./. Не киши ардымыздан геяетурур? /СБ.,526,129 е./. Ге^едурсен баргу ериц ягиага /МП.,400-а,3 с./.Герселер, уч киши гелетурур/ГБ.,258,Ч1 е./.

Хабарыц бу хмли фориаязр билен анлвдыльгагы кэбир диалектдир геп-лешиклерде бодаймада, туркмен дилинде уланалыидан галнпдир.

в. Ишлигкч'хэзирки-геляек занан формаси билен хабариц ацладн -лкяи орхон-енисей язгаларыцда-да, М. Капгариннц сезлугинде-де, язув, ядигэрликлериаде хеа ерэн кen душ гелйэр. Напаси таиыпдан ол эйэнин хем хэзирки, хем галгек замана дегишли ивг-херекепши билдирйэр:

К1мка iî'r хазгану^ман /ОЕЯ.,29 е./. Оглы качан бЦмаз арт», /ОЕЯ.,31 о./. Куруг J'ira4 эгЦмас, Курмиа lùpin TyryÎHgç /Ж.,1г. 26 е./. Огуз какнуд Зарл'1г'1н сакламас_арг1 /ОН.,36 о,/. Гожалмаз гурлан эйванлар /МЯ.,400-а,Ю1 е./.

г. Язуь ядыгэрликлериииц сонрыдавурлере дегиплилеринде ишли -гин гелжек замани -едек; -ждк, -жек формалары билен ачлвда -лавдыр. Олар хабар болуп геленлеринде, кепленч, кем ишликдир овнук бвлеклери кабул эдипдирлер, ионуц яла-да, иалик йецкемелери бклеи хем уйтгэп гелипдирлер. Хэзирки замен туркмен дилинде ишлигин бу занан формаси ишлих йеякемелерини кабул эдкп билмейэр:

Халал-хараы херке табсан» гезуц сиуб рз&так^сен /МЛ. ,400-а, 5 о./. Нукча дезуб sra5aK_çeu гэр било /КП.,400-а,37 е./. йаглук ип-дур, гайдадакда геленлер /Ш.,4ОО-а, 18 е./. Ахмед зцаин езид аскак-мыш дара/СА.,31,173 о./.Бизиц б клен девран 5]грмкзир/ЗТ.,г071,Ю'п./.

Язув ядигорликлериндс хабар иилигин буйрук, хекианлнк, шерг, ислег-арзув, нэмэлии, орган ишлик, хал иплик вэ и.м. формалврандан хем болуп бнлйэр. Эмма олп-,

рыц бирначеси ез хакыкы манысында, кэбирлери болса хакыкы ыанысын-дандашлашмак, ишликлерид хагарына гечаек билен хабар болуп уланыл-ярлар. Шонуд учин оларц айры-айры геркезмек эхииеглидир.

• Буйрук форма -

дан бодан хабарлар, эсасан, икинжи ве учунхи шахсларда уланылярлар: Ок, ia алсуклар /Т.,48 е./. Гардашд гермзге баргал, ицди /¡Ш., 1596,122 е./. Элуде айна ал, йузуде бак /КБ.,9 е./. Вар, Гегу£» ним башумы кес /ГА.,1137,228 е./. Бу гурруисагы дац/Д..3382,52 е./.

ишликлери,эсасан,

ахвалат ве эерадд сезлеыид хабары болуп уланыляр. Зима олар предика- • тип орунда ивлик йедкемелеринк, кем ишликдир овнук белеклери кабул эгмек билен хабар Солуп хеы гелйарлер. Бу хили ягдайда гелен хал иш- • днклери ивлик заыанларыныц хазматыны еркне егирйэрлер:

Баш кесибдур, гон ^екубаур, чвнедн алыбдур, аа_газаныб.зур/ГА., 1137,125 е./. Хидридде Семендер дек, огларга тугаяшбмеи /ГС.,1758, . 25 е./. Гунчабиге арз этмэге гелибсен /ГБ.,258,52 е./. Алыбдщэ зли-не дашлысоканы /К.,844,7 е./. Бир гуи ола, душем, влей, сен гала -сен /ГА.,1137,125 е./. Я алан феримн, я £аным_берем/ГБ.,258,64 е./.

оргак_ишликлеркнден_йолjrn_ гелши. Орган ишликлер вз хакыкы канцеанда айыргыч болуп уланылярлар. Эмма олар предикатив орунда иилик заманлариицд.хызмаглариии ерине егирйэрлер ве сезлемиц хабары болуп гелйарлер. А.Н. Кононов бу позкцкяда гелен оргак каликле-рид хуг ишлик категорияошт гечкп гндйэндигиаи хем айдяр: "Причастия, 'попадая в позиции предиката, становиться глаголом"** Пне, шу позиция-да гелен ортак иаликлер й«цкемелери /спряжение/ кабул эдйаряер ве йенекей сезлеиш, хабары болуп уланылярлар. -шла, -ар, -&ак оргак ии-лик формалары Сарада А.Н. Кононрвыц айдаиы хао-да ярамлыдыр. - мып, -ар, -зг.ак формалары гурки диллерде хек ивлик заманларыны, хем оргак ишликлерини мучщярлар. Оларыд анак ианыешш, хы'зматина кесгиглеыск учин ёкаркы формаларыд окагакгик хызмаглары аоаса шерг болуп дуряр. Диймек, ол форыалар ве оларыд варйаагларц омоникик формалар болман, Эйсем, гелип чикцим, ианылары тайыцдан тарихи умумилыклара аедирлер. Do нуд учин од фориалар эигек долы дифферзацация гечип билмавдирлер. Созлеыде гелзц орундары билен баглашшаклы хем ишлик заиааларынц, хем оргак ишликлери адлагмак учин хизиаг адйэрлер. -май, -ар, -жак формадарыныд хабар болуп геллалери ишлик эамаилари билен багланышк-ли енде беллениливди. Змыа, бизиц пккирииизча, -гаи, -геи; -аы, -си формаоы белли деравдда олар.даи галааугланяр. Шоиуд учин хеи оиуц ха-

I.- Кононов А.Н, Грамматика современного узбекского литературного языка. M.-JI,, i960, 251 б. . .

бар болуп гелишш беллемек герек. Ол втеп заманыц бир гврнушидир;

Мухаимедни бабасы саклагащцр ДА.,523,150 е./. Хергиз емрунде бир ялган 'сез айгган_ириес /ЮЗ.,170 с./.Зулфи хенуз §тген_имео па-нага /ДМ.,3,48 е./. lieu хем олардаи гечгенмен /ЗТ.,1595,74 е./. Зшмгеисиз геке-сарык урушын/3$.,2070, 17 с./.

Х§бариц_ш_атларынйаи_бдлуп_гелии. Иа агларындан болан хабар зйэни о я ун, ии-херекеги гайындаи ааыклап гелйэр:

Кик аен тахгга °лту2Г£ац_мен /СБ.,526,128 е./. Хен иеригагга /ВА.,87,34 е./. Дерди хккоаниц мени елгургусидур /Г.,Ц,141 е./. Бу дан хем генде кыхмаедур, берген бир гун Mgçugyg /Ж1.,400-а,75 е./. Яр ёяувда я.а»_бермекаир вадасы/ГБ.,258,11 е./.

Бу ерде

ики форманы гощуи бердик, себэби -са, -ce nepî форнасы хеи йенекей сезленин х аба pu болуп гелевде, /.слег-арзув манисшш аидадяр:

КоркуЛнэ Зашка Зетса Фаряанлага! /Т.,298 е./. Едк нклимда адъ мйихур^олгая /ЛИ.,3,194 с,/. биллерицо /йА. ,31,196с./.

J?Jj<?5i!> ичеем, ^оп_болсам, ятсам ovnmi! ичинде /ЙП.,400-а,73 о./.

Ха^рнц_исииле2зеи_бол2П_гелиале5и. Исиилерден болуп гелек ха-барлар евуниц хайси исии сез топариндан болуп гелмеклигн билен баг- ; лшшкда эйэни онуц предмета, алаиагы, гылий-хэсиети, оркы, вагтн , мукдара, хили, гертиби ве п.а. тарапларнндан хэскетлендиркп гелйэр. Олар.кеплснч, евзлешщ ахнрацда гелйэрлер. Кэбир ягдайларда оларнн; орунларн чзлсшрялса, эе болуп гелей исии-хабар болуп уяаныляр:

Агам - Януб, даден - Исхак. Якуб - атам, Исхак - дэдем ае п.и. Хабарцу_аглащац_болхп_гедш)1., Олар язув ядыгердиклэринин хе:<ие-сивде хем актив уланшшрлар:

Каганлыг б^О-Ш^м /ОЕЯ.,29 е./. Ли sanrï т^з /Ш.,3?.38с./ь Хер сезуи бир несихатдур /П.,24,67 е./. йкинжисштц /Ф., ''

526,123 е./. Нирфиклери окдур, гаш к^нашЕ /ЙГ.,61,43 о./. Яппх -лары бащхр, леблери - geKeg /0.,369, 73 е./.

Кэбир яадайларда хабар вагг-оруя, чнкыи дупумлеринде-де гелйэр: KiqI алас1 итен, 1»лк1 алаоХ таитаа /tôt. ,1г. 117 о./. Бу гунэх ; бабандадур ДА., 1137,80 о./. Адццы эшиден йуз_муд_хопеС5е /СЛ.,31, 32 о./, влум щымзаШ* горкл sïSSïîfôe /МП.,400-з,97 е./.

. .Сыпатлар предикатив орувда геА-

мек билен сезлеиде хабар болуп уланнлярлар. Хабар нэхили гонвлы сн-паглардан болса, иол иавыса таяандая хем ол эйзян аяыклап гелйэр»

Зллериц хаинрдан ридак иыдн /Ш., 1596,76 о./. Бнрн ган/ы, бнри гансыз /ГА.,1137,229 е./. Гейгеакк Г§£&Ш» кевдудиэ - хараб /ДН., 3,241 о./.„Агмрзгв хешдо-wap, ZSÊMÎ2 ёллар /йЛ.,400-а,Вб е./.

-17-

^аЛари^_санла£щн-болуг!_гелши. Язув «дыгарликлерииде хабар бодун гелей оанлар,'кепленч, кем ишлик белеклерини кабул эдипдирлер:

Шергы ыслам ок_икидо /Р.,Ш9,18 е./. Мусхуфыц аяты отуз_ики-ДЗШ /Н.#24,165 е./. Яиыи алгмищыр, емруцдур увдев /Д.,3362,6 е./. i % Фуикцияда, зсасан, ат,

геркезме не copar чалышмалары актив уланылшдырлар: ' , . Гар/р/вдык энеди гетирмишуэ, ол биэиадир /ГА.,1137,59 е./. Сиз-ле^екз пении хемдемим /ЛМ«,3,240 е./. С^н^сен гелинлериц хубы ДА., 31,196 о./. Гвзалы Молланефео бу_1У№? /ЭТ.,1595,17 е./. Кэбе неМЕ-дейир не.£ир, гайир не.зир, зейир недир? /Н.,24,66 е./. Фарз ниче, суннет ниче, эдеб_ниче? Д.,1169,21 е./. йениц Юсуфым канц?/Ш. ,19с./.

Язув ддыгэрликлеринде хабар болуп 6aj>, ёк, аз, квп, кзн, чох, ге^ек ялц се з л ер хем актив уланылыпдыр:

'Hallга балгу, ншан карак /Г.,230 е./. Алтун коб, кукуш коб_ту-_pjf£j /ОН.,55, е./. Пеним мухаббегик чак_£ХШ /ГА.,1137,169 е./. Сан,а Гыз азмц? /ЛИ.,3,210 с,/, йувда хич алгуныи ёк /¿Ш., 1596,31 е./. Ха-ныц бир бугасы ва^дм /ГА. ,1137,17 е./.

XaOaj-'U!^гу ¡>лушу. хабарыц гурлув айрагынлыклары хеи йврите гы -зыкланылмалы иеселелериц бирндир, чунки онуц бклек хабары практики ишлерде анык кесгиглемек, se биле« хабарцц предикатив гатнашыгыкы догры йузе чакармак ве ui.it. берк багланшыклыдыр. Туркологияда бу меселелер билен йериге гызыкланшшпдыр. Иейле-де болса, хабарыц соо-тавшш беллемекде, оларыц гурлуш таядан аирагынлыкларынц Яузе чикар-«акда кабир гапма-гарншлшрш пикирлериц бардыгыны айтиак болар.Олар гошма иоликлерк йенекей хабар хасапламак, гошма, составлы, яйрац ха-барлариц гурлуш айрагынлыхлирынц бкри-бири билен гатышдырмак ве ш.и. силен багланышыклыдыр. Олар барвда ишде йврите белленилмп гечилдм.

Язув ядигзрлкклериниц магеркаллар«, зсасан, йьиекеи ве гошма хабарлири белуп геркезмеклкге кумккнчклик берйэр.

Ивиекей хабар взбщцдак манили бнр сезден боляр: ,2л gosa, гар, ягмур, долу ягди /КО.,1138,40 о./, Айралык дерди-не тшшлмаз дернин /ЛН.,Ъ,217 о./. Ь'у йикылажак евде уи ёк, элек ёк /ГА.,1137,11 е./, Оизлер кеб хощцвд, мен бир одакод/ГБ.,ИбЬ,5во./.

Ceüí5i5-!í3í!!lí' Гоима хабар бирден аргык овзлерден болуп гелйзр. Язув ядцгэрлкклеримде оларцц ацакдакылар ялц гернувлерк душ гедди: a, Зоаем сваи иоышклерден бо^ац гошма хабар: ■

Агламакда« ики гезум /КВ.,1596,90 о./. Халааыклар

,1163,5 е./. висела ££ймак_олыаз, хкжраыа дэзмек слиад /Ш 1.,400ча,а9 с./., l'tuup 1Е[1аиакзй_йолда /31^2074,103 о./"" о. Jcacu с^аи ииимлардвн бодан гошмц хабар;

Гарры душман дост_олмаз /ГА.,1137,5 е./. Йигрими ики йыл nag -/СБ.,526,Кб е./. Огланлары Якуба хабар_виран / Кв., 1596,137 е./. Кецул авзгв_эйлэв, ваганым сенн! /3.,369,15 е./.

в. Язув ядагэряиклеринде , ёкаркылардан башга-да, парс изафегиа-ден, ики конпонеити хеи исимлерден, биринжк компонента исимлерден, \ икинжкеи regek, кимин, экен ялы евзлерден, эмес, дегул ялы инкэр-лик шугадыкыларындан болуп гелен гошма хабарлар хем дуй геляор:

Теги бедевиц /С. ,852,119 е./. Нахамим бага Зреидир /ЗТ.,1595,60 е./. Ене од зшш_герек баргу ёлы /Р.,326,40с./. 2°51§0!™!Ш5!5Е турупыц /¡fT.,61,27 е./. Бу ип маца лайик_аегул /КЮ., 1596,56 е./. Сен хем ашж_зкенсен /ЗТ., 1595,116 е./. Йузмеги ыумкив змее голсузларга, евзлемек тилсизлерге /ЗА.,848,188 е./.

г. Язув ядыгэрликлеринде уч, дерт компонеитли гошма хабарлар хеи белли дерегеде уланылыпдыр:

Ики дуийэде 3Y22_r§E§Jfo3S2i! /ЛМ,,3,268 е./. Огуз беглери бир --бир гелуб, йыгнак_олмага_башлаза /ГА.,1137, 13 е./. Хака_г^лл^к кылиак_ирзи матлабы /ВА.,701,334 е./. 1ч_йуп_Пуллик_елдур меииц ме-каным /ГС.,1758,4 с./;Буларныц энеси ¿1Нйэаен_рахат_кылыб_и£,зк /ВЗ., 12 е./. Егшш_ики_туйсли_аилдив бу дунйэ /ЯП.,400-а,38 о./.

Хабарыц девдеш агза болуп уланылшаы язув ядыгэрликлеринде хас--да квп душ гелди:

Ейвди йигиди агар, йыкар, с§Е§Е« ВЩгар /ГА., 1137,178 е./. Ол не гелев» г§"§£» эгленмез?/Д.,3382,10 с.-/, йен бир алые ерден гелен £523323» ЕШ!ГЗ!!§2» сорагчмям, ацчыяк /ГБ., 1163,80 о./.

УЧШ>_1_Ш. АЙНРМЧЛАР. Бу- бацда ааыргачларын, туркологияда кесгитленшшпи, евренилиши, оларыц айиклаяи оези биле!Г болан взара маны гатнаяыклары, синтактик багланьш уоуллары, ацладыльты, аниклай-кылардан /приложение/ гапавуды, гурЛуи, уланнлки айратыилаклары ве и.и. барада дурлуп гечилйзр.

Ааыргычлар айымаядо агзатарнц дклде кц кэп улаиыдяи горнупле-ринин бирвдир. Олар сезлемде агларз, аг ролундакы сезлсри айыклап гелйэрлер ве вз айыклап гелей сезуниц, зсаоан, статики /хениаелик/, динамики /иа-херекет/ аламатларани билдирйэрлер. Ионуи учин-де олар ез айыклап гелей евзлери билен баглзныашшг кеогигленилйэр.

Айыргнчлар турки дкллерде гицишлеяин вврэиилен болса-да, олар гуркнеи дилинде йеритё нозографии дерчзвлериц объект болмадц. Эта олар барада грошатккалар, окув китаплары хаспетля язылан иш-лерде дегерлк маглуматлар, магеркаллар_берилйэр * •

I. Хэзиркн ваиан гуркнан дклн. Синтаксис. Аагабат, 1962. Туркмен дклиниц грамяатикаст II белуя /сез дузуиизкц па йвпекей свэлпиик силгаконси/. Аагабат, 1977.

Ох килерде айыргычлар, эсаоан, морфологик пркнциилер, ягны оларыц андадылыш серищде'дери асасында топарлара белунйэр ве водара дайык хек атландырыляр. Эмма бу ыеселеде хэзнрки задан гуркологиясыада , белли методрлогик взгерилишиклер здидди, ягны айыргычлары оиыгакгик прикциплеркн, асасында взара топарлара бвлмек ве атлаыдыриак вне су-рудйар. Аяиршчлар синтакткк принципдер асасында евреннлецде, зсасы ' критерилер кекиунде оларыв, айыкдаяи сезк биден болан сеиаатика-ски-тактик гатнашыгы, взара винтакткк багданнп гелиш усулларц, тарлери алыняр.- Оларии, корфологкк анладыдышы фактыцвзи биде и берилйэр.

Зеаон месела гечмезден ©ц, туркмен дилиаде аяыргнчларын еврени-диши барада еые-де бир зады белдеиек герек. Ол хеи болса кэбир анык-дайжылы /;шахыр Нагтымгулы, агроном Дурдыев/ хем-де исин эермели /диалекгологиядан матерналдар, колхоз^а гурлуиык/ конотрукцняларыц бириияи компонентлериниц айыршч хаоап здилмегн билен багланышыклы-дир. Хшшкатда болса оларыц аяыргычлар Силен хич хили унумылыгы ёк. Олариц биринжи топаршдакылар аиыклайжылардыр /приложение/, икиикк-оиндзкилер болса доддургыч ве шсаалагдыр. Олар ииде белленилдк.

£из ншде айыргаадары оларцц айыклаян сезлерн Силен болан взара сингакгих багланыш усуддары эсаскеда топарлара белуп бердик.

Айыклаян сезуие бадаяма таРЦ эоадында багланян айыргичлар. виде беллейшннкз ялы, бадаима гари биден диде зелих душумицде гелен айыргычлар вз айыклаян едв (Швы сиитактик багданышярлар, Шоцуц учнн олары эелик душуии бадец багдашвнвла евреиыек эхккетлидир,

Зелик дуыумийдаки атдарщуаКцргач болуп .гелирдери. Зелик душуми-нин, гошулмалы формасында гедев отдар дегиами задан,, предметы, эесн-ни, дегишли тараццщ! андадяр, Оауц ваайдаяа оэзи болса детали зады, дегишлк предмета биддирип геаварг .

дькдидар /КО.,1188,1Й е./. Гер гекер бодсац, .ШЖШМЯ^® /Р.,526,20 с,/» 0л ¿ми$кни_сиу Юсуф /В,,Пй9,1Ч0й./. гачяады /ГА.»ИЗ£»16 е./. йзуа ядигэрлйкдеркнде бу. йиадшда велик дуяушшщ гшулвасывд гисгалад формаса .хеи уданшшОДф* Бу м&прки вамаи туркмен дидиаде болиаоа-да, онун кабир дяаде'.иадф геллеаиклернцде дуй гелйэр:

Аиикларну Квауб вадва бодсаи /Х&. ,525,35 е./. Щ Талы б ¿лынн^атасиаар А».,523,108 <?;/, ^еояюя;« »ершяш^ сойдылар /ГС,, 1758,65 е./. ¿»ва:ри»уа^ки зафре^до дэяледе.- Иги^£уив акииа аычан яалы. шо!ш_ааиый| доДдурар*ац*' ■ '

Еу функцияда аыар эелик душуммаш^ гоиудмасыз форласывда хен гелип бнлйврлер. Олар ядув аднгарлккдариаде аг«тив. удаавдвддырдар;

I. Бардиев Р. ве башг. Турк.мак дидкник, диадек^лериаиц очерки. Ашгабат, 1&70. 251 о. ' оп

Тагларбаш» кэргиу /МК.,1т.174 о./. Агач_учуна ел дегер/МК., Гаринзаш^гадроты биле и гарыблар /хА. ,523,93 о./. АхыЕез.азабыНадн . хич горкиазлар /И).,1596,16 е./. Ил_агэн керамаг /НАС.,35 Ô7/7 "

ÎYKÎiëS ЛЙ2Й. SYggHeH ааебиятн,__халк айаыил§ры, Ш!5 ЗёРедаи-' лиги ялы консгруяцияларыц компоненглерицид катана тэри билеи багла-ныпыгы ёхаркыларыц иеяекеон болса герек.

Субстап-

тквлешен сьшаглар эелик душухинде гелмек билен, эдил аглар ялы, сез-децде айыргыч болуп уланылярлар. Айнклаяи сезлери билеи хем,, эдил • аглар ялы, бадашма Гари аркалы езара сицгакгик багланнаярларг

Яхиыларни^свхбегинде хэзир болеем /ХА.,1385,138 о';/. Гвзлери«. '3§Е|лулерид_аерма«ыауР /КБ..589 е./. ¿9влетлини5_го$уоыща 17л бол-гуа /Ий.,1632,54 с./.Сораиандар ^рсызлыгнд дердини!/г1.П.64 е./.

Зелик дуауыиндэкпоаиларцн айырга^ <?ojiyn, гелиилерц. Санлар. хем, сыаагларда болувларз, оубстввтдвлеаип гелмек билен эелик душуминде : айыргыч болуп улапилярдар. йаяасы шмцдап.адяарда болуылары ялы, де-гишяклик гагнашымаравз ацздярлзр:

Учу[ш:енн;щ ады.Рддуз xas /CS.,526,J23 о./, Икивдисинин,_аза А0-; хал /СБ.,526, КЗ о«/, Икцситпу•¿еи.оулы-^ц h крди /íÜ.,b,ís3o./fí ;

Эелик aygyfetnnsg» чалцшаларын о.Шгргачболуп гелия дери. Бу хыэ- . магда, эсасаа, аг, гадгда, сйя, герквзяе ае оораг чалыииалары уланна-яр. Оларан аЯикяаяа азяара бнлен бодав езара сиавактик баглатлшга бадаииа гэря эсаснода оаааа аяырадяр: • !

Кор идерлзр шщрцц гозлерини /ВА*,714»346 о./. Не болгай бпз-лерин ахваламыз /Eß, ,2070,V? с./.. Бу дердккз боки« эи-сеи оламц? '; ; /КБ.,582 е./. Баэум_отпгануза геадйпщ 8 к /КБ.,51 с,/, бз_велая®1, ! 32-SMä^Si-lSr^äH адднн унугди /Ц>,13 о./. Мукларыд голы бирлз яки ха-лая /Р.,326,5 е./. Билкесийк, кта^.ярадур? /ЗТ., 1595,32 о./. Рлче- 1 ' лерннц ^ярпгч ечУб барадцр /Ш.,4(?0-а,05 о./. i

Ёнархы гвриезилец биз^м, бепии, amapmt, бизлернд ..нунлар^з , ялы чашшалар хэзирка закаа- гурккеп дядакда белли дер&теде уятгеэ- ( келере сезевар болупдыряар. Эина ояарш* бираочвои хэзирки гурк во азербайаан диялериеде здебя норяа болуп уланыляр.

Эелик дуптминдэкя оргза-ияликлеркд ве иш атлараныц айыргыч бо-á2SJK3!!5í£E2' —ген, -vea формооа билен яоалаа оргак ииликлвр ва -иак, -.чек фориаоы билен яоалав на аглара зелик дуиуминде гелмек билеи сезлемде айыргыч болуп уланылярлар, Аанняаяп свзи билен xeu, ar« л'арда болушлары ялы, бадазма гори, эоаоында езара баглаказярлар:

Sep хабар ISJL'ESÜÜÍL^SSS кесем /ГА., 1137,258 о./, елиег^нини^ SSÏiïîi» 2ᣧMH!Pi_Í91'Síñi алуриен /ГБ.,258,42 е./. SSS^CegMeKH^ags-

мищен /ХА..,J395,93 с./.Бизе баШГйЩЮМ^МЙ бар/БХ.,3295,74с,/.

шуми»де_айыргы^бол2П_2ланылыила£ы. Туркологияда бириюки компонент эелик душуминде, икинвдси optan ишлкклерден ве иш атларындан бодан конструкцияларш* биришии компонент« кеп санлы-ишлерде айыргыч хасап эдилйэр. Кэбир ишлерде болоа бу инкор эдилйзр. Бу меееле барада белли синтаксист А..С. Сафаев: "Должно быть проведена грань мавду функцией родительного падека, поясняющего о одной стороны, именной член предложения, а с другой - глагольный, глагольный член предлокения, выраженный причастием илц,отглагольно-именной формой, ß первом случае родительный падек функционирует как определение /«Эрмагнккг кита-би - книга Эрмата/, во втором случае, когда он является пояснявшим ' компонентом глагольного члена предлоге низ, его следует рассматривать как дополнение /плантшг бахарилиши - вылольаение плана, Турдининг айтгани - го', что сказал Турди/" - дййип языпдыр ** Бу ерде A.C., Са-фаевиц икиади пикири Силен ылалавып болмаз, себэбй ол конструкция-ларыц икинжи коипонентлери арасса ишлик дэл-де, зйсем олар субстан-тйвлешмек билен итларыц хызматында уданылярлар. Шонуц учин олар дол-дургичлар дол-де айыргачлардир. ¿каркылар типли конструкция .кард а геле к айаргычлар каув ядыгэрлнклеринде хем актив уланыдыпдир;

/ии'н,_кэ!д_|г_1 -кэ<мад1г1 d«p /МК.,2т,48 е./. Я кейигиц_ятышын-дан, я керуенин^атшынаан /НА.С.,155 е./. ¿нар^окшаклар^' / 'i'., 236 е./. Аящны^сцщыганы киисэге диймедк /ГА., 1137,239 е./. £ениц Вцглаганщга тезмес /СЗ.,27 е./. Агала2ынык,_геленкни беян этди/ЮА., 81,145 е./. Шсын гелди мивелернц_бишмеси /ИТ.,61,22 е./.

Аиыклаян_свзуне_ыснишма_гзрк_э cacu^atí Тур-

ки диллерде апыргычлар ез апыкладн евзлерн билен,эоасан, ыснышма тэ-ри аркады сингактик багланышып гелйэрлер. Бу багланышык гари сыпаг ианыецн.да гелен атлардан, ез хакыка маныенвда гелен са.»атлардан,саа-лардан", чалышмалардан, халлардан, ортак ишлкклерден, ии атларындан, кшлигин хекманлык формасындац ве и. и. болаи айыргичлары айыклаян оезлери билен багланишдармак учки хызмат эдйэр.

• Айыргычлы

оез дузумлериниц табыи компоненти болуп гелен атлар оыпат манысындв уланиллрлар ве- зсасы компонент билен ыснышма тори зсаоында езара синтактик багланышярлар, üauuou тайындак олар айыклаян евзуикн, иате-риалина, кшюыни, хилини, ягдайцны ве н.м. бцлдирйарлер:

MIÍLÍ6 к0рД1 /0.,57 о./.'Гак1 уч кщд_ок к0рд1/0.,57 о./.

I, Gaíiaea А..С. Исследование по оинтакоиоу узбекского языка.

Талкен», 1968, И8 о.

мине алды /ГА. ,1137,38 е./. Агач_гэмиле])и ойна.дан сув! /ГА.,1137,46 с./.Аш$езлерим бардур тылла_габакли/ЮА.,31,17бо./.

Ёкаркы масалларда айиргыч ез айыклаян адынын материалыны билди-рип гелйэр. Кэбир ягдайларда материал манылы аглардаи болан ■ вйыргыч-лар чыкып д-упуминде хеи улаиылярлар. Ине, бу ягдай унси езуне чекйэр:

^иираеи^тикенлер ясаб /СБ.,526,123 е./. 5ашаан_а§глар, ач арс-ланлар нуида бар /ДО.,400-а,39 о./. Бозулды 1млладан_гагтым / МП., 400-а,56с./. Алтщзан_ахыр бозулды, 22муазен_кекен узулди ве ш.м;

Бу масаллардакы чыкш дупгуминде гелен материал манила атлары тугуилыгина айыргыч я-да долдургыч хасаплаиак ойланыимаклыгы'-талап эдйэр. Туркмен дилиндэки кэбир ишлерде атлары айыклап гелен чыкнш душуминдэки сезлер /диалектологиядан материаллар/ эхли ягдайларда-дй айиргыч хасап эдилйэр. Эмма бу бкртарапладыр. Ёкаркылардан : Бозулды тнлладан таггын, алЩ®§Н а*ар бозулды, кумуидси кекен узулди --•ялы конехрукцияларда гелен тиллазан, адгыщаи, кщ^иден сезлерини оезлевде агшргач хаоапламше догрц болар. себэби, биршщиден, олары тулла_гагт, алган_ахыр, кщыд_к9кен-дийип уланяак куикин. Икинкидеи, лада[1, алтущан, кудтщен евзлери хабара багланмаяр, хабар олары-'озуне эердип гелип билмейэр. Зима: /¿мищен тикенлер ясап, ¿иалекгз-логиядан нагериаллар - ялы консгрукциадй гелен деиирден, ¿иалекто-логиязаи сезлери долдургачларднр, себэби олар хабара багланярлар,хабар олары озуне эердип гелип бкяйзр: ¿емицдец ясап, циалектолотая -дан /материаллар/ топланыдды ве ш.м. !

Булардан баига-да, сыпат манысинда улаяалян атлар кепдур. Олар айиргыч болуп геленлеринде, айыклаян адыныц етнешш, гернуиинк, хи-лини, ягдагшна, гылик-хэсиетини, орнуны, загтыии ве н.н. билдирйэр:

Эркак_огул тогурдг /0.,22 с./.- ^'су&щ бир тазы_атн олур иди /КВ., 1596, 105 е./. Аг газанур гоч' йигидиц, оввал бедев ата герек ' /¡1П.,400-а,100 е./. ^акшанба_Кун /Т.,150 о./. Зай, аах_йигщии!/ГА., 1137,93 е./. Солтан_башым бу гун геда эйлекз!/ЮЗ.,15 е./.

¿ЯЩЕа^ЗЕУЗиеНЗ^ЕЗёБаЗЗ-^о-ЛЖ-Гё^йШЗЁЙ!» Сь'паглар созлеиде айыргыч болуп иц актив уланылян сез топарларашщ биридир. Олар айыклаян оды билен цсиышма тзри аркады синтактик багланашыя гелйэрлер зе онуч хекишелик аламаиша билдирйэрлер. Одари канцлера, тайнндан ашакдакылар ялы гасгача болуп геркезмек болар:

а. Айиклаяи адцнац рен£ тайдан болан айрагинлыгыны билдирйэр:

ва ард\. /Г.,262 е./. Еир ерде аг

о'таг, бир ерде гызыл_отаг, бир ерде га£а_огаг гурдуркышда /ГА., 1137, 12 е./. Хыйалатдан гизыл_гулл§В солгусы / ЮЗ., 192 о./.

б. Айыклаян адыиац хил таидаа болан айратанлыгння билдирйэр:

Б^Р 0а|)Х_Нп бард1лар /Г.,254 е./. Дры_сувзак абдесг алдылар /ГА., 1137,64 е./. Ол йыкык, вейраи_ей]Щ абаданлыгнн /B^.,7Í4,223 е./.

в. Хал-ягдай, гылык-хзеие! гаидан болан айрагынлыгыны билдирйэр: Булгашук^у»ылар турур /Т.,320 о./. 2Ш_2Еа§0 0ИР якай -

дур /МП.Гад0^а,38 с./.Пис_хаг2Н0аша мэхнетдур/МП.,400-а,47 е./.

г.6лчег,мукдар,мечбер ве ш.м. тайдаи айрагынлыганы билдирйэр:

, Улуг.сущш суцуимш /ОЕЯ.,32 о./. КЬка_бомуг, улуграк_бурук. -луг /Т.,162 е./. Ьойы_уЗХ2 БУРла хагун /ГА.,И37,52 е./.

д. Барлык ,ве ёклук гайындан болан айратыалыгыны бклдирйэр:

' Ангаг «¿чМг_каган арисс /ОЕЯ.,29 е./. Агырлы сачлардан йурек даглыдыр/БХ. ,3295,17 с./,Бир девлегли_баиы герек/Д. ,3382,65 е./. £у JSÎS_QriaHÇH3_ar кимуцки? /ГА.,1137,64 е./. Ол нэкедур, Лёрвеэесиз галазЫ>, ол нэмедур, 1413-а, 157 е./.

Айцргыад§2ы^_санлараан_0олщ_гелгале2и. Айыргыч болуп улацылиак-дик санларин эсаси сингактик хызнагыдыр. Санлардаи бодай айиргычлар агшклаян ад и билен искиаиа гэри эсасында сикгакгик баглакшаяр ве манной га!ш(1дан он уд иукдарыны, гертибини ве ш.м. билдирип гелйэр:

' Алгы_ар]г оанады /ОЕЯ.,32 е./. Токузынч_а} /ОЕЯ.,33 е./. Отуз iä^MäiS /¡tö.,Ir.l59 е./, Токуз_ай, £окуз_гу1це еРге тушдуи /ХА.,523, 23 е./. Гегердии ики.кем огуз яраны /ЕА.,31,84 е./.

Кэбкр санлар айыргыч болуп улшшлсалар-да, мукдар, нвчбер ацяаг-иаярлар, айсем гвчие маныдарда гелвэрлер:

Ики_»илди бивефадаи два кецдум /3Ï.,1595,97 е./.

цысы гайивдан бир евзувден болуа гелей айыргыч иэмалимлига, 'нумера-гивлерден болуп гедеилери болоа чен-гакмын елчаги билдиряар:

Кенгаидан бир_араб Йуоуро геддн /КЮ.,1596,90 е./. Гыраг би^_це -мерсе гердл /Д.,5332,24 е./, §1Е_;абак_1вдк»2 кагурд»лар /Т.,2б0с./. 5"2_3ё!5.лешгер /ГБ., 1163,27 о./, bip овуч гофракдаи одам эйледии/Р., 11.89, f е./. Ален иун пгач ёдвур Арзырушогац /Ш.,А00-а,39 о./.

Аяыргычларвд чалшиалардан болуп гелишлери. Бу функцияда чалца-малариц дурли герцуидерй улашшадир. йаныоы бодса авыргшшц хаясы, нокклк чалиимадан болуп гелиекдкги б идеи баглашшнишдцр.

а. Геркеза? чалиаиасиндаи бадан апцршчдар айыкдаян адыны герке-знп гелйэрлер'ве оаун билеи чоныаиа ■ аркады баглшшшярлвр:

0ИЗ кылуроиз /КВ., 1596,16 о./. Дд зйдеоем аН_№2энид гечыишин /КН.,1482,64 о,/. Йигидоуц бул ердз нича двдевар /12,11.,¿070, 35 о./, £ейле_огуя кеча герекмез /ГД.,1137,22 о./, '

б. Сан чалышйаларындан бодан ааыргачлар айыклаяа адниыц чен-гакмын ыукдарыни, саиавы, мпчберийи ве с.м. бидднрип голйарлер:

ÍSiiS-SiSt o-WÍ /Т.,197 с./.' К^л^и г^ркиен галмаи гелур /ИА.,31,

-24-

192 е./. Агзаиыз бнр этеек, гукел_21эсары /С.,852, 21 с./.Сансаз гама улавдьщйы7 /Л.Ч., 3,243 е./. Бихасаб ввлаяглараы алдылар /ГБ.,. 1163,27 е./. Егиб гелди бизо бихед^гызилбаш /щ.,2070,12 е./.

в. Язув ядыгэрликлеривде аймргачларац copar, ёклук ве и.и, ча-лыпиаларавдан болуп гелнилеря хеи уланылиддыр:

Кар тараф гитерикни биллем, доеглар! /ХА.,523,7 о./, Кайсаил-деп гелурсиз? /КЮ., 1596,117 с,/» Дияе огла бар турур? /ЮЗ,,165с./7 Анвд иле хич_яиыинин ишн ёк /Ж.,714, 338 е./.

Яэуз ядагэрликлеринде айаргачлар халлардан, аглапан послелог-лардап, сес вз пекил ейкунне сезлериндеп, бар, ёк, аз, кеп яла сез-. лврден хем болуп гелйэрлер. Олар шлде йериге белленилдй,-

. Оргак ишликлер

вз хакыка манасаада айиргач болуп уланылярлар. Оларнц айаклаяв ада бклен езара сингал гик баглаигаиги ысашнна тэри эсасанда амала ава-рнляр. Наныса тааындан олар багланяи адшш белли бир вагта саракды- I рыла» ии-херекеги тайывдап айикдаяр. Олар ааакдакилар ялыдар: а. вгеа зачан оргак шштшден болан айиргачяар: . . Баркш_бузун /ОБЯ.,31 о./. koiísííi*g_kíи_1га koí б ant кои корунур /кк.,3г,139 с./* Олар эяггси_аглараиы таман галтурдилер /СБ.,526, ,' 124 о./. Хер «как г«Ш1, 5йадак_кпин тяа /ЗА.., 714, 358 о./, б» Хэзиркн зала« ортак кплкподеа бодай айаргачлар: • Бу oypaui /Г.,25 о./. Гачабарга^ёлыдан гайагдц ол

/ВА.,840,53 б./, ¿¡уйкеликден бакадургаи биа гуриа бар крди /DA.,31,1 , 142 о./. Эгсилмеен_гену.и-кони герекдир /МТ.,61,10 о./. ;

в.-Хэзирки-гелтак замай орта&'кзлишнден бодан айаргачлар:

була гаиам /P.,S26,I0 е./. IziSBJ^SEL'ü ■ тугназ олди, герер_гезле№1 гэрназ оздц /ГА.,1137, 156 е./.

г. Гелкек замак оргак гешонвдеи батан айаргачлар:

Бу пыкыладак_вв.зе уи ёк, эяск ёк /ГА.,1137,11 е./. Рызваниудур баржак_ери? /J¡H.,3,242 с./.Болажак_ипле$и оцунде гойсон/3,369,32с./, Айаргачларын ил.атяарыяда» ве иплйгиц хекиаплак формаенндан , Сэзлеаде аглара, о? ролундака сэзлерк айаклап гелейt иа атлара, ишлигкц хекмаклкк формасн айыргнч болуп уланыляр:

Эгер S3 ища jjутаек_иежолым болса иди /Н.,24, 162 е./. Сеп бард-_оы_К2$ир дегнл /ГА.,1137,130 е./. Оцуц бир болмаоа_е£И бар /Д., 33(2,59 с./._Гузмали_биллврии ядима дувди / ГС.,1758,60 о./.

диллерде айыршчларац вз вйиклаян евзи Силен эернз гзри эсасанда багланииап гелиплери врэн чэклидир. Бу усулда дика киби, ккикц, ¿ск, 2ей ве я.н. кэнекчилор аркала атлара багланян айаргачлар гелйэрлер:

_Инж.н_ккби ушак giigjieg /¡Ш., 1596,75 е./. ®ад]$_кими_ацбаЕ не ер-де вар? /if.,2220; ню./. Билмэге аны беним_гек_кщаи герек /КБ.,бс./. ёкдур /А,3,223 е./.

Мыргачл§]мц_гц>душыЯзуь ядыгзрликлерлнде уланылан айыргычла-ры гурлушлари тайыцдан яирац ве яйрац дэл айыргычлара белуп гвркез-мек болар.. Няран, дал айыргычлар езбашдак каныли бнр сезден, яйрац айыргычлар болса аныклайкылы, баглапмлы, комекчи ишликли консгрук-циялардан, гошма санлардаи, нумеративлердеи, дурнуклы ве фразеологии сез дузумлерицден ве ш.м. болуп гелйэрлер:

Ажа ганы ворлады /Л., 1137,25 о,/. Намазхон дервушлер, довлет-ли байлар /Ш.,413-а, 167 е./. Баба_аагы_зиен даг барды /DA.,31, HOI е./. Насир_атлиг.падыиах бар ирдн /ГБ.,1163,1 е./. 2либ_£ек_ин-че биллериц /Д.,3382,33 е./. Уч_иуз_10гсан киши ийди, дойды / KD., Бг,и_келеме сез дийди /Н.,35 с./.- Галаи_гашш, %уне,и диыли, ou_t§gr яйла бир газ' крди /JW.,3,263 е./.

БАЛ. ДОЛДУРГачЛАР. Бу бапда доддургичлар , оларыц кес-гитлешшшк, еврешшш тарыхы, орун ахвалатлары билен болаи уму миляги ве аяратындыклары, генк ве raras долдургачлара беяункии, айык-лаян сези билен езара семангика-синтактнк гатнашга, багланышыш , андадшшш ёллары, уланилышы, гурлувы ве ш.м. дерцеве чекнлйэр.

Долдургычлар хем айыклайжы агзаларыц бир гернуии болуп, олар евзлемиц ишликлердек болан агзасына, иаликлердек я-да исимлерден бо-лан хабарика багланап гелйэрлер, шонуц билен бир синтаигик конструкция змеле гетирйэрлер. Шейле конструкциялар туркологларыц унсуни ир к и аыллардан бэря езуне чешп гелипдир.

Долдургычларыц евренилнш, кесгитлении тарыхыиа гез аЯланымиздв, олар энчеме йылларнц довамыкда а-квалатдар /обстоятельство/ билен гоиудыл, билеликде .бир айыклеакы агза. хекмунде хасаба алнкпдар. £ц-ма XX асырин 30-нжы йшгларкндан диен яла оларыц биря бейлекксивдеп tапаьутлаидыридип башланяр. 1950-кжк йыллардан соц, долдургачлара езбаздак, .ахвалатлары езбавдак айыклайпд агзалар хекмуиде евренйза автордарыц надери • хас-да аргды. Оларын, хатарында А.И. Кононовы", , Я.Б. Балакаовиц, A.C. Сафаавкц, А. Мирзакуловын, Б.К. Рагиновшшц, К. £,апарованыц ве ы.м. ендз бедлеаклип гечялен иадершш геркезмек болар. Од аморларыц ишлерицде долдургычлар ве ахвалаглар аары-айры вйиклавд'Л агзалар хокмунде беллешийэр хеи-де о л apta езара гапавуг-лари, бири-биринден айратышыклары корите бедденилкп гечкдйзр.

Долдуршчларыч кеогигденилнш иринцнплери, овренилша магодяары, йларын, езара гопарлара белунишк атдацдырыдыиы ве ш.м. туркмен ди-линде хем вагты еген, йерите гы?ыкланылиалы меоеделериц Сирндир,

Хэзире челли долдургычлар туркмен дилинде окуп кигалларында, про ~ граммаларында, граммагикаларда, академики пеаирлердз ве ш.ы. ахва -латлар билен гошулып берилйар, евренилйэр. Шонуц билен багланышык-лы долдургачларыц гврнуилери, коделлерн ахвалагларыц хасабына аргдн. Туркмен дилиниц окув китапларыида ве ■ грамматиноларында оларыц:-вагг, орун, йенелии, ецки, чыкыа, хакындалик, хал-ягдай, мецзегме, децеш-дирме, себэп, макоат, елчег-мукдар, эсаолайян, хал долдургыжы яла оа дерт саны гернуии, шпи хасаба алыняр г.е йерите агландырыляр. Иейле-де болса, ахвалаглары долдургычлардан бвлуп айармак, оларыц хер хайсцкы езбашдак, аяры-аярц айиклайгй агза хасап этиек барада туркмен дилчилериниц бирнэчеси знчеме геклиплери орта агднлар. Ьиз олары голдаярас, ахвалаглары долдургычлардан бвлуп айырмак герек.

Долдургцчлар русисгикада, эсаоан, тени ве гыгак /пряное и косвенное/ доддургычлара белуиил езренилйэр. By белуниаик гуркологня хем es тэсирини егирмаа дурмада. Туркологияда кеп. оанли ивлерде олар гони ве гыгак доддургычлара белунил берилиэр. Ну хили балушшик хем долдургычлары евренмек барада ярамсыз дэлдир. ймма соцкы дьвурлерда доддургычлары хем, агшршчларда болушлара яла, оларыц айыклаян свз-лери билеи болан езара багланыщ тарлери асасанда гопарлара белуп ев-реийэн авг'орларыц хагары кэпелди. Кэбир иалерде болоа долдургычларац послелоглар, послелоглашан сезлер аркалы айыклаян сизлери билен öai\-лапышып гелиилери хем езбашдак белуа эдилип бзрилйэр. Ьизиц пикирн-ийзче хем, долдургычлара оларыц, айыклап гелей сэзлери, ккдкхлепи бд-лен болан езара багланаишя гелиш усулларц эсасшща ввроимек, roiiap-лзра белязк ярамлыднр. Оларыц ацледальшшны Солса, иол болунпи^л'.ц ичкнде, хер dap фактнц дегиыли еринде бермек йолар. ■

Айыклаян .с^зуне ыоицяиа гари зсасцц^а багланян_хола)фгч'_;л,чр.'1у,'д-« ки диллерде долдургы'иар вз айыкл&ян сззи билен, зодоа'Л, зерые ïopn а риалы синтакгкк баглакышярлар. Змыа кэоир долдургачларыц айы.члаяи сезуке исяыишз гэри билен багланыиип галйзялари хем бар.

Е§2!!Л25МЕ1й53§2* Айыклаян сези билен асншна гэри зоасыада оингактик баглаккэян долдургычлар гурки днллердз чаклиднрлер» Бу хи-ли багланнгшк гарикде цнцз ецип дупунинкц гошулаасыз формасывда гелен гени долдургычлар аз айаклаян оазлери бнлеы сингакгик багланыша-га п'.рип билйарлер. Бу ягдай гуркологияда кеп яилерде акрар эднлйар. Туркмен дилинде профессор Б. Чарыяров чв2ек_биши2мех, наха2_хвзир-лемек плы конотрукцияларыц коипонанглериниц езара багланыиыгыны ыо-ккана хасап &дйвр. Ециа душуииииц гоаулмасыэ формасында гглен агла-рыц айиклаяа ииликлерн Силен ионыпиа гари аоасиида езара багланышып

гелиилери А.Н. Кононовы^, И.Б. Балакаевид, А.с. Сафасвиц виде ада тутулан иилеркнде хеи йерите белленклйэр. Эмма У.Б- Алиев хэзирки гарачай-балкар дилинде ёкаркылар ткпли конструкцияларнц компонент-лериниц ©sapa багланыиыгыны эерие /управление/ хаоап эдйэр1* Турко-логияда бу хил и гараиашлар башга-да ёк дел.

• Бизиц пикиримизче, черек биширмек. нахар хэзирлемек, хатязмак ялы консгрукцияларыц комлонентлериник взара багланьпшгыны ысиышма гари хасапламак догры болса герек. Себэби, биринжиден, ол компонент-лер гошулмасыэ багланыпярлар, икишщден янашип, ысиашнл гелаэрлер, учуидиден болса оларыц араоындан башга сеэлери гегирип болмадр.^гер башга' бир сез гегирилсе, овда ол долдургач ения дуиуминин гошулмалы формасында уланыляр: Чвреги дупн биширди. £вты Дурда. яздым ве ш.м.

Ении душуминиц гошулмасыэ формасында гелей геии долдургычлар тэсирини объекте гечирйэн ишликлер Силен багланышярлар. Нанаоы тайыи-двн, эоаоаи, нэмэлии объект билдирип гелйэр* Олар М. Кашгарыныц сезлугинде хем, язув ядыгэрликлеринде хеи актив уланылярлар:

1 Ол K¿3J учурдi'/MK.,Iг. 16б о./. Ол iira4 кэсд| /ШС..ЗТ.19 с./.Цй чекмедин, ох атмадыц, бал кесмедиц, ган декмедиц /ГА.,1187,125с./. . Кииси атар, кииои ок атар /Д.,3362,61 е./. £ат язардым, хат

окардым, гойнуиа салдым кигаб /Г.,3261,60 е./.

душумикик гошулмалы формасында гелен гени долдургычлар ве бейлеки дуиумлерде гелен гагак доддургачлар ез айыклаян сезлери билен дица эерие тэри эоасыцца синтактик багланыпярлар. Бейле ягдарда эсаоы компонент болуп уланылян ишлик табын комаоневтич белли бир душум формаоывдо гелиеклигинн хут ез лекоик ыанысы боенча талап эдкп гел-Пэр. Олары душуилер боонча ашакдакылар ялы болуп геркезкек болар.

Едиш душуиинин, гошулмалы формасында гелен геии доддургачлар. 0э айыклаян сози билен эерие усулы аркалы синтактик багданцзиш гони долдургычлар ециш душуминиц гошулмалы формасывда гедйерлзр ззе маии-сы тайыидан нэлии обьекти билдирйврлер. Олар дицз тэонрини объекте . гечирйэк ишликлер билен сеиантика-скнтшчик гатиопыга ве синтактик багланышыга гирип билйэр. Геии долдуршч болуп, эсаоаа-, -предмет на-ныли атлар, атлаиан сыпатлар, санлар, чалышмалар, ортак ишликлер , ии атлары ве ы.м. уланылярлар. Генк долдургичлара ая^адшшвлара бс-юнча ашакдакилар ялы топарлара бвлуп геркеэмок болар»

Гэни долдургачларын аглардан болуп гелиилери. Бциш душуминиц гошулмалы формасында годен предмет манылы атлар ген» долдургач бо-

1, Алиев /.Б.Синтакоио карачаево-балкарского языка.М.,1973,53о.

луп уланылярлар«1 Олар айыклаяи калиги билен объектли гагнашакда бол-ярлар, хэсирннк гечирйэн ишликлер билен езара сингакгик багланшяр-лар ве ианысы гайывдан иш-херекетид гени обьектини билдирйэрлер:

Ол iyüiHBSi Jywi/№t.,2r.S63 о./. Бэгн1 jart басгГ /ПК.,2т. Хакыкат Всуфны од гурт ийнии /¡Ш., 1596,23 е./. Бу бечелерни азад кылгыл /ЛМ.,3,238 с./.Билбил ¿ембермезини голага алди/ГБ.,1163,49с./.

Орхон-енисей язгаларында, И. Каигарыныц сезлугииде едиш дуиуми-нин гошулыалы формасында уланыльпш езболуилыдыр. Оларда, бир тарап-дан, бу дуаум гозулмасшшц содундан -г сеси аргдырылапдар, икинки тарапдан, онуд -ы, -и гошулнас« дуиурилнодир:

Карлукуг oíypr»M¿3 /ОЕЯ.,32 е./, '¿алац^будунуг гонлыг, чыган_бу-¿унуг 6ai кылтым /ОЕЯ.,31 е./. Та?'м созуг укса болмас /¡U.,3т.63с./. Эр гугуг )у1д'й/МК.,Зг.71о./алтымыз /ОЕЯ.,32 е./. Огла канун б1*каз apii/0Efl.,30 е./. Ол э^ц бэзаткан ол /¡4ь.,2г.Э70 е./.

^ШМЕ£Н!уарнд^ипагла^ . Сы-

патлар ве санлар ез хакыкы маныеннда айыршч болуп уланылярлар. Зима олар аглаимак билен долдургычларыд хазматында-да гелип билйэрлер:

Едк газ гардашы ara чикардылар, rapa донлар гейдклер/ГА.,Ц37, 93 е./. Йенид шэхеримнид яхшгяманы[ш бил.чек учин гелибсизлер/ЮЗ., 167 е./. Лкевин бир хайда туга билмесмен /ЭТ.,1595,92 о./. Талиб -дур хер ерде еке_-_икини /iC.,844, 22 е./.

• ЕУ функцняда

кэбир чалышмалар ез хакикн манысинда, кэбирлери болса аг, предмет манысында гел.чек билен гени_долдургач болул уланылярлар:

Огуз каган ша к0р.д1/0.,44 е./.Ким ки, билмез «зуни/Н.,24,87 е./. Ь,умле алымлар мунн дост гердулер /Р.,326,14 с./.*Барчалавды максада-га етирген /ВА.,848,131 е./.

£§ííü. Лолдур -гач болуп гелмек учин орган ииликлер ез эсасы хазмагындан даалаиша-лы болярлар. Олар бу фуцкцияда аглашмак, агларад хагарана гечмек билен гелип билйэрлер. Ортак ишлихлерид аслакмаги оларад айыклаяи агларыныд евзлемде душул галмагы билен багланышыклыдыр:

Пири Муган айтганины мэкэм гутгыл /ХА.,523,113 о./. Дуйиунде гврдугини иогэр имди Дй)., 1596,15 е./. ¿иймишиини гел, сен айиб гвр-мегид! /Р.,326,59 с./.Махдукгули хабар бзргии заёШ'У^• • 400-а,53с./.

аглары

едиш дуиуиинде гелмек билеи гзокркни Х'ечирйан ишлнклере багланярлар ве созлецде гени долдургыч болуп уланылярлар:

Гул Хода Ахмед гагат кыя, йагламакнц адат кыл /ХА.,969,77 о./. Оглуыыд ат_секр1цииин, гылыз_салыоын герейин /ГА.,1137,24 е./. Гер-мемишем бу ёлуд 0а|_жб__-_гелмасии /А., 45 е./.

Олар сезлемиц ишликден болан бир агзасына, эсасан, ишликлерден я-да исимлерден болан хабарына багланып гелйэр-лер. Гигак долдургычлар гаоирини объекте гечирмейэн я-да гытаклайан гечирвэи ишликлер билен семантика-синтакткк гатнашыга ве езара син-тактик баглакниага гирйэрлер. Шейле ишликлер гатак долдургачлара геки долдургичларыц усги билен тэсир эдйэрлер. Масал учнн, Кигаба Амандан алдым - диенимизде, алмак ишлиги Амандан диен гигак долдур-гвда гони госир эдип билиейэр. Зйсем, ол китаби диен гени долдургы-зг.ыц усти билен Амандан сезуне ез тэсирини гечирйэр. Згер биз коне -трукцияна: Амандан алдым - днйип дузеек, онда ол икксиниц арасында хайсы-да болса бир предмет гатнашагшшц бардыгы, Аиавдан бир задан алнандыга иэлиадир. Диймек, бу хили /Амандан/ долдургачларан, айыкла-ян ишлиги билен гатнашыга гатак обьекгли гатнаашкдыр. Ионун учин-де олара гатак долдургычлар дийилйэр. Гыгак долдургычлар ипиц-хереке-тиц геии болмаднк обьектини билдирип гелаэрлер. Олар айаклаян ишли-гинкн талап этмегине герэ, эсасан, йенелия, вагт-орун ве чыкыз ду -вумлеринде гелйэрлер. Шонун учин хеи оларцц ыу1адылышана ёкаркы са-налан душумлер боенча айрь'-айры геркезмек эхмнетлидир.

Йднелип .душумииде, годен гытак доддургачлар. Предмет манасанда гвлен аглар, аг манасанда гелей сылаглар, санлар, чалыяиалар, ортак ишликлер, иш аглара ве и.м. бу душумде гедиек билен гытак доддургыч болуп улаиалярлар. Бу хили долдургычлар айаклаян ишлиги билен езара эерме тэри эсасацда синтактик багланышярлар. Наныоа тайандац иииц--херекетиц предмет маиыса болан гитак обьсктини билдирип гелйэр.

Йвнелиш душуминде гелен предмет, зат канала атлар ез тэсирини объекте гени гечирмейэн я-да гыгаклайыц гечирйэн ишликлери, хабара айаклап гелмек билеи сезлемде долдургач болуп уланалярлар:

Талаблара дурри гевхер сачдыи иен-э /ХА.,523,18 о./, Злаха rj-лцна шпак олмуи /HD.,1596,83 е./, Дэдем Горкуды Jsnereae гендерди-лер /ГА.,1137,217 е./.Ахан ока мецзэр.квматын яя/ЗТ.,1595,62 о./.

Язув ядыгэрликлеринде йвнелии душуминде гелен гыгак долдургыч-ларнц кснидерден болан хабара айаклап геленлери хек белли дережеде дуй гелйэр. Оларыц синтактик багданышагы эерае тэри билеи берилйэр. Бу хили конструкциялара иоии зериелери дийилйэр, себэби исимлердеи болан эсаса компонент табын компонент«.вэуне эердип гелип биляэр. Аслындз. исим эермелери тарыха тайдац гоыма хабарларац кемекчи калик белегиниц душуп галыагы билен багланааыклы ишлик эернелеривдец омеле гелей, гелип чыкан болмага хеи иуихицдир.Оцы масаллар тассаклаяр: Анн билмек бенделерге фарзыет /Р.,1189,11 о./. Бу атлар бады-

шага мынасыб ирмес /СБ.,526,127 с./._Лейлиге гизлин дэлдир, Нежну-ныц чекен дерди /ОЗ.,176 е./. Еир-де ага ашык, бир-де - гвзеле/Д., 3382,75 о./. Кумуи эдге мэхгэч, гызнла - сыиаб /ЯН., 1482,12 о./.

Бу ерде ёкаркы хабарларын кэбирлерине кем ишлик белеклерини, кемекчи шаликлерн ве а.и. гошуп уланмак хем иуикин.

Аг» предмет манысында гелен сыпаглар, санлар йенелиш душунинде ишликлери, ишликлерден, исимлердеи болан хабары айыклап гелкек билен сезлемде гытак долдургыч болуп уланылярлар:

Бннамаза бермэниз хергиз салан /Р.,1187,41 е./. Йузмеги иумкин имес голсузларга /¿А.,848,188 с./*. Ямааа сабр эйле, дхща оукр зйла /йП.,400-а,48~с./. Онга ики, он_бэиге уч кой нежат /V.,1189,43 е./. Кыркыщза гурбан олоун беним бу баишы /ГА.,1137, 176 о./.

гелиилерн. Бу фуикцняда, эсасан, аг маиысывда гелей чалышиалар уланылярлар. Олар М. Каагарыныц сезлугкаде хас-да кеп душ гелиор:

Хан ащр та»ар бэрдук /М^.,3т.362 о./. Ол анар су^ Iч<рд»/М^., 2т.187 о./. А^адарга баракан ^уртуц /0..63 е./. Кимсяге мурдадур, кимезге - асы /МП.,400-а, 36 е./.

3Х5_Г§лиилери. Суйстантивлевмек билен ат, адам.сези иаиысында гедеа ортак ишликлер бу душумде гытак долдургыч болуп уланылярлар, игшкла-ян сези билен озара зерме тэри зсасында синтактик багланышлрлар:

Мусурден геленлере жоваб вирдилер /Ки.,1596,58 е./. Ким билир-сен, билмегенлерге айыг /Р.,326,II е./. орх^ениб билмезлерге ылыын айыг /¿ч.,714,45 с./.Хер ^тер^егмезе ицдам зар эдер/иА.,31,13 е./.

Язув ядыгэрликлер'инде гытак долдургычларыц йенелиш душуминдэки иш атларывдан болуп гелишлери-де белли дере&еде душ гелйэр:

5цумлэниз бу сатуга разы олдук /1Ш-, 1596,33 е./. Бурение ятмага мыдарым етыез /К.,654,53 с./.Соз соэ{аг)г кук'ат^' болмаса/Г.,299с./,

ЙЕ5г°ЫИ.а2ЩХЙ!!йаё_Г§лек_гитаклолдуршчлар. Долдургы чларыц вагт-орун душунинде гелишлери онул, енши, йенелиш ье чыкыа душумле-рицде уланылышларына гаранда, белли дере»,еде чэклидир. Онуц себэ-би бу душумде ахвалаг..арыц актив улаыыляндыгы билен багланышыклыдыр. Аагт-орун душунинде г^лен орун ве вагт маныларыны ацлатмаян атлар, ат ролунда гелен сыпаглар ве кэбир ишлик-исии фориалары ез тэсирннн объекте гечирмейэн я-да гыгаклайын гечирйэн ишликлерг, сезлемиц иц-ликлерден я-да исимлерден болаа хабарына баглаыап гелиек билен гытак долдургыч болуп уланылярлар:

Аялларза уят, гызда шериы ёк /Ш1.,400-а, 132 е./. Дерде децман бернеде бир анлалцб /ВА.,82,63 е./. Бу гелегурганад иениц Юоуфым

-31-

Сарму? /03.,205 о./. Инер ЩЙИ§ беддидур /3.,369,26 о,/. Госща эрек зги, гуща барак вги /НАС.,25 О./.

Кэбир конструхцияларда вагт-орун дувумивде гелен агларын долдургыч я-да хабар болуп улаиыливывы кеогкглеиек кынчылых дередип билер. Писал учин, йуврук яршвда белли, семиз - табакда -диен а г ал ар сезу-икн ИКИНТ.И сезлемивде гелей табак^а сезуин долдургыч хасапламак бо-лар, свбэби онуч хабары тексгден дуиупдир. Бу ерде биринди оезлемиц хабары икищг.и сезлене хек дегишлидир. Эмма: Бедев жул ичинде, гевхер кул ичивде я-да гддыр гаймн биден гиевде - ялы мысалларда гелен ги-евдс, ичище сезлерики хабар я дол^-ургач хасапламак ойлашшмалы ие-селедир. Бизин пикиримизче, бириняи «с&злемич хабары /беллидир/ душуп галаны учин, ичинде свзуни долдургыч хасап этмек болар. Икин&и свз-дендэки гиевде сезуки болса грамматик таядан етерлик формалаииадык хабар хекмунде кабул эгмек герек. Оны гиев^еанр я-да ги§ва§_болар гний ид е хем гурмак мумкиндир. Мймск, ёкаркцлар типди конструкциялар-да ■-•»гг-орун дуауминде гелен свзлери свзлекиц хабары дуауп голан яг-даликда долдургыч, душмедик болса, долы формалаамадык хабар хасапланок догрудыр. Иейле свзлемлер язув ядигэрликлеривде кеп дуя гелйэр:

Киыселер хцкраща, кимсе хевеще, кимселер хер_ишае, кенлум жоп-ГШ2 /МИ.,400-а,53 е./. Сураты гезумде, хыялы меще /ЗТ.,1595,70с./. Гезум япца, лебим уидран зэхринде /ЗТ.,1595. 70 о./.

Чикыы дуауминде гелен гитак делдургычлар. бдкк дуоумлерде болуа-лары ялы, бу душуцде хем предмет, материал манылы атлар, ат ролунда гелен бейлеки сез топарлары, кэбир келкк-нсим фориалары вз тэонрини объекте гени гечириейэн я-да гытаклайын гечирйэи ишликлере багланып гелиек биллей долдургач бо^уп улаиылярлар. Олар апавдакылар ялыдыр,

Гытак долдург^цларыдчыкып душуминдэки аглардан болуп гелии . Бу душумде ишликлерй айиклап гелен гытак доддургычлар манысы тааыцдав ишингхерекетиц ат, предмет машиш объекгинк билдирйэрлер;

• Яратгащан горкназиусеи?/ХА.,Х385,8б о./. Нуста^здаи бу хабар гелди бизе /Р.,1187,54 о./. Бег нэкеринден.иехер бегиидеи айрылды /ГА.,1137,би о./. Гуванма кесекден гурлаи бивая /МП.,400~а,154 е./.

Эгер олар сыпатдары айыклап гелселер, иоимэернели квнетрукция-лары энеле гетирйэрлер ве ианысы тайыадан дечевдирнэни, децевдиркек. эсаоында нетнже чыкармаклыгы бнздирйэрлер:

Эллерин, 2аш25§н_2миак имдм /Ш).,1596,76 о./. Таякдав гагылыр незлеркч оенкц /ГС.,1758,88 о./. Зэхердеи ауддыр сездерид оенид/ГС., 1758,86 о,/. Кирфиклериц Уытаак ветер /Г., 11,63 в./,

^ытак долдургачларык чцкыи душумицдйкн„яыпаглардан болуп.гелаи, Субстантивлешен сыпатлар чыкыш дуиунивде гедмек биден ишликлере

я-да исймлерден ве ншликдердея Ьодан хабара багланыз, долдургач болуп уданылярлар. Наиысы тайиндан гони бодмадып об*екти билдирйэр:

Ла шэрик олиак нстэрсен, геч, 0у агу рарадац /Н.,24,168 о./Леи яианларзан яман пеяда болур /Й^.,714.353 о,/. Ики дилли биве^адан ден кецлук /ЗТ.,1595,97 с,/* й^аалащак эиитисдиы бир яхаы сез/хА., 523,46 с./.Ушк ёлуиа гирмедик бу ^алык^аи аиацдур/ЗГ.,1595,97 е./. [итак ^ургачдврнн^кца дтяумивдаки чалыпиалардаа болуп гелии. Кзбкр чалышмалар оз хакыки ыакц стада, кабкрлерк болса аг, предмет ыанысында гелкек бнлеи чнкын дуыуиинде долдургыч болуп улшшдяр!

Аалар С(злар5|н коркурлар /Т.,341 о,/, Бу бидеэнк бещен ядигар олоуи нкди /КО., 1596,94 о./. Хакнкат анлащан гуиак кылды/Юо.,15968 12 е./. Ушб^лац^ан калиашд бизвк хада / ЙА.,714,305 о,/.

Гытак долдургычларык чикыа дтеумпнл&ни ортах нгалихлердеи болуп гелии. Аглаиан оргак калккдер чыкыа дуауккздз иадиклерн айнкламак бклен долдургыч болуп гелаэрлер. Бу функцияда, эоасаи, оргак ишлик-лериц втен заиан формояарц актив улаицдыодыр:

Течен^ен отуз уч агча адырды /ГА., 1137,154 о,/. ¿§Ё2_И£5ёМ!Ш сорагал дериатйад /ВА.,82.,8 о,/. Барандан, гелендеп хабар алцасаи /Ш.,42 е./. Тэзе_баянаан пул карз алиа /НАС.,49 о./.

Язуа ядыгэрликлеринде -иак, -иек формала ни атлари хем чыкиз дуауыинде гелмек билен гытак долдургыч болуп уланыливдыр:

«е»РУМ галды /НЮ.,1596,57 е./. Атмакзан,_чап-макдан ёкдур арааныи /Д.,3382,75 е./. Иймек^ен, ичмекден, огптмак-йЙЙ» Г^л^екден бизар болди/ЛИ.,3, 224 е./.

После -

логлы конструкцияларын долдургнч болуп уланылыилара хсм оларцц ладылышынын, взболунаи бнр титтдир. Кзбир иилерде долдургыч болуп улатолпн послелоглы конструкциядзр дупуклер билен баглань'шыклы евре-анлйэр. Туркологкяда соцка йылдарда несшр эдилен и'илериц кеяусинде болса олар долдургичларыи, ве ахвалатларин шухадылыщиниц езбаздак бнр типн хэкиуиде аяратын берцлязр. Бу догра болса герек.

Ептш:, билен, биле, иле, де послелоглара. Бу хклп послелоглар билен змеде гблен кон.грукциядар айыклаяа ишдиш билен болая семг.и-гика-сивтакгая гагаашыкларана лайнклакд а'долдургыч хем, ахвалаг хем болуп уданылярлар. Эгер-де олар херекет тэряни, иа-херекегиц йузе чыкын ягдаяыяы, вагтына ве в.м. аадатсалар, ахвалат /ир билен/, гу-р алый и, иредметини бклдирнп гедоелер, долдургач /гнлыч Силен/ хна-аатыны ерине етираэрлер. Оларан долдургыч болуп гелкплери:

Зд-аягыи ¿ын5ыр_бкрле баглу ищи /КО., 1128,37 е./. баиТя каст» /0.,26 е./. Бен ани'балтаиле гырмамышаи /КБ.,591 е./.

Иен сана бу агач_ле йимек пишуририн / ГА.,1137,51 е./.

Узре, Jст, алын, кад, баш, ян, гаш, габаг поолелоглара. Булар яла послелоглар ве послелоглашан евзлер аркалы зкеле гелен конструк-циялар хем айыклаян ишлнгк я-да хабара билен багланышыклы орун гат-нашагана анлатсалар, ахвалаг /иэхерин янанда/,. предмет гагнашыганы билдирселер,долдургич /мевин, янымда/ болуп уланылярлар:

2ГШ0Л2Ш§ йериш этди /ГА., 1137,21 о./. Менин^янамаа болуц! /ЛН.,3,240 е./. Атамнын,'_бащыга ахарзамаадар /С3..63 е./. Хеммелери Hгелдилер /ЭТ.,1595,31 е./. Алгн йуз кэфир дэхи беН ülLY2§Eüt!§ гелдк /ГА,,.1X37,49 е./. Эй кенул, надан.каайыща рызкы-цы nam ойлеме /Ц.,24,125 е./.

§S!üE?i gsre, гайра, айрм поолелоглара. Бу хили послелоглар ча-каи душуми бплен утгашцп, шонун билен билеликде послелогла конструкция эмеле гетирйэрлер, долдургач болуп уланалярлар:

^наен_езге_ гитмэге ёкдур ер им /¿Л. ,714,116 е./. Зехрэнин, агла-иши ёк ирди /ЭТ. ,1595,169 е./. Йагламакдаи^айры кес -би-карим ёк /ЭТ.,1595,190 е./. Сещен_айры ёкдур сабрым-карарым/Г., Iii¿69 е./. Олмада ме(йен_езгэе хергиз xarsßu аик /КБ.,1 е./.

¿2МХЕГЖ5ВЙ4_ЕХЕ5Х!!Ш • Долдургычларын, гурлущ коселеси генуден--Г811И олары догра кесгитлемек билен баглашгаыкладыр. Олар барада ишде гициплейин дурлуп гечилди. Гвни ве гыгак долдургычлар гурлуы-лара тайандан, эсасан, яйрад ве яйран, дал агзалар хврнушинде ула -налярлар. Яйрад дэл доддургачлар взбашдак маныла бир сезден боляр:

Газана_гапраг ге.лди /ГА., 1137,51 о./. Олардан ккк огул хасыл болда /СБ.,526,122 о./. Хирикге той, елукге ш эгерлер /Г.,3261, 92 о./.' Гедаларна'ч иаш валащак бигмез /ЗТ., 1595,19 е./.

Згер долдургычлар бир евзден болуп гелен ягдайывда айыклаян кш-лигк, хабары билен ез:ара ианы гатнашага ве синтакпк багланшыга гирип билмесе,- онда ол ен я-да сод янывдакы сезлер билен билеликде бир агза болуп уланалмаклыга зерур болуп дуряр. Шелле конструкция-лардан болан долдургычлар яйран агзалар болуп улаиылярлар:

Биэаеб_с§злери аца сезлеые /йА.,714,10 о./. îajgw цевыез рия этгенлери /ВА.,848,154 о./. Алар баш ищи ики куц киииге ДН.,2070, 4S о./. Пуз_бид_эр5ен аргык иди анед яузи /Ш).,1596,50 о./. Гулфиы §чар_билеа ачда /Ш.,14 о./. Бол£ак_ише чаре ёк /НАС., II о./.

Долдургычларын уланылыи айратынлыгы хекмунде олариц девдеш агзалар болуп гелишлерини беллеиек болар:

ад калурмен Серогланы, Даманы, ?22геи_3ал, Исгещер, r§£ap_Bâi-вана /С.,652,19 о./, Бирегин бабаоына^ знесине хабар олда /ГА., 1137,295 о./. Атаман, ШВЗёй» ВЗШШН дэвдни /Ш.,3,274 е./.

тшш» АХВАЛАТЛАР. Бу бацда ахвалаглар, оларцц кесгитлеч-нилиш шартлери, гурки диллерде евренилиши, долдургачлардан талавуды, айаклаян оезлери Силен бодан езара баглшшшагы, маки гагнашаклары, иол гатнакшкларцц эсасында юпарлара белунунви, ыглаидиралитн, aiyia-далыш ёллари, гурлуи, уланилыо апрагиилыклари ве d.h. дерцелйор.

вдки балда белленилиши яла, турки диллерде ахвалаглар долдургач-дардаа сод белукип айрыддц. Хэзирки девурде диде бир туркиеи днлкн-де болаймаоа, гурки диллериц эхлисинде дней яла олар езбашдак айык-лайжы агзалар хаоап эдилйэр. Туркологняда ахвалаглар меселеси У.Б. Алыевид, II.Б. Балакаевид, A.Ü. Кононовыд, Е.И. Убрятованац,З.И. Бу-дагованыд, A.C. Сафаевид, И. Дввлетовац, Д.С. Самигулованыд ецде ада белленен ишлеривде гидиялайин евреиилйэр. Ол кшлерде ахвалатла-рад кеогитленилиш иертлери, айиклаян свэн билеи бодан семацтика-син-тактик гатнашаклара, багланаыыга, нцладилша, гурлуш авратындыклара, езара юпарлара белункон, отландиралши ве и .и, барада дсгерли маг-лумаглар берилйэр. Ахвалаглара еэреныекде олар еран ахмиетлидир.

Туркмен днлинде ахвалаглар хозире ченлн диен ялы, йериге иоиа -график дердевид обьекгн болмада, Шейлв-де болоа, ахвалаглара долдур-гычлардан талавугладдармак, белуп айырмак, оны езбаддак анаклайлы агза хаоал эгмек барада белли сынаиаииклар эднидирлср. Волардан онрк хеи Аманмнрат Аинануровдыр. Ол долдургичлардаа вагт, орун, оебап, ыаксат, херекет уоулаиа аниадлн ихвалаглары белуп айармагыц иергле-рини ве себэплерини геркезйзр1, М.Ц, Хаизаев болса ахвалатларад ло~ .кал душуилер биден багланаиыклы адладылиаларана дердев гечирип.ола-рад орун, вагт, максат, себэп, хал-ягдай ахвалаглара яла бот i'op;iy-ииаи йузе чакаряр2* Н. Шргыев ьаунид йериге иакаласында яйбанлинды-рылан ахвалатларид вагт, орун, хал, оебаа, иакоаг, шсрг, гаадим.кед-зетме, дедешдирае, иукдар ахвалаглара яли ои гернуакни беллейзр •

Иае, булар ахвалатлары долдургичлардац белуп айырна1ыд, оиы езбашдак айаклайад агза хасал эгмеклигиц туркмен днлинде хеи вагга етен меселедигини ацладян болса герек. 1из муна голдиярао.

Бу бал ахвалаглар барада боданы учкн, олары гыогача хасиеглен -дириек, доздургачлардан тапавугльадырмак иртикмачлак эгиеое х^рек.

Долдургичлар билен ахвалатларид зсаоа айратинлаш долдурхичларад предает, зат манысанда гелии, нинц, гымылда-херекйгид юни /прямой/ я-да гытак /косвенный/ обьектини бнлдирыещднр, айаклаян- шлигн, ха>

1. Аниаыуров I, 1ид билимиякц аоас лары,Ангиби.с, 19/4,'/¿-94 с,

2. Хаизаев h.H. Туркмен дилинид норфйлогклаынац ье сингакокси-ннд меселелери. Аогабат, 1969, ЧЭ-Ч6 с.

3. Партите и. Хаэнрки замш! туркмен дилицде нйбацдандирыдцн ах» валатлар. Известия АН TCd-,Серия общ, наук. С I, 1976.

бары билен объектли гатнастыкда болмагыдыр. Ахвалатларыч эсасы айра-тынлыгы болса итиц, гнмцлды-херёкетиц болуд гечиш, йузе чыкыш ягда-янна, тэрини, шонуц биле» багланыщыклы хем иш-херекетиц болуп гечен орнуны, вагтыны, онуч оебэбини, макоадыны, шертини, мукдардыр меч- • бериии ве и.и, шададып гелмеги билен баглашщыклыдыр, ягны оларыц айыклаян сезлери Силен хал-ягдайлы, ахвалатлы гагнашыкда болмагидыр. Ахвалатларыц бирначе гернуплеринин долдургычлар. билен уыумылыгы аз-дыр, ёк диерлккдир, Олара вагг, себэл, иаксат, хал-ягдай, мензетме, шерт, елчег-мукдар, гайднм ве га.м. ахвалатлар дегишлидир. Эмма ахва--латларыц Ионелиш, сциш, вагт-оруи ве чыкыш душумлери билен багланы-сшклы ацладнлянлари, ягны орун ахвалатлары шол душумлерде гелен долдургычлар билен белли дерекеде унумылыклара эедир. Шейле ягдайларда о лари айыклаян ишлиги, хабары билен болан маны гагнашыклары эсасында тапавутлацдырмак боляр. Мыоал учнн, вагт-орун душуминде гелен ат ма-нысы тайнндвн вагг хем, орун хем, объект хем авдадып билер. Олар иш--херекетиц вагтыны, орнуны билдирип гелселер, ахвалат /бир авда,оба-да/, объекгини, предметиии билдирип геленде болса долдургыч /менде/ болуп уланылярлар. Бу ерде атларнн, долдургыч я-да ахвалат болуп ула-ни.итгини оларыц бу душувде.гелмеги дэл-де, эйсем айыклаян шзлиги я хабары билен болан маны'гатиашыгы кесгитлейэр. Оларыц душумлерде гелмеги болса долдурга>у1ц ве -ахвалатыц авдадылыш формаевдыр, усулыдыр.

Лолдургычларц ве ахвалатлары-догры кесгитлемек учин олара дегиш-ли сораглары берип гермегиц хем хызматы аз дэлдир. ¿мма бу гати ой -ланышыклы чезулмели меселедир, себзбк сахелче еэвлик гойбсрилсе, со-рагыц нэдогры гоплмага, берилмеги иумкицдид. Бу меселеде орун ахва -латларына вз йенелиш, еции, вагт-орун, чакыи дувумлеринде гелен долдургачлара. догры оораг гойкаклык кынчылык дередкп билер. Долдургычлар предмет, материал маныли сезлерден боланы учин олара киме?, иэ-мэ?, кими?, нзмэнн?, киыде?, вэмеде?, кицДен?, намеден? диен сораглары, орун ахвалатларына болса нира?, нкрэни?» ииреде?, ниреден? диен оораглары бериек болар. йысал учин, гапы сезуци алип герелиц. Ол с езде хем предмет маны он, хем оруи машоы бар. Эгер биз гапыдан_т2Г-дийсек, онда гапыдан, гапщш свэлери долдургыч бо -луп уланыляр ве нэмеден?, йэмэнн? оорагларына г;огап боляр, Згер-де гапыаан_гираи дийоек} гвпудан сваи орун» гирелгэни ацладяр ве ахвалат болуп уланыляр,оца ниреден? диен copar.берилйэр. Бу ерде эоаоы зат гапы оеэуниц гутиак, ^евмек, ги^мек ишликлери <3илен болан наш гатнааыгыдыр. Ивде булар ялы меоелелер пщиилейии белленилди.

. Ахвалатларыц евренилиш методлары, оларыц езара хопарлара белунн-ви, атландырылышы ве s.m. хем унои езуне чекяэй меселедир. Бу ерде

ахвалатларыц рус дилиндэкн евренилишине, топарлара белуниикне, аглаи-. дырылышына гез айламак эхмиетлидир, себэби гурки диллерде бу меселе ьз гезбашыны русистикадан алцп гайдилр дийсек ялдыш болмаса герек. Рус дилиеде ахвалатлар айыклаян сезлери билен болан маны гатнаишкла-ры эсасында кесгигленилйэр, топарлара белунйэр ве атландырыляр.Олар: обстоятельство образа и способа действия, обстоятельство места, обстоятельство времени, обстоятельство причины, обстоятельство цели, обстоятельство условия, обстоятельство уступки, обстоятельство мерл и степени ялы топарлара бвлунип берилйэр ве ввренилйэр.

Бу ягдай туркологил хем вз тзсиринп егирди. Писал учин, хззирки взбек дилинде ахвалатларыц ёкардакцлар яли секиз, хакао диливде алгы, гарачай-балкар дилинде докуз, азербайжан дилинде еди, татар дилинде докуз топары йбрите' хасаба алныпдыр. Бйзиц пикириинзче, туркмен дя «• линде хем ахвалатлары оларыд айыклаян сезлери билен болан езара маны гатнакыклары зсасында евреннек, топарлара бвлнек ярамлцдыр. Олариц ацладшшшыни болса хер бир фактыд «зи билен бериек иумкин.

°РУ" ахвалагларыныц.адиадылышлары едии, йенелиш, вагг-орун ве чыкыш душумлеривде гелен орун панылы атлар, атлаиан сс-з-лер ве т.н. билен багланншыклыдыр. ионуд учин хем олары иол душумлер боонча айры-айри белуп геркеэмек, евренмек охмиетлидир.

Орун, ер-юрт, оба, иэхер ве ш.м. атларыни билдирйэн аглар еции душуминде гелмек билен орун ахвалаты болуп уланыляр. Айыклаян ишлиги, зсасан, хабары билен мани гатнащыги гаяывдвн ондан гелип чыкян иа-херекегид орнунц Оилдирйэр;

Медннэни - ачлик, ^екгзнн - хебеш, 2щ>ат, Кандагары мар хараб эйлзр /МП.,400-а,13 е./. 0ол вагт девлер Щэхрисебизаи табман гелди -лер /Ы.,47 с./.Хер ким биледир Н£иата, Акдаг, Га£ааагы/С.,852,40с./.

ЙёйЁ^ИЭ-ЗХЗИ^Йё-Гв^ёУ.ЗЕХЦ-ЗхЗЗДЁ^^Е^» душумде гелен орун ахвалатлары манысы тайындан иш-херекегид генукдирнлен угруны, барип еген ерини ве а.и. билдирйзрлер, айыклаян ищдиги я-да хабары билен езара эерме тэри эсасында синтактик баглаиышярлар:

Май базарга бард»'м /Т.,68 0./% Аалык алу Мусуде варыд имди /Ш., 1596,112 е./. Бизим мадыныз Йввдотана гитмквди /ГА.,1137,75 о./. Межнуи Лейлинид энеси бирле габрыстана барды /ЛИ.,3,212 е./.

йЭЕ^^£°луп^липлери. |2Е;Ш» 2Й§» 2&Ш ве 0 поолелоглар йвиелищ душуминде едки саз бидеа пооледоглы конструкциялары змеле гетирйэр-лер вв сезлемде орун ахвалаты болуп уланылярлар. Ёкаркц послелогларыц маиысьша гора ии-херекетид геаукдирилен угруны билдирйзрлер:

оу'ад»и'з /ОЕя.,31 е./. /чагу 01 т^г н_сар1'га бард »л ар

/О,,59 о./. 0_яна, 6y_gHa гарады /ЛМ.,3,209 е./. Хер хайсы бир.яна гктднлерД)3.,76 о./.Баралий,чун ]^яэк21гала_оары/Х,Н.,2070,46 о./."

БУ душуцде гелен

орун ахвалатлары аянклаян ишлиги, хабары билен езара зерне хари эса-сннда багланишяр, манной тайиндан ишиц-херекетин болуп гечен орнуны билдирйэр. Ьу функцияда орун манылы атлар уланалярлар:

KapaKÖfra суцусд'И1з/0ЕЯ.,ЗЭ о./.Субузгаща auf болмао.Тубургаща av' болмас/ЛК.,1г,ч71 о#/, Ксигаща бир габа йыгач билуриисен7/Ю0., 1596,92 о./.Оглуныэ Соуф Mycypjjäxpwüöe падишах турур/СЭ.,193 о./.

Яэув одыгррликлпривде аща, муэда ялы геркезме чалышмалары хем ишликлере багланнл, орун ахвалаги болуп уланылнпдырлар:

Каганчи пнга ofypriHia /ОЕЯ.,82 о,/. Ол аг анга Ötr¡/0ЕЯ.,31с./. Ман«м муМЗ K«ntM бар/Т., 161 о./.Яр онда аглар.мен м^нда/ЛИ.,3,191с./.

Орун ахвплаглары язув ядыгерликдеривде лослелоглы консгрухцияла-. pHtij усги биле« хем ацладылыпднр. Бу функциями, эсасан, баш, орта, ян, уст, асг ялч послслоглар ве послелоглашан овзлер уланылыпдыр:

РГг.А'ЗДЯ. бузуклар олгурд(/0.,62 о./. Язлнк зейир мейза^оргасында бир алтнн курой гояды /1)3.,60 о,/, Злыха ел_усгуще бир ей гузедиб ирди /1)3., 146 е./. £л_башында галан ярын у ну гиа/ЭТ., 1595,83 е./.

ä'i 1".'О Y&1 YliSJ? * 2 Н ä Ii5Й• Орун манылы атлар бу ду-шумде гелмек билен ахвалат болуп уланилярлар. Манысы гайнндаи ишиц--херексткц opiiyitu, бащлангыч пунктыны ве о.и. билдирйэрлер:

¿рдей гия гнгермеди /D3..I40 о,/. Хер бирициз бир де£везеден ги-рин /ЮЗ.,173 е./. Багдатдан гелурмеи /ЗГ.,1595,103 о,/.

Чыкив душумииде гелен послелоглы конструкцкядар хем орун ахв?ша-ты болуп уланилярлар: Муоур кервени ануи_устунден егер ирди/СЗ., 48 о./, Днвсофид 32маныц_йхзу0аен /чуб хазир гедди /Й.,40 е./.

лчлатлору. <5агт ахвалатлары яэув едмгврликлеркеде дурли хили лексика-грамматик серкаделер билен аидадилывдыр. Олар айаклаян июлигк я-да хабары билен, эсасан, ыонашиа ве зерне тарлери аркады езара синтактик багданышып гелйэрдер. Манысы тайыедан ишин-херекетиц вагтыны билдирйардер. Олар апакдакылар ялыдыр. ' .

йагт цхвалатдарииыц вал андадяи евзлер, конотрукцкялар биден ацхвдылыим язу» ядыгарликдеривде хас-да активдир:

2Ш12 олурмадым /ОЕЯ.,31 о./, Би£_гук °гуз авга чыкыб ирдн/СБ., 526,12! о./, Ёйл^н варыб, а^шам гедмек.олмаз /ГА.,1137,170 о,/. Аш-га. кеймемкк Оардур /ШД. ,2022,171 о./, ЙШ_2§Ш геЗД"

Гайдара хедад /ЛЯ.,8,292 о./.

йзув ядыгарликдеринде ваг* ахвалагдарыньщ -йынча, -йинче хал ип-дикдери ве вагг-орун дупумиыде гелен ортак ишликлер билен ацладылы-

шы хем белли дережеде уланылыпдыр:

Агам тугулан галага бармайынча алмазам /ГА.,1137,259 е./. Якын иаргаща кейиклер гачди /ли.,3,265 е./. Голодна ^аглаща муки танир-сыэ /¿А.,31,49 весъегиц будур /Г.,3261,122 о./.

Barr ахвалаглара яэув ядыгэрликлеринде бурун, ец, соу ялы после-«' логлы конструкция ларин, кемеги б плен хем щуадалылдыр:

вуяудынм эйле факы /ХА.,503,165 о./. Саглыгац гад рана билгнн, хасга_болмасдан_бур^н /Ш1»,400-а,58 е./. Мйй«н_с)?0 эрга болд'С /0..25 е./, Андан_сод ез велаяга ядындан чнкда/И.,13 е./.

Бу функцияда хал ииликлери, хаЛлар, хал ролунда гелен сыпаглар, атлар, ии атлары вс кзбир тиркеш се з л ер уда-' нылярлар. Олар айыклаян ишлиги я-да хабара билен, эсасап, иснышма гэри аркала езара синтактик багланышап гелйэрлер. Маниса гайындан болса ишиц, гымылдч-херекетин йузе чакыш ягдаааны, мумкинчилигини, гэрини, усулына ве ним. билдирйэр, эсасан, иэ халда?, нохили ягдай-да?, нэдип?, ней'ецок? ялы оораглара у.огап болзр.

орхон-енисей ве ондан сон*ш язу» ядыгэрликлеринде хем уланылипднр:

Ку'-т»гт }адаг»н onjaij т'агд\/0£Я.,31 о./. Оглун зцрлаб гелтур-гек, 2урре_ур^б елгурген /ХА.,503,156 о./. Гетирнц голларан_баглаб /Д.,3362,4 е./. Ол йигит чек_дуа20 олтурди /ГБ.,'¿56,22 е./. Галхиба-цы бен еримден турарам /ГА^, 1137,124 е./. >

Сезлецде ах-

аадат бодун уланцлнак халларин, эсаса синтактик хыэматадар: .

Суннетлерин мэкэн тугуб, аммаг боддум /ХА.,523,21 е./. Ацабча 1 Юсуфа свэледилер /КЮ.,1596,30 е./. Ь^брайил ол гашы гиз чыкарды/KD., 1138,20 е./. Ерквден epj sypro* /ГА.,1137,16 е./,

Язув ядыгэрликлеринде хал-яздаа ахвалагларанан хал ролундакы сыпатлардаа, атлардаа ве ш.м, болуп гелишлери хем квп душ гелйэр:

хем заебсиа олтуруб турмагыл /ВА.,714,110 о./. Атамаз аны биэ-ден agrax север /КВ.,1596,6 о./. Ол яхшы билур /ГА.,Ц37,95 о./.Би-ринкзик тирик гоймаомея /СБ.,526,127 о,/. Не.сурагда гердук? /ЮЗ., 124 е./. Бкр гиг.е дуаегкеде гатагга;м кнведк /ГА,,1137,239 о./.

Послалоглы хонструкциялар билеи хем хал-ягдаа ахвалатлари авда-дыляр. Онуц учии язув ядыгэрликлеринде, эсасан, бкрле, биле,билен, послелоглары актив уланалыпднр:

MSSSS.äiS ялвардыгеи гутмадылар /КВ., 1596,18 о./. Мен пахыры мзхри{}_билен бир гезек хем я* э г мед ид /БХ.,3295,96 е./. Аны ган_би£-ле севермея /ВЗ.,109 о./.Армаи билен емрум егдк /КА,,523s88 с./." Мукдар ахвалаглары. Мукдар ахвалатлары язув ядыгэрликлеринде

дурли хили лексика-грамматик серквделерин кемеги билен анладылыпдыр. Флар, осаззн, мукдар санларыц, шолар билен утгашап гелен кэбир сеэ-лерин,, мукдар маньми чалишмаларин, ве и.м. усги билен берлипдир. Мукдар ахвалаглары аянхлаян килиги я-да хабара билен, кепленч, ыс-,'нывма тэри аркали сиитак тик багланышяр ве манысы гаяындан ишиц-хере-кетиц мукдарына, вагты гайицдан мечберини ве ш.м. билдирйэр.

Мукдар саилары ае иолар билен уггапып гелен ая, гун, йад, гиде, ёлах гезек вс ш.м. свзлер язув ядыгэрликлеривде мукдар ахвалатларыны анлатмак учин актив уланылыцдирлар: ! Kyf-TiriH 6ip_u\pK jашаiyp apTi/OEfl.,32 е./. Мен йИ1^1МИ_т§ртге гирдкм /ХА.,523,27 е./. Ези_йуз яшаман елкек ярашмаз /Ш1.,400-а,5с./.

£°!1У2_Г¥!]Д!; еРге туыдум /ХА.,523,23 е./. SSlLffiz

ge ийме-ичме олдц /ГА.,1137,125 с./.Аркасыга уч_ёла какды/ГС., 1163, 13 е./. /ч_3ерде башн ^ард»лар /Т.,47 е./.

Ёкаркы мисплларда гелен кабир мукдар ахвалатдары вагт ахвалатла-ры jwu болуп хем шрунйзр. Эмма олар вагтын; мукдарыны билдирйэрлер.

Язув пдыгэрликлеривде мукдар ахвалатларц кэбир.мукдар маныла сезлер^н ве чаляималарыщ кемеги билен хем анладылыпдыр:

Гар^б Мансур к«б йыглады /ХА.,523,38 е./. Чох гезерсиз гэле-гэле /ЛИ.,3,235 е./. Еди иклык хазинамыц лрын берейин, он бир хазынамыц барни берейин /»А.,31,39 е./. Анча бардГлар /Т.,68 е./.

. Мукдар ахвалагларн язув ядкгэрликлеринде кэбнр послелоглы ксшс-трукципларыц кемеги билен хем анладылыпдыр:

¿VpK кувди) coij, jyn'i;u /0.,23 е./. Бир_сагатдан_соц, гезуни ач /ГБ.,256,44 с,/. Он секиз гунден бари ач турурмен /ЮЗ.,59 е./.

Максат_ахвалатла2Ы. Олар е.зуниц аяыклаян сези билен болан мага гагнашклары боояча иаиц, гамылдм-херекетиц гез ецунде тугулян макса-дыни, ннеткни не ш.м. билдирйэрлер. Язув .вдыгарликлеринде максат ах-валатлара йенелни дупумикде гелен -мак, -мек иш ады, -ар, -ер оргак ишлиги, аийип сези билен эмеле гелен конструкциялар ве ш.м. аркалы анладылывдыр. Оларыц багланышыга аерме тэри билен берилйэр:

Арэув к'«'лур ¿оотга_3егмакга /Т.,57 е./. Гелибсиз бизи гермаге/Д., 3 382,57 е./. Телбелдб ертэрге язды эфзасын ене /Г.,И,56*с./. Гелдик ки, сизлери ярашг^рурга /5$.,2070,29 с;/. Дунйани тцсам_дийу кылдыц девуш /Р.,82',60 с./.Миогин факыр иал_дийб аглар/3.,369,43 е./.

Язув ядыгэрликлеривде максат ахвалаглары кэбир послелоглы коне -друкцимары« кемеги билен хем анладылыпдыр: ■ ' Ферхвд дагларны дешди/ШД.,2220,70 е./. Виз оениц_учин

г.ашйшзы фида кылурмыз /ЛМ.,3,279 е./. Гер маэа_билмек_учин датса . гагам, розага кылмаз зыян, эй, хасы ан! / Р/.З26,26 е./.

Себ^-нег1».е_а5$валагла])и. Себэп-негиг-'.е ах палаты ишиц, гималды--херекетиц кузе чикып-чикмаздыгынчц, болул-болмазлаганыц себзбшш, г?ир иш-херекетиц нетикесинде нкину.и бир хадисанш; пузе чыкып-чмкмаз-лигыны ве ш.м. билдирйэр. Шонуц учнн олар номе учи«?, номе оебопли? диен сораглара г.огап болярлар. Ьзуниц аяыклаян сези билен зерме ве ; ыснацма тэрлери осасывда синтактик багланымнп гелйэрлер. Язуи лдыгэр-ликлеринде себоп-нетике ахзалатлары дурли грамматик серишделер би -лен ацладалапдар. Ону>; учин чикиы дуауминде гелен атлар ве иш ада -ник -мак, -мек формасы билен ясаланлари актив уланалипдыр:

й^^атищан а:ик олубдур гарка аб /УУ. /¿220,н'Ъ./. Айралнк/.ан гул дек йузум саргарды /Ш., 3,251 о./. Агламакдак и к. и гаоум зори 1мтдн /КЮ.,1596,140 е./. Ииглакакдан Якуб гези оюлда /¡<1!.,571,105 е./.

Язув ядагэрликлерикде -ыб, -иб ¡рормаса билен ясалан хал швликле-ри хем себэп-нетиу.е ахаалаты болуп уланалярлар. Оларыц кэбирлери зерк.ен евзлемлер ялы болуп хем герунйэр.^мма езбаадик зеси, иахс ац-ладян форяада гелен хабары болманн хем-дь бир предикатив гатнаиаклы сезлем боланы учин олар эер.-.ец сезлем болуп. билмейзрлер:

Каиыс Лейлиниц_йузуни_г^Ёуб, иагламасина гойд.1 /ЯД.,3,195 е./. Мен горкуб, ер текинде гездии /1)3., 143 е./. Билбил ани_1*г13У2» бихуа болуб Гшкилда /ГБ.,250,98 о./.

Бу хили ахвалаглар ноолелогла конструкциялар билен хем ацладыляр: ЬШЛШ Саклаб аг ко»д1/0.,44 е./. Лениц нсу фанка не_учин ийдиц? /ОЗ.,59 е./. ^.оебабден маца гаэаб этерсиз? /ЮЗ.,49 о./.'¿л адамзаг, ие_себэйлен бу гдига душдуц? /ГБ.,258,36 о,/.

Мензетме ахвалатла^ы. Лецзетме ахвалаглара язув ядыгорликлераи-де, зсаоан, лек, тек, кпбц, кимин, кими ялы мензетме кемекчилсра билен эмеле гелен конструкциялар аркалы анладалыпдыр. Оларын, айаклаян, сези билен болаи багланииагц зерме тэринц дегиилидир. Запаса тайан-дан бу хили ахвалаглар кайц, гыяылдц херекетин, блр зада, предаете я-да езуне махсус болаа кае-херекете мецзедилйзндигини билдирйэр: • Толун_ай_тик балкар иди аныц йузи /№.,1596,29 е./. Гана сил_зек болуб акды /ГБ.,258,64 о./» ^йвдутан^н_ай^ылдн_дек нечун янарсен зарланыб?/ЛМ.,3,256 с,/. Шебли_кимнн бир дата яндырдагам билмезмиц! /НП.,400-а,61 е./. Аб_1;иби рован гелур, яш_киби дован гелур/Н.,24, г 49 е./. Несиик дек сойдурсалар дерими /ГВ.,258,49 е./.

Иерт_ахвалаты. Шерт ахвалаты■сезлецде ишликлери, квпленч, хабары айыклап галйзр. Манасы тайандаа ишиц-херекетиц болуп-болмазлыгы-ныц нертини билдирйэр.Бу хызматда хал манысанда гелен -са, -се шерг формасы, -маа, -мэн хал иллик, вагт-орун душумкнде гелен -ган, -ген; -ан, -ен ортак ишлик формалары уланаляр. Олардан -са, -се аерт фор-

масыныч ахвалат болуп уланылыша йерите ойланышмаклыгы талал эдйэр,

A.C. Сафасв еэбек дилинде бу иеселе барада; "Обстоятельство может выракаться и с помощью условной формы глагола, если она приобрела 'значения наречияОбычно, такое обстоятельство с аффиксом -са «ераэвернуго: I. /ргаагая куигнл £2?анд§ куймас /макол/ - Горбатого могила исправит /евренилен гылык еркленсе-де галмаз— Г.Т./. 2. Еулмаса сени омон куймаймаи /эртак/ - Иначе я не дам тебе покоя /болмаса сени аман гоймарын — Г.Т./. Во всех остальных случаях ус-ловнуо форму глагола следует рассматривать как сказуемое придаточного предложения" дииип яэир*\

Туркологияда, аол санда туркмен диливде хем ишлигиц -са» -се шерт формасы шорт зеркен сезлеаиц хабары хасап эдилйэр. Бу барада Е. Нартыевин иалеринде гикишлейин дурлуп гечилйэр2'

Биз бу ерде A.C. Сафаевиц пикири билен долулышна ылалашярыс. Эгер-де -са, -се шерт формасы хал-ягдай манысында гелип, ищ-хереке-тип йузе чыкышынын хал-ягдайыны анлатса, олары шерт ахвалаты хасап эт&к болар. Галан ягдаиларда олар шерг эеркец сезлемин хабары болуп уланыляр.себэби эерг.еч сезлем болуп уланылмаклыгыц эсасы шертле-риниц бири снук хабарыниц шахе аададян формада гелмехлнгндир. Ишли-гиц -са, -се шерт формасы болса хабар болуп геленде шахе а^адып билйэр. езбашдак эеси болан кэбир конструкциялары онуч шахе ацяадян формада гелен хабары болмаса, эержец сезлем хаоал эдип болмаз: Оен геленде, мен ейде ёкдум. Гун чыкып, у.ахан ягтылды ве ш.м. Бу ерде олар вагт ахвалатлы евзлемлердир. Диймек, сеалемк кесгитлемекде эе билен хабарыч предикатив гаткашыгы эсасы шерт болуп хызмат этмели-дир. Шейлеликде, -ман, -мэн хал ишлигини, хал манысында гелен -са, -се шерт формасыны, вагт-орун душуминде гелен -ган, -ген; -ан, -ен ортак иилигини шерт ахвалаты хаоап атмек болар:

Гелер_болса гелер шаму ыракдаи, гвдер_болса гидер гашу габакдан /ЗТ.~1595,27 е./. Чыкдакы дыкман, гирдежи гирмез. Док чайканман, ач доймаз /накыл/. К©Щ1И_хоп_боланаэ, гашы гулмезки? /ЮА.,31,56 е./. Еггенинде хем ала билмезеен /ГБ.,Х1бЗ, 25 о./.

¿е5?вдрме_ахвалаты. Чыкыш душуминде гелен ко атлары, ортак иш-ликлер хем-де -ынча, -инче хал ишлкклери ве оларыч вариантлары сез-лемде ишликлери я-да хабары айыклап гелмек билен дечешдирме ахвалаты болуп уланылярлар. Макысы тайандан олар айыклаян ишлигинден я-да ха-барын*ан анданылян иш-херекетич башга бир ки-херекег билей децевди-

1. Сафаев A.C. Семантико-синтаксичеокое членение предлокения в узбекском языке. Ташкент, 1977, 95-96 с.

2. Наргыев Н. Хэзирки заман туркмен дилинде гошма сезлемлерин гурлушыЛГ. Эергг^чли гошма оезлем. Ашгабат, IS/öl, 71-62 с.

рилйэндигини билдирип гелйзр:

Беяле_огул_олмакзан, олнамак ег /ГА.,1137,127 е./. Ялан_с§з_бу зун|(язе_0лунча, олмаса ег /ГА.,1137,6 е./. Г§2л_гаи_гевес_килинчан,, ок, яй хевес кыл /ЛИ.,3,207 е./. зинданда ят-

сам яхпыдур /ВА.,31,125 е./. Гачан хубдур, бу_ерлерде_гдаадгшДН., 2070,27с./. Бу_е2ае_болганымдан, елгеним яхзи /ЗТ.,1595,25 е./.

Гайдым_ахвалатц. Гайдым ахвалатлары язув ядыгэрликлеринде, эса-сан, -мак, -мек + билен конструкциям аркали аняадалипдир. Олар ялы уггашмалар, кепленч, тугуш преднкатквли конструкцияни, иглы эе билен хабары билеликде айыклап гелйэрлер. Гайдым ахзалагиныц айыклаян хабарынын, предикативли конетрукциясынан капы си 1\одым ахвалатшшн езунден гарашылян мана ве мазмуна герс, гарш гелйэк нетиу.е берйор. Бу хили ахвалаглар яйран, яйбаиланан агзалар болуп уланалярлар:

Яд_оглн_сакламакле, огул олмаз /ГА.,1137,5 е./. Кесек бина гут-маз, ¡иэемек_билен /¡41.,400-ц,154 е./. 1'утдурмаз бу дунйэ, йув^шек билен /3.,369,54 с./.Сезун ода болмаэ,свзлемек_билен/ЗТ.,1595,90с./.

Ахва.чатларнц_Е1£лщы. Язуа ядыгэрликлеринде уланылан ахвалатлары гурлушлары тайандак, эсасан, ики топара белуи геркегмек болар.

а> Яйрац,_дзл_а.хвилаулар. £>у хили ахвалатлар езбаедак манылы бир сезден болуп гелйэрлер. Олар бир сезден болсалар хем, езлеришщ аГшк-лаян ишшга я-да хабары билен долы бахали семанткка-еиитактил гат- ' нашига ве оиитакгик багланыиыга гирип билйэрлер:

Кенганга варур ищи /¿СУ., 1596,26 е./. Оцуыизде шеиглер янатурур /КБ.,599 е./. ЯлаАлагыб ке.чакиак чакмасунлар />'/¡.,2070,67 е./. Берзендалер £®yfiitf>re чагланди /ГО.,1758,39 е./.

б. Я£ра^_ахаалатлар. Эгер ахвалаглар бир сез гврнушиндс гелил, ез айыклаян ишлиги, хабары я-да конструкциям билен етерлик дереве-де маны гатнаиыга ве езара синтактик багланышыга гирип билмесе, ол езунин ен я сон янывдакы сезлер билен билеликде уланалмаклыга зерур боляр. Шейлелккде, олар яйрац агзалар болуп гелйэрлер:

¿агларак^ашындан чеимелер акмыа /М.,3,292 е./. 2!1Г£!*М11-«!5й_23£ падиахлык кылды /СБ.,526,128 е./. Ахмед бег арак_ичени_уч'Ш кеоди /DA.,31,37 о./.Эгри_бслуб_йвргенин,че, елсец герек/й., 1262,117 с./.,'

НЕТШ. Агзалар сингакгик категория болуп дурян хеи болсалар, оларыи андадылышы сез топарлары, ишдик-иекм формаларц, сак, дегиш-лилик аффикслери, дуауилер, йецкемелер яли иорфологик катего'риялар билен айрылмаз багланышкладар. Ислевдик сезлеми, онун гурлуш,уланы-' лаш айратанликларына кесгиглеиек учин она гатнашян агзалар долы ве догры хасаба алынмалыдир. Агзалары хасаба алмаздан, хич бир сезлеми кесгитлемек, еэренмек болмаз,чунки сезлемлер агэалардан дузулйэр.

Агзалар сезлсмлерид гурлутындаки хызмаглары билен багланышыклы баш ве айыклайжя агэалара белуниэрлер. Эе билен хабар сезлемид гур-лушы меселссинде онун эсасшш дузйэрлер, шонуд учин олара баш агзалар дийилйэр. Айыргач, ■ долдурхыч, ахвалаглар болса баи агзалардан адланылян маныныд уступи етирмек, сезлеми гидишлейии беян этмек учин. уланылярлар. Ыол себдпли хем олар айыклайжы агзалар хасапланяр.

Эе сезлсмде езбаодак, гарашсыз агза болуп, ол'диде баш душумде уланыляр, хабара езуие табын Я1дайда саклаяр. Хабар они айыклап" гелйэр. Зе Силен хабар езара берк маня гатнашаклыдыр ве багланышык-лыдыр. Оларчд предикатив гагнашыгы эсасында сезлейлер зиеле гелйэр-лер. Ионуд учин хем эе билен хабары диде сезлемде кесгитлэп боляр. Оларин, езара синтакгик багланышыгы ылалаама тэри билен бернлйэр.

Язув ядыгэрликлеринид магериаллар« эйэни« взбащдак на ниш аглар-дан.ат чалыамаларнндан болуп гелйэндигини, кэбир бейлеки свз топар-ларыныц, иилик-исим формаларыныд болса атларыд хатарына гечмек билен эе <1олуп уланиляндыгыны геркезди.

^Хабар хем сезлемид баи агзаларынид бири болуп, ол эйэни дурли тараплардан айыклап.гелйэр ве ода гарашлы ягдайда уланыляр. Язув ядыгэрликлеринде сезлемид хабари болуп, эсасан, ишликлер, оларыд за-манлары,. буйрук, мслег-арзуа, иерт формалары, хал ипликлер, оргак ишликлер, иш атлара ве ш.м, уланилыпдырлар. Ишликлерден болан хабар зйэни онуц иа-херекеги тайывдан айыклап гелйэр. Исинлерден болан ха-барлар болса оларин; хайси, «эхили исимлерден болуп гелмеклиги билен багланышыклы эйэни предмеги, аламаты, орны, вагты, мукдара, хили ве ш.м. тарапларывдан айыклаяр. Саар, эсасан, предикатив оруада гелен атлардан, чалышмалардан, сыпатлардан, санлардан ве и.м. болуп гелйэр. Ивде эе билен хабарыд гурлушына хем унс берилди, себэби олар эйэни ве хабары догры кесгитлемек билен багланыкыклыдыр.

Айаклаякы агзалары сезлем болмадык конструкцияларда, сез дузум-леринде хем кесгитлемек муккин. Эмма олар сезлем билен багланышыклы,, онуд аламатлариныд бири хекиунде «асаба алыниалвдыр, себэби олар сез дузумлерини дэл-де, сезлеми эмеле гетирмек учин хызмаг эдйар- ; лер. Ионуд учин хем олара сезлем агзалары дийилйэр.

Айыхлайжы агзалары кесгитлемек, евренмек учин оларыд айыклаян сезлери билен болан семантика-синтактик гатнашНгы ве'езара синтакгик багланышагы догры хаоаба алыниалздыр. Оларин гатнапшга уч хили-дир. Одар агрибутивли, объектли ве хал-ягдайлы /ахвалаглы/ гатна -иыклардан ыбарагдыр. Шолардан агрибугивли гатнашыкларыд эсасында айыргычлары, обьекгли гатнашыкларыд эсасында долдуршчлары, хал-яг-даалы гатнашыкларыд эсасывда болса аквалаглара кеогиглемек боляр.

Оларыц айыклаян сезлери билен взара синтактик багланыиыгы хем уч хи-лк болуп, олар бадатма, ыснышма, эерме тэрлерицден ыбаратдыр. Ишде ийыклайкы агзалар айыклаян свзлери билеи багланыш тэрлери ве маны гатнашыклары зсасында гопарлара белунип берилди.

Язув ядыгэрликлеринде айыргычлар ез айыклаян свзлери билеи, оса-сан, бадашма ве ыснышма гэрлеринде сингакгик багланшшп гелйэрлер. Бириит.н компонент« эелик душуминде, икинжи компоненги депшлилик аф-фиксли гелен консгрукцияларын, компоненглери бадаима тэри зсасивда багланишяр. Онук бирикяи компоненги аиыргыч болуп уланыляр. Манысы . гайындан олар дегишлилик гатнашыкларыны анладярлар. Бириит.и компо -нент дегишлилигин оесини, икинадси болаа дегишли зады, предмет бил-дирйэр. Ыснышма тэри зсасында болса cunar ролунда гелен аглардан, сыпатлардан, санлардан, чальшмалардан, ортак ишликлерден_ ве ш,м, болам айыргачлар ез айыклаян аглары билен багланышып гелйорлер. Маны-сы гайындан айыргыч зсасы компоиентиц хемииелик хем-де динамики ала-матыны билдирйэр. Эерме гэри билен дице ¿¡ей, кнби, кимин ялы кеыекчилер билен гелен айлргычлар айыклаян сезуне баглацярлар.

Ишде долдургычлар ве ахвалатлар айры-айры бзбавдак айиклаигл агзалар хекмунде бвлунди. Долдургычлар предмет, материал манылы аглардан болуп, ишиц-херекегин, гени я-да гытак обьектини бил.дирип гелйэрлер. Олар айыклаян ишлиги, хабари билен объекгли гатиапик саклаяр, i зсасан, эерые, аз-кен ыскыеша торн аркалы сиктакгик бигданчешп гел-г йэр. Аолдуршчларыц ацладылыш ен/ш, йенелиш, вахт-орун ве чыкип ду-аумлери билен багланншыклыдыр. Олардаи eiy.a душуминде гелен предмет манылы аглар, ат ролунда гелен' сезлер тзсирини гечирйэн иалик^ере багланып, гени долдургыч болуп уланылярлар. Галанлари Оолса й^нелшп, вагг-оруц ъе чнкыш дуиуилериаде тзсирини обгекте гечиряейэн н-да га-таклайын гечирйэн ишликлере багланып, гытак долдуршч болуп гелйэрлер. Кэбир долдургачлар болса послелоглы конструкциялар билен хем ац-. ладылыпдыр. Олар ишде йбриге белленилип гечилди.

Ахвалатлар долдургычлардаи, зсасан, айыклаян калига,хабары билен болаи семантика-сннтакгик гатнадыш гайындан тапавутланяр. Олар айыклаян свзи билен эерме ве ыснышма тэрлери аркалы сянтактик багланыы-ярлар, хал-ягдайлы гатнашык саклаярлар. Ланысы гайындан киин-хереке-тиц болуп гечиа, йузе чшшв процескни, ягдайыны, тэрини, онун орнунн, ваггыны, себэбини, максадыни, пертини вь и.и. билдирип гелйэр.

Barr, себэп, максат, хал-ягдай, мечзетме, иерт, влчег-мукдар, гай дым ве ы.м. ахвалатларын, долдургычлар билен умушлыга ёкдур. Эмма ециш, йенелиа, вагт-орун ве. чыкыш дуиумлеринде гелен орун ахвалаг -лары белли дерекеде олар билен умумылыклара эедир. Бу ерде олары

айыклаян налит я-да хабары билен болан маиы гатнаашкларыныц эсасында тапавутландырмак боляр. Эгер олар маны гатнашыгы тайындан объект аадатсалар, долдургыч, орун билдирип гелселер, ахвалат болуп ула -нылярлар. Ьу меселсде олара шол душумлериц сорагларыны берип гермек 'ерликлидир. Олар кими?, нэмэии?, киме?, нэмэ?, кимде?, Нэмеде?, ким-ден?г иамеден? диен сораглара жогап болуп, предмет,.объект манысыны аклатсалар - долдургыч, эмма нирэни?, нирэ?, ниреде?, ниреден? ялы сораглара :-.огап болуп, орун билдирип гелселер, ахвалатлардыр,

Ахвалаглары аклатмак учин язув адыгэрликлеринде дурли лексика-грамматик серишделер, послелоглы конструкциялар уланылыпдыр. Олар ишде геркезилди. Лхвалатлар еврениленде, топарлара белуненде, оларыц агшклаяк иилиги, хабары билен болан маны гагнашыклары эсасы кригери эдилип алцвды. Шонун, нетиг-есицде хем язув ядыгэрликлеривде орун, вагг, хал-ягдай, «укдар, каксат, себэп-негике, мецзетме, шерг, де -цеидирме ве гайдим ахвалаглараныц уланылыплары пузе чыкарылдц.

(41ц боснча авгорыц ашаддакы монографияларн ве макалалары чап эдилип, оких-длара етирилди:

1. Туркмен дилинин, язув ядыгэрликлеривде йенекей сезлемлер /гурлуш гиплери/.Ашгабат, ШШ, 1984, 9 ч.л.

2. Туркмен дилиниц язув ядыгэрликлеривде йенекей сезлемиц баш ■агзалары. Ашгабат, ЫЛШ, 1992, 7 ч.л.

. 3. Туркмен дилинин, язув ядыгэрликлеривде йенекей сезлемлн, айык-лайуд агзалары. Ашгабат, ШШ, 1993, 15 ч.л.

Ошлар: Байлыев с. Окасаннз, екунмерсициз. "Мугаллымлар газ-ети", 1993, 21-нг.и апрель. Назаров А. Дилчилере оаадамлы совгат. "Туркмен Гувдогары" газети, 1993, 10-нжн декабрь.

Туркмен дилинде ахвалаглар меселеси. - Туркмен дили хем эде-Сиягы, 1993, t. 03 ч.л.

5. Сезлемде сезлерин езара багланышыга. - Халыпа, 1993. № 7.04ч.л.

Шертли_гысгалтмала2: А - Аз аду, БХ - Байрамхан, ВА - "Вагзы--Азаг", Г - Гайыбы, ГА - "Горкутага:, ГБ - .Тул-Билбил", ГМ - йагру-пы, ГС - "Гул-Сенубер", Д - "Дэвлегярбег", Щ1 - Жрхакта Гараговшш, Е,Н - ""¿".ецнама", 3 - Зелили, ЗТ - "Зехре-Тахыр", К - Кемине, КБ - Ка-зы Бурханетдин, КС - "Кыоса Юсуф", ЛИ - "Лейли-Межнун", № - Кахмат Каигары, МИ - Колланепес, МП - йаггымгулы, ИТ - Иэтэжи, Н - Несими, НАС - Накыллар ве аталар оезлери, ОШ - Орхон-енксей гадымыгурки яз-:гылари,4 0 - "Огузнама", Р - "Ровнак-ул-ыслам", С - Сейди, СБ - Са -лырбаба, Т - Тефсир, ХА - Хсщд Ахмег Ясавы, ХМ г "Мухаббегяама", И -- "¡¡¡абэхрам", ЫБ — Шабевде, И - Еейдайы, ЮА - "Есуп-Ахнет", ЮЗ -.- ,!Юсуф-Злыха".

ЩОТЩд диссертационной работы Гуэычиева Тоалы "Члены предложения в письмеиных памятниках туркменского языка", представленной на соискание ученой степени доктора филологических наук по специаль^-иости 10. 02. 02 - национальные язык» /туркменский язык/.

; ' Работа написана на основе материалов письменных памятников, туркменского языка XII-XIX вв. В качестве материала для сравнения использованы данные древнеторксккх письменных памятников, словаря Л. Кал-гарского, по мере необходимости были привлечена факты отдельных щрк-ских языков, а такие туркменского языка, его диалектов и говоров. .

Члены предложения л способы их выражения в пиоьменнах памятниках туркменского языка впервые подвергаются специальному анализу.В работе рассматривается роль и место главных и второстепенных членов в построении предлонения, а такисе выражение, употребление, структурные ооо -бенности членов предложения, их семантико-сннтаксическке отношения i< способы синтаксической связи с определяемыми нии словами и др.

Члены предложения являотся синтаксической категорией, геи самым они находятся в тесном диалектическом единстве с морфологическим« категориями, так как их образование и выражение зависят от отдельних самостоятельных частей речи, глагольно-иаенных форм, а такие от склонения имен существительных по падежам, лицам, числам к др.

Определение лсбого типа предложения и особенности его структура теско связаны с участием или неучастие:! того или иного члена в построении предлонения.

В первой и второй главах работы рассматривается главные члены предложения. Подлеващее, являясь самостоятельная, независимым членом предложения, употребляется только а именительном аздеие и требует гр.п-магически, зависимого'сказуемого. Схазуаяое ве' определяет подлеаазего оо стороны зго действия, призыаза, состояния к др. Таким стразом, под-» лекедее и сказуемое гзево взаимосвязаны мевду собой з предложении. . Их предикативное отиопенке образ.|ез я^едлоазике . Следовательно, главные члены употребляется только на базе предложения,

В пнськешшх памятниках Есддекацев вдракаетса, з основном, кмекг^ ик'существительными, дичками меоммиенняш, а прилагагельяие, чиоли-гельные н некоторые глагсньно-имеаные. формы, переходя в разряд имен оуиествительных , выступааг а роли подлежащего.

Сказуемое ие часто варавается изъяви тельными, повелительными, ие-дательныаи к условными наклонениями глагола, а такае его функциональными формами, как причастие, деепричастие, имя действия и т.д. Некоторые именные части речи, занимая позиции предиката, выступает имен ными сказуемыми.

В третьей, четвертой и пятой главах диссертации второстепенные члены предложения исследуотся по отдельности. Определения, дополнения

-47-

и обстоятельстве,хотя и формируюгоя на базе словосочетание, являогся объектом предлокения, так как они служат для построения предложения и расширения его содержания. Критерием определения второстепенных членов предлокения служат их семантико-синтаксические отношения с определяемыми словами.

,1 Определение, как второстепенный чяее предлокения, ваходитоя в атрибутивном отношении о определяемым словом. Их синтаксическая овяэь осуществляется способом соподчинения, примыкания и реке управления. Связь компонентов определительной конструкции обеспечивается способом соподчинения. Первый компонент выражен родительным падежом, а второй -- аффиксами принадлежности. Синтаксическая связь определений, выраженных отыменными прилагательными, прилагательными, числительными/местоимениями, причастиями с определяемыми словами,осуществляется способом примыкания. Определяема компонент конструкции показывает постоянное свойство определяемых ими имен или его динамику действия, приурочен -ноиу£ определенному времени. Оба конструкции активно употребляются в письменных памятниках туркменского языка.

Дополнение имеет объектное отношение с определяемым им глаголом или предикатом, синтаксическая связь которых передается, в основном, способом управления, редко примыканием. Дополнение выражается именем, имевшим предметное значение в винительном, направительном, нестно --временном и в исходном падежах и показывает прямой иди косвенный объект действия, исходящего от глагола иди предиката.

До настоящего времени в туркменском языкознании обстоятельство отождествлялось с дополнением и считалось как его разновидность, но в данной работе они рассматривается как отдельные самостоятельные второстепенные члены предложения. Обстоятельство отличается от дополнения выражением релятивного отношения с определяемым им словом. Оно пока* зывает как и каким образом совершается действие, его место и время, а также причины, условия, цеди совершения иди иесовершения действия, . исходящего от глагола, в основном, ст предиката.

Работа расчитана для тюркологов, научных сотрудников, аспирантов, i а такке преподавателей и студентов филологических факультетов вузов.

По диссертации опубликованы 3 монографии и Z статьи, общий объем которых составляет более SO печатных листов. . . с_>

- Защита диссертации состоитоя ___ih'l часов

на заседании Спецадкзкрованцого совета ро завдте; диссертации на соискание ученой степени доктора филологических, наук в Институте языкознания им. X. Байлыева A3 Туркменистана до адресу: 744000. Ашгабат, центр, ул. Гоголя 15. .