автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.03
диссертация на тему:
Лирика Алишера Навои в старости

  • Год: 1993
  • Автор научной работы: Джураев, Х.А.
  • Ученая cтепень: кандидата филологических наук
  • Место защиты диссертации: Ташкент
  • Код cпециальности ВАК: 10.01.03
Автореферат по филологии на тему 'Лирика Алишера Навои в старости'

Полный текст автореферата диссертации по теме "Лирика Алишера Навои в старости"

узбекистан республикаси фанлар

академияси алишер кавоий номидаги адабиёт институти

Кулезма j^ytçuda

Жураев ^абибулло Абдусаломович

АЛИШЕР HAB ОИЙНИНГ КЕКСАЛИК ДАВРИ ЛИРИКАСИ

10. 01. 03 - Узбег адабнсти тарнли

Филология фанлари номзоди нлмяй даражасинн олшп учун галдим этилган диссертация

автореферата

Тошкент - 1993

ТАДЩКОТ УЗБЕКИСТОН" РЕСПУБЛИКАСИ ФАНЛАР' АКАДЕМИЯСИ АЛИШЕР НАВОИЙ НОМИДАГИ АДАБИЁТ ИНСТИТУТИДА- БАЖАРИЛГАН

Илмий ра^бар - Узбекистонда. хизмат' курсатган

фан арбоби,- икки марта Беруний номвдаги Давлат мукофоти сов-риндорн, филология фанлари док-тори, профессор: А; )(АЙИТМЕТОВс

Расмий та1физчилар - филология фанлари докторя, профессор АЛ. КДЮМОВ филология фанлари номзоди"- И.ХАККУЛ

Етакчи илмий муассаса - Хужанд Давлат университети

^имоя 1993 и. " ^ &Р соат." 1° " да Узбекистан Республикаси Фанлар Академияси Аляшер На-зснй номвдаги Адабиёт институт» ^узуридаги Д015,04.21 рак^амли докторлнк илмий дараясасини олиш учун диссертация зршояси буйича ихтисослашган илмий кенгаш йипыишвда утказилади (700170, Тогакент: шахри,. И, Муминов кучаси, 9-уй).

Диссертация билан Узбекистан Республикаси Фанлар'

Ахадемиясининг Асоснй кутубхонасида (Тошкент шау,ри,

И. Муминов кучаси,^ 13—уй) танишиш мумкнн.

Автореферат 1993 йил " " да жунатилди.

Ихтисослашган илмий кенгаш

котиби, филология фанлари доктора - Н. РАДООКОНОВ

ишнинг умумий тавсифи

Мавзушшг му^имлиги. Узбекистан хал^ининг .азалий орзуси ушалиб, мамлакатимиз муста^идлигп эълон ^илиниши, элимизнинг кстцлол. сари - юз буриб, миллин-маънавий ^адриятларни тиклаш учун ^изгин кураш бош-" лаши улуг шоир Алншер Навоийнинг 550'ниллкк юбилейи кенг нишонланаётган ^утлуг 1991 йилга тугри келди.-Бу тарихий во^еа жамият з^аётими тубдан янгилашга цудратли туртки берди. Жумладан, адабиёт ва саньат со^асида о^ам утмиш мерсюииизга муносабат тубдан узгара бошлади. -На-воийшуносликда ^ам-мафкуравнй доталар бартараф этилиб, шоир меросини бор "буйича ва ^ар томонлама урганиш, .тадци^ этиш »■имконияти • вужудга келди. Бугунга тарихий •лазият -муста^ил ёш . давлат фуцароларнни маькавий юксалтириш, уларда эътлцод ва имонни шакллантиргап, ннсонпарвар -^амда ваташтарвзрларни тарбиялашни тацозо ^илмо^да. Буядай .удугвор вазифаларни утмиш мадавяй ме-росимизни холис, '.-цудор: ва ^ар тарафлама урганмай турнб амалга ошириб булмайди.

Навиойшунослик эришган ютуцларни асло камситмаган ^олдч шуни айтнш керакки, улуг шоир ижоди маълум йиллар-да ^укмрон мафкурага буйсундирилди. Навоий меросининг да-стлабки тад^и^отчилари баъзан келишувликка мажбур булдилар. Шунга ^арамасдан, ЗО-йилларыинг иккинчп ярмидан бошлаб О. Шарафиддинов, С. Айний, >(. Зариф сингари фидойи олкмлар Навоий ижоди билан фаол шугул-ландилар ва навоийшунослик тара^иётага замин ^озирладилар.

Алишер Навоий энг серма^сул ижодкорлардан бпри. А.ммо бу сермаз;суллик шоир ижодининг юксак бадииятига зутур етказмаган. Шоир меросини, хусусан, лирикасини суздан кечирганимизда бирор кечинма, гоя ёки бадиий^

кашфиётнинг ифода ва тасвирида бир хилдаги такрорни курмаймиз. Ала шу юксакбадиият^амда майорат сирларини та^лил этишга, шоир лирикасини атрофлнча текши ришга багашланган йирик илмий тад^и^от ишлари навоийшу-носликка улкан ^исса булиб 1$шилди.

Навоий лирикасини жиддий текширишга багашланган монографик пландаги тад^и^отларда шоир ижоди кенг куламда тазугал этил га и булса-да, ^али ечимини кутаётган масалалар ^ам йу^ эмас. Бу биринчи навбатда шоир умрининг 5^ар бир фаслига оид лирик меросини ало^ида-ало^ида слиб гекшириш жоизлигида куринади. Чунки На-воийкинг бутун умри давомида яратган шеърларига бир хил назар билан ^араш мацсадга мувофш^ эмас. Шоирнинг узи ^ам шеъриятнни бежиз турт фаслга булмаган. "Хазойин-ул маоний"га ёзилган "Дебоча"да >^ам ^ар бир фаслнинг ру^и, характеры тавсифланади. )^ар бир фасл ижодий жараённинг янги бос^ичи ва улар бир-биридан ижтимоий-сиёсий шароит, объектив ва субьектив э^олатлари билан фар^ланади. Давр, му^ит, дунёцарашдаги узгаршплар з^амда а^воли ру^иянинг ижодай жараёша таъсирини илмий асослаб бернш жоиздир.

Шоир ижодшш ташрщий матн асосида, яъни яратилган даврини ашиушган з^олда урганиш музрш аг;амиятга эга." Бу урл шоир ру^нятига кириб бориш, унынг ижодндаш гоявий-бадиий тарац^иётини анюуташ, нжодий лабора-торияск материалларини теран та^лнл зтиш, рамз ва ишо-ралар маьносинн тутри англашда цул хелади. Шу маънода Навонйнинг кексалнк даврп лирнхасвдага аввалга бос^нчларцан фарк цнлувчи лш^атларга: Шар^ классик шеьрэятанинг барча гканрларига мурожаат цшшнганирбраз-лар тазнмн бойигашшги, мавзулар доираси кенгаигашшга. гошшр чуцурлашувк, дунё^аратдагк узгаршплар сннгарк масалаларга дшдаг царатилада. Шу йул билан кексалпк давршшнг шоир нжодидага, умуман, узбег: классш: ада^нётвдаш а^амкяти асосяанада.

Шайязода М. НаБШйканг лир»а: цгифамснж з^а^мда. Уяуг Jrsôex шоир». Тсшхенг. 1943. Ш-158-бетлар. Узбек вдабиёти масалояари. Тош-еецг. 1859. 233-254-сехлар; ^айитметоз А. Нааскй лиркхаси. Тошхеш-. lSôi; Исцо^оз Ё. Аяшгер Кавокйшшг иж дирихаси. 1965; Навоий поэтцкасн. Тсшкгнт 153S.

Проф. Х- Сулзй«а;} биринчи С}м£ Алигсгр Нанонй лнризсасини шшиЗ швдз; вшрлаятгиришга ^apascar ^илпш эди. Гарант, Сулаймои X. ТегссгологкчгсЕке иссдгдовакш лыригн Л. Нагой. АДЦ. Ташкент. 1961

Тад^и^отнинг ма^сад з^амда вазифалари. Алишер На-воий лирик меросинн даврлаштьриш асосида урганиш улуг мутафаккир ижодий фаолиятидаги тадрижий тара^иётни ёритишга ёрдам беради. Бунга шоир ' умрининг турли ббс^ичларида яратилган шеьрларини та^ослаш, ижод-корнинг уз даври ижтимоий-сиёсий з^аёти з^амда адабий жара ёнига муносабатини ашнушп, маъно ^атламларинн ойдинлаштириш, гояларини тал^ин этиш, поэтик усул з^амда восигалар функцияларини та^лил этиш ор^али эришилади. Ушбу диссертациянинг ма^сади Алишер Навоий умршшнг сунгги бос^ичидаги лирик меросини з^ар тарафлама тад^иц этишдир. Шундан келиб чи^иб, диссертацияда >^уйвдаги вазифаларни з^ал этиш кузда тутилади:

1. Кексалик даври лирик меросининг кулами з^а^ида маъ-лумот бериш.

2. Алишер Навоийнинг уз Даври ижтимоий-сиёсий з^аётига муносабатини сритиш.

3. Кексалик даври лирикасининг узига хос гоявий-те-матик ва бадиий жи^атларини курсатиб бериш.

4. Шоирнинг ижтнмоий-фалсафий, маънавий-азсло^ий ^арашлари лирик ифодасшш тазушл этиш.

5. Анъанавий поэтик сакьатларни цуллашда шоир майората ва новаторлигини курсатиш.

Диссертациянинг илмий янгилкги. Ушбу диссертация узбек адабиётшунослигида Алишер Навоий ижодий фаолиятининг энг серма^сул бос^ичи - кексалик даврининг лирикасини з^ар томонлаиа тад^и»; зтишга башшлангая илмий изланишдир. Унда Навоийнинг узи царилик даври деб атаган 45 ёшдан кейинги, тьни 1485-1498 йиллар орасидаги ижоди з^ида фикр юритилади. Айрим муноза-рали уринларга ойдинлик киритишга з^аракат ^илинади. Ушбу масалани з^ал этишда муаллиф узигача булган навоийшу-нос олимларнинг тажрибалари, илмий изланишларига, тад^и^от натижаларига таянади.

Маълумки, Алишер Навоий ижоди классик адабиётимиз чудней, унинг улмас асарлари кейинги давр ижодкорлари учун майорат мактабидир. Узбек шеъриятининг ^айси на-мояндаси нжодини кузатмайлик, унда, албатта, Навоий ижодининг таъсирини пай^аб оламиз. Демак, узбек шеърияти парвозининг омилларини белгилашда Навоийнинг улкан хизматларини холис ба^олаш, атрофлича тадци^ этиш музртм а^амиятга эга. Шоирнинг майората сирларики урганишда эса унинг ижодидага анги босцич - кексалик

даври ижодий меросини тад^ицот объекта цилиб олиш мухимдир. Диссертацияда "Хазойин-ул маоний"га тартиб берилиши жараёнига, Навоий шеърларининг шакл жозиба-дорлиги, мазмун теранлиги, гоялар ранг-баранглиги, уларни ифодаловчи хилма-хил усул ва воситаларга ба>;оли ^удрат эътибор берилади.

Навоййшшг кексалик даври лирикасидаги поэтик ху-сусиятлар, шоир эришган юту^арнинг омиллари у яшаган даврдаги адабий ^аёт фонида курсатиб утилади.

К,уйилган масалани ^ал этишда цардош хал^ар адабиётшунослари асарларига, навоийшуносликнинг тарихий-текстологик ^амда Навоийнинг мах,орат ^ирра-ларини очиб берувчи илмий ма^олалари, назарий хулоса-ларига таянилди. Кексалик даври лирикасининг Алишер Навоий ижодидаги, цолаверса, узбек шеъриятидаги урни курсатиб берилади.

Тад^н^отнинг назарий ва амалий а^амияти. Диссер-тациядан ^уйидаги ма^садларда фойдаланиш мумкин:

1. Олий ук.Ув юртлари филология факультетларида Навоий лирикаси буйича у^иладиган махсус курслар учун маъ-руза матнлари тайёрлашда;

2. Навоий ижоди буйича талабалар учун ^улланмалар яратишда;

3. Классик адабиёт назарияси масалаларини ишлашда;

4. Шарк адабиёти поэтикаси курси буйича махсус курслар маърузалариыинг матнини тайёрлашда;

5. XV аср узбек адабиёти тарихидан дарслик ва кулланмалар яратшпда.

Тад^и^о^ методологиясн. Тад^и^от марказида турган ма-салаларнинг назарий жи^атларини ёритишда Ойбек, М. Шай-хзода, И. Султон, Сулаймон, А. ^айитметов, Ё. Исцо^ов ва бош^аларнинг Навоий лирикаси тазушлига оид хулоса-ларига, услуб, метод, образ, гоя, шеърий санъатлар ^а^идаги тад^икотлари натижаларига таянилди.

Ишнинг Жорийланиши. Диссертация Узбекистан Рес-публикаси Фанлар академияси Адабиёт институтининг Навоий булимида бажарилган. Фаргона давлат дорилфунуни узбек адабиёти тарихи кафедраси ^амда Шар^ цулёзмалари лабораториясининг ^ушма йигилишида, Адабиёт институтининг Навоий булимида му^окама ^илинган ва ^имояга тавсия этилган.

Тад^ицотнинг асосий мазмуни илмий ма^олаларда, шунингдек, республика ёш адабиётшуносларининг илмии-

6

назарий конференцияларида (Тошкент. 1992, 1993) укилган маърузаларда уз аксини топган.

Тад^ицотнинг таркиби: диссертация кириш, уч боб, ху-лоса^амда адабиётлар руйхатидан ибсрат, .....

ТАДК.ЩОТНИНГ АСОСИЙ МАЗМУНИ

Узбек адзбиётшунослигида Алишер Навоий, лирикасига,.. батшланган тад^ицотлар з^али шоирнмнг улкан меросини: тула ^амраб ололмаган. Маълумки, шойр лирик меросини дав-рлаштириш ва уларни тавсифлаш Алишер Навоийнинг узидан бошланган эди. Аммо шснр уз ижоди ^а^ида гапирар экан, бу масалага фа^ат хронологик туе беради ва. шеьрларини умр фаелларига таз^симлар зкан, уларнинг яратилган даврларинн зьтиборга олмайди. Uly тарифа, маълуы сабабларга кура, даз-рлаштириш шартли туе олади. Навоийшуносликда бу масалага биринчи булиб М. Шайхзрда жамоатчилик зьтиборини ^аратди.1 У шоирнинг кексалик даврида яратилган, аммо "Гаройиб-ус сигар"дан урин олган шеърлар мисолида даво-лаштиришнинг шартли эканлиги з^ак;ида маълумогг берди. Шундан сунг шоирлирик мероси буйича тексгологик тад^икот олиб борган проф. Сулаймон "Хазойин-ул маоний"нинг илмий танклдий матнини тузишга ^аракат ^илди. Бу аш катта ютуц ^исобланса-да, айрим муаммолар з^ал этилмай к;олди.* Девонларни ^иёслаш ор^али амалга оширилган бу ишда ^ам дастлабки дезонларига айрим сабабларга кура кирмай крлган шеърлари кексалик даврнга мансуб деб, ёки аксинча курсатилди. (Биз уларнинг айримларшш кейинроц курса гиб утамиз). Таншуш олим И. Султон шоир замондошлари хотирасига, шоирнинг уз эътирофига таяниб, Навоийнинг йигитлик даврига мансуб бир неча шеьрларини аник^аб берди ва таз^лил этди.2 Аммо бу ташаббус хаи объектив сабабларга кура чеклаыган эди. Чунки Навоий улкан шеърий меросинчнг ^айсн даврга мансублипши фа^ат хотиралар асосида ани^чаш имкондан таш^арвдир. Ни^оят, навоийшунос А. Данитметов энг ма^бул, аммо мураккаб усулга цул урди. Шеьрнннг кайси даврга тегишлй эканлигини ани^лашда асарнинг мазмунига, унда тилга олинган рамз ва ншораларга; лирик ^аэфамоннннг

' Шайхзодг М. Навоийнинг лирик одрамони :доида: Улуг jhtffex шоири. Тошкент. 1948. 134-бет.

Султон И. Навоийнинг цалб дафтари. Toüiketrr. F. Гулом номидаги бадиий адабиёт нашриёгк. 1969. 122-131-оетлар.

ру^ияти, кечинмаларига таяниб иш курди. Натижада кузланган ма^садга эришилди. Шоирнинг мумтоз шеър-ларидан бир нечтасининг яратилган даври ^ацида аниц ту-шунчалар зухил булди.

Шоир лирикаси намуналари яратилган даври з^а^ида аниц тушунчага эга булган з^олда таз^лил Этншнинг а^амияти нимада? Биринчидан, субьектив сифатида ижодкорнинг реал з^аёт з^одисаларига я*;инлигини, шоирнинг маълум бир ша-роитдаги реал кайфиятиди, адабин з^одиса сифатида эса ижодини бор буйи билан тасаввур ^илишимизга имкон яра-лади. Иккинчидан, шоирнинг асарлари ^андгй таъсирлар ту-файли вужудга келганлиги, бинобарин, муаллиф яшаган му^ит зф^ида, у олга сураётган гоялар э^а^ида муайян тушунчага эга булаииз.

Навои^нинг болалик, усмирлик йиллари лирикасига ижодий изланишлар даври деб ^араш мумкин. Йигатлик ва у рта ёшлик даври камолат ва майорат йулидаги шаклланиш давридир. Шоирнинг кексалик даври эса унинг ижодий йули, дунё^араши, ижодий принциплари з^ацида нисбатан тугри хулоса чюузриш мумкин булган даврдир. Биз ана шу маса-лаларга ойдинлик киритишда шоирнинг ижтимоий-сиссий, ахло^ий-фалсафий масалаларга муносабатн, дунё^араши, майорат сирлари з^ида урни билан (боблар ичида) тухталиб, назарий жи^атдан асослашга з^аракат ^нламиз.

Биринчи боб. "Алишер Навоийнинг кексатик давридаги ижтимоий сиёсий му^кт ва адабий жараён" деб номланувчи ушбу бобда шоирнинг кексалик даври ижодий ма^сули з^а^ида, уз даври адабий-ижодий жараёнкга муносабати ху-сусида,лирикасидаш мантилий изчилликни таъминловчи омиллар з^амда шу давр ижодий меросининг узига хос ху-сусиятлари борасида атрофлича маълумот бсрилади.

Шар^ адабиётида Амир Хусрав Де^лавий, Абдураз^мон Жомий, Алишер Навоийларнинг номлари алоз^ида урин ту-тади. Жумладан, уч ва увдан орти^ мустацил девонни уз ичига олган куллиёт яратиш, уларни хронологик тартибда (умр фаслларига циёсан) номлаш мана шу уч буюк ижод-коргагина муяссар булган!1

"Хазойин-ул маошш"ни тузишга киришганида Навоий кексалик даврида эди. Бу даврга келиб, унинг "Илк девон"и, "Бадось-ул бидоя" з^амда "Наводир-ун низ^оя" девонлари

. I Хлйнтаетов А. Навои&сонлик су^батлари. Тошкенг.' "Уцитувчи" нашриёти. ¡933 йил. 67-бет-

мухлислар орасида машз^р булган. Бундан тапщари. беш йирик достонни уз ичига олган "Хамса"ни з$ам яратиб улгурган эди. Демак, у ижодий тажрибаси камолга етганда ана шу ул-кан рёжани амалга оширишга бел боглзйди. "Хазойин-ул ма-оний"кинг яратилиш жараёни олдинги девонларга тартиб беришдан маълум даражада фар^ ^илади. Шоир ушбу адабин обиданинг з^ар томонлама мукаммал булиши учун ^аракат ^илган. Arm ало умри давомида ёзган шеьрларини жамлагак ва саралаган. Шунингдек, маълум сабабларпа кура олдинш девонларга кирмай долган шеьрларини ^ам "Хазойин-ул ма-оний"га киритган. Шоир "Дебоча"да узининг ижодга, даврга, му^итга муносабатини з^ам, шеьрларини жамлаш сабабларини з^ам, ^айси йусинда тартиб берганлигиин з^ам, кексалик давридага ижсдий серма^суллиги сабабларини ^ам ^исман шар^лайди. Проф. >у Сулаймон тад^и^отларн ^ам Навоийнинг бу даврдаш ижодий сермлхсуллиги ^а^идаш эътирофнни тасдшугайди.1 Бу ^адар ма^сулдорликни фа^ат Навоийнинг эътироф ва изо^лари билан тушунтириш чеклан-ганлик булур эди. Бунинг объектив сабаблари ^ам мавжуд:

1. XV асрнинг сунгга чорагига келиб, темурийларшгаг охирги давлагларидан булган Хуросон салтанати ин^ирозга юз тута бошлади, куз алдида руй бераётган парчаланиш, катта-кичик низолар, тож-тахт таташувлар шу давлат ар-бобларвдан бнри булган Навоийни изтиробга солиши табиий эди. Шеърият шонркинг воцеликка муносабатини образлп ва мажозлар восцтасвда "пардалаб" курсатшпетшг цулан йули эди.

2. Шоиршгкг кексайган пайгда Астрободда кечган йиллари з^ам ижодида чу^ур из ^олдирган. Юрт согинчи, дуст жафоси, фпро^ дардидан шару;и урл этувчн куплаб газалларн шу давр ма^сули сифатида юзага келган:

К$'нгли мулккн к стар обод, гкц бузар кайли фнроц. То Навоий азмн мулки Астробол айлади. ^

3. Навоий кексайган пайтида бнрин-кетан энг яцин сирдош дустларидан, устозларидан жудо булади. Жумладак, Абдура^мон Жомий, Сайд Хасан Ардашер, Пазушвон

1 К,аранг: "Хазойин-ул маоний". УзССР ФА нашриёти. 1959. 9-бет.

2 "Хазойин-ул маоний". III. бП-газал. Бундан буен кслтириладиган мисол ва иамуналар касс ичида к$?рсати5 борилади.

Му^аммад ва бопщаларнинг вафоти з^ассос шоир ^албини ларзага солади. Уларсиз Навоий узинн баъзан цанотсиз к^уш-дек 1;ис килади:

Эй Навоий, учти булбуллар хазонда богдин,

Меи цанотсиз цуш масаллик айлаб афгон ^олмшпам.

(ХМ. I. 435-газал).

Алншер Навоий бош^а асарлари, хусусан, "Ма^буб-ул ^улуб'да, "Со^ийнома'да з^ам узининг шу даврдаги а^воли ру^иясини таъсирли баён этган.

4. Шоир айрим г-азалларкда ёляизликдан ^асрат чекади, йу1улар кишиси >;ам йу^игидан цайгуради. Назаримизда, умрини "тавре фард ва жарида уткарган'лига (Бобур) ^ам 1^ариган чогада уз таъсирини утказгандек туюлади.

"Хазойин-ул маоний" таркибидаги девонлар асосини газал-лар ташкил этади.Дар бир девонга 650 тадан газал та^симлан-ган. Рацамлар теиглигига интилиш з$ам, фикримизча, ^атьий хронологии тартибдан чекинишга олиб келган. Шарц девок тузиш тартибига ^ам Алишер Навоий' янгича нуцтан назардан ёндашган. ^ар бир з^арфга тегишли (фихраст) газалларни (ав-вал з^амд ру^идаги, кейин пайгамбарларни улупловчи, шундан кейин орифона ёки иш^ий газалларни) махсус тартибда жой-лаштирган. Шеърларнинг умр фаслларига баъзан мое к ел май ^олиш сабабларининг яна бири шундадир. Масалан, э^амд ва наът ру^идаги шеърларнинг айримлари кейинро^ ёзилиб, урни билан киритиб борилгак, деган хулосага келиш мумкин. Девонларии чогаштириш ор^али з^осил ^илинган ^уйидаги жадвалдан -доирнинг кексалик пайтвдаги мурожаат ^илган жанрлари' ва шеърлари ми^ори >;а^ида тасаввур ^илиш мумкин:

1. Мустазод

2. МухаммаС

3. Мусаддас

И'

'Хазойин-ул маоний"да

4 10

5 А

1

210 133

Аввалги девонларда 4 '

Кексалик даврида

5 2 3

5 3 1 1

167 50

. 1

5. Маснавий

6. Ь^итьа

7. Рубоий

8. Таркиббанд

1

43 83

1 Проф. А. ^айитметов ани^лгшшца, маснавий ёшлик даврига мансуб.

10

9. Муаммо 112 52 60

10. фасада1 1 - 1 П. Луга (чистон) 10 10

12. Туюк; 14 10 4

13. Мусамман 1 - 1

14. Сог,ийнома 1 - 1

15. Фард 86 58 33

Бу ерда гап фа^ат шоирнинг узбек тилидаги раасмий де-вонларига кирган шеърлари хасида бораётир. Бопща асарлари таркибидаги шеърларини з^ам куз олдимизга келтирсак, кек-салик даври лирик меросининг кулами ^а^идаги тасаввуримиз ойдинлашади.

Шунингдек, етакчи жанр - газални з^ам к;ушиб айтганда, Навоий кексалик даври лирикасининг жанрлзри мивдори ун олтитага етганини курамиз. Бу эса "Хазойин-ул маойин'нинг ^ар томонлама мукаммал обида эканлигига далилдир.

Навоий XV асрнинг иккинчи ярмидаги Дирот адабий му^итвда етакчи уринни эгаллайди. Шоир узига з^ам, узгаларга ^ам ижод масаласида ута талабчан булган. За-мондош ижодкорларнинг з^ар бир ютугидан ^увониб, камчилик ва ну^сонларини урнида курсатишга з^аракат ^илган. Хусусап, газалнависликда бир цолипга тупхиб р^олиш, мавзулар торлиги, примитивлик, гоялар саёзлиги билан шоир асло чи^иша олмаган. Газалнинг жанр сифатида такомиллашуви, етакчи мав^ега эга булиши унинг шакли ва мазмуни уртасидаги мутаносибликка эришига учун интилипгаи кучайтирди. Бу х;ол биринчи иавбатда. газалкинг байтлари шнуюри муайян ^ис^алих касб этишига олиб келган эди. Навонйнинг узи ^ам хек-салик пайтвда ёзган ^итьаларидан бирвда газалларнинг ^ажми хусусида шундай дейди:

Навоий шеьри гу^из байгу, $н бир байту, уч байт. Ки лав^ узра кзлам зийнат берур ул дурри макнундин. Буким албатта етти байтднн Уксус омас. яъни , Таназзул айлай слмас рутба ичра етти гардукдик. Навоий газалларвдага композицион яхлитлик, мантилий изчиллик талабини - "Бадоеъул бндоя" девонига ёзилган "Дебоча"даёк; уртага ташлаган эди.2 Ана шу талаб шоирнинг

1 ^асида *ам йипгглик даврига мансуб, Хусайи Бойцаронинг тахтга утириши муносабати билан ёзилган. Аммо "Хазойнн'га киритилган.

2 '

Навоий Алишер. Мухаммал асарлар т^плами. 1-жилд, 22-бет.

уз ижодида турли усуллар билан амалга тадби^ этилган. Бу з^сзяни Навоий ижодшшнг з^амма бос^ичларида кузатиш мумкнн. Бутун эъгиборни бигга мавзу атрофига жамлаш, лирик цазузамоннинг ички кечинмасини изчил ва з^ар та-рафлама ёритишга интилиш >;ам байтлар орасидаги узвий богланишни, мантилий изчилликни келтириб чи^аради. Бу усул билан туйгулар ёр^инлаша боради, фикрлар лунда туе олади. Кексалик даврига мансуб "Киши з^ам эрмас эмиш мш^ сиррига мазурам" деб бошланувчи орифона характердаги газали айтилганларга ёр^ин мисол була олади. Газал мат-лаьсидаё^ шеърхон асарнинг цандай мавзуда эканлигини, гоявий йуналишини белгилаб олади. Ипщ сирининг ута мукаддаслиги турля бадиий воситалар билан курсатиб берилади, лирик ^азцзамоннинг хузатишлари билан асосла-нади. Навоийнинг кексалик даврига мансуб худди шу усул-даги яна икки газали мавжуд. Улардан бири "Наводнр-уш шабоб"га кнритшгган "Кимсани дард аз^ли деб сирримга маздеам айладим" деб бошланувчи газал, иккинчиси "Бадоеъ-ул васат" девонидан урин олган "Дустлар мазузам деб элга роз ифшо цилмангнз" деб бошланувчи газаллардир. >^ар уч газадда битта мавзу цаламга олннган. Газалларнинг биринчиси пшкоят оз^ангида, иккинчиси шарз^и з^ол, учинчиси панднома руз^идадир. Биз бу газалларни ёнма-ён тазугал этар эканмиз, музрш бир мавзуни цайта-цайта ^аламга олшл ва тобора уни чу^урлаштиришга интилиш тадрижий тараэдиёт сифатида ёшлик, урга ёшлик ва з^. к. тарзида эмас, балки умрнинг алозрзда фаслида, ижоднинг , маълум бос^ичвда з^ам руй бериши мумкинлигига эътибор бердик.

Шоир кексалик даврида композииион яхлитликни турли ыуллар билан таъминлаган. Битта кечинма, руз^ий з^олат, каяфиятшшг маълум jptppacium шарзушш ор^али, маълум бир ранг, тасвир воситасида, битта воцеа-з^одисани лирик з^икоялаш ор^али ва э^. к. Шоир бирор шеърий санъат воситасида з^ам ана шу мз^садга эришган. Масалан, "Эй хату жонбахш лаъливдцин нишон Хизру Macwf матлаъси билан бошланувчи газалида (ХМ. III. 107-газал) талмез^ санъатидан рафид сифатида фойдаланиб, яхлит бадиий-фал-сафий манзара з^осил цилишга эришган. Ту^из байтли газалда Хизр з^амда Масиз^ номлари ун бир марта такрор-ланади. Аммо бу хол у^вчини зериктирмайди, меъдасига тегмайди. Сабаби, Хизр зимда Масизршнг номлари з^ар гал

такрорланганда уларнинг янги-янгн сифатлари маъшуца фазилатларига ^иёсланган цолда таъкидланади.

Алишер Навоий "Хазойин-ул маоний'ни тузишла, юкорида айтганимиздек, жиддий ме^нат ^илган. Буни "Де-боча"да шоирнинг узи ^ам таъкидлайди. "Хамса" яратиш устида ижодий фаолият олиб борастганда, давлат юмушлари билан ^изган банд пайтларида йул-йулакай айтилган матлаъ ёки байтлар "Хазойин-ул маонии'ни тузиш жараёнида яна ёдга олинади ва газал сифатида шцоясига етказилади. Шоирнинг "Бадоеь-ул бидоя" девонида шундай: фард бор:

Чун илик бермзски Упсам ул ситамкор илгини, Бир киши алгин ?пайким. Упгай ул ёр илгини.

Айнан мана шу фард кексалик пайтида газалга айлангирилиб, "Бадоеъ-ул васат"га киритилгаи.

Шунинглек, Навоий ^ирг^ ёшга тулганда Абдурахмон Жомий анъанасини давом эттириб, ^ир^та ^адисни назмга солган ва уни "Арбаин" номи билан атаган. ^уйидага байт да шунга ишора бор:

К^ирК ёшта фацр ойинин агар касб этмадинг, Арбаин чекмак била, ул з^осил ^лмоцтин туигил.

(ХМ. П. 371-газал)

Проф. ^амид Сулаймон ушбу газални ^арилик даври лирикасига киритшн. Фикримизча, газал урта ёшлик -даврига мансуб ва у ^айсидир. сабаб билан "Наводир-ун ни^оя"га киритилмаган. "Хазойин-ул маоний" девонларигз газалларни тенг та^симлаш зарурати туфайли ушбу газал ^ам "НаБ0дир-уш шабоб"дан урин олган. Мирзо ^айдарнинг "Тарихи Рашидий" асарида Навоий ва Биноий муносабат-лари хусусидаги ^икоятда шоирнинг

Хукрагимдир субхшшг пнроханидин чокроц, Хипригим шабиам г^кулган сабзадан намнокро^

матлаъси Мавлоно Соу,ибдан сотиб олингани ^а^нда ггп бо-ради. ^аци^атдан з^ам шундай булганми, йу^ми бизга ^оронгу. Аммо утмиш шоирлаттнинг бошкз шоир матлаъсини ни^оясига етхазиб, газал холига келтирганликлари хасида маълумотлар бор. Нима булганда з^ам ю^оридаги матлаъ

билан бошланувчи газал "Наводир-уш шабоб"га киритилган (ХМ. II. 326-газал).

Навоий кексалик даври лнрикасининг яна бир ху-сусиятини унда биографик характернинг, з^асби з^ал руэргаинг кучлиро^ намоён булишидир. Бош^ача айттанда, шоирнинг лирик »¡а^рамони тимсолида биз муаллифнинг узини ани^-равшан куриб турамиз. Бу давр лирикаси на-муналарида эл-юрт ташвншида кексайган китининг над-оматини:

Турфа к^рким, халц хам» бирла умрим булди сарф, Турфароц буким бировга ё>;мади бир хидматим.

(ХМ. I. 393-газал),

умри ли^оясида ёлгазликдан эзилаётган кишининг з^ас-ратини: >

АЛламанг бекаслигимни таъя, бир кун бор эди Менда ^дм бир нсзанин чобуксувор, эй д^стлар!

(хм. ш. 140-газал),

шуниадцек, сочи оцариб, тиши тукилаётган муйсафиднинг умр угкинчилиги з^идаги фалсафасини куришимиз мумкин.

Шоир умрининг ни^оясидаги музрпг, ижтимоий-сиёсий з^аёт манзаралари, орзу-умидлар, кечинмалар, руз^ий з^олат ва кайфиятлар ^а^ида шу даврда ёзилган "Со^ийнома" ор^али ёрзуш тасаввур циламиз. Тащицот з^ажми бу ^а^даги батафсил тазушлга имкон бермаслиги туфайли, асосан, шоир газаллари мисолида кузатишларимизни баён этамиз.

Иккинчи боб "Алншер Навоий кексалик даври лнршсасининг мавзу ва гоялари" олдинги боб билан узвий богланган ва унда шоир умрининг суштн палласидаги лирик асарлари мавзулари з^амда умумбашарий гоялари хусусияда суз юритилади.

Навоийнинг кексалик даври лирикасини бир неча йирик цисшшрга ажратиш мумкин: ошикана, рнндона, орифона, тасаввуфий характердаги шеьришр. Бу шеьрлар уз навбатида яна бир неча туркумларга (сатирик, дидактик, шар^и зрл ёки з^асби з^ол ва б.) булинади. Навоий шеьриятининг гоявий нуналишлари шеърларнкнг рузрвдан келиб чи^ади. Масалан, опшцона шеърларида вафо ва садо^ат улугланса, риндона шеьрларида инсонийлик фазилатлари хусусида суз боради,

одамийликни турмушдаги бачкана нарсалардан юцори ^уйишга даъват янграйди, орнфона шеърлари маърифий а^амият касб этса, тасаввуфий (ёкн суфиёна) шеърларнда ннсон камолотига даъват о^англари кучлидир.

Навоий цандай мавзуга цул уриасин, ^айси гоянн олга сурмасин, бу мавзу ва гояларнинг з^аёт талерибасидан келкб чи^анлиги, реал турмуш билан чамбарчас богликлиги сезилиб туради. Ижтимоий адолат тантанаси учун курапх. эзгу ишлар равна^и з^амда олийжаноб инсоний фазилатларни улуглаш шоирнинг амалий фаолияти билая баглщ равшпда тараннум этилганини инкор этнш мумкнн эмас. Навоийнинг шу даврдаги лирик меросига назар солганимизда, шоирнинг уз даври, замонасига, мавжуд тузумга, шу тузум аъзолари булмиш турли тоифа кишиларига муносабатини турли шакл ва куринишларда, рамз ва ишораларда баён этилганини курамиз. Бу з^азда шоирнинг узи "Назиул жавоз^ир"да шун-дай деган эди:

Эллик била олтмишца етги радами««. Не маъкиккм, булмади эркан рацамим. Не турфакн сабт этмадн эркан цаламнм Ким хогир аро жуз аламнм.

Дар^а^и^ат, Алишер Навоий ижоди з^аётни шу ^адар кенг, шу *;адар теран ^амраб олганки, унинг лирик ^азузамони уз даврининг кузгуси десак, хато б^лмайди. Биз ю^орида Навоийнинг уз даври ижтимоий-сиёсий музрпгн з^амда маънавий-ахло^ий з^олатн манзарасини беришда турли воситаларга мурожаат ^илгаилиги гд^ида гапирган эдик. Ана шу воситалардан бири лирикада образлар яратиш ва улар зиммасигз уз гояларини очиш функциясини юклашдир. Аввало, шуни айтиш кёракки, шоирнинг кексалик даврн лирикаси образлар тизими ни^оятда ранг-баранг. Огшщ, маъшуца, ёр, ринд, дуст, суфий, файласуф, мутафаккир, ра^иб, шо^, гадо ва бош^а куплаб ёрцин образлар Навоий лирикасининг етакчи образларвдир. Шулардан донмий ва энг характерлиси шо^ з^амда гадо образларидир. Мазкур образлар Навоий талцннида турли ^олатларда турли щврра-лари, характер хусусиятлари, юршп-туришлари, хилма-хил з^олат ва кечинмалари билан намоён булади. Масалан, адолат гоясини илгари суришда ю^оридаги образларга ^уйидагича мурожаат ^илади:

Гадояарга газ;е лутф зт, ипцо, бу шукр учунким, Сени лутф айдабон шо^ айлади, бизни гадо айлаб.

(ХМ. Ш. 59-газал).

Шоир баъзан ёр карамини шо^ адолатига, баъзан эса ситамкор маъшу^ани юрт маъмурлиги билан иши йу^ з^укм-дорш ухшатиш билан з^ам ижтимоий-сиёсий гояларни илгари суради. Баъзан Навоийнинг лирик ^а^рамони шозугарнинг ^илмиши купро^ жабр-зулмдан иборат эканлигидан нафрат-ланадк, у>;убатда кун кечирадиган гадоларни Жамшид мар-табасвдан ^ам ю^ори кутаради.

Навоий суз юритаётган шо^ образи замирида баъзан реал тарихий шахе - ^усайн Бой^аро сиймосини з^ам ани^-равшан илгаб оламиз. Гарчи бир ^араоща шоир реал шо^ни кукларга кутараётган булса-да, мадз^-санолар замнрига баъзан аччи*; кинояларьк з^ам жойлайдн.

Шсирнинг ёшлик даври лирикаевда з^укмдорларга нисба-тан очи^ нафратни курамнз. Абусаид Мирзо замонасида я^инларидан, юртвдан жудо булган ёш Навоий бунга ^ацлк эди. З^усайн Бойцаро тахтга утирган дастлабки йилларда шоир лирикаевда шо^га панд-наси^ат о^англари купро^ сезилади. Кексалнк даврида эса, гарчи рамз ва ишоралар воситасида булса з^ам, з^укмдорга нисбатан анча танбез^ ва танцидлар купайпанинн кузатамиз:

Яхширо^ Жамшид булмоцдин гадслиг дайр аре Узге цилмо^ вхшироедир узгага цилмо^ ситам.

(ХМ. II. 394-газал).

Шунга ухшагп ^олатлар шоир кексайган пайтдагн ижтимоий воцеа-з^одисалар, музргг билан богли^ир.

Ишк -муз;аббат мавзуси, шоир ижодининг барча бос^кчларида булганидек, кексалик даври лирикаевда з$ам етакчи уривда туради. Ушбу мавзу ор^али шоир з^аётшшг турли ^ирраларинн. инсон феъл-атворидаги фазилат ва хислатларнк, юксак ¡;алб кечинмаларини ^амраб олади.

Навоийнинг лирик ^азфамони иш^ни камолга етишнинг муз^им босцичи деб царайди. Одамлар утрасидаги кундалик муноеабатлардак тортиб, энг му^аддас эътщодгача, турмуш з^одисаларидан экамиятдаги во^еаларгача иш^ мавзуси билан боглнц з^одда бериладики, бу мазкур мавзунинг шоир ижодида на^адар муз;им а^амиятга эга эканлигини

курсатади. Hnirç мавзуси. ор^али ^уйидаги умумбашарий гоя-лар илгари сурилади: а) инсоннйнг маънавий-ахлоЦий бар-камоллиги; б) тенглик гояси;, в) инсонпарварлик. гояси. Шоирнинг кексалик даЕри лирикасидаш ишЦнй кенгроц маъ-нода тушунмо^ керак. Шоирнинг узи айтганидек:

Тут йигигликни ганиматким, царигоч англадим , Ким йигитлик ишци бор эрмиш йигитлик чогк xf6. .. (ХМ. III. 48-газал). . ,• -г. ,„•,:,. ,/ ....

Шоир ну^таи назарига кура, мажозий ишцдак мак^суд ^аци^ий ишедир: . . > ...

Гар Навоий йигласа ишцинг мажозийдир дема Ким назар пок айлагач, айни з^аци^атдур мажоз.,

(ХМ. П. 200-газал). ■

Навоий яна бир уринда Ширин йулнда гам ва мелнатга ботган Фар^однинг >^ам, Лайли дардида жунун сазуэосида азоб чекаётган Мажнуннинг з^ам бош ма^сади интилиш эканлигнга ишора ^илади. J^arç сирлари Инсонда мужассамлашганияи бадний асослаш орцали шоир уни ило^ийлаштиради. Шу тарифа одамлар орасидаги ижтимоий-сиёсий, этник ва географик тэфовутлар уз-узидан бардам топади. '

Тасаввуф тарицати, унинг илоз^ий ва дунёвнй гоялари куплаб ижодкорлар ^атори Навоийнинг з^ам шцом манбаи, -з$ур фикрларни ифодалаш минбари булганлигн шуб^асиз. Навоийнинг гояйий йуналишларини белгилаб олиш, мавзу-ларини ariHiçiam, тасаввуфга оид ^арашларни таз^лил этиш му^иидир. Бу масалага адиб ва адабиётшунос Ойбек 40-йиллардаё^ эътиборни ^аратган эди.\ Инсоннинг маънавий-ботиний, ахло^ий-тарбиявий . . баркамоллнги. . . шоир лирикасидаги етакчи гоялардан . биридир. Инсон Ха^ сирларинйнг мумтози зкан, у турлинллат ва. ну^сонлардан з^оли б^лмога лозим, .. , ... ,, \ \ ■ , >

Алишер Навоий кексалик даврида тасаввуфнинг я^оида ва тадаблари з^ида/гуркум газаллар.^итъалар^ёзпш. Улардаи бирида хасаввуфни яхши азикЦ дастурк сифатида ба^олайди: ,, Тасаввуф риза азушдан яхши адлоц, » ! : -.'">'• .< • ' .

. Эрур испшо^оти-зе^у, такаллуф. ,*, ,. •'• : . , • • .""* (ХМ. IV, 211-газал).

Инсоннинг узлигини англаши, маънавий баркамолликка интилиши лозимлиги шоирнинг "Хамса" ва бошца асар-ларида батафсил ёритилган. Аммо лирик жанрдаги асар-ларида узкнинг тасаввуфий ^арашларини си^и^ х^олда, лирик кечинмалар фонида баён этади. Ориф назарида олий муддао - васли. Ана шу ма^сад олдида бош^а нарсалар бачканалашади. Эзгу ишлар низуэяси хам ^ац васли билан богланади. Тасаввуф билан боглиЦ з^олда инсонпарварлик шоирнинг бош принципига, Инсон - етакчи образга, унинг камолати эса асосий гояга айлалади.

Навоийнинг кексалик дзври лирикасида табиат зфдиса-лари ва улар билан богли^ гоялар з^ам салмо*уш £рин ту-тади. Шоирнинг зкйрак нигоз^и табиатдаги ^одисаларни ку-затиш давом!ща улардан з^аёт билан богли^ хулосалар чи^аради. Шоир улардан уз фикр ва гояларики беришда усталик билан фойдаланади. Табиатдаги з^одисаларни жамиятдаги во^еалар билан ухшаш ва богли^ жиз^атларини ил гай билиш Навоий ижодининг тушунарли булишини, гоя-лари тез сингиши, асарлари севиб уцилишини таъминловчи омиллардан биридир.

Бздор алга айшу, мамга изтироб, Кулиб долима барку йиглаб са^об.

(ХМ. П. 61-газал).

Шикоят мотивлари билан супзрилган ушбу газалнинг лирик ^азцзамони цалб кечинмалари баз^ор фонида берилади. Булутли осмон билан ёр^ин чз^моц, шодон халойи^ ва маз^-зун лирик цаэузамон. Синчков ва зийрак шоир табиат з^одисасидан уз шарх,и' з^олини пфодалзшда усталик билан фойдаланади. Тош орасидан минг машаздат билан усиб чиедан гиёз^ни з^аммамиз курганмиз, аммо унинг тошбагир ёр кунглидаги знгирдай мездога ухшаши з^еч кимнинг хаёлига келмаган. £ки цуешнинг кукка кутарилиши, уфкка бош 1$йишида цандай бадиий кашфиёт булиши мумкин? Бу шунчакн пейзаж булганда шундай хулосага келиш мумкин эди, аммо байт замирида улкан ахло^ий угит, з^аётий фал-сафа ётади. Бу - уткинчи умрда кибру з^авога берилмасликка улуг мутафаккир даъватидир.

Учинчи боб "Навоийнинг кексалик даври лирикасида анъ-анавий поэтик санъатлар" деб номланади. Шоир кексалик даври лирикасида деярли барча шеьрий саньатларга мурожаат ^илган. Алншер Навоий уларни бадиий муомалага олнб кирар

экан, анъанавийликка ё шакл борасида, ёхуд мазмун ифодасида янгилик киритади. Масалан, шоир энг кун муро-жаат ^илган шеърий санъатлардан бири - галмезут олиб курайлик. Маълумки, талмез^да утмишдаги бирор воцеа, тарихин ёки афсонавий шахсга мурожаат ^илинади. Айюб -сабр-то^ат, Искандар - шону шавкат, Фарз^од - гампешалик рамзи ва з^оказо. Навоий ана шу анъанавийликдан четга чшданини ^уйидаги мисодда куршп мумкнн:

Менгаки дуст г срак, эй Хизр, ютармен цон, Сенгаким умрдирур ком, оби з^айвон ют.

(ХМ. П. 82-газал).

Хизр - эл назарида саховатпеша ва табаррук зот. Аммо талмез$ санъати ор^али шоир унииг з^еч ким уйламаган ^усурини - худбинлигани курсатади. У Искандар билан ер ости горига тушиб, оби з^аётни бнр узи ичиб ^уйганлиги зодидаги ривоятни эсласак, масала ойдннлашади.

Даз^о ижодкорнинг да^и^бин ниго\и ёр жамоли васфига киришганда кутилмаган ухшатиш ва ташбез^лар топади. Ёр зулфи Навоийгача Ялдо туни, каианд, сунбул сингари нар-саларга ухшатилиши аньанавий туе олган булса, "Навоий ёр сочларини таш^и куринишданпша эмас, мозрмт жю;ат-дан з^ам ухшатилувчи билан з^амо^анг 1раладн. Натижада шоир ташбез^лари нафа^ат эстетик защ бериб ^олмасдан, шеърхонни фикр юритишга з^ам мажбур ^илади:

Эгриликлар эса зулфинг з^аракоти не ажаб, Ким йилонни ^араксг цилгонида к$рмиш туз. .

(ХМ. I. 217-газал).

Зулф билан илон - таш^и куринютдан гоят ухшаш. Бунинг устига, фусункор зулфлар мафтун кунгилни банда этиш учун ноз билан тулгонади, илон з^ам уз нафсу коми йулида улжасини аврайди.

Айрим ижодкорлар ирсолул масал санъатига мурожаат ^илганларида з^икматли «бора ёки ма^ол уша асар билан узвий богланиб кетмайди. Навоийда эса з^икматли суз ёки и бора асар таркибига сингдириб юборилади. Масалан, хал^ ораевда "Урмонга ут.кетса, з$лу rçypyrç баробар ёиади" дегак накл бор. Навоий ушбу иборани ^уйидагича ифодалайди:

?|^паринг к^нглумга тушгач, куйди ^ам к$з, бадац, Ким куяр Уду цурук, чун кайистонга тушти <ХМ. I." 86-газал).

Кузатишлар шуни курсатадики, Алишер Навоийнинг кек-салих даври лирикасида шеърий санъатларнинг мазмун билан бЬглиз^диги янада кучайиб, з^аетга я^инро^кслади.

Диссертация якунида цуйидаги хулосаларга келинади:

- шоир ижодини урганишда уиинг лирик меросини бос^ичлар асосида тад^йц этиш муз^имдир. Айрим навоийшу-нослар шоир ижодининг бос^ичларини белгилашда мавжуд девонларига таянишни маы^ул курадилар. Масалан: "Илк девон" - ёшлик даври маз^сули, "Бадоеъ-ул бидоя" - йигитлик, "Наводир-ун низ^оя" - урта ёшлик, низ^оят, "Хазойин-ул ма-оний" - кексалик даври маз^сули. Аммо шоир девонларини синчиклаб кузатиш айрим иккиланиш ва эътирозларга олиб келди. Тад^и^отда ана щу муаммоли уринлар мисоллар билан курсатилди;

- кексалик даври, лирикасининг тазухилида тарихий давр ва муз^итга алоэ^ида эътибор берилди. Чунки ижодкорни уз даври ва муз^ити шакллантиради. Навоийдек улуг сиймолар зса уз даври ижтнмоий-маданий з^аётига таъсир курсатади;

- кексалик даври Навоий ижодида янги бос^ич эканлишни асослашда унинг лирик образларига з$ам муро-. жаат ^илинди, тазргал этилди;

- "Хазойин-ул маоний"нинг тартиб берилиши жараёни з^ам навоийшунослик учун цизи^арли маълумотлар бериши мумкин. Ушбу улугвор адабий обиданинг мураттаб булиши бош^а девонларга тартиб берилишидан фар^ ^илади. Ишда ана шу жи^атларга з$ам эътибор берилди.

- шоирнинг улмас гоялари з^ида. уларнинг хал^чиллиги ва кент тарцалиши омиллари хусусида атрофлича фикр юритишга з^аракат ^илинди. Шунинщек, шоирнинг кексалик даври лирикасидаги анъанавий поэтик санъатларнинг узига хос хусусиятларига ойдинлик киритилди. ^ар бир бобдан хулосалар чи^ариб, кексалик даврининг Алишер Навоий ижодидаги, »^олаверса, узбек адабиётидаги урни ва аз^амияти курсатиб берилди.

Диссертациянинг асосий мазмуии куйидаги макала ва маъруза тезисларида уз аксини топтан:

1. Алишер Навоий ижтимоий-фалсафий ^арашлаоининг лириу ифодааща бадиий санъатлар функцияси (Республика ёш адабиётшуносларининг анъанавий илмий конферетхияси материаллари. Тошкент. 1992 йил. 8-10-бетлар).

2. Навоий лирикасида гоялар ифодасининг айрим хусусиятлари (Республика ёш адабиётшуносларининг аньа-навий илмий конференцияси материаллари. Тошкент. 1993 йил. 45-46-бетлар).

3. Навоий лирикасида ннсонпарварлик гоялари С9цуа-тарбия жараёнининг акту ал масалаларн. Илмий маколалар туплами. Фаргона. 1993 йил).

4. Навоий ва исти^лол сабо^лари (Алишер Навоий ижоднни урганиш. Илмий маколалар туплами. Фаргона. 1993 йил).

5. Навоий ижодида шеърий санъаглар САдабнй мерсс". 1993 йил. 1-сон).

джураев x. А, лирика алишера навои в старости

Специальность 10.01.03 - история узбекской литературы Диссертация на-соискание ученой степени кандитатс филологических наух

РЕЗЮМЕ

Диссертация Джураева Хабибулло "Лирика Алишера Навои в старости" посвящена всестороннему исследованию лирического наследия великого узбекского поэта и •мыслителе в последние годы его жизни.

Диссертация состоит из введения, трех глав, заключения, а также приложен список использованной литературы.

Первая глава работы "Общественная и политическая обстановка, литературный процесс в период старости Алишера Навои " состоит из 4-х разделов. В первом разделе главы - "Литературное наследие поэта в старости" освещены г особенности общественно-политической жизни в Хорасане ?в последней четверти XV века. Всякий талант тесно связан;с окружающей его ситуацией, общественностью, историческими событиями своего времени. Все эти явления оказывают влияние на творчество поэта, то есть, объективность влияет на субъект, которые проанализированы в данном разделе.

Здесь также перечисляются лирические жанры, к которым обратился поэт, количество стихов, относящихся к этому периоду жизни Навои.

Второй раздел главы называется "Занимаемое место Навои в литературно-творческом процессе своего времени". В нем подчеркиваются представленные требования великим поэтом к современникам-литераторам и исходящие из этих требований принципы, воплощенные в своих лирических произведениях самого Алишера Навои.

В. третьем разделе речь вдет о приемах и литературных средствах, использованных поэтом в целях обеспечения композиционной совокупности в своих лирических произве-

книях, об углублении этого способа, особенно в период ста*-зости.

Четвертый раздел посвящен исследованию некоторых :пойств и особенностей лирики Алишера Навои в старости. Збращено внимание на процесс составления огромного лите-затурного памятника "Хазойин-ул маоний" ("Сокровищницы мыслей"). Известно, что "Хазойин-ул маоний" резко отличается от'предыдущих диванов поэта, эти отличия обосновы-1аются на основе характерных примеров.

Вторая глава исследования "Темы и идеи лирики Алише-за. Навои в старости" состоит из пяти разделов. ,,

В первом разделе перечисляются и характеризуются щейный мир и мотивы поэта в период старости. Богатый <ир идей поэта всегда привлекал внимание исследователей. Лудрость, зрелость, яркий талант, гуманизм великого поэта отражаются в прогрессивных идеях его сочинений. Обосновываются значимость и связанность с жизнью идей поэта.

Во втором разделе речь идет о "Некоторых образах и их Ьункций в отражениях идей поэта". Система образов ушшера Навои, особенно з период старости, чрезвычайно югата. В разделе подобраны самые характерные образы, [роанализированы их социальные; философские, художест-енно-эстетические фунхции.

Третий раздел'посвящен анализу общечеловеческих идей, вазашмх с темой любви. Тема любви - неотделимая часть тгрпки Алишера Навои. Любовь в представлении поэта име-т не только общественно-нравственное, но и философское качения. Особенно в годы старости Алишера Навои нельзя :онимать любовь в прямом ее значении.

Четвертый раздел рассказывает об идеях, связанных с уфизмом. Суфизм, особенно в конце XV века, имел бельме значение в общественно-политической жизни Средней 1зии н Хорасана. Литературные деятели, в том числе и лишер Навои использовали суфизм как трибуну для выказывания своих прогрессивных отношений, художествен-о-фнлософских осмыслений к жизни, общественности.

Навои - великий художник, иногда отражает на фоне рироды свои философские, нравственные взгляды, выражает вое отношение к обществу, людям. Облачные дни весны, ень равновесия - Навруз, цветы - растущие между хамами и другие явления природы заставляют лирического ге-оя размышлять о событиях в обществе, жизни. Об этом одробно рассказывается а пятом разделе второй главы.

23

Третья глава посвящается анализу традиционных лите-ратурно-позгических средств в лирике Алишера Навои. Эти средства проанализированы с точки зрения новаторства, нравственных и философских взглядов поэта, а также отмечены изменения, происходившие в природе отдельных поэтических средств.

Результаты диссертации обобщены в заключительной части исследования.

Тираж 100 экз ъ а клз V Чб Оперативная полиграфия Редакционно-издательский отдел ТашИУВ, Ташкент, ул. Паркентская, 51