автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.02
диссертация на тему:
Проблема нравственности в туркменской детской литературе (60-е гг.)

  • Год: 1993
  • Автор научной работы: Хожагелдиева, Тэжигвзел Тэшлиевна
  • Ученая cтепень: кандидата филологических наук
  • Место защиты диссертации: Ашгабад
  • Код cпециальности ВАК: 10.01.02
Автореферат по филологии на тему 'Проблема нравственности в туркменской детской литературе (60-е гг.)'

Полный текст автореферата диссертации по теме "Проблема нравственности в туркменской детской литературе (60-е гг.)"

ТУРКМЕНИСТАН ЫЛЫМЛАР АКАДЕМИЯСЫ МАГТЫМГУЛЫ АДЫНДАКЫ ЭДЕБИЯТ ИНСТИТУТЫ

Голяэма хекмунде ХОЖДПЕЛДИЕВА Тэжигвзел Тзшлиевна

ТУРКМЕН ЧАГАЛАР ЭДЕБИЯТЫНДА АХЛАК ПРОБЛЕМАСЫ

(80-нжи йыллар) Хунзри 10.01.02. — Хэзнрки заман милли эдебияты (туркмен эдебияты)

Филология ылымларынын кандидаты диен алъшлык дережесини алмак учин язылан диссертацияныц авторефераты

АШГАБАТ — 1993

Иш Туркменистан Ылымлар академиясыныц Магтымгулы адындакы Эдебият ипституплнда ерине етнрнлди.

Ылмы ёлбашчы — филология ылымларыныц доктори Ж,умаев К.

Ресмн оппонентлер:

1. Филология ылымларыныц докгоры, профессор Гараев А.

2. Филология ылымларыныц кандидаты Гурбанмырадов К.

Эеасы ылмы эдара: Магтымгулы адындакы Туркмен довлет унк-верситетшшн, «Билнм» барлаг меркези.

Иш 3 994-нж.и йылын; ' /^ё'сагат « »

у. ^

Туркменистан Ылымлар академиясынын Магтымгулы адындакы Эдебият няститутынын докторлык днссертацияларыны горамак боюнча йорите-лсшдирплен совстиннц межлнсинде гораляр.

Адресн: 744000, Ашгабат шзхери, Гоголь кечесиниц 15-нж.и жайы.

Диссертация бнлен Туркменистан Ылымлар академиясынын Меркези ылмы китапханасында танышмак болар,-

Автореферат 199^нж.и йылыц « » д^ц¿-е-у? /»¿¿гЯядберилди.

Йврителешдирилен советнн алым секретарь!,

филология ылымларыныц докторы МЭЛШЕТЯЗОВ Б.

инщ удам хасиьтншсы

Туркменистан есушин эзбашдак, гарашсыз, икдысады тайдан' берклешмек ве ооциал тайдан ыггыбарлы дэвлет болмагац ёлуна . дувди. Туркмен халшшн, плкиняда Президента Сапармырат Атаевич Князоеип алып барян .адалатлы, парасатлы сшсаты Тур кмен и станин,, ояуц халкынын, абрайшш дунйэ аренаскнда барха аргдкряр. . • ..

Туркмен халкыяы рухн гайдан галкиндыран гарашсызлык, еэбош-даклык, шол бир вагтын, эзунде, халккц эцунде эргн ¡.эху г.: меселе-'. лери хем гойяр. Шоларын бар я хем ахлак меселеспдир. Себэбй би-. Зйн юрдушзда хэзирки алныа барылян адалатлы скяс'ат дине бир '.. эяумчидиге дегшли дэл. Ол илкинзн" нобагда выждан, ахлак кеселе-сшш хем аз-ичине аляр. Бу сьшсатнн, дуйп езени юрадшзы гэзсллеи-' дирмекдеи, дадды ныгаатларыц болчулыгшш дэрегыекден,- дунйзде парахагчшшгы пугталапдврмакдая ыбарат б о луп, иуларык иг дур-муша гечмегя у чин гуркмегшстаплы хер. бир адат.-лц юслас билей зэх-мет чектегл, бар болан ногсанлыклары ек огмэге ишоцняр гагнашга-. гы, илки билен болса, ак Яурекли, пзк ахлаклц болкагы зерур.

Теканкн, дерваЯнслыгы. Ылшц беЗлекя пудакларкнда болвш ялк, эдебияты эвренГшПгЖШдо~ём ахлак проблешсыла унсуч барха гуЯч-, леяйэндиги беллздир. Сондн йылларда бу бабатда дур ли кртларкн, ^ . эдебияты вврешщилери тарапындан эячеио диссоргациоп кшлериц языл-магы хем сэзумизи тассыклаяр.* ;

"I. Шоларын, кэбирй: Уваров В.А. Проблемы нравственного воспитания

': к духйьный !й!р гсрся в советской прозе 70-х годов,- Дис, ...

яаид.$илол.яаук, М., 1978; Оразоз А.0.Проблей нравственности

в туркменских повестях седадесйтых годов. Дисс. ...кенд.ф:!-лол.наук. А.,.1280; Е.Е.Зубарева. Нравственно-эстетические

проблемы советскоЯ детской ¡1 га отеской литературы. Дисс.. ... доктора фялол. наук. М.,1586; Е^яымкулов■№. НрзвствеиныЯ облик современника в туркменских романах семидесятых годов.Дисс..,, каяд. филол. наук. А.,1987; Стадн'иЗчук Р. Е,Проблема форияро-ваяия'нравственного шра подростка л современной советской повести а школе /70-е - 80-е гг./. Дисс. ... .качд.фияол.наук. К«8,1970; Кубаева.И. Поэтическая шр. К.Мурзалиева '/проблема нравственности/. Дисс..., кап д. филол/ наук, Алма-Ата, 1990. ве . башгалар» ■'

г

. Юрдушзьщ'эзбашдак асуш ёлуны сайлап алдагы $емгыетин

ецунде -бугм^ адамзадыц, озаш билен-де xyi туркмен халкшын,

кэп асцрлы (сарыхында дэреден ахлак гымыагшкларшы, дап-

' -дессурларшы азлеидирмеги ве шу гунки дуй пли езгеридадер замайц-

• над'галапларына'лайыклывда олары дэредющликли асдурыеги, ят

неслиакары ахлаклшшк, ынсаяперверлик рухундагербиелекеги. дер-

ьайыс везнпе эдип гойяр. Бу иццэн вак^п -везипишн чэзулкегннде

чепер эде'бияга ервн кэхум.орун дегишлвдир. Чунки, чепер эдебиян

дурмутын, ье адам хэсиегиниц кэп гараплары da рада душуш,е бермек

ф:леи, окыг^ларда олара болан. белли бир гарайшыц дэремегине ве

. есмегине-гуйчли тэсир эдйзр, Ол гарайыш болса ез гезегиаде окы-

адапнн, хут эзуниц душуодцесиниц ве хзсиегняиц езгерыегине гэсири-

аи егирйэр.,Чепер эдебидтын, яшлара ахлак тербиесини бермекде

ерsii ула ролунын, бардцгичы ныгтап, Сапармыраг Туркмен0а^ы ёкары

окув вдйларшын галшларыяын, ве-муга/шшаршшн, эцулде окав лак-

циясшдашейле дяйдн: "Хорматли яшлар! Эдеби мирасымыза йыги-

-йыгидан'йузленелиц! Олар.сизе хакыкага гез егирмеги, халалы.

хара-вдан сайгармагн, aia Ватанн, эие топрагы, халкыны, aia-энъ-

вд саймеги евредер..' Оларц нэпе кап окаодада, рухуцыз гэзеленип,

акыдаз беркза, Шршасцзлыхшшзыц гадцр-гыммагьша гоны душунер-

сициз"*-. .' ' ..'■•■•.•'

Ь'ерхеыеглд-Презцдеятишзиц бу парасаглы сэзлери чагалар

эдёбвдтина-да гео-гани дегквшдар#дайсек, ete гечдигишз болмаз.

Себэбн, С.КихвлкоЕЫц айдышы ялы, "Хеше заг чагалккдан башланяр".

Рус язшдасы Л.Н.Толстойыц айдая се а дери хем муны тыссыклаяр:

"Ыениц яшывда'в. ь яшлы чага ченли бир вддм болса, 5 шла чагадая

явд заеден бодан чага ченли болая аралшсда велин биргиден улла-

кан дурмуш ятыр"2. Ине, хут mouya, у чин хек яш несле ахлак тер-

биесшш берглекде чагалар эдебиятыниц усгуне арзн шхун ве ад-

гапкэрли веэипгниц душйэндипши ынашш айтмак болар,

• Бу айдцланлар всуп гелйаи яш несли ахлак тайдан тероиёле-

_ мекде чагалар эдебиягшшц ойн&яц ролугш ылш тайдан дерцеыегиц

эрэн дерьайисдыгынй ене бир. гезек г^ркезйэр.

йшин,-шшы гэзечиллиг«.-Туркмен чагалар эдебиятцнда ахлак

I. Сапармыраг Туркмен бшц. Ага Батаны, эые топрагы адндан свй-

мек, онуц гарашсыздыгшш гэзун, герезда дейии-гораыак ренин,.

ксткаддес боредадцр. '.'Туркменлатая" хазети,1е?3, 23 ноябрь.

2. Толстой Л.Н. Полиое соор.ссч;ш..,том'И.Госл.циздат,^.,1£а0, стр. 865.

ороблемаси хенизе чеяли Лэрите аьренилмэя, дуйпли ылш.шгде'эз шэхлсленкесшн; гапман гелйэр. Шоиун учли 80-н^1 йыллзр туркмен-чагалар эдебиятквда ахлак пробяемасшшн нэхлли шэхлелсгштрялен-дигини дсрнемзгл иаксаг эдлнЗэн бизии шу диссертацией изпгг.-лз бу угурда эдяйен ялккнлл сынаяшшщцр.

80-ВД5 Яцлларла чагалар узда дурли темалара багналанилвп . спларча аусга аларлык эсерлср дэредлади. К.Танрыгулиев, Н.Еа"- . раотн, Я.Пиргулыеэ, Р.Дурднев, X. .Нурмырадоа, Х.Шлров, Аг. Алла-Назаров, Б,Сэхедов ялы язнвд-шахврлар шовлы эсерлерипин.Ьпчемесн бллеа 80-лг,и й'пллар турккен чагалар эдеопяилш байлаздщщылор.'. Пу шин изде пол эсерлериц яп пасло ахлак тербиес.аи берке'кдэкл ' гхмиет::ни дериемек газ оиулдо гугулди.

йи^какса^ы^ бО-ая?; йнллар туркмен чагалар эдебдатыяда ахлак проблемгсшш эвреяиек билон, баз бу юхум проблемаиыЦ' сои- • кк Яшшрш, чагалар адебиятында иэхили дахлелепдирилеидитинп аяализлемеги хсм-де бу Еалларда дэре'дилен осерлериц шовлы гарап-'ларыны ве б эр дел гаЯпаларкнц ачьи гэркезмег;:,. псйле хем бу эде-бпяида взбодуалы'аЗрагшлыкларшш, онун, пэк ахлакды/ кэмил Ш1са-нц тербиелемек нзкпе гошян гоыандшгы.'айдццлашдырмага,- адебият тарихында' тутян орнуни кесгатлеквги к&ксат. гдиндак. -

1Тш1ти, теоретики во .методологии_эсасц хэкмунде хоркатля Пре-' зцдеитимяз С.А.Наязозши дскладлары, сэзлгн сэзлери ве бсйлекл иплери,* гэрнукли педагоглар Н.КЛ^упскаянык, Л.Н.ТолстоЗын, В.Г.Белинсквдлн, .Н.Г.Черяьшевеюгаиц,.' А.С»Ш|ареяконыц,' А.Я.Га-ыеяскшшн, СЛйхалковкн вв бейлеюглерин, ишлерл, шейлэ хегл туркмен эдебияти эьрсшпл шшшыч эсасн теоретики дузгуялери'алкпды. Айратын хем, гэрнукли гурккен эде"б:штчи алжупры б.Абдыллаевла, Д.Аллаковын, А.1&раешщ,.Ш.Гелдневанин, К.Думаевиц,"А.Кеклловыц. АЛ&радовын, Д.Нуралавви'ц, А.Оразовыц, Р.Ре*,ебовын ве башгаларнч

I. Сапаркырат Туркыеябаш. Ата Ватанн, бно топраги дандан сэй-мек, онуч гарашсцзяыгшш гэзуц гэ'реауг дейии горамак севин-мукаддес. бордундцр. "Туркменлсган" газети, 1£?3,. 23 ноябрь; Сапармнрат Туркленбалш.- Ъгалар, сиз эрг ир ярды до ланд щж-лы-адаша^ болу.а етишкелисиииа. "Туркменистан" Гаэепг,1££3, 26, я'оябрь вебашгалар. . •

- fi -

шали-теоретики ишлершден пеЛдаланидды.*

' Ишян практик» ахмлети. Ишя чагалар ад ее, ия ты бовнча, шейле 'хем тугуш хэзлрки заман туркмен адебаягы богача тийярлан^ак ш ишлёрдпр окув гоЗшшкадлрында, .ёкары окув ч&йларшшн филология |икультетдеринде гечилйза Парите лекцион курсяардыр семинар са-пакларшща, педагогик уч/шгщвлерин, туркмен эдебияги саиакларында ве ш-.м. бей леки ерлерде пейдаланмак мумкнн.

• ИшаЦ ара алнш каслахатлашылшгы ве.кикулланыдмагы. Иш. Туркменистан Ылымлар акадешшешшн Кагтыкгулы адындакы Эдебшгт инсги-, тушшц хэзирки заман туркмен эдеоляты йэлуклшш ье Инсгигугыи . йлш/лар советанин. маслахатларьшда ара алнып маслахаглашиады ве. 'какулланылды. Дпсссргацлянш; асасы шзцуны диссертантыц "ТЫА-ныц хрбарларшда; . гушнлгар илшшры сервдсы" чал заилен макаласшда, шейло «еи "Турю/, ел дилн хеы эдеопяты", "Халыпа", "Яшлык" асурнал-ларьшда-чикан шкалаларинда беда эдилйзр.-

Диссертация-"Гиришден", чки баадан, "HeMi;e-ден" хем-де "Эдебиятлардан" ыбарат,-.

• • 1ШЦ лАЗМУНЫ

диссертацияда э вреди лй за проблеманын дерьаАыслыш' есаслаядырыляр хеи-де шщ'шш гззелаги, 'максади,- звезипеси, теоретики 'ве методолог® эсасы, ■ практики эхшети гдоkk6-s.uk'ачьшш гэряезилйэд. Еейле хеы, туркмен чагалар здеоняты, шол сан да 80--Hs.il йнллар чагалар вдебляты боанча одилен шалере гысгача илмц сш берилйзр. ■ ' ' . _ _ • . . •

I. Абдыллаев 0, Дэьруц кешби - здебиятын, кешби. Школалар. Ашга-

• бат: "Туркменистан", 1£80; Аллаков ii,. ирозакызда дэвурдеаде-p.iuii3itn ахлак кещби. Ашгабат: "Туркменистан", К84; Гараев А. Ппмрлерац поэзлясц, дуйгуларцн, поэзлясц. Ьакалалар. Ашгабат: "Туркменистан", 1£82; Гелдиева iiL Хэзирки заман туркмен по-верглери, Ашгабат: "Шиш",; IS8S; лумаев К. Туркмен совет црек засшши дэрейша ве есуши. Ашгабат; "(¿шл",1£В6; Кекилов А. Сэз сунгаты. Ашгабат: "Шшм", 1£70;- Градов А, Хошниетли .шс-лахатлар. (¿акалалар. Ашгабат; "Туркменистан", 1£81; Нуралыев Д. Здебиятын, мзхек даш. .Макадальр. йыгандисы.. Ашгабат: "Туркменистан", .IStI; Оразов А." Ёгшшин^1 йылларйа туршен-аевест-леринде ахлак ыеседелери. Ашгабат: -1678; Ре^ебов Р., Чеаер эдеблятда эстетика ве стиль' меселелери, Ащгаоаг: иЦлым',,К82.

ЕАП - "Чагалар эдебпяткнда ахлак прсблемаскн!й-_иэхл£лендирпл;!ил'' ди.Ялип атландыркляр. №ссёрхацйяшГэсасы~вз№»-ли эз ичкне алях! бу бапда 80-нл;и Яыллар туркмен чагалар эдебиятнн-да ахлак прсблемаскнын шэхлеленд;грилиши нлглы тайдан гиаишлеЯин дернелЯэр. Вгриям бап уч бэлуадев ыбарат.

I. Й1лл^дад-дессурлап_ве_ахлак.

Хер 6¡¡p халкда болиы ялы, туркмен халккнин хем ахлаклылы-гки пи говй сшагларкш ундеЯэя 6aii милди дсп-дессурлары. бар, ; Адамзат тарцхыныц бут ян доьаккнда дврзп, гимарлаяш гелен кллля дэп-дессурларышзы халк несидден-несле гечярип, хэзирки дэвруш-зе етирипдир. . , .

Ватаичшак, инхшапараэрю, улеты склашк,- ане-ага,яшулу- • лара хоркат тоЯтк ялн а^айш етлли двп-дессурларымиза холк.дэ-редп2г»лягкяде, классик шахырларымазын эсерлерияде улы унс бсрлип-дир.„Огузиат, "Хороглн",■ "Горкут ата" эпосларн, Азадшшн "Взгзц--Азаг" аглн филосолик поэмаси яла осерлерде яш ne ела халккн оцкн дсп-дессурларыгий, шсалкнда тербиелс;дек меселесп аЗраткн орун гутяр. ' '. • •

80-язуг Шшаркц гуркяея чагалар адебяяггада хем'г.этллггдет--дессурларшыз, ¡эсасангда, Ьатеисэйудиллк, _кыхканпаразлык, улыны с ила так, эяе-ага, яшулуяара хоршт го2(.ак ялы ахлаклшшгиц ,иц гозы сшатларц гэвнея;дЯ шэхлелендкрпл2эр. .

Еязпн гадввдаа голЗзя говн дзплоримизиц, <$пра юхвпсэЯтдо» л;!КД!гр. Туркгжнисгаяда азбаздаклагцч/гаразсызлнгыц ^ар эдилкегп гянаскбегли Ватана сэйги'дуйгуси, оны-тербислекек-меселеси аЗра-тш мэх?м эхааето so болдн. Хадккц Взтаяа, ил-гуле болая сэЗгу-с;г, эеи билен ояун дурмуикиа, сенедино, сэзуне, •дэп-дессурит сииЯвр. Туркшзнде шол сайги нзчв дяИсоц бар. Огуз хан, Гсркут ата, ЭДгалкбег, Адкбег солгал, йроглц, Кейгар кэр ялн Затея, у чин, халккц ар-накысы у чин ата чикан, гэрсшея кердаяа горчеклер гуркмеялц аныяда кэп аскрлап'яшап гелйэр,' Х&лк зз шеЯле огуллз-рыакн чепер образшшц устИ'билен Впала, ил-гуне болап сэйгуоини беля эдипдир. Ва'таян сэЯмек, сны горамак, умуьан, ватанчшак" темасы чепер • эдебиягда гаднкн'закаялардая бзрн изхлелеиднриляп гелЯвр.-Взяун учинем халк ортекллернндеи,'роцаямариидоя "ftp-оглы" эпосыпдая баилап, 1Ьгты?.тул£аык, С'ейдияиц,2ел«лин!Ш гоп-гуЯарыиыц, 'хйзирки. заман яэыздларьаыЦ' дэреден'эсерлоряялн ;гч:<н~ дея ¡ватаячылак йдеясы эриз-аргач болуп гечЗгр.

•Батанчылик семасц.сочкы йылларыц чагалар здебиягшда хем эран уды орун тутяр. Еатанчылкк меселеси чага дурмушшда кичи-' щикликден'рейда болу а башлаяр'. Оауч "Еадан" диен душуше.есш илки ез ейи, сбира обасы, шзхерк .бояяр. BarsUa, гечмегк б илек декдз, деря," чэл, дат... тутуш тебигат;. онуц унсуни чекЛзр. Цне, сл га-зелликлери аз эсерлеринде суратландыршк билен чагалар язшуглары, бир -тарапдаа, кэрпелерии, "Ваган" диеа душунх;есинян, реал к-азг,у налы ачнп гэркезйэрлер, икивадден, чагаларда шейле мукаддес дуйги-ныа, ке!&ла гелмйшш тзсир здйэрлер. Шейле зсерлерин, хагарында {{»Байрамовын, "Улкэма йузлшке", "Ваганшд гквдир менин,", Г.Ашро-:выц "Агадеря", "¿¡дглар", "íae ддг хакында" шыгырларшщ, Х.Нурш-радовыц "Шел ерлер" хекаясыиы ве башгалары агзашк болар.

- Улкэшзив, гезел гебигагшш васгг эдйэн бу эсерлериц зхли-С1шин,ич.шден: "Пар, сенин. Ватаниц нэхили газел, нзхали бай. Сен ез юрду.н, муВДАВ бейлзк-де герке гелмеги учин зхж гуйаднд capa зт-де, ока, .ишле, он дан хич зады аяма" диен идея эрищ-аргач болуа гечйэр. Шейле мазмуна югрулан эсерлери окан хер бир яи окшад туркмен сэхрасыдыр дагларшшц, дециздир дузлуклершшн,, айдыц асманы-йыи езболушлы тезеллиге эедигине газ егирйзр, онуц Ватана болан сэйгуси хас-да артяр.

Соа,кы йылларыц/шгалар здеблятьшда Бейик Батанчылык уршы дэь-рунин, газаплы йыллары барада /язылан эсерлер хем улы орун гутяр. Оларын, бирязчеси фронта гагнашая эсгерлериц гахри.:аячылыгы барада докукенгал вакалара зсасланып гурруц берсе, еяе бирнэчеси тыл дурмушындан сэхбет ачяр. •■' . -

Уршун, илк1щщ гунлеринден башЛап, улулар-да, чагалар-да ва-тая чылык рухы билен яшадылар.* Тылда. галан уЗш адалдар хря аяман зэхмет чешек биле» фашист к • басыбалыждлардан устун чыкшк барада алада этселер, чагалар хем гуйчлеринин. етдиг'шден зэхмет чекип, фронта кэмек бердилер.1 ■

Члгаларыи булар ялы.ватанчилыклы херекетлерн туркмен чага-•лар бдебпятшда хем аз беяншщ гаоды. Бу хяли.зсерлерден: А.Алла-

I. Хэзирбиэ ез Вагаишлызын, юрашсыз'Туркменистан дэвлетидигнне ачик газ етирёи хеы болсак, уруш' йшшаривда-дд, ондан'энрэк-лерем, хатда, шу ерде середшщек. зсерлериа язылан' даври болан 80-щ;н йыдларда хем бизиц; "Батан" диен душувдзшзии'чэги хас гивди. Чунки, $ашистик гулчулыг'а ду^гек' хрвпы- озалкы СССР-иц эхлц халкларшыц устуне дея дере^еде абадылды; '•

назаровы'н "Инер йуки" /"Туркменистан", 1980/, Н.Байрзмзэыц,'-"бра» узага чекеи гунлер"'/"¿arapub", 1£83/, Б.Сгхедовкн,"йнтизар гэзлер" /Шгары£, 1283/, Ь,.Сейит:.-лрадошц "Какам гаЯдып гелседл", О.едоевич "ХушГшн кэлегеси" /"¡«arapuí", 1588/ повестлеринй во башталарн гэркезмек Солар. ■ .

Бу осерлерде уруш йыллары обада зэхмег чекея чагаларкн, во . улуларщ эзболутлы образлары дэредилди. Элбетде, бу эсерлерин '.* гахрвшнларн бири-бирлерииден гапавутлаяярлар. Эмка чагаларын • энтек кичшдакдиклерине гараказдая, зэхмет чекмэге гатнашаклары-ны, кынчалыгв эз э^елерй билен деи чекишмэге ымтулмакларыны гэр-кезмек осерлериц хеммесияе-де махсус. АЛллааазаровыа "Инер Суки" повесмшде Нзлн улулар билен два дуруп, брлгаданын говача-ларнна сув тутса, Д.Сейпп/ырадовцн "Какам гаЯдкп гелседл" повес-?ияда з;4—ХБ.яшларкндакн Рсдеп ер сурмек болоуз, бугдай орагы • болсуя, трактора сув дашаиак ¡паи болсуя- хаЗсн та хем болса улулар бидев ден, хцтарда л$и аямш зэхмет чей эр. О.бдэедан, • "Хугайыц кэлегеси", повестипдзки ДрЗхун бэш Зил. б эр и ¡щеси билеп • чэдде какасшыц бакан доварларкны бакш йэр! Й.Шрамозкц "ерзц. узага чекен гуалер" повестнкде чагалйрка, эхлл кыичшшга дэз ге-ляп,-зэхмет .чекендиклерл Нургелдшшц, бвезяц, Ашнык, Сааарыц. образларц-аркалы иэхлелендирллЗэр. ШеЭло'образларын, уст и бллен- ; душманы енкея учил гурбуякн,' егдлглнден чатадарыц-да кэкек эден-длгшгл гэрмек боляр. Бу повестлерде квбнр бэрдея гаПтшлариц хем бардвгы ляде белл«шл2эр. Тыл дурединядаэ гуррув, öepüsn эсерлерин, капуcrae шхоус болан шод-бяр гдиянп, я пш,. rapa дон ли ферма • мудерлервднр. бригадирлер, оларзд чзгалара я-да аял-гызлара ер-сиз ере азар. беришлери, енлес гелиялер билен ара сазлагрк бо-лулиары бу эсерлерде-де эзуаи гэркезйэр.

Чагалара ватанчылык рухунда терблелемекде уруш дэврупиц вакалориш чепер эдебиятда сурагландыршгын эхмиетиинч улудкгц барада гурруц эткек билен бнрликде, бу мееелоде парахатчмлык йылларына дегишш дурмуа вакаларкяы чепер тесвирлемеглц хем эх--.мнетиниц сндая пес дэдциги диссертацляда нииаляр. Элбетде, яу-нуц эзи гин ве кэптарагслы меселе. Бу меселэаан ерга лэхум тарап-ларкнйц оири ээуни. хакнкн.ьатаяча бол:.ага гаЗярлашк, шел рухда тербиелеме?'.ушш нгыв этмелядигияи, tí ахи ли болюлцдктыян чепер адебияг аркалы яшлара душуядирмекден ыбаратдкр. Багаякн аг-аб-

- ю -

райи угрунда гэрешйзн, онун. учпн зэхметинп, гувд-тайратшш, 3°-рурлык болса, жднына хем аямаяи адамлары васп эгмек, онуц абрайц-на, адша-иснаг гегирйэв нзлеткерделерц—мугтхорлары, огрулары, парахорлары, ¡ценаятчилара танкытлап ггаш зшек чепер эдебиятда.шол санда чагалар эдебиятывда улы орун тутыалвдыр. %галар учил дэре-дилен шейле эсерлериц хатарында А.Бугаевиц "ЯЙладакы одерменлик" цовесги*/"ЬЬгары^",' 1988/, Б.Атаевиц "йзе гэрункейэн душмаа" ки-- тапчасы /пШгарыф", 1989/, Н.Мраковын, "СаЗланан зсерлеринде" ер-:лешдирилен "Пандам Назарович ве онуц окувчшшры" повести /1984- Д98Ь йй./ анализлеиАзр.:

Н.Шйрамовыд "Рандым Назарович ве онун, окувчыдары" повесгпн-де мугаллым Гандым Назарович билен онуц окувчылары, оларцн, эзара достлу-клы гатнашга барада. гурруи. берилйзр.. Ин, эсасн зат болса, повестке мугаллыыык, окуьчыларын, херекетлеринин устбилен дургуи-лнк йыллуршдн" халкын, бэхбиди... Ватан у чин!. ."■ диен мукаддес сэзлериц анырсына "букулнп эдилен-парахорлук, алдавчылык, гезбояг-чшшк, везйпепаразлык, яранжанлык ялы ярамаз. ногсанлнклар, хакшш ватанчшшга терс гелйэн. бет гылыклар паш эдилйзр.

. Бу эсерде ягшы билен яманын,, хайыр билен шерин, гапавудшы сайгармаш, езгзшщ-аладасыны адиц, онуц дердпни пайлашшгц ба-шарян-, халкш, эылэгине, байлыгына, ВАтаяцц гезел тебигатына хек-мелериц .аявлы гар'амагыйы нолейгн хакыкы ватансэйу^и яшлар'ыц ооразы дэредидилдмр. '

%*галар здебиятында шейле образларкц дэр.едилмегп хэзирки ча-галарын, ве етг»Ш2;екле^иц юр дуй, халкын, аладасц билен .яшап била,ек дэвребац адамлар'болуп етишмеише, ватансэйуж,»! яшларыи немала гелмегине ярдам адер,

80-нк,ч йцллар. чагалар эдебиягында улыны-кичпни сыяакаш, эне-ата, доган-доста хоршт гойкагы, шхмансэерлиги ве бейлекн онда здии-гшшыларц шахлелендпрйзн эсерлерин. хем внчемеси дэре-днлди. Диссертацияда-шейле эсерлерин хагаршда Н.Байрамовыц 1Ч/ыхманы.\и?, Г-Ашкровын "2фда сада. а,цагы бар халкышы,", Д.Кову--совыц "Туркменлере. ыыхшн душсед"«.шчгулдры, Р.Дурдыевиц "Кеанц мамам", Аг/Алланазаровин "Чэл кануии" хек±ялары, Р.Дур-дцевин, "Халисг.эр" довести дерцелйэр.. .•,..,. .•' .

Милли буйсанедшз болан •гадымдан геДйэн дап-дессурларымыза ата-бабаларышзын, гоян улы сарпасы, шейле хем шол дзп-дессурларыц сонкы йшоарын, чагалар • эдебиягында .дахлелендирйдяшз атларыны .аг-

- п -

зав эсерлеришзин мысалында л?1кме-жлк ачылып гэркезилйэр^

Шу бэлувде дернелеп'эсерлерии хекмесгшдо хем яш несла хал-кыи ощш дйьдессурларшцц мысылында тсрблелеиок, оларда ёкарн ахлак гэзелляггщя кетла гегирмек эсаси орны эелейзр.

Кэбир кеачялпклериц бардыгнт гарашздан, Оу эсерлер Туркмении хакмкы датансэйулИ, ынсаяпервер огул-гызларшц егпддирм.ек- . де бо оларык зр/ага-арка гсчнп гелЗзя ьилли дэттлеримяэи голз,екгсг песпллере-де етирг.:екйер:шдс эрэн охмаетлидар. '

2. Укуяэда.уэаагг,э,ап-десс.урлар|1 не ахлак. ■ ' •

Бу бэлуг/де И!сан безеги болан адамкэрчиллк, цисанперперллк, ээдзе гапнгл болмазлшс, догручшишс, зэхмегсэерлнк ялы ахлак сн-пагларшшн'80-ияу: йыллар туркмен чаголар эдеблятвяда иэхлелеиди-■ рилиши барада гурруц эдилЛэр.

"ада:,а ахлаклшшк гарапдап серсп.кк билон, биз опуц пай- ' та с с ыз, йене дине пайхаслы болмага укшлн догуляшшгкка гэрйгрис не шейле болАигс у-иш от довамлн тежрпбе герек"1 дяШт,'В.Г.Белинский беллейзр. Шол гезфибгни, говы ахлак. сцяатлары бслса чага • эне-атадвн ,даш-тэверекдец-, гербиечвдеи, во окаян1 эдсбя осерЛериа-деа 'аляр. Еу ердев хем адакяарыц'Еалак'гэзолгигтаи.оурагдандвр- . _ ;,ага укнплы, хэзнрки заг.'ан окшрсыни'н, талабыш одэп бялг,ск зсср-лерин зерурлнгы Лузе чнкяр. Чшиарда гмзы зидяклеря кег.ал? тприп, яраг.аз эадаклерден гача дуршгы'тербиелшзк уч:;л олара ни-' етленен эсерлерин, гахркгаялар'ы вз хер.екеглери, пнкир-дуЯ17лзрн бялея 'яш.оквда' яишнн, яшян сел^ермогк эвретмелндяр.

' '••Шу нукдай назардан сепедеяивде -К.Таадыгулнеетц "Онун ади Куршуедир, .уздам Пуз и куршугаир''1 атлы гсшгусшы, Б.Няясованкн "Тенечнр", "Хеселин гошивдгн" хе'качларкш кэрпс.т,е 'чзгалар у-ш язылаа иовлн эсерлер хэкмупде агзамак болар.

ср бир чаш дурмувда габаг гелЗэа говп сштагяара гараада, ярамаз эядиклери эзуне чалт кабул эдип аляр. ¡Ну ерде В.А.Сухс;.ь Л1шскинач "Чзгалар ярашз згм;иплери эрбет болудк пслега б.тлен дэл-де, эйсем говы ишлерв еядлклеринпц ёклугы себзпли эдйэрлйр" длен сэзлерини я? дама к ерллкли болса герак. -

I. Белйиокий В'.Г;Рассуждение. Доброе воспнгачяс 'всего_ нужнее для молодых людей..Поли.' собр..соч., в 1&-тяг..т.I, М.-Л., Кзд-во АН СССР, 1953, с. 15. •. /

/;:'- R -

.'.Члгадарда говы эндикл'ери^ кеб/¿jjiu гелмеишя газаншк учпн хазирки зашнык с'оциа#-ахлак Тайабына "долы адгап С ер. m билз,ек ' оннн образларыц дэредялглеги зерур. Образ дар гошак болан ягдд-йшда, .эсерин, вдея-мазмунв йентем боданда, яш окыл^ш'ын, эцка ду-щун^есшнт устуви етлриекден эж,из г ел Игр я-да она иэдогры душун-а;в берйзр. ■

• • • ^.Дурдыевац "Эйнекла оглон" во "Ягки лгаи гуни" хекаялары-на середйп гочелиц. "Шнеклы оглаи" хекаясшда Шэхрагдыр онуч • достлары Илев.Яйлим аз клюларцна ггзе гелей оглан Азаг языыо-■ф. гэ'вниету.езчилик эдип, ону^.устувден гулйзрлер. Ёгсам, Азаг эк-до ве гергипли окувчы. Эмма од гази шикецли болансоц, эйнек да-киняр, .

• — Ёгса-да, сен эйнеги нзш учан дзкыняц-а? Наш, гезун, шо-' варакш?* - дийиa, ¡Usxpar Азады меадебе 'шклщ1 гелен гуни кем-свдйзр. Coupa болса эз достлары билен Азадын, хакыкы адыны гуг-..№н, шуа адыны. "a¡iHек, эйнеклн, эйнек хан" ялн аглар билен гуг-ярлар. Эсерин, соиунда газ парглатсына сезевар болуп кеселхана душен Шэхраг ялнык гэре^ине зияв егиренлигл себапли, кеселхана-■дан гэзи эйнеклн чыкчр. Хекаяда "Гулме roapimia - гелер башыца" дийлен вакылш мшшсы бар.Эмла шеЯле-де болса, гэзи шикесди болуп, эйнек дакыняя сглаяыа усгунден' чагалара гуддурмек ялы яра-маз херекеглер,'. сяэи'ц пиклрлшзче, аоерин, пейдасына дзл.

Авторнц "Ягш ятин гу.ни" хекадсинда болса класдашлары се' шзлита утан Атобаллынын, уетунден гулйарлер. Элоегде, бу хекая-' ниц хем'ви'е сурйзн йдеясы айдыы. Авгор спор* билен мешгуллансан,

• беденин}! берюимек боляндцгшц гэркезмекчи боляр. 1!эне щейле-де болса, бу идеяяы башгарак хем бермек боларды ахырын,

1Ду ерде Н.ЕаЙрамовын, "врая узага чекен гунлер" повестиниц .баш гахрыганы Нургелдиниц образыиы яда салалыц. Йургелди ики тезе к кэр болансоц Дурды кэр лакакшш алая Дурды аганын янша ге~ ленде, ол х&ршнцн дашында чаршагыаы шледип йарди. Дурды ara

• середцд ДУршуна Нургелди шейле шшвр эдйэр; "Мен ики гезем хок-рарып дураа'бу адамшшн.нэдап шол обадав бу ерлери lanuá, падап гззи гэрмео&-де, харманын д^шш йе^ериц Йаршуне хайрая шлдым. Бирденеы, оаун обада .галав еке-юк вркек адамларыи бирндяги ядыма

I. Дурдаев Р. Новча. Ашгабаг: "¡/агары!)", К8р, 127 о, ' '

•душуп, она небсим агырды, кэмек эдеснм гедэд"1. ."Кен ичивдён бу вагта' ченли Дурды кэри билмэн йэрешше экундим. Онуа, кэрлу-т гине эз янкмдан эзум кемсиндлм. "Нэдип онуч гээуни ачып болар-ка?" дийип.пикирлеидим. "Улэлайсам, сны эзум шэхордэки уллаган дугторлара экидерии" дийип, йурегяме дувдум. Снуц адкннц кэша "кэр" лакагагнын гошулглагыны хем халамадым. Индиден бейлзк .шунд •' "кэр"- дийкзнем, "диЗдирменем дайип, эз яныкдан ант этднм"..2

Чагалар учи» язнлан эсерлерде кишинин агырысыны эз агнры~-сн хасап эдигс, снуц'гайгк-хасратыны ден пайлашыагы башарян шей-" ле яш етгют;еклер;щ образыныц хас кэпрэк дэредилмеги гсрек. Се-бзби, хер бар гобы эсер чага хэсяегииин квчпллсшуегике гзслр од-йзр. К.Танрыгулыевин догры беллейша яды ,"ча талик, яшлнк Йыллары ,-окалап говы эсер чаганын калбыяы рухы таццая байлащдырян, дуркун ёлуны'ягтыландирян шамчтага, онун, хайсы угра барялшш анладып дуран кошаса эврулагр". . '

Р.Дурдневиц "йузук", Б.Аннановын, "Суйт"-хекаялариш хем оквдшыч калбшиГ "рухы гайдан байлашдырян" годи эсерлериц хата. рында агзаг.ак болар. "йузук" хекаяскнда кишинин,.'задына гвз гыз-дцрг.'азлшг, догручыллкк ялн скпатлар чагалара'эвредялсе, "Суйт" хекаяскнда адамкзр'чиляк, кнсапперве'рлик уиделйэр.

Е.Анкановиц "СуЯт" хекаяскнда бал гахрыман Тыллаякц Я?ре-ги, дуЯгы-пикири тутуп гезслл^гя бидеп ачылып гэркезилйэр.Тилла улуларнц геркеэмегл билен дэлу эйсем зсакккы тага Яурегиниц 31.51« билен -асыдлы херекег -эдазр; Ол эз еке-сыгырларинын суйдуня шз-хере' гетирилен яралн "эсгерлерё пайлаяр. Зййем, ■ пол-снгркц.бутга мапгалаянц гэз дикип огуран экленч .чешмеслдигини Тцлда Ьплеяок-гйцш? Шлйзрдп. СуЗди шэхерде ерлеедирап' гелйг'п 'Тыллаяип эзудп ахнрия. слап хгзиркя ягдайда баигача хсрек'ет здяп йглз;ек.хем дзл-дп. "Илкя гуядер wen эе пулы аз гетщшпбазладым, сспабака одгу-газам десдим. Себзбл, пея?лрсдсн чкяян курушгелёрин салы хас-да кзпелипдл. Эхли суйт ерикщ дупулдаа гсчип, полара таран ховлу^- . ярднм.. Эсерде Тнляаниц з?;ес:шин образы' хем ын Елдурь^и шэхле-

1. Байрамов.Н. вр?н.узага чеке« гун'лер,-Ашгабат» "1»'агарн5",Х?83, 172'с. . \ _ V;

2. 1иол ерде, 174 е.: '■■ " ; г

3. Танрыгулыев К. Туркмен щгелар ,эд'ебвдгн.Ая1гагат;

. . I9SO, 40 с.'..' • ■..

-.4. Ливанов Б. Квр'изгенлер.Ашгабат;- "Туркменйсган",р88,163 с.

денднрклйэр. Тилла суйди ез суйт ер л ер ли е берывн, ярали эогерле-ре пай лаян дыгьшы бирязче вагтдап ■э^есиндьн гизлэп саклаяр. Эш,е-сивин бирдев "взукуз взме ачжгшлиэдав гцрылмалыкы?" дийэйыегив-. ден 'ховагыр эдйар, Ине-де, Тилланыц о»;еси, бирнэче вамлагт cyiîi ерлериндея пул гетиршни у чин, Тилла билен биле баряр. Оларыц . ёлы ене «ралыларын, уетундея гечЯзр. Яр ала эсгерлериц децане етен-леринда, суйт берман олариц душундан гечмек Тилла arup дегйвр, аяга адилмейзр. Иие, б'ирденем яралцлар тарапдан биркиин, "Тилла" дийип'ги'шрави эшидилВэр.

— Ол ким, гыз? - дийип, з^есн Тилладая сораяр.

— Ярали.

— Ол сеанц адицы ниреден бнлйзршш?

• Мен, мен олара суйт берйэрдаы.

Суйт берйзн болсан,, лэме учин хззир оларын, душундаи гечип Оаряроиц. йэр ханы,1

Ине, шухфгаз опизодан," усги билен Тшшшый, э^есиняц бугин йчки дунйэся айдшшшшр. Злиаден суйтли челеги какш алии, кеп пенадзели ак ждя rapan окдурылыгг барян газшыц цзшдан середип ■ дуран ■ зн'аниц йузуяде шатлнк гатышыклц ту кат лык дуюляр. Ол гыз'ы-на гахарланмаедан .гечея, гайтам:

Еиз хор болыарис, бир зады болар, эртирем гетиргин, гызым!2 диййэр." •

Б.Аняановыц бу •хекаясы чеперчллиги, баш гахрыманыц эдйэя fiaaiiÄupKs,u херекеглерн, хич '»¡ли «самалшс дуыльояя ой-иикарлери билен чагаларцн, сэйгусини газанмаги башардц,-

Чдалариц эзуии алш баршы, гэьерегинп гуршап алан адам-лар билен га'тнашгы кэп баоатдд улуларын,, .айратш хем, ез ь-дш-гала агзаларшин, эне-агасыныц ахлак гэзелликше баглы болуа дур'яр, CeöaöUj хеше бабагда чагалар олардан евренйзрлер,гере&-де алярлар. Бу барада К.Танрыгулыев шейле диййэр: "Чмедарыц хэсиетиниа, 'форыалашшгняда онун, ахлак сыпаты ве есуши эсасц • роль•ойяаяр. Онуц авднда'гунзкзрлик, утеяыак, борч, адамкэрчи— лик, гуванч дуйгусы, коллешшлик',. ээхмет тербиеси, махласц, ягш н si.'.e, яшн нам а диен душунл.е дьрап, кзшллешяи баалаяр." Булар ялы асыллы ахлак гвзьллиг;шиц,тер.Сиесщшц дэреыеишде, есмегияде. aia-энэяиц, тербиечшын.,. оларнц га^айшынын, бжх,ай

1. Аянаяов Б.' Кзризгеялвр, Ашгабат;. "Туркмаанстан", 1538,164 с,

2. Шол ерде, 165 с. .. '. :.;.", .

ужа ролы бар".* Фгалара дяце говы гэрелде гаркезип, олариц ах-лаклы яшлар Солуп етншыеишде айгытлы роль сйнамадц улуларин, хем apara, гирьеге ан,ларыны аддирып, еи,ил яшЙша, ацсш зклеазуз кова-ладшп, чагалари терс гарелде гаркеайан пурсатдарц-ди боляр. Язи- . «улар вз эсерлерияде, дург.утдакы гсвы заглир бнлеи бирликде, габаг гелйгн негатвд хадысалары хем, яра:.'лз вогсаилыклиры хеы догры шахлелендирмек силен окщцларда олари Йагронч дуйгусши тербиеле-мелндирлер.

Туркмен чагалар здебиягында хем дуркувда габат гелйон арак-хорлук, гнрьекксышт, везипепаразлык, ацсаг зклеш;е кокшшшк, _ екил яшайша гизыгкп, гул я ли машгалани даргатшк ялы ярашз хиды-салариц чага калбына саляя битмез ярасыны догручи; суратландырян эсерлерин, эиче^еси дэредидди. L'.yHa Р.Дурдыевин, "Лэлезар", "Шейтан кулбеси" повесглершы, Ь.лгаеьин, "Гьзе гэруикейэн душман" arjiu очерклер йыгшдышш ве башгалары мысал гетирыек болир. Элбетде, бу тешлар туркмен эдебияты у чин -тззедак дал". 2ане аьгсрлар чага-лар язш,ыларц хэкыунде, бу ярата хадцсаларин, чага килбши пара-дайшынн ачып гаркезмега шксаг. эдинйьрлер. Ьу эсерлерин дерневп д.1ссергац;шда г.ишшлеЗин берилйьр. .

Пэк ахл^клы, дшсаниергер як/лари етвддаркек, оларда as.aflun гылыкларц тербиелемец иши ээхмеге белая Сэйгини гербиелемек 6iw лен хем берк багланкшыклцдыр. Себзон, пзк'ээхывг чекиезден екари ахлаклц адам болыак муккав дэл. ДЬхеыегиц ахлак кешба, илкивая нобйгда, снуа, зэхкете бодан гарайшьшда йузе чыкяр. ; -

Зэхмег чеаер эдебшцындм хеглгшелик, биш гемаевдьр, Хззнрки aai.'üh турккен здеоингы хеь: hjskhhí?! оди.глериндин баилап, зэхмег иеселесиве у ли. унс берип гелйзр. "Пеле таршш--революцион те:,а болсун, ислэ Еейпк Ьаганчылык урдц дбхрунин, вакалары, ислё хэзлрки заманыц проблешлары - одарын /.:еркезинде шол бащ гfcí.a дуряр" дийиц, профессор £,.дллаков ьран догры бел- • лейзр.

. 60-н2,ц йилларда туркмен чагала^ язьзулары дург.ушыц дурли меселелерине багышлап, шовлы' эеерлериь знчекесина дзрегдилер.Ноле ол тебигагы аявлы оиклашк ыеселеснне дегншли болсун, исле уруш ¿Йылларцнын, агьр дуриушыни суратландырсцн, исле мекдеп дур-уушыьдан болсун - буларын, хешеенннц. ичинден ззхкет темаоц эр!шь

-аргач болуп гечйзр.;

. I. Танрыгулыов К.Туркмен чага^р одебияты.Ашгабат;Т"Шг ри^", 1930, 2Т С " '

2. Алла ков Е,. Улы гурруЕиа, бащы. "Совет эдебияты",1£86, » ?.

Р.Ду'рдыевиц "Новча" повести хем шейле эсёрлерин бири. .Повесть тутушлышт тебигаты горамак меселесяне багышланан хем бол-са, автор гахрыканларыяын, хзеиетлерини ззхмет билон багланышдыр-шгын абетейини тапяр.*Новчаныц,Бакш!ыи адим-гылымы, хэсиети кэн-леич ззхмет процесииде ачылш гэркезилйзр.

Яш гахрималларык лрнаяшзаклн зэхмети, гош ахлак сылатла-ры, рухы гезелллги уруш йылларшшн агыр гуилерини суратландьрян Н.БаИрамоЕЫЦ "йргн узага чекен гунлер", Ц.Сейитмырадовык "Какам гайдып гелоеди", О.бдэевиц "Хумайын кэлогеси", Аг. Алланазаровыд "Инер Яуки" повестлеринде-де ыяандирыжр берилйэр.' Биз бу эсерлер-де а^лак хем ззхмет проблемаларкныч бир бутеви эат хэкмувде су- . рагландырылышыны герйзрис. ..-...■

80-нг^1 йыдлар тур км га чагалар эдебнятында ээхмег гемасындаи дередилен шоелы зоер.лер билен бирликде, уадкы сезли^гураксы, че-перчллнги пес эсерлерин, хем габат гелйзндигини айтмак герек.

Диссертацияда бу ягдай А.Чопановын "АЯсыз гизд" хекаясынын /"Магарыф",1982/, А.Тэзебаевиц "Укусыз Ханховуз" атла гошгулар Яыгкндысыныц /"Шгараф", 1988/ ве -бащгаларыц шеалшда ащлысг гэркезилйзр. .*...••'.'■"- '•■•'■

3. Тебигата_а^к^^ меселескдир.

Тобагага адамкэрчиликла, гараЕыш' меселеси .Сизин крдушзда--да, бутии дупИзде-де догра чэзгудиие гарашяя дервайыс проблема, ларын ид эхыие^лисине эврулип гитди. Бу проблемаяын, мэхум тарапц ■ тебигага, ере, сува, хова 'гищтшлягиие..аявлы гарамакдан, яш весид-де она болан сэйпши тербиелемекдеи ыбаратдцр. Бу меселеде чагалар эдебяятыныц гэсири хае гуйчлл йолмаяцадр.

80-ад йилларда К.Титф1!Г.улх1(?в, Й.Пиргулкев,, Р.Дурдыеа, Х.Нурмнрадов, Н.Халов, А.Ковусов яха язшулар тебигат темасшщаа эачеме осерлери д эр ег дилер-. •

Оларын кзбири тебигат гвзеллгклерпниц агуайш келбини, дер-ядцр дешз г&рлуалсризи уссаглык билеп Сеян здйгн пейзак всер-лери болса /г.Нурмырадовкн "Пэзел ерлор" хскаясы, Г.Ашнровыц' • "Ашдеря", "Даглар" гошгулары ве п.м./, ене бир топарн чагалары тебигатын твеин сырлары билей таншаднряр /К.Таирыгулыевиц сай-- лапан зеерлеринде ерлешдирилен гнега^ык хекаядары, '"^ндща^в- ■ лак" повести, '0 .Гуваял^лыевиц•"Сердар" повести ве ц.к./.Теби^аг 4тэс!шликлериди гэркезйэв шейле эсерлерде яшулынын образы эсасы *. '

орун эелзп, кэпленч ол агтыгына я-да бёйлеки чй'галара шзшслы гуррундер бсрйзр, пэхлмли маслахитлар айдяр. Яш скм^хар хем яшулшшц агтшина берйэн гуррунлери аргеиш эзлериае мзлии бол-мадык тебнгагцц тзсин сырларына белет боларлар. Бу болса чага-ларыц тебигата болан сэйгуеини хас хем артдцряр.

Тебнгат тешсындан дэредилен эсерлериц ене бир топарцнда те-бигаты., онун газеллиги болан эсумликлери, гушларн, хайьаялары аяп саклакаклик, одари хер хилл пзлняман адамлардан горамаклык унде-лйзр /Р.Дурдыевиц "Новча" повести, Н.Халовнц "Ялныз хуви", • "Хдласгэр" кптапчаларц, К.Такрыгулыевиц 'Чтении, пипам" хекаясц, ■Я.Пиргудыекщ "Гарагумуц чагалара йузленмеси", А.Ковусовыц "Ак щеренле®" ве "лк гувлар" позьаларц ве ш.м./.

Р.Дурдыевиц "Новча" повести бу темадан деуеднлен иовлы эсерлериц бири болуп, онда тебигаты саймек, горимак, она вдвлы гара-мак, сересап чеыелешшк иденсы зсериц баш гахрыкакларц Новчаднр Башшн, образларшшц уити билен' дахлелендирнлйэр.

Новчаниц художник болмак арзуьы .бар.. Ол аз ички дуйгусши, тебигата-бол^и сейгусшш'чскйзн сурагларшыц усти билен беян зд-Иэр. •

Новча хер бир .чекен еураткна - исле ол гуэ.уучегии суратц бол-сун.исде Алчвниц давен алш ага»»шшн сураты болсун аз дэредия;и-лишне гербиечяяжк эхеал бермэге чальшлр. Ол- чагаларш арасшда гечирилен "Тебнгат бизиц достумыз" аглы респусликан конкурса хем шу максат билен гатнашяр. Ол "Белки, мениц чекен суратимам Алчы • ялшлара тебнгатщ и гкедигчшг душуимэге кэмек эдер" дийлп ликир эдйэр, ■

Уиуман, - Ьквдыр • Новча суншгыц хем-де тебигата аявлы шра-макда гзрелде .гаркезмегин, усти билен Алчи я ли гор а гол чагалара тербиелемеги Йурекдерине дувйзрлер.

Элбетде, Бакы билен Новчаныц азалларц бидерек гитмеЯэр. алчыны« ызынадушуа, гараголлук здип йзрен Атаа^кдыр Нура-^ны вз тарапына чекмек, оларда эсумликлере, тебигата болан сэйгини ояр-мак Бака башрдяр. Олар Бакыниц якын кэмекчялерине аврулйгрлер. Новча болса аз чекен суратларыныц тэсирд билен какасвдцр знесини кане пикирлерииден халас одйзр, вцки гарагол Алча болса гас-гани Новчаныц- сурагларшыц гэсири Силеа тербавдеийзр.

Тебигат гемасшдаи дередилен осерлернц.иэвлы тарапшрьи чагаларнн вднли ве^нсыз тебигата болан сайгу сини оярмакдакы

. - ш-

эхмлегя бллея блрляпже, оларын кэб яр бэрден гаЯгмалары хем диссертация да ачылып гэркезилйвр.

А.Ковусовын, "Ак дерен лер" хем "Ак гувлар" поэма лары барада гурруи од'лденде, буларыа пкисипде-де тебигаты сэймек, они гора-мак идеясыныц унделйэнди'гк ныггаляр. Шонуц. билон бирливде, поэ-тларнц икясияде-де шол бир меизеш пикярдк гайталаняндыга хем белленйэр, Шунун ялы бирмецзеи пикнрлерин аПдыляп ерине яш шахыр Н.КахарОшанин гошгуларилда хем дуимак бсляр, Онун "Кебелек хем гулэлек" во "Гечя" диен гошгуларкнда айдылян ппкирин меизещциги ишде ачылып гэркезилйэр. .

• Чагалар одсбиятыиын эсуп гелЯэп яш несло зколошк тербие беркеггг, яшларда тебигата аявлы гарамак, они горадак дуй гусыни кетала гетирыеги, хачан-да, .чепер эсерлер адамларыи ^емгнетчилик бэхбитлери билен, оларын холрлкк кшлери, "дурмушдакы реал ислег-лери билен якындан багланыиыклы дэредилсе-, дине.шонда шовли ве онат неттк,елл болуц билер. Вашга сэзлер билен айдыланда, уму мая тебигата ходайы, абстракт сэйги гербиелемэн, г Леем теблгатыи адал:-з'ат учин пейдалы тарапЛарина сойгини тербиелемели, онун цемгыет учин. ховплы хадысаларшшц 9 ну ни алмак, зняялн, ваши хаЗваилара ве мэр-шл;еклеро гаршы болса пэхимли-пайхаслы гэрешмек герекдиги душнуклидир. Эмма чагалар эдебпяткнвд кэбйр эсерлеринде бу хакы-кат упудыляр. Х.Нурлщрадовыц "Влсселивде" хекаяскнда оглаяз^ыгац уран таягы тэтаяликдеп мэя,огйц аягындакы иривд яряр ве озун, аягы-на чумен наИза ялы чэп чаклр. Мэ^рк хем оглаявдга зат дегмейэр,. гайтам оны оп-эсли еро барянчауградяр. Н.Хадовыя, "Рызылжд гурт" хекаясшдо эне.шя.ек, опун яшайаы, чагаларышн, дашыяда пелесац урун, олара гуванш,' олардан айра душенде, иясап ялы гам-гусса батшш, ояуц анус ты узак вагглап я гадя чык.арып билмеЗшг сурат- . ландырыляр. Авгорлар оз хекаяларища ыейле вакалары суратлаядыр-мак билен чагалар да' йцргнгд мзадге хем сайги дуЯгускш тербиеле-мекчи боллрлар. "Гызылл.а гурт" хекаяскнда мэдек чагаларынц ту туп, алш гидйза адамлара. отрицатель гараляр. Эйсем, муяун, за и догру-мн? Уа^еклер оба хоарлвгкна, ияайга-да'ьалдарчалыга уды зш! етирйэр.вз шлларыны абат саклаыагыц аладасыяда гезйаи чопанла-рыи бодса.мэж,еклере гаршы гэрешмек эсаса-бор'ды болуп дуряр. ЭЗсем чопаялар ш^еклери ёк эдйЕндпклери у чин. тебигаты сэймейэя адамлар болярмы? . ч*'-. .,.

Бу авторлар эз асерлершде чагаларыядан^айра-душен эне мэ- \

дегин, гам-гусса багашш сураглзяднрмая,эз эй.г,е*;нк гузуларыны ыз^еге аддкран оне гсЗнуа, гаа-гусса батшшны суратландцран бол-салар, ывдд&рчшшк учив звянлц йыргицц кэж.еге хек чдгаддрда сайги дуйгушш тероиеле^ек болуп чалшкая, онд дерек, &з шллары-ны абат еакла;,'ак у чип ш^еклер е гаршц гьреайэн чопонлара чага-ларцн-да кэмек бераи хакында эсер дэреден болс^лар хас гэвнегрй боларды. -

Кэбар кемчиликлер'.т, бардыгцна гарамаздан, 80-над йылларда чагалар у чин тебя га! текасиядаи дзредилен эсерлер чишлара оне . тоарагын, гэзел тебнгатшн ве овун, байликларщш сэймстя, они го~ . рамагы ундсйзнлиги у чип эхмаетлздир.

.ИКИВД БШ "Ъгулз^^®?®!™

атландырыляр. Бу бап 2 балувден ибарат болуп, оларцн бнрипкисинде 80-н:г,.1, йыллар туркыеи чагалар здебия-тинда гиплешдармек кеселеси, икина\исинде болса, чагалар у чин ДореДалеа эсерлер ян. дяли, хаир айратынлиш вЪ без лека кзбир ме-селелер барада дурлуп гечнлйзр.. .

I ,Тлп лешдщме к_меселеси.

"Языздаыц эсасы шкс'ады чепер образ дэреткекд.ф. Образ • язш;ш)ын дем алян хоьаоыдыр".*'

. Туркмен чагалар язшуалары хем бу меселэ чшлакаЗ глршшя, уцумнлаидщшлап типик образларын энчеиесина дэретдллер. КеЗле • ооразларыц хатаркнда А.Аллаиазаровын "Янер йуки" повеет инде Язлынын, ^.Сейипшрадовш "Какам гайдып гелседи"' повестинде Резцебин,, О.бдоевиц "Хумайнн кэлегеси" позеемнде ХеНхуниц, п. Байраиовын, "йрга узага .че&ен гуалер".повестинде Нургедцлнии, Б.Сзхедовнн, "Кнтизар гэзлер" повестинде ¡..црадын,, Б.дннановии, "Суйт" хекаясщда Тыллании образдаршш ы башгаларц агзашк болар. Бу эсерлерде чагаларыц типик обраэлариш Дгрегмекятги .тзвереклеЙ.ш унс берлипдир. * '

Ча.галар уч;ш дзредилен зеерлерии кэбиринде цнаадцриаян, ясака-образларии хем душ гедйзндаган.гайп.ак герек» К.БаЯраыо-выц "ургн узага чекен тунлер" повестинде ада^кзрчилагл, нэхмет-сэерлиги билеи бутпя бригада гарелде бслиалы,- одари ззхште . ругланднрмалы лннашрат бригадирин образшда говудпк тараишдая хич хили яышанни гэркезшадгзлиги, она днае ах ли гаралы^дарвд'. Яуклеяллмегя обраэыц ясаш чыкыагшт гегярипдир. '/

. 1.уедаа К.О, долге. К,, Советская Россия,1984, сЛВЕ1.?

Эсерде брятэдирин ;та процеси шэхлелеидарилмэ'я, дине онуц чагалар билен, хатда, хайванлар биленей басдашлнгк, олара дурлп ёллар билен азар берши Гвркезилйэр.

Уруш йылларыаыц -бригадирлеринни, хакыкы зэхметкеш образы Е.Сэхедощц "Кнтизар газ л ер" повесгияде шэхделепдирилйэр.

Повесгде бригадир гыз Сонанын зэхметсэерлиги, г;анипкешлиги ыландырцед суратландырыляр. Ол Срягадирлик ишияин, дашкидая огаг ишинде-де мллер билен дец катиен урушяр. Сонанын, физики тайдан сагдш, зэхметде бшяишендиги эдйэн , херекетлерииден дувл-яр. йэне, бу повесгде хем кзбир сзвликлер гойберилипдир.

Эсерде гуркмея гелин-гызларынын, хэсяеншиц; гылыгынин белли блр дере^еде, пэдогрн берлняише габат гелйэрсиц:

То;гауларшыц урпа гиден оглы Цумагелдипгщ Дашкенгде гоо-• пигалда ятапдкгшш эшиден'Сснаянн, башн. богулмадык улугыздн-гына гараказдан, ур-тут башшкдан ругсат алш, ёке эзуниц оаы соратга гитмеги инандырыжд чыкмандыр. Гушгелди билен илкиивд душушыкда Сонанын, езуяи алвп" барда хем туркмен гкзына, оцда-да, шол дэвурдэки гыза шхсус хзспег дэл. Иейде затлар'ыд гурга,;ея •дурмуыына, туркмен гызларкящ хэсиетияе ьахсус типик ягдай дэдциги ищце нвгталяр. •' -

Сонды йыллар чагалар эдебиятында тссланылкп, улаадылш гэркезилен чага образларыаык хем дэредилендигини айтмак герек. [,'исал учшрКЛаьрыгулыевин п1/айсап повестинде ве АЛопановын "Г.'.ер гении, баидая гечиренлери" хекаясннда дурмушдакы эхли зат- . лары гулалаг?ллук 'зднп гзркездек болшкдык, хахрыданлары дур- ■ куш хакытткндан, гапга-гаршшшкдсш дашлашдырып геркезкеклик, полтангел гахрш.анларыц хгспетлергапщ дине говы тараяларшш суратлаядирьак айдцн дуюляр. Злбетде* бу асердерде Шйсанкн,-да, fcpreium-де образ лары полокител образ. Йене, говы адашц, хем хзсиетидпн говаак гарапларкныа, болтгы муг.кад ахырын. Хуг шу-яун ялы явдайы яазарда гутуп, Чернышевский: "Мыса л' учла, мен хакыкы адат суратлаядкрмак. ислеЯгя бол'сам, ояда шол едакы карлик я-да гагевт болуп оадыларыц гез енуяде гелмез ялы эдип ■ сурат ландор.'.ак меиин учия зерурдкр" дийип язяр.^

' }Нуйун ялы ясаш образлар языарларвд дуркушы чепер сураг-' ландыршгыя, ве жднлы образлар ц дэретмегин мэхум тарапларына етерлик увс.бермэндиклеринйц детиа;еоивде йузе чыкяр.

I.Русские писатели ó литературном труде, г.2, Ленинград,IS55» с.341.

^голар сдебиятшци, езуне uaxeyc айраткалыклары болуп.оны евренмек меселеси кэху'м. эхшетли меселелериц бпридир.

Эрге кн. яшлтшч, гаптча,-саяавач яли кэбир эдеби жанрла-.рнц диие чагидар эдебилгкнда.болмаи: бу одебидгыа :-:алр гайдан хек айратшлыклзриныц бардыгыиы 10ркеэ:;ф . '

80-Hïyi йиллар чагалар эдебиятыкда xet.í бу канрларцн, хер бири .бошча энчеме эсерлер дэредияш, шу бьлуэде оларш бнрн зчесинин, • устунде -дур^п гечилйзр.

Ъгалар язваделарц К.Таирыгулые'виц, Х.Нурмырадсьиц, Х.Щиро-вын,, К.Нурбатовщ, Аг. Алланазаровык ве башгаларин дэреден эрге-• килервдир яцилткачларкнын,, гапмачаларцдыр саяавачяарьяин гачшлс-■йей дервдви берилйзр.'Оларцц шовлы тараплары ве бэрден гайттларц мисалларыа усги билен ачылдо гэркезнлйзр.

Чхгалар учли эсер даредиленде газ ецунде тутуд:.'.алы эсасы затдарыц бири-де дна кеселесндар ЧАгалф'язвдасц хер бир эсериц дилинии еннл, дуинукли, образли бслмаш учла /¡алыан.шидир.

Сощш йылларда хер блр сази, хер сеглрл дарегмек учщ эрен оЙланыныкли чемелеиилен, дилиниц устунде саат гшхьилен, тзеирли, ь'овлц зсерлер билен^ бирликде, э'дилйзн галапларц долы аде:.:ейзн rosea к эсерлерии, хем даредилепдигдки. аЗтмис .горек. 1'ейле зеерлер чагалар эдебиятшшч поэзия жанрыяда кэп габаг галйзр.

хаярда гоигн дузмегин ин, йэпекей^е кадаларцншьда бер-зн^а эдялмедик тыгнрларьиа кэп душ гвлмек боляр: Янакларц эйаргда, Егип болмаз кепар-ла. Эдеп билен хуяэрде ■

Эз^есине эерер.*

Шхырларын кэбир бенглерде аз пикцрлсрини аник (Зерна бил-мезликлери, душнуксиз сетирли маписыз бентлери язкшлари, шейле хем, туркмен диллниц Язаекей хасапланшщя кадаларининдм сакла-нылмазлыгы яли кемчиллклере-де чагалар поэзиясында габаг гелмек боляр. Эмма, бу белллклер дузедшт болмаждк кемчиликлер дэл. Мунун, учин чагалар язадыларынын, хер бир сазе а ран уяслн чемелешмеклери герек. . * - " - ■

Диссергациедыц Нетздесинде эсасы ылмы у t.ty ;/л лаз! дыр маляр ве я;емлемелер беян эдялйэр, ишин' цлмы ве практики ахшетя хэсиетлен-

I. ашыров Г. Чэрек хакда айдым. 18 о.

ДИССЕРТАЦИЯНЩ ЭСлСЫ ШОТЫ АШАВДАКЫ },'ЛШ;ШРДА БШ1 ЭДИДЦИ

I.Экологии тербие бермекде чагалар эдебиятыныц ролы // Туркменистан Ылымлар академ;исынын ^абарлара. Гуманитар ылымлары, 1992, .» Э, 75—82 с. • ...

2. Чагалар эдебиягында наганчылык тёмасы // "Туркмен дили хем эдебиятн", I9S2, Я 5, 53-56 е.- •

.3. Чагалар эдебиятынын кзбир меселеяери // "Язлык",I9S2, & 12, 32-35 с.

4. Мтлли дэп-.дсссурларыц чагалар эдебняткпда пгахлелендирнлиши, "Халыпа", Ii93, й 1,-51-53 с.

♦АНН О Т А 'II и я ;

на диссертационную работу Т.Т.ХО£&ШОвДЫЕВОй на те!,у. "ПРОБЛЕМА БРАБСТВШЮСТЯ В ТЗРКМШСЕОЙ ЛВГСКОй ЛИТЕРАТУРЕ /80-е годы/" на соискание ученой Мейсай кандидата филологических наук по специальности 10.01.02» - Современная национальная литература. /Туркменская литература/. ' . _

Защита состоится " ffi* 1994 г.. в J

часов на заседании специализированного Совета по зпщите докторских диссертации Института Литературы им. 'йгтнмгулн АН Туркменистана. ". ..

АКТУАЛЬНОСТЬ■ TBK. В лягер'агуроведеййи, как н в других гуманитарных науках, все больше внимания уделяется нравственной проблематике.'В.данной диссертационная работе прослеживается отражение, этой. важной проблемы в туркменской детской литера^ре 80-х годов.

На современном этапе достижение независимости, обусловившей духовное возрождение туркменского народа, в io же время поставило перед пародом ряд очень важных новых задач. Одной из них является нравственное воспитание каждого человека, ибо политика коренного .преобразования общества, осуществляемая яцяе в стране,' относится не только к экономической жизниОна охватывает в первую очередь, проблему духовяого, нравственного возрождения'-на-' рода. ■ •

- 23 -

В воспитании подрастапцего поколения в духе гуманизма, ш-•сокой HpáBCTseflности очень важное место занимает художественная литература, в том числе детская литература. Как подчеркнул в своей лекции перед студентами и преподавателями вузов страны Президент Туркменистана Сапармираг Туркмепбашц. 22-го ноября ISS3 года, изучен не художественной дигерагуры помскет молодежи постичь истину, отличить добро от зла, лзобигь мать-Родину, родную землю,свой народ, своих родителей, обновить свой дух, совершенствовать свой ум, глубоко понять значение Независимости страны.

Следовательно, изучение творчества детских писателей о точки зрения значимости их произведений в нравственном воспитании . подрастапцего поколения является неотложной задачей литературоведения. Однако до сих пор в туркменсксьглитературоведет'.и нет специального монографического исследования по этой йроблеш. Отсюда очевидна актуальность тем данной диссертационной работы, соответствие её потребностям времени. -НАУЧАЯ НОВИЗН«. ДИССЕРТАЦИЯ. До настоящего времени в турк-

менском литературоведении нет специального, Крупного научного исследования роли туркменской детской- литературы в нравственном воспитании позрастащеуо поколен;и. Данная диссертационная работа является первой попыткой восполнить этот пробел. Она ставит перед собой- цель исследовать как отражается проблема нравственности в туркменской детской литературе 80-х годов. •

Б диссертации раскрывается значение произведений¿ созданных в 80-е годы такими писателями и поэтами как. К.Таирыгулыев, Я.БаЗ-рамов, Г.Чолиев, Р.Дурдыеь, Х.Нуркырадов, Х.Шяров,.А.АЛланизаров, Б.Сахатов и другими в-нравственном воспитании подрастаодего поколения.

НАУЧНО-ПРАКТИЧЕСКОЕ ЗНАЧЕНИЕ ЙССВДОЕШЯ. Данную работу можно использовать в подготовке научных трудов я учебных пособий по ■ современной туркменской литературе, особенно детской литературе,а также в специальных лекционных курсах и семинарских заляптх на филологических факультетах.вузов, ни уроках,по туркменской литературе в педагогических училищах я s.д..

. Диссертация состоит из "Введения* двух глав, "Заключения".и "Литературы". . ч'

ВО ВВЕДШИЙ обосновывается актуальности исследуемой проблемы, раскрываются также научная новизна, цельf зада-га и практическое значение работы. , •

. Основное ядро диссертации составляет Щ^ЩЯ. ГЛАВА, озаглавленная "Освоение"проблемы'нравственности в детской литературе". Б данной главе отражение проблемы нравственности в туркменской детской литературе 80-х годов подвергается развернутому, научному анализу в основном по трем вопросам,.

Днссертанг прежде всего исследует срсзоянпе освещения в ' детской литературе таких лучших нравственных традиций туркменского народа, как патриотизм, уважение к старшим, родителям,гостеприимство, далее прослеживается освещение в детской литературе таких общечеловеческих традиций .и нравственных ценностей, как гуманизм, трудолюбие, правдивость, честность. В работе раскрывается как творческие удачи, так и упущения художественных произведений изучаемого периода. В данной главе исследуются также произведения, посьящеппые проблема охраны природы и выясняется их значение в . экологическом "воспитан аи детей.'.'■ • ':

.Во ВТОРОЙ ГЛАЗЕ, озаглавленной "Художественное'решение проблемы нравственности в детской литературе",.подробно анализируется вопросы художественной типизации .б туркменской детской литературе ВО-х годов, исследуются особенности "художественного,языка, коиревко и.некоторые другие.особенности.детской литературы. -

..' В ЗА1ШШП1И диссертации излскёйы оспобные научные выводы и обобщения, характеризуется научзое и практическое значение работы. Б конце дисоортацкп дается.список использованной литературы.