автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.06
диссертация на тему:
Узбек тилида ёрдамеи сузлар конверсиязи

  • Год: 1996
  • Автор научной работы: Турдибоев, Тохир Хасанович
  • Ученая cтепень: кандидата филологических наук
  • Место защиты диссертации: Ташкент
  • Код cпециальности ВАК: 10.02.06
Автореферат по филологии на тему 'Узбек тилида ёрдамеи сузлар конверсиязи'

Полный текст автореферата диссертации по теме "Узбек тилида ёрдамеи сузлар конверсиязи"

УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ФАНЛАР АКАДЕЩМСН

тилшунослик института

ы » 1

А * *' С' * •-" ' 4

! I ! '' '"..„._ К^лёзма дауцяда

'ГУРДИБОЕВ Тох,ир §асааовм ,

УДК 809.437.g-5г

'Узбек тили да ёрдам\и сузлар конверсия^и

10.02-0^/ — Миллий тиллар (узбек т*»ли)

Филология фанлари ношоди илмий даражасиии олиш учун тавдищ этилган днссерхадня

АВТОРЕФЕРАТИ

ТОШКЕНТ — 1Ш

ЙлмиЙ тадкицот Хужаяд Дав лат университет« уз5ек тилшу-нослнги кафедрасида бажарилди.

Илмий Рах,бар — филология фанлари доктори, профессор

А. БЕРДИАЛИЕВ раемий оппонентлар — филология фанлари доктори, профессор Н. МАХМУДОВ

филология фанлари номзоди, катта илмий ходили

x. шамсиддинов

Етакчн муассаса — Фаргона Давлат университет Узбек тилшунослиги кафедраси

Химоя 1996 йил «. , куни соат

Узбекистан Фа ила р академия«! Тилшунойлик института х;узурд-даги ДК 015-31.01 рацаыли докторлгак илмий даражасини олиш учун диссертация здаопсн буйича ихтпсослашган Илмий Кенгаш йишлишвда утказилади (700170, Тошкент шазцри, И. МУминов кучаси, 9-уй).

Диссертация билан Узбекистон Республикаси Фанлар ат-демиясшшнг Асосий кутубхонасида танишиш мумкпн, (700170, Тошкент шах,ри, И- Мумодов кучаси, 13-уй).

Лшореферат 1996 &апО#7йТрС> ойинпнг 2. нунида жунатилди.

Йхтнсослашган Илмнй КенгаШ котиби, филология фанлари доктора Э. А, У МАРОЙ

ШЫШГ 37.57МИЙ ТЛВС1Т?Т:

Мазз.уникг .долззпбтагв. Купгкнг ягеэнвП хэдкг'.д:;:- ?!¿-cr: Узиненг муким газонйивк тоегев эиас. Цулзрдан Споп ангас--;^. Кускядз ёрдакчи сузла? деб аталиб келшувчи холи с зло™ г. Улар,асрлар оша суз туркуклари каглрэзкдг Гргааглиб тал б?лса-да, -бутгрнбзт 'гижинг кейсг сггхига Kauytzr-y. ху-су'сида олимлар мупгарак .Фкхрда »'ас: у тар алозжга гвкгйв-гр.т»-матик категория гарзида суз гуркумяарл докрасила кпраяса -вавий гил1Еунослик); баьзан суз гурлу клара докрасага тарягтвг-майди (В.В.Виноградов)';.баъэан эса-афй&гксиарга зазл&доп за ёндош ходисалар хукмвда теяккнг морфемика сатхягз гапялукт ходиса сиЗатида караладн (А.М.Пеаг.овскяй, Х.В.Счерба, E.&pz-лович, С.С.Ма'йзель, -0.£.Сушгкг ;Л.С.Бархударов, '

К, А ¿Баскаков', и.З'.Ваккев, ?.У.»5ирзгкулоэ). ZapxBrxxz-, Ьрлг.«.«-чп суз туркумларв биган истий ташая: ?гарда су?, ясовчй фкксларга хос хусускягларкккг хам, £op¡.:a лсоачк аггапскарггл хос хусусйягларкЕнг хам кавгудлвгкга кг хзспл кг.лгд2.

Узбек гклсунослигида ёрвамчв сузлар гос кэртолсгпл - су» турку ми ваиокида (А.К.Боровков, Е.Шоабд?рйхкэпо5, I.tíyxT ороз, Т.Русгамов, А.Ахмедов ва бовдглар^, спвтагаагЕК алгкз ва с::н-тагкатЕк муносайаглар асоси сифатидз сингагсвс г.егсрозяг. хак. -Ургакилгш- (Г.А.Абд?рзхмонов, К.А.Аск.арэва, А.Н.Нур-'зков, А.Берлиалиав ва.бошк.'). Еркаявг сузг.ггьпк: гснгг-гсгс г..г;-:г'--ла ургавилкгзтаинг еабаби еуке, уz-- tz~::- гсг^олэггк х• лас кабв яу ту» з;уригши -у чун ■ легка г »кладя,'улгркккг главно ва вазифаси синтактгк шкоавятлар тусвГ.лк ву'^дга -елагтт. вклаиалар хам нуткий-драпкгл" х=дк'.алзр пинг^'т:-

бутунлкктгарякЕГ секангкк sacxacnr^ :.rri:;~:>~

Еэднл'че с?злар к^г^гvziíkzz ' z s " z vzz}' zi-i. ... w V' i'i--раккаб, ута долзарб ва а^амкягг™ r~r.ro v

минк топкагав. Бу ёрдаычк сузларкскг конвероил .

си билнЕ боглп^пошйнвдаокал ккконгятидкр'.' иКучйп. (конвер-сия)нинг ёрдаичи сузлар туркумига хос'к^рЕВкгяаре^сагл «авжрд-ки, улар махсус ва.кшдйй урганшани галаб «глади"-1" тарздла

^ Saoakr:- Бердаакяев А. Ояий г-гактаб тостзжлгпй. зщсененг баъзи "ке«тик" гомон лари >;а>2!да б?пшлаи):---

да она тялз шдатеш ггазкуктаи янталаш бет. ' '

бидкараягаз С'икр :.'дзЕ7р иасаяанинг длссе^тацая ыавзуса мачо-тзнланпзагь саЯаб бундп.

Ёгдалгеа сузяар кзнзеосаяси таднинг 'маъл?м бяр ковдн-коа-даларн сплан Оогтавдзчи иураккаб лассняй касаёндар. -Б? хараён-кк ургсняз ёрдзэта -оузяар катэгоряясана узага.-хсс система-тар-'-зада т;.—7н:::2, увзнг уааро борлаяувча тагсгсте:.га (подсистема)-'лпгянл бэягпша,. йазкзр тагспсте^-а оирлякяарининг сарлли то- •' "тагяг.пт.'л аняклап, хар хая гагсясге^гпларга хос фаркла белга-ларнлнг :сзраяагагз аа бзтарзсгасипз (нейтралазацаяси), улар-:тпаг сагГабларз :<аба .^асалаяарнг тугра.вя мзгпгарак англашга • аккопаят' ппатада. "азк.ур касазалар. ёодамча. сузяарниаг чан та-¿яатзяя пняхкаага к^'аклдпядд >' навбатдзгв боска гадкикотаар -.'у г. слазн. . '.'.•''

Та-.кл:<07нянг маннам та гатвдядшт. Узбек тяга ёрдаачи суз-тага тацкзкотнанг асосвй объекта хасобланада. Уларнинг мавзу -талаб этган касалаяарнка далалладна узбек ёзувчи ва воарлари пяодадан зязнган парчаларга, сузлащз ну тки магерлаляарага му-рсз-аат ка

Тадуакоткинг методологии асослаогс. Дзалектпка «онунлара ■ таютхэтканг методологии ас осина, ташки л килада. Унанг у мумий- -лак ва хусусгйлзк, пакл ва мазмун муносабата, сабаб ва мохелг, мазхумлик ва анаклак,' инкорна анкорсингара оар катор доамо хаёга£ кзнун-коидалара ёрдамча сузпар ва уларнанг функционал аигаазшузи-ковзерслясига татбак этилда. Тадкнн метода сафата--да гасварай, таудадай, здёслап ва хоказо гадбалларга муронаат . •к,зляндн. Етук рус ва узбек-талиунооври асарларада са&дал топ-гак..аягор ва зам он алий тадбкялар мазкур дассерташшнанг алдай газкгнот андазасг вазафасина угайда»

Тад^зкотя^кг гшксахп ва вазийася. Тадкакотда .ёрдамчи с?з .. тур-™.! дари понзерсдясана узбек тили матерааллара асосида ёри-тпп ва гавса^лаи асосай ьвдсад эталгая. Бу максадга куйадага зазятгаласка ажлга оеисж туфаЗла эришалада: •

- ёрдамча суз тур$умларана умукан суз гуркумларига насба-' гая гс?лог5а, уз дчки турларига яасбаган гетероген система тав-

слфда тасзяряаз;-

- ёрдамчи сузяар гетероген сястемасана маьлум бвр-ухтваш беягалара асосада тагсастема (подсистема)ларга аяратип;

- тэгсзстгмаларга бяракувча ичка буланашлараро грамлатак

:сс;с^ягларнкнг. хяратагсувк-нсйтралйзаа1яс;шг; акт;- .*::; г:-раоккйкг конверси.сга йул очувчл кмкэккягтарпнл курс."?;:-;

- ёрдаичя сузлар конзерсиясе хэекг

гжангл гурухяар (богтгозчглацув, вкяакаг:аЕ?в)вп гграгп, га хос гзкв караёклар, гавсидаш ёргпш;

: - ёрдамчя сузлар ковверсиясега йуя йзжа шилп«»?-

нрг . ;авсифлаи; _ '

' - ёрдамчи сузлар конверсиясп Си лая богот; услубий-праг-матик хусусяятларяк гахтя кпгип.

. Тр^кдодра.ги .дяжй янпштк. Тедкпют зпмшнуюги :.:а2;сал ва ваБйфаларнкнг. узиёк укияг ияквй янги липши беягялай£к. сергациддагя янгиликяар яна ку&сагилзрдан ибораг: узбеп гкгг-пунослигкда ияк бор ёрдакчй сузларга систем ходкса гарзпда ёпдошплган,'уларнпнг олЕОЗииияга- асослалгак -эгг.-гртгп:: ы---.гялгзн;, ёрлгкчЕ'ср'Зяаряинг гуркукяагасо ггрслг .•..::•: £с.-г.:-хусусиетларкнЕНг ной?ра кззезгялаюгж, сунккг .^гпезспг: г-'-г-нр.кг гойверскяга мойил егг'окг.ятллггл Г::-пт;,,л.'_"пб, .т^гхлаг.г"" . Буегее таедарв, ёрла»^к сузлвр плеоназм вэ уггг.нпкг З'злг-хос кургнетзарг: боггов^лар, гфгакчглар, тлагзлаг кгкзгр:п=-¿з гуспйш; богховчпяздаа га Екхакашзв: касаёнгэрЕяхпг откн"'»-нкек, уларнкк? бер кагор гнсонЕй кзкув-г.скдалар асг-.т— ся&пзвз: хан гглюгг.огнинг пел:й яепглпп: хксоблангдл. .

Тагьукпрнспг. разаоик .за а'.'аг;" Ехачплтп. Ёрда:-,™? суэ г.т-кушгарини систем ходаса гаргкта тагсг^лягипгт узе ь * ргт1: 'ахамяя? кооб гтадг. Ърда-'-т. сузла? ессге\:&сгяг т.т : сгнп мвья?« птхагларЕга кура ?акозо зтпб, маъдум к*ха?;:?г»г2 кура Енкор этувчя карача-кар=н гурухгар (подсЕсг£;,:а)га ежрэ-■ гиш хада урганишаган бтгр кнгэр лпсскпй хсзлсалганигг

уаядакогяао "^^"га-торгв лпвп учук гздпзкпхт ягсгади. .....

г^слккз: яззаряГ. масакаларг коягерспя ходгсас.гяк

суз туркучларп кагеркаяларя асосвде бгр кггсэ ткх.-гл^са

ка£шаав ур-гя.нЕНгг гургка булки:, гуохаскз.

Мазкур ?аютг<эгпгшг акалкй-ахаииятЕ хам кам . Ундан академик," илмгй ва норкагяв грачжатЕкадар учун материал гида фо!Ыаяаниш мумкин. Тадкиког монографии ва укуз даре пек- . ларп ярагшдда куз келадв., УЕКнг.материалларп_магоз,с .курс ва махсус семикапяар учун канба:. була ,ол2ди.

6 ' ■-..'•' т-здулкогвякг апообашмаи ( жосийяаяяст). Мавзу Хужанд Дав- • лат униЕерсатетккпиг ¿.vjzï Кенгаши (1991, 17.12.2-карорининг 5-к:лсал~сп)да гясдшиюнгаа-Узбекястон; Рзспубяикаси ЗД Талгу-косгяк вкститутанпнг узбек адабий. тили йудагавинг узбек тили гаркхл,. терминология ва дгаязктояогпя буламдари билая бирга-яакдага к?зая йзгилизида хаэда Тоиканг Дав лаг университета ко-гада гагхял: эглотан кенгас. семанарада ыухокама кияиниб химоя-. га гавсая этяяган.

Тлдкзяотюгаг асостй шзмуна эълон циланган Унта макола , , ва акката тезис матерпаллаосга сингдаралгак." Диссертация; на-rasrjraça Хукгвд давлат укявеосатетя просЁессор-уадтувчакапи-ненг аньзяавпй ялмвй-назасяй анжумааларада (I992-I9S5 ииллар),' " узбек тялгзвосязгв- ка$едрасй коаада доаиий ааая кидувча сема-нарязрда. Узбекастзн Роспублаяаса 'ёщ олимларивинг влмийгйаза- ••. рай кок^ервнсаяларвда (.Тоскеат-1992 ; IS93) глаъруза килйнгйн.: '«■гаянг хаяла да т^зилищ. Диссерташиг.ккрюЗ'.Еа'-гург асо-сзй бэбна уз ачага олада. Унга хулрса^ ха.вда,. $ойдаланияган -адабвэглар ру1!хати'илова здишган.' • f¡

ТЩЩОТЕЕИНГ МАЗМУШГ " ;

í .

Лзссгртапдянтнг -капал тасмгда суз туркумлариванг тарихак-тадраяиН. тазсаф! хаквда фгкр юраталада. Чунки суз. туркумяара- ■ знег таразяй-тадрюшй тавсифши хассбга. ошасдан уна урганмас- ■ _ дан тураб суз туркумларананг ковверсияск хавдда факр юрагвш V мумкан эмас. Унда ёрда'.ла сузларнанг хам туркумланаш хусуса- -, даги /тарахай-тадрахай караёнларга алоэдда ахамаяг бералган. ■ Суз туркуаяара (CT), айаикса, ёрдаагча с?з туркумлара(ЁСТ)нгнг .тарахай шаюпганш аараёкларана келтарш, улар билан боглач на— ■ьаргй карапларнз тахлня калаш арка ли ганланган мавзунинг дол-зарбдага, унанг ёратаи усуялара хакада ¿£акр враталгая. Суз тур-кумларакй урганип узок гаряхга бориб гацаладз. Улар тал луга-вз2 бяопаклгранинг лексак-грашатик гурух ланита сафатпда уза— та хос тазггой-гадрияий; аяъанаавй-замонавяй талклклаога зга. CT гялнинг- боетд тазам ходасадара кабя, дазплар сгла узгараб г.урада. CT -тизаиадага узгараллар маълум бар CT я? гаг таркаба-чгяг, 5 к га ;сос барзр-бар грамматик 2усусзят!-::г.-т, туокумлараро

зндланузчи гражагак. категорияларнинг. ... узгарур^сягт-г лан богдаяади*. Бу нароа CT таркибипинг гурлячл си-

баб булиш кубхасиз. Чуноичи, Д.СракиЕскай асос солгал акг.гк . .-Александрия мактабк таьяамотп кадамги хкнд ткяц?носп:г:!-..': •>■-одц.У-1У асрлар) эЕтвроф эгияган 4 CT (от, фегл, огх ny.v.bK4a». юклама)ни2 8 гага-егказдн (or, феъл, спфатдиа, аъэо-аргп:;^. • олиош,' 'от кумакчи, оарпо,- бзглсз-а:)3. Калимги гзг^кос-ятса са£кая гопгая бу тазск? Элегий Смотрвот:?. (1619 2.) вз V,.В.Ломоносов (Россия гратаатпкаса, 1755 Г..) грягмгйкалзркга асос цитб олинди. CT хакидага гаълимотлар В.З.Бэсгскоз, Г.Павский, Ф.Й.Бусяаевпзр тоизнидан ризэу.лаятиризжб, ун туркуи-дан (от, сифаг, сон, олмош, феъл, разиа, богловчн, кумахчи, шлама,. ундовяар) иборат аньанавай талкив гайдо булда.

CT гетероген сяс?емЕСИда. пмогенгаггуруу, .ткс^д:; ".«сз«-чи" ЁСТ ларининг текрЕЕЕ." *ам- цураккгб- тзтзгасга' эг~. йготрицкпй гра?азгикаскдак (1619 й.) XX aar гр?,-:а:::г гаъя: тига кздар ЁС сирасада олд кумакчк (предлог) вя богговчилар yrw

с

ганиятан._Сунгра,■гарчазд гаьлам карэёнвда тагЗйк эггжа^з булса~да, ЁС камрэвига юкяакалар хам тэргклтая. '.'..З.Ло'.'оносоз ва Ф.И.Буслаевлар таълимотида сон, олмоп, равип, ну?.:алчп сгъл-.чар хам ЕСТ сифатида урганилтан4. Ф.Ф.Фортунатов ЕС лзряи ктс-. как с Уз дар (частичные слом) тарзида кзрайди. Улапгг бнолагти-рузчи, кУщвчи (одц кумакчилар, -предякаглв баггамалар, боглзэ-* . чилар);кучайтйрувчи (Ъкламалар) ; вякор__за.сурок хагая -wr. ■. маздолгяар яаби турт'гурухга анграгзтЕдп'3. В.В.Вккогргигов IX парни умуман суз туркуилари дэзрасига. етркгг-са^ди1'. ■ -

CT, хусусан, ЕСТ туркий тияяарда дам назартё грамг-.агкка-нквг муноззрали масалаларкдан хис облачали. Упарня хал азгаа А.Казембек, О.Бетзинг, Ю.Некет, А.Н.Св»гойг??г;, Г.

- Каоаиг: CvnpyH A.C. Части оечк в оуоскок ягк:^.-:;,. : «doc— зецение.1В7Т. -C.I2I. ...

^ даранг: Усмонов С.У. Умукж?. тплгунэелих.-Т.

0 Каранг: Вуланин A.A. Трудаке. вопросы ыорфэлогки.ЧЛ. : , Просвещение,IS76.-C.8. : ■ -

4 Каранг: Головкин К.Г. Ноофолозгия современного ртесл-.ого языка.-М.: Высшая ккола, 1965.-С.247-249. .. ' Г7—

■ Карангг.Форту'натов О.Ф. Избр.труда.-Т.Т.-4Л.',1956.-С.З£2.

■ ® Каранг: Виноградов-В.В. Русский. язык(тоае.а*агячеснпе "учение о слове). Изд.2. -М. : Высшая топа, 1972.

ZC82CK-xZ, К.К.Лг-атрЕвв, А .К. Кон он оз, К.П.Дыренкова, А.К.Боров- -ков, ".Л.Запюнов кайл ну'мгоз1, хамда. A.F.Fyдомов, ?,!.2.3акиев, ■^.„эа^дутмix'-'онс?, F.A.A6s3pa3C«OKas, М.А.Аскарова, Z.ajxropc®, , л.Еег~"'--?°в. Т.Рустамов сгнгари хозпргн давр тклвуносларнинг хлз.иаг'Врп катта. Чунончя, гагар гияяуносяагинпнг етук тадкк-К2тчие:1 L:.3. Sarasз татар тал ¿CT яаринк дастлаб суз «УЕувчя-глс (богазачл, боглззчи-суздар, кумакчи, ку?<;акчи-су з лар) ва ыо-дзя сузллр (Бнлзмалао, ¡¿опал еузлар) xaiuia ундовлар каби уч гуру ira ama гвдг*.

Узбек тзгаунэстагида ЕСТ анъаяази?: талкикга эга - унинг czcre?uica крйаячя, борлэвчи за юкхвмадан Ебораг. .Узбек гили ЕС? га узага хоо систеиа тарзяда ёадошб, леги, -замонавпй ме-тогла-- .-¿cccnza ургшия накпг -erras.

Г^ссаргаиаяда мустагдал за ёрдамчи суз туркумларкнинг Урга-уларзинг ?авсафл2нип.прцнаяпяаря, ёрдамчп сузяарнинг :.уста>;:гя ^аъноля сузггрдан ^аркланиеи, укапканг вазифа гкхата-дал аЬгп::сал мор^емаяарга куносабати каби бар катор назэрий масалаглра хзсу езда атро^лача ?пкр юритилган.

Тадтсгкзгшшг бпптнчи боби "Конверсия ва уншг айрим хусу-СЕятдари хакада** део номлакадз- Унда конверсия'ходисасига уму-1'2Й характеристика берилвди, уларнинг куркняпяаря -хакпда суз ■ юриталадя.

Upara функешезал типнуностгак мактабининг намоянцаларЕдан . бири С.О.Карцевский томонздан'эътироф этилган тид аягара-вамз-ларзнинг но:/у тачссиб (астаметракли) дуалиаыи хаки да нукгаи на-зарлар куп. маъя о ли лик, омсню.кя, сзноь:л?лш ходисалари мисоли-да язсиан санаб курияган будса~да, уни бу мухигл" яисовий конуни-ятга "йугрняган" яна бир канча ходисалар мисолада' хам синаб -курязг зарураги сезияади. Сузяарнлнг бир туркувдан б инка турку?л-га утзб ту риск халт тиякен? ифода (иаклий) ва хан. мазмун план-яарз бпрлякяарнйИЕг номуганосиблаги - асимметрияси билан тав-сг^лакузча ходисалар сарасига киради. Сузларнивг бир гуркумдан ссзка'гуркумга уties (конверсия) «араёнпда сузнинг паклий каб— хаепда хеч кандай узгаркш сокирбулыаган ходца,унинг скнгак-

* К,арачг: Баскаков Н.Айстооико-гипологическая могйоло-гля тюркских языков. -'Л.: Наука,хЭ79. -С.40-42.

^ Каранг: Закяев М.З. Общие ппоблемы в татарской мосфоло— ги. хзведенйе ^Вопросы сгрукадра, татарского языка. -Казань,

Í К . ХЛ - '

гек ва семангкк таглараца сезаларлк узгариг.ез бррлдк. нкнг учун хам "сузяаонанг бир "*уркувдан боз^а гурк;;уг;; утп:тп, сар гуркукга 0К5 шсокий барлааларнанг бозса гурку кгя хос с: спятлар касб згпг грамматиканвнг, аникропг,_суэ назараксакакг боа касалаларкдан бкрп саналада"-1-.

Тадда сузяарнакг бкр туркуьаиш боэда гурку^га утяот ттх-.. товсиз содкр" булада. Чунка "суз туркумларинанг узи .

""ра бгдак ахсалнй т»'р?яча ходаса эиас, 'гклнвнг л^етпг? гп дагкхасада сузлар бкр лекскк-гра;."'аг,тк категорияднн бсхха

лексак-граккатик категория гомон сгслгаб, уларзанг загаЗасане

р

бажарашга мойиллаша борада . Боп^ача таьбнр балая аГ:гг£яда, конверсия "бу кенг маънода бкр категораяга хос Евзра-рамзнинг бошна категораяга угишидир"^.

. Кокверсиянанг назарай масалаларвна азохладда СТ лара бтр-ламчакот, ёки сузларяанг бар гуркукдан акккнча турку.'та угагп: бпрлаитчами дегап 'Буна агэбп? >;п г. кзн-»&>-

скя ходисасанккг асс^кк х!'с7Сй£.:"'лаэапк бс лги лад; V •-••,'н хггЕ.'.'гт' кклаза:. Мзнтвкак ояанганда, авкапо, пакдай таргда суяге-га» сузларкакг маъяук макдордага лексак-граадлатак тудаларс с

парк) булпзи зарураятдир. Сузларнинг лексак-грамлаткк тЗ'далара аааклазгач, лугавай биряакларнанг вкиадач-ндмага утгглдага ёка ута одата тугрпспда фккр юратая: нуикая булдхш. Хеках, конверсия С? тучсукчасага насбатан ехкнламчи ходисадир. Кокверсиянанг СТ лзшга нисбатан аккяламчи ходиса- экаияагя'"кадта-да ~у?пгд бар сузнаяг акравгаган ходда бир чечз узъв*-гра>-гга-

тик пояясзуея холада врали шактаа б?«са, хозарга дсврдг глаъ-

ту рку.'.-дарга аградган суздардак биранинг бэяка гурку «га утиши хо латала?..." ~ тарзида балдирилган фккрнк уйяаб курас зарур. Чунки конверсия СТ ларадан ке:знгп хэдиса, СТ за конверсия >::— дисаларинанг пайдо булггтпа хар хил: СТ "тархха:*-?ене::;:- г;:-

Даранг: Бзрпваяаев А. О гай как газ даролаклагт: ¡.'укдагга;--синвег бгьза голтоалазк хг.щ:-;с!/?1аълг■ б?ганлсг.ада он--

тили укптшп кззг'унаке явгклаг асослари.-Капга,1^3о«-?>-с. . - -

. ^ Каран г: Гпаммагака русского языка. 1.-М.: АН СССР,1555. -С.20.

® Каранг: Нки О.М. ! Транспозааая на уровне частей к лекае' оконв!Л5а в современном русском язнке.-Т.':Фан,197б'.-С.4-5.-:

4 Каранг: Еуломов А.Т. Узбек тилада с?з ясаш Яуллаоп хакп-да Тал ва адабаёт института аеарлара.Х-катоб.-Т. ,1349.-70-6.

10 s

хатдан ran булакларкнннг морфологизациялаиуаи"^ дан хосил бул~ гаи б?лег, конверсия иос^ологазасзяглпган ака с? сянтантик хо-дяспларштнг гая тараккиёгзканг dotsка дазрига хос кугкяй-син-такпзк пмкзниятяни ту файла вукудга келган. Бундай имкониятга "баъзи Спр с?злар бкр СТ га хос маркерлагган дифференциал бел-

галаояня гакоо этий, бопка бзроо СТ нинг наокеплаигая белгила-j?

рянз кабул кзлади" , кагикада сузларнквг транспозиоЕяси-конвер-сяяса вугулга келддп.

Мзрфологик курсатклчяаря булулган ёки морфологак кувсат- • ■ кэтларя к?~саз буягза СТ купрок конвзр^яяга мойилдир. Бунда с уз пар гра-'с-птак шклларана тул:п; сак, misa, фонеглк кяёфаепда xxv ^згпря!! буямаЗди, епктакгдк вазлфася узгарадп. Бу узгарш "jaKTiîH"-?. булег-да, улапда боздзча морфологик ва семантяк кяй-«ат хоелл калзди. Езъзя талзунослар, масалан, О.М.Кпшинг эъти-ссф этпгп^, СТ конверсией (у трансяозицион аг&часпнп шпяат-ган - Т.Т.) «оофология белая синтаксиснинг, лексикология билан

о

с?з ясбдеезнзнг кесапган нуктаяарида вукудга келади . Конверсия суз яса™гл!, лексикология, семасиология сатхлаоа билан хаи канчалзк б о г,тек булмасин, уяарда умуыграч.матик ху су снят кучлл буяадз, негаки бир туркумга хос сузнк бопка туркумга дасглаб синтаксис (грашатика) гортада. Конверсия ходисаси билан богляк иккн нарсанг эътиборда тугитя зарур: конверсиянпнг '.дивзеровяк ва синхронии габхадари маввуд. Диахроник тавсиф касб этгандагпна, конверсия уз лзеонзй табкатгои мутлако узгартйра- -д2 - янгк леKCfK—rpaj.'f'aTîîK бпряик (омоним суз) вукудга келада. Санхрон пданда эса конверсия~туфайла бир туркумга хос лугавай бчрлик бошка туркушинг "даспортлашган фукароси"га айланмай-дн. Маьдум матн качровядагина у бошка СТ тарзада укилади. Ухша-тет копз булоа, синхрон планга хос ко'нверсияда унинг тайзикига . гупггаз дугавий (гра\е.!аткк) бир лик сахнада бирор-бар образга' кпрган аЕгёрга ухшайди. Актер сахна асари якун топгач, уз шах-сяятига кайтгани кабз, бошка ту ркум ихгиёрига "утган" дугавий бзрлак хам, зу?к парчаси - матн тугагач, яна узинпнг "она" тур-

_ 1 Каранг: 2прмунскяй B.F. 0 поиоода частей речи и юс клас-сясгякацзп. Вопроса теория частей речи .-Л. ,1968; -С.27.

" Каранг: Нэгмзтов Х.Г. Функциональная морфология тюрко-язычннх памятников Х1-ХП вв. -Ï. : '5ан,1989. -С.37.

, " Каранг: Кпм OJL Тракспозигия на уровне частей оечи и ' явления о.чони-'яш в современном русском языке.-Т. :Фан,1§76.-С.5-6

кумйга.кайгада.-Диахрон жабха бвяантавев$ганувчи' к6квеюк5»я^ факат тал сатхага хос конушятлар акал каладп; свкхров е.-ту,г:: хос конверсвява. эсп. гвя-йут«. дахатомаяга :хос конункетар калади. Ншверсиянннг синхров аспекгда сузнинг ту pry;/:: узгаг-маган холла, вазафа амконаяти кенгаяди-аэлвфункцаоиал-гясзпнй бвроткка айяанадв. '

Ковверсвя-.-хедаЬасанввр вккв тура 'йаваэд: вчки »тарвегга.1: (ёки ачка -купе:), таска конверсая (ёка галка кучаш). ¡'чет кучна 'мусгаквя суз туркуыяарананг «устакал суз гуркумларлга угк-ша бадан тавсафланада.; Субстаятаваапя (отлапая), адъектавацая (СЕфаглалпяЕ)у ароноиЕнагизация (оп.тэплапгс). вареализация (феълдашвзп) мусгакад. суз-' гуркумяарвкгаг ачки конверсаяга кан-суб . булса, кунакчи. ёки пкдамаяанг бэряовчиладуви, боглэвча ёка куиакчананг юкяамнлапуви ЕСТ ларага хос ичкк конвг рсаггар. .;-Таяв(в KóssepéBjnra.; MCÍ: аарв-¿С? tóprá утади, ёка акспнчз, SCT лари НОТ харга угади. Нумакчаларяиг? катта бар ryprxa <Чунк-цазнал кумакчалар,. кукаэти-сузхар), afipE.í боглояча-сузлар (деб дея) ташл конверсая гу файла i.CT ларяканг "ёрдгагпппщу-ва" натахасада вуяудга кэ.тгак. ЕСТ яаранакг LET лзпага (тапка конверсая) утапа ба-ьзк иарт-шароатаар бклан богланадл ва бу нофаол шал кучгга в га. Ф.Ф.Форгуватов ЁСТ яаринант букдай сусиятани азгахада эътароф этадн. У кант Экрана узбек талг *га?л-. ларага хам татбак.зтвш адикии, .Цасалаи. "Ва тен? баглзвчзжхп саоасига тирада"' галкла ва вгъвуи тусунча в4од?ласа 'гдасатадз 'кустакв'л"каъв'ола суз туркукага каксуб булздк-1.

Суэларяаяг турауыдаи туркумга. jsas» ёандв там урганапгал. Шу боас-хам казкур тущунча конверсая (А^И.Сшркаакгй), суз .ясашЕНг-морфодогак-сентактак усу як (З.В.ВЕиоградоз},_ трзнсао-зваая, (Ш.Балла, ХШеьматов, О.Кем), атлплй'лт суз ясзв (B.ScsS-кер), транедяиая (Л.Теаьер), куль корфемяла дерквацая (Г.."..1г.-чанд), нохусусвй (несобггвг1шая)-деравааая:(Н.А.Аругпгзв2), транзфэрмацЕя (В.Х.Мигаран) агамалара билзк тур да хал ны.:лзкя-

ДК. ......... . . --••; ;

■ " Дассертацаяда СТ конверсаясв-.тадздаагга багкилангак аплар обзора, -уларнвнг хар хад .галккнв, -конверсая атамаоананг СТ гу-чиии балан боглак булмаган тущунча яар:ифодаск учун хам- кглатн- ■

: ; Каранг: Фортунатов Ф.Ф. Ивбравзые труда, ток'1. -ÍÍ. .I25G.

-С. 169. .. ■:•-7 -V-';:. ^V* :■'.-.•■.......

' 12 . " ■ rana (масаязя, сянтаксясда актаз куришэдаги. гапларнинг пас--ста, пг.ссггз хуркстшагя галларнкнг актпв т^рияипга айланищ) ■• каба Сир кд топ кясаяапар хусусада хам атрофлича фикр вритила-да. /- • ' ; "

• "йрдзмча сузла? конваоснясига йул очувчи етакте сыиллар" деб нем saín вчг-Екттгачи бобда ЁСТ сасгемаси бара боокасини ,ив-кор аг,гд тазся^пга-. ясос ланган тагту рухпарни уштиру вчи ет тя групг.ага гяратнлздз;. tCT ларларо зздланшз асоси санадузчи бел-гп-хусусяятйлрнинг бетарафлагаз-нейтралпзаакяса хазда плеоназм-хоялсаларк хусусяда стер крлтилаци.

¿С со? гражапп? ходпеалар сзналса-да, уларни мавппвгй ка-тагар^ягарсаз тгеавнур.згке кайан. Граиматик• категоряйгар.ман-T2í5:ií кптегоряяларрлнг паклай язбхася учун хизиат. цилувчи ходи-саля.р хяссбланада. "лсалага ту жзхнтдан ёндопилганда, ЁС.маъ-дум дзвакздз лугавяй.'¿аьаоларга хам зга буладл. Суниси хам бор, ЕС rap ифодалаган луравий'маънолар билан Ш-.лар и^одалаУ-ддган глаънолар $ар!гквлади: ЁС ларга хоо .дугажй маънола{з ик-кллпмчз, усгама'.'аънолардпр: .Ш яарда эса лугавай маъко улар- -нднг биряалгта, егакчи маънолари хисобяавади. Лугавий маъяоеи : аник англасиладиган ЁС ларда хам. уларнинг мангикий .дашолари' грамматик маьно таъсприга гортилзди. Яна мухими пундаки, ÍÍL ларга хос лугавай ыаънолар ыустакил маьнолк суз учун. унинг трмттик кншатк учук хазмаг кллади*. Шушгагучук хам муста- '• •кал.маъЕоля сузлар ёрдаьяшлаагалда, зларнинг.мйъноларйда дар-. • ■ хол хиралагап к?зга. таилакади. .Киёсланг: У -дуейюинг-- 'юзига. • карамада (ВД - Сунча Укзг-ааига карзмай хужжаг ололкадз (ЕС). Ёрдвзли сузлар еамавтик , камровида граиматик маъко етакча бул~ ганляги учун .хам, улар асданс цорфемаларга якинлаитщлгяади.. •-: ЁС ларнянг функционал ¿дцяептуш — конверсияси~ЁСТларк-"нинг узага хос гетероген система эканлиги,, бу; система долрабя-дагл алохпда-алохида ички'категорияларнанг маълум беяги-кихат-яар асосада гугашзвчи ва.маълух:-бир бошка:белги-хусусиятлар (оппозиция). асосида фаркланишк кабкларнн ани^лаб олппшг талаб .-.. : кплздг. ЕСТлара узаро кара-гэ-карши белгнларга эга булган етти . таггурух.(подсистема)га аясалади. Бундай гаггурух ларга акрата-

' U-^PIP ^Bgoora 'В. А. Гршлглтяка нанайского языка, том П.

лацда куйядага бестя-здсусояЕлар_ наза£да-..туталадяг "

'ХУ'тгап йулайларяни' ¿акялантаряю-дакллантармасдяк (бэгязз-чз ва вкламалар кумакчндаргазад кУ'/ядвда) ; ■ ;..... ■ • -------

2)" сантактйй"аяока-за йгатактик муаосабагларнаяг маркера (гаклий кяё$аеи) буда олаль-була олмаслвк (боглззчи. за кумакча-. лар. юкламаларга зид куйяладя) ; ' ■ .

3) грамматик' ёки модаяг г?зъно.з*одадаши- (бортгага. 23l' :<7aàK-чадар '"яна"5исламалаята ' зйд дТСалади) ;

4) маша ва aasaçaca унянг модазй Kaëçaca Си лая худдаяапа-ни такозо этшз-гакозо этмасяак (кумакчя за тла-лалар йогдозча-ларга .здд'кУййлади) ; , . _ .-

... 5). кедишк а^пкспарк 'бадан'.вазк^здозлаЕ-новазк^адоядак ;(куманчялар. ботаовчя-зва.юкламатгарга зад куйтладл); ,

6} туряатшга мойияляа. мойая 'э?ласяик (яна,Еу>лакчз'лар б о ряовчй за юк лама ларга з ид куйалагг) ; ' "' Э

7} маъдум каязтпак юакладагя сузкк бопнарис-бапкар^асстк (яна кумакчаяар согдовча ва окламаязрга здд куйзлзда).

Дааяактзкавянг анкорна инкор ксвуняятага музофих, w-оь .-у v, белгз-хусусяятлар асосида гурухланувча подсястемаларда улар-ниег умумпй прикшшяарани мустасно этувча белгз-хусусяятла? иилзл гавсифланузчи ячка куриншзлар мавзуд 'булаб; гусадааа, улар туркумларара уъаро фардловчл белти-хусусаятларнааг .тага-латувига олнб не!адя% Бундай„.хира,лапзв нейтраляза?Ш[ " (бётзпад-■ланке) хараенага сабаб буяадя. ЕеЙтеаквзя'зтя аса ЕСТ' лзраванг -конвррсаябйг'а ?г?л очувгчп' егаяча скаллардан бпря хасобдаяада. Нейтрализация система хосил г-деяувча Jiyxaii.-^aKroçBïp^'Е^'нга ЩР тязгз лзмантдари, у яарнннг оппозиция-Bâ ко pce яяпаясл барэр-бяр сястета (газим)" яамровагаузаро'богдЬяадн. Не;1тралает^я » ..хедисасинвнг..-ласониг--Ksw^^'tyi^ff^ïfrâ''н^С.Грубее«-,!' нидан асос сошнган. Даст таб бу тупупча «г я фонэлзгяк сястада.^а-га татбяк '

ка"ва' семантика'cacTRirasapara хал аоряй ангина бзплзндп*-. Госплан, сивтактяк алока ва садтактак. оддасайа^тас^^ лий; кзёфаъа- буяап-буяа оякаслак, беятаса (сапозаЬтя -асос) га' И-ра.бог'шзвчи' ва •bpmçmva.jji^tHcnààaapra'.atecâgàâBi дама лар. Модая - маьао лар ' афедалаб,, caHràrtîaàKa

tivin Караяг: Линтаистэтескай:.аасттаопвдачгс^. c^obpjsv^t": ihsoi -</.328,-. . г.. — -'',"".-"-'_ . ,

: . ' —v 14 •. ' • '■'-'• • V/' • ' '

да бугадв. Улар баьзан-.уюшик, булакларни, цушма ran кисмларани ■ боглап вазифаси билак хам кузга таипанади. Бундай »¡ояпарда упарни богловчиза кумакчига зид куйган беягн-хусусияги хкра-лаЕген-вейтрализааиялашган булада. Анашу яисоний вазияг вкла-кадаршшг бсглоБчвлшцувига-конверсдяоига: сабаб булцди:' кедди-в, кетдп . келдзг ва кегди. Баъзав богловчи ёхуд кумакчиларвинг синтагматика асоси сифатидата белги-хусусияглари инкор етилиб, уяаркскг конверсиясдга-шлал;алал1УБИ.га йул-очи лада. Чунончи, хам богловчцси "Ora хам, она хам'мтьгабаадир" ."тадида еклама. вазпфасиЕй багарган;унивг.богловчилик белги-хусусияти нейтра-лггзааля караёни туфайли хнралашган. '

Изда ЕСТ неег б арча таггурухларига хос кчет фарк, ловчи бел-' гкларп, уларншг хиралалип ва вей'х'рализаакяси .сабаблари'агроф-лдчг: tax ли л кплинган. • ::'■-■]'":,/'.['.

ЁСТ лари кокзерсияспга гул очувчп омиллардан ява.бирй.плеоназм хрДисасЕДир. Плеоназм. бир лисонек кийматли тал элемент- ' ларенЕкг енка-ёй - иглагишзидир. Буёинг'натижарида. иаънодос ва .. функапядбп ходисалардан бери нуткий-праплагик вдйиат касб эта-дк - бопка суз турку мига хос каьно ва вазифага мойиллаиади.. Ы&-салнн : Вахтамизнинг хозиргк холати кузда яхда хосил -.олишга ЕЕОнтириб т.ушбди. -акмр'-деуин гт. вактгача "басопта клзбимиз. йук" (Сайд Ахкгд).. чУгзаа гадикинг предикатив кисктапи зиддов • б эгяэзчп ёрдамида бнриккан - Бунда зкдлзв боглозчгларидан " бири- -uzKr голатишк "кифоя эди. Шушси хам борки, инки богловчили. (плеоказмяи) кУа-:а, ran бвлан"бир богловчили (плеоразмснз) «Узп^ »га' ran к&шь sà. граккагшс хусу свягагга к?ра .фарк- .«изшаса-Да» " -;;mn ву'ткпё—праягатик "жабхада. Çapiî иг лада - тгккк ботловчили iryrva Tanza агдлгк шьносе кучайтирилтав. унда а?.?,то ёрдамчиси кучайТЕруз гклауасининг зазЕфаскни бакарган. Плеоназм шароити-^з.бир.хяя 1и£?ла?яи'-вкки -бйряикнинг кайеешкж.фаоярок булса, . уаакисв коавересяга' к5прок..койгя':0У1ВОТ, "Лекщ" боглозчисига нес6ег<щ "акио" $аолрок. булганшги ■учук;(дошнанг), ундаашв- ■

КЬЛацуЕ РЗГКОВЕЯта '

"ооггэвчклаг^х! ss укинг хусусиятлЕрк" деб кокланувчи гчгкчтг бобд'а куязкчилзр конверскяси'^борловчитшщувй)1ва.жзклача-tiíр ксь-ререеясг'Д бзгловчиладувя). хадкда Зжкр'гзрвтилвди.

- У гапггинг бртаоэтвлаг

пуг:: жсрада а1:типганидек, згумакчилар бплак богдовчкзтрни зскр Г

хая лекспк-гра-лмагпк категосиялар «вдксз фарклэзчя баяг::-::?-суспятларнапг бетара$;здузя - нейтралазагдпсгт г:?ф12ла зутудгц келади. Бунда-к^лаачаларстггг ran бзгязкаарааа {тудггруг-чп, >;oî> ггазллантарив $ункцияси бархам топадп, уларда Ззгдовчалар гур-ку-мига хоо лиеоний- лаёкаигпаАдо буяадй." Масалан,' бялзн ердач-часи "Каланлапов» V. Яаззпсв -гадила

J3 ту окучит- кулаетата- хос дазд£а ¿агарган буяса, "Каяандарсэ бзлан Назаров сурашда" гаплда ва (^аландаров ва Назаров) бог-ловчаса вазафасияа-бажасгая, у балан синокаг.гак муцобяя бзрялк-ха ай лая гая.

Кумакчиларвинг богловчияапия! "лаёкат"я уч хал буаада: борлоэчплэаяш лаёча'та утайаол кумакчилар; боглэзчадатз лаёка-та "йаод кумакчилар; богловчалашиши яаёчатп суст ку^акчалар.

Еордпзчадазш ( лаёкатл) - фзолнятн ута йдсл ланзс sa гобелякап алокаларананг маразпп (зфда мят^апапЭ' аа-зайаларнза бакарадя. Масалан, балан купзкчаса гекгячзпг згснз-

са зфодаяозчзся сисЕзгада зхтн булакларна (эта бгдан сиг»___.

гсселанкз алокаса воситаса сафатада эргаш гад ли кУдма гад •ту нк зона л касмлараня боглайди. Б:тяан тобзканаз алокаса чарке-ри спфатада иккн вазайа билан кулланганда, у феълнакг -га.-;;';:':, |.и)ши аффпкс.и иаалдарага таркаяган буладз, тусаксазлзк (?:/".-там кистагана балан, Раъно. accapara кирмада),;пайт (Опам кв лиши балан, хашамлз 'урнамаздан. турдпк) ..маъноларалаги-кутпмч ?чп-лар хосйя кплздя.

Уч;;н. сарл, сзйян ёодамчалари. орглов'аогза «аеэдга-4аил -кумакчаларга кяради. Уларнанг боглозчалапувя йеълнанг -r^jjr. -син аффиксла шаклларга кушядуза билан а'далга опади (Кокдяно-за A.A., Закаев М.З.)1» сабаб (Таътил вактада борз блмагзкт-.-; учун, жзмтшр бпр оз раняаган оулабда (Г.Гулс?/); маясал ('.iaxca-нвиг чокя пиотк б?дсан учун, у; ... ипнн .т'ортао"куяпди (C-'^e'-i) ; улчаш-даоаналяш (Булгака cap;: Г:ул .глпс-к,, œuiœa эзгпгл Ъг-гл (Дехлавай) маъноларядап^эргап гаг:-л„ галлар >;оспл глладгг.

Богловчилашга фаолиятя суст кумакчияарга к?п.а. a:r;j-

rapgj равш-ва разивдан'болща с уз туркумлнрггга кос лугами и а— ликларнинг • конъюнкциялашуЕи^дая ву кудга келгян г°. Г/Н. '¿¿02».

А Даранг: Коклянова A.A. Послелога а'сду'эебннз jamn-'я ^з-бекскоы языке/'Труда ин-та язакоянанна^й .-СССГг"XvZ; -üi,

■-•Э- Введение а. гатарскуЕ мо^^тпт?.- ■ •

iSöb. —wLc—id. " v.®

lienrr, буен, о тт. за«он. пайт. кур, рапида. каоаб, ^аратай ^¡шгаря окрлкклар ккрягилган. Букдайзоситалар хам феьл шакк-ларггга купнлган холла богловчияашади: Хаммага маъкул тушади-ган муспна ярагкб булмагани каби, хашабоп пеър хам ёзиб бу#-кайдк (A.IJaxxop)'; Кимёхон... бешкнинг... зарарини айтпб бер-гандан кей:н, улар гущунтцдн (Р.Файзий); Автобус етиб келган зам он, одачпар унинг этпкгига ёпищднлар (Газета).

1Жла.'.'Длаош;н.г богловчллалт?ви. Юклакаларнинг боглозчилаши лаекатк хам уч хпл булади: Ута скол. фаол. суст. Борловчилашш лаёкатк уга гаол вкламаларга хам вкламаси кирзди. Бу ёрдамчи с уз xaw генгланип, хам тобеланши алокасининг ■маркера^ула ола-дк. Хам тенг богловчк вазифасида келганда ва богловчкск синга-

рп угхгган булакларви боглайдк___У'Уктам хам Урмоннонга караб..."*

Хаг ёрг^чнси зргасгирувчи богловчи хукмида .гобеланш алокаси-Hiuir маркера вазифасини'.бакаргаяда, Феълнинг ~иб, -твд, -са, -гакда ва хсиазо аффикс ли шаклларига ткркаладн, тусиксиздик ' маъкосидаш куима ran кисмларини боглайди: Садик-ичкарига так-лпф аггандз хал», у игриста нурьаг эшасди (Щухраг).

Еогловчилаппш лаёкати фаол вкламаларга -ю, -ga, -gaga ёрдагчкларк КЕради,;улар у шик булакларнк ва богланган кУ®-ка ran ккскларинв богяаш учун зэдзкат килади: Райрат ysn битта cysy, йзз.'^ни кевг олаедан (З.Комилов); Басила Назаровна Д^лфу-sairc курди-с, бекхтиёр уз кизкнпнг кяякшпи та ёдпга гуляй (У.Хоптков).

-¿г, -к?, пвкпллт ёрдамчилари богловчилалигп лаёкати . суст жлагалзргя гарадк: Она юраги сезгир зкасыи, у Олимжон-пгкг каййгятпни сезкб юрарди (З.ДУстматов); АКт^-че, озод гу л-езекнг каер?

Лисссптацикде "лаёкати "дан катъий назар, богловчилала ола-дпгак хер б:гр кумакчп ва юкламанинг качдай маъкодагк синтактик Аутук'згк хооил галкпп, уларкпнг баъзи лисоаий.бкрлвклар билан загисгадзплкк ва каънодэшшк (сснонвшя) хусусвяглари хам урга-нплгак; тазик Уранларда гилзуносларюгаг бу масалаиарга дойр . сг^г-г-тгохазалапвга т'егяшдя мувосабатлар билдирилган.

Гдссепта^Еяненг боб^ (юклачалащув ва унинг хусу-

спягг_1рг:)да богловчи ва кумакчклар конверсияси - уларнинг вк-

г;арлг.г: TsCgr. гкли трш^гатакаск. I. -Т*: Сач,1975. -566-

яамалар ваза<?асада йгалататлаят урганаяган.

Бррловчалаонанг юкдзмалащва. Еэглорчаларзанг екдз.\:2лп-дугвда хам талнанг маьяум бар" войук-Цбадаягра avarr ввнгдек, хамма богяовчадар хам взклама зазксасада кут,:лкя oi-майди. Екла!»'ала1£аш.?л^аёнага.купран сквтактвк бэрловчаяар• тор-' "талада. Сивтактякб бордозчилар.. луразай-та'ьяог'а-эг? ^углагад ёрдамчилардгрг'^Лзсаазй,": ¿Д.." .хаыда,""-ки сантзгта~ боглзвчкдар-дар, чунка улар пояи£ункцаонал ва поласвмик. газспср касб этада. Семантак борловчп.лар" эса муайян ыаъаога зга булада. Улар бар каьнола синтактяк/бутукликлар хоспл кплада'Ч -

• Богловчаларнанг юкламалащуви асооаа -плеоназм й?ла Салак вукудга келада. Икки ёка ундай ортак ёрда.\пгг суздар ёима-ез (плеонастйк) куллаягакда, -улардан бара одатда, барясвча харак— терадагйсй, взУКиЗ-прагм&тик^кийла^;хабй; эхада,- на-тяткаяа суз- - -«ая? ббРЯбвча" натегориясига 'хос грамматак ваза^аза!'. хус^саятдара йркоо эга лада.-Мае алая, Ка' овчкман, за на б о тар*:«... (А.Ср:--пов) Спшкмасада ва нанг касмларна вакт маънося мукссзйатага кура борлаш зазафаси янкор эталгак; каемхарнанг сангагм.гтак .муносабатадан англашлузчп анкор маъноса кучайтаралган, май гикая ахамаятла семантак барлак тусини олган.

Зидлов боРЛОЕчиларв плеонасгак чУллангавда, улардан Сарл (яуткда фаол кулланадигани) юкланага айлакада.;. Унааг тсмогттни йага б?габ келдау амм'й*лвкаь йигяаага кучи.етмада ("ёд куч"). '. Мазку tv жу мяада • ам^о-'дт^ла'ла лазгак' оогяовтпдар. . »Даёсвкг чаа за ё лоедар..." (А.Орвпов) курилхаевда .кяъно . за._ вн.здсгса хсс.- . ■ „.хзя-(бирикгирув •ва.-айирув)" рдРяовщЫр' плеонастак мазкеда' кУ

ланган,. ва, борлсзчаса айарув "маъносанв"'кучайтарувча югаама*.....

- "каёфа,,сага карган.

Еордовчилар плеоназм; за. юкламаяасуз жг.раёиада rear за эргаптарузчи борловчклзр -хам аатнарадв.. Цасадан,- rvранг '""-' учу.н;. Домпа -кУс'одйд^йвкг ^албада бунд^; бар о'.: 6jcju утгда ва аупингу у чун аанозара пихаляадан куп сдам цатвг-даадз. (А.Еах— хор},- Б» гад скнтактй^' характёрда'булгага уч?з бс.глрлтаср кушма ran «всмларааро сабаб. «аедосинс кучайгарап яа'га^айЯдгга юйламага айязнган.' ; . • ; . . . ; -

.........т" 1 ■——■■- »

• • •- Ьу-хаэда каравг.» Нердзаязевг- А.- УзСе*- эйтад; ггахг-- ■ чуйка гапларада сшивктвк-адакё-ваг-:сжгтагз^-ляагсабагягл;"--?."-Уназерсатет. на]праёти,19ЭЗ. -12-б.г - у. : . . ' , • . ..

Плеоназм ходисасиз хам баъзи -боУловчЕлар юкиздалаша ола~" ал. Масалак. - аммо. лекин.' бирок.: балки ёрдамчилари ran бошда ёкп охкрида келганда ана- иуддай .гавсифда булади: Балки у хеч кандай те!.яр-герсакка, Аъло вукудини эгмаЗди,'.аммр (А.Орипов); А'"'о ТолабЕонни хадеганда уйвд .ололмади (Сайд Ахмад).

£яссертаскяда хар хил ллеонасгик мавкеларда куллангав : ш.',уо,- лекгкгбирок. 'Эса; "агару бапзптк. мабодо. борри-ю. гуё. гуёки. тасли, г.тссояи богловчиларининг вкламалашув имнониятлари хусускда багафсил фикр вритилади.

1'днянг як.унлозчл (хулоса) кпсмвда тадкпчот взасидан асо-си1: сикрлар умумлаптирилади, уларга тегипли хулосалар баён киликади. . - . '

.Тадкикотнинг асоспГгмазмунй эълон килинган ку.йидаги мако-ла ва гезис магеряаллдрида уз ифодасини топган. -''--'.''"

1. Узбек ТЕлпда ёрдамчи сузлар конверсиясининг. баъзи -бир масалалари^Тйшуносликка оид тадциког'лар. Еумхурият ёш гил— пуносларининг анъанавий пжиё конференциям! материалларк. 1У' члклп. -7опзек?,1922. -28-30-6еглар. •

2. Кулакчилар конверсвясига доир^Узбек тилшунослиги ва • ЕдабиетпунослэтинЕкг долзарб масалаларег. '-Хуканд,1993. -22-26-беглар. . • ■ .

. 3. Цкладаларшшг богловчялар вазифаеида ишлагилишга докр-Узйпк гилщунослЕгига оид гадкикоглар. Республика ёш тилиунос-.лгринянг анъанавий илшй .'конферевшшои материаллари. У чикни., —Тонкент, IS93. -24-26-бетлар.

4. Суяларнкнг гуркувдан туркукга кучшпдаги хусусияглар £А.5е?диалиев билан хаммуаллпфликда) /7 Узбек филологияскнинг апгуал муаммолари. -Хуганд, 1993. —?1-?8-бетлар.

5. '£рдакча сузлар -конзерсияси^Узбек фплологиясининт1 акту-ал муаАй-зларл. -Хуганд,1893. -139-144-беглар.

6. Шлака лаокпнг бог ловче' вазифаевга. кучиш // Узбек тилщу-/ноалпгпЕпнг ;дслзнрб касплзларл. 11ший асарлар тупяами. -Хужакд,

I9SS. S4—99—бвтлар;

-.7. ¿¡рдакч:: сузларда конверсия ва плеоназм ходисаларига догр^Узбск тилчунослипЕни'нг долзарб масалалари. Илдай макола- .' пар "туг.ла.'лп, 2-к?габ. -Ху.каЕД,19В4. -40-45-бетлар...

6. 5агловчл'зазгфасгда'гя:к?макчили-.форванглар^ Узбек тел-

ауйо6лШ?йннвг"дойарб масала'лари.' йлмий маколалар тупла\п». 3-китЭб. -Хужанд,1994. -32-38-беглар.

... -9. .Конверсия'ходйсасинияг' якки" турд хаклза !{ Узбек тягг.'-нослигининг масалаларя. Илмий гуплам. 1У китоб.

-31-34-бетлар»,„.,.- - ..................

МО. Суз туркумлари таснифшинг. "баъзтг асос-

■ттщ-// Узбек; гида?нослигйнйнг; долзарб масалаларя. Илмягё макола-лар гуплами. 5-китоб. -ХУ£анд,1995.- -28-32-бетлар.

■ II. Ёрдамчи сузлао конверсиясига йул .очувча атакчп о.млллзр хакида (1-ма«ола) (А^Бердяагздев бялан хзямуаягЕгслякда),^ Узбек тллЕунослэтш&НЕ .дблзарб стЬаяатрв?- Йяйий ?:'ацолалар' туп'ягма. 6-китоб. -Хуяанд, 1995.•-3-?-б5Тлар.

12. Ё^иамчи сузлар конверр'ияойга' -й^я.'- зчувчз" зтйкчн" 'омяялар хакида (¿-макола). (А.БердиалаЕЗ.-бялач- .*'а?.г;?зяпт^дггК2а)',;/' 7зс-:; тялщунослигикянг долзарб масалаларя. Илмий ма-чолзлпр ту^р-мя. ?-кяг-б. -Хуаанд, '1996. -3-6-бетлар.

Е23ШЕ

3 диссертации дсследованн.вопросы транспозиции-конверсии слуаебпзс слов узбекского языка.

■•Работа состоят из введения,4-глав,заключения н списка использованной литературы. - ,

Ва введении обосновывается актуальность темк.дается истори-лскгрон о ло гп ч е с кая характеристика работ по частям речи.описыва-югся цели,задачи,.дсслБДовандя.'

3 основных главах диссертации изучен процесс гранодозлцЕИ-коаверсси как самостоятельных, гак к служебных частей,речи,определена специфические' особенности .перехода слов из одной части речи в другую Е узбекском языке (I глава); выявлены морфологи-5ески£,с:шгакЕша>-семантические -различия мезду сашостоягельныш. ; 2 служебными ~ словаки,которое осуществилось путем-их противопоставленая на уровне граклзгвчаоазй и логической категорий. Маркеры е сдЕцкфкчаскке особенности,присущие слугэбшш частям речи в морфо-лсггческЕУ. и' скнтактико-'сеианЕИческсш планах^послушли в качестве критериев ех классификации в 7 подсистем. Каздая из этих подсистем характеризуется налачизы оппозиционных лризаахсов. "Выявлено,что основали яричЕаами.обуслшалавашлщЕ трансшздции-конвермт-слухеб нкх слз£,явлеэтся. нейтрализация их оппозиционных. признаков.и явление плеоназм (II глава). На большом фактической материалэ устаао£Л£иО,что под давлением нейтрализации изменяется дрегняя грамматическая функция слое,в результате чего проявляется bosuos-iiocri для перехода 'языкового знака из одной, части речи в другув: са^ссе^: а как- классов послелогов частиц дэреходр в класс союзов г £.ао5: рог.схэвесЕкй знай классов совза "а послэслога переходит в класс чаеггш. Этот процесс и его специфические особенности ош-. сан« .з главах v lieыыактквация части я его особенности" (III) и "Переход служебных-слое в частица к его особенности"(1У) дае-сертапид. Определены. воашгноеги перехода после слогов ж часкш, х сагзи. (ксЕьпнктсвассЕ z перехода. совзог в частицы). Выявлено, что ь ysc'sKcaoi! языке слугебные слова не обладаю вовмогшосгяшг для перехода класс аосласлэгов. ..

s tr sns x ' ?: r

• la the dissertation the' problems "of-transposition - conversion of Uzbek formal words ara invasti;r.te-5.

The Thesis consisia if-an-Introduetion,four chapters, a Conclusion and a Bibliography.

In "the introduction''ibe author describes t'.vs actuiiitj oi the theme,gives the historical - chronological characterisation: of tha investigation 0f problems of. parts of speech, points out the objectives and tasks of tha research.

In tha main , part o£-the dissertation .the tranrp'oait ion-conversion process of both, independant and formal parts of speech ha3 TDeen studied,peculiarities. of Uzbek vtord conversion from ona .part of speech into another,.havs hsr.n re^oc!.«.}"-■ -(chapter Ij ;ncrphological,syntacticelastic diff sr^r.cos b^t-seer. independent and formal parts cf speech hav? heenO def-Ine«;markers and specific features of foranl perttj cf --ic-ci have been used as criteria of their classification ac ordir. to which seven subsystems of fornal parts of sppfch trc rentiated. lach of these subsystems ia characterised by it-oppoaitional indications. It ia defined that the sain ri°3™r, causing tha transposition-conversion of the formal tierce,ore -the neutralisation olf'ths ir oppositional indica'tiona and tfc* phenomenon "pleonasm".(chapter II). On tha baci3 of rich factual material the author has detarstine-d that_._t.--c. foresr.„-grammatical'function'-'of;' the "words': chans33 under the influence. ' of the neutralization and there":appear sdtantiaU'tis« "^r th<* word conversion frcsv .one part of-speech into ¿nd^hrr: •■rvf.'.l symbol clas.-e.t cf ^postpositions and pnrti .-.I'»'} are c t-v.vc rts-i into the conduction class and y5.ee. varas,verbal- ayasain .cr : '/ -conduction'and postposition ci^aaen ir? into '--;•?

particte class. This procc.it "-,.1 specific i->TV;r?"

depicted in chapters ;3 arid. of the diaaerratioc. ' Thi pct-mtle-

Hties 'of. tbe. conversion'ci? postposition:: 'and, p^rticlcn into-- •

conjunctions (conjmctivation) ond; ¿cViVs'rslc» of car-Suit Vsr.-t into particlas 'have r-ve.alnd.. It .^.twih'-i i; t..at

tJ» Uzbek.language' the forjial.'Tso'r^a.¿a.' !aoS' pV ».rt'isilix^i':''

of bp.ing. ccsYcrted• '«■"•- ••