автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.06
диссертация на тему:
Языковая природа постоянного эпитета

  • Год: 1995
  • Автор научной работы: Мухаметкалиева, Гулнар Окисхан кызы
  • Ученая cтепень: кандидата филологических наук
  • Место защиты диссертации: Алматы
  • Код cпециальности ВАК: 10.02.06
Автореферат по филологии на тему 'Языковая природа постоянного эпитета'

Полный текст автореферата диссертации по теме "Языковая природа постоянного эпитета"

РГБ 0«

- и «.¡Ь.'|

КАЗАХСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ УЛТТЫК, ТЫЛЫМ АКАДЕМИЯСЫ А. БАЙТ¥РСЫН¥ЛЫ АТЫНДАРЫ Т1Л Б1Л1М1 ИНСТИТУТЫ

Колжазба кукында МУХАМ ЕТКДЛ И ЕВ А ГУЛНАР 6К1СХАНК,Ь13Ы

Т¥РАК,ТЫ ЭПИТЕТТЩ Т1ЛД1К ТАБИРАТЫ

Мамандыры — 10.02.06 —, Турю т1лдер1

Филология гылымдарыныц кандидаты рылыми дэрежесш алу уш'н дайындалган диссертациянын

АВТОРЕФЕРАТЫ

Алматы, 1995 жыл

Жумыс Казак мемлекегпк элем тидер! уииверситетшщ казак жэне шырыс филология кафедрасында орындалды.

Рылымн жетекипа — филология гылымдарыныц докторы, профессор Т. К, КОЦЫРОВ.

Ресми оппоненттер — филология гылымдарыныц докторы Б. ХАСАНОВ;

филология гылымынын кандидаты Ж. МАНКЕЕВА.

Жетекип уйьш — Казактыц мемлекеттж кыэдар педагогикалык институты.

, Диссертация 1995 жылы « сагат

К,Р ¥РА-нын, А. Байтурсынулы атындагы Ил бшм1 институты жанындагы 10.02.06 — Турю т!лдер1 мамандыры бойынша филология гылымьтып докторы дэрежесш алу ушш диссертация коргайтын Д.53.38.01. маманданды-рылган кедестщ мэжшсшде коргалады.

Мекен жайы: 480021, Алматы каласы, Курмангазы кешес!, 29.

Диссертациямеи КР¥РА-ныц ОРТАЛЫК, РЫЛЫМИ К1ТАПХАНА-СЫНДА танысуга болады. .

Автореферат 1995 жылы « // '» таратылды.

Мамандандырылган кенесп'ц галым хатшысы,.филология, гылымдарыныц докторы Э. ЖУШСБЕКОВ

- 3 -

ЗЕРГГЬУ ХПШЫЩ ЖШЫ СШЛТТЛУЛСЫ

ЗЕРГТЕУДЦ КВКЕИТЕСТШГ1. Ндзак тх.пкде, сондай-ак, баска ?рк1 Т1ддер1нде епитет проблемасы линг.шстикалык объект рет1нде (рын сокды зерттелмей келген болатьи. Б1рак тролтароы талдау фысында казак гальздары эпитеттхн басты цасиеттерх жайлы бага-1 пхгарлер айтып отырцы. Эпитет жайьида "Зцеб/.ет таныткьш" атты 1бег1нде алгаш теориялык тузкырим касаган галым - Ахмет Байтур -¿нов. Соньэден катар, К.думалиев, 1.Кецесбаев, З.Кдбдолов, З.Ах-гтов, Р.Сыздыкова, Т.Кокырбв» Б.ласанов т.б енбектерх эпитеткн слдхк объект ретоде таньизукна зор кемегхн тиг1здх. Орыс тхлхнде бул мэселеге ^атысты А.АЛотебня, А.Н.Веселовский, .М.Базилина, М.Э.Снегирев, Л.С.Кателина, К.С.Горбачевич, . , Д.Хабло т.б галыедардвд енбектерхнен эпитет кайлы зеке таодау-Ф кен яхкхрлер^1, туаырыздар мен топшылауларды табакыз. Оларды >п ретте 613 теориялык жзне методологиялык лагкнан басшлыкка щыи.

ЗЕРТТЕУДЩ МАЮСАТЫ ЫЕЛ И1ВДЕТТЕР1. Зерттеудхц нег1згх мац -1ты казак т1Л1ндег1 туракты эпитеттерцхн тхддхк табигатьи аяык-1у, куш^ьэедык» лексика - грашатикальш;, лексика- семантикадык жсшелхктерш аду;

Аталган максатка зечу ион мынадай мхедеттер койылады: штет пен грамматикалык аяыктауыштын взгешелхктерхн 1с гагзхнде щрагу гоадарын аныктау;

эпитегнн Т1ддхн баска да бейнелеу, керкевдеу твсхдцергмея рым - катын&ста болу заьд ылыктаркна мгнездеме беру; турацты впитетич казак тгл1 фразеологиясынщ ангйесгнен алатын нын аныктау. .

туракты /тхддхк/ жене еркхн /поэтикалык/ зпитеттердх^ вз ара йланксы мен ерехшелтктерхн кврсету.

ЗЕРТТЕУДЩ ЗД1СТЕР1 ИЕН МАТЕРИЩШ. Жумыс барысьмда ком-поненттхк -талдау, ^урьшьзедщ - семантлкалык таддау, скпаттама гдхстерхн коодандщ. Еуыысты жазу барнскнда тхлдхк малхметтер мен материадцарды неггзхнен казак тхл1Н1и тусхндхрме сеацхгг ыен фразеологиялык саздхг!нен аддык. Соньмея катар, Абайдад ©ленде -рхиея кане казак жазушыларынын шыгармаларынан алынгая иысадцар пайдаланылды. Олардын басда кешилхг! Ж.Аймауытов, М.^уезов, Г.Мусхрепов, Г.Мустгфин шыгармаларынан алъиды. Осьшын нег!з1нде мычнан аса шсалдар кинадды.

ШНСТЩ ГЫЛЬЫИ ЗЩАЯНШ. Керкемд1к, бейнелхлхк кызмет ат-каргаякна карамастан, туракты эпитет казак тхлвдде арнайы зерт -теу обьектхс1 болгал елее. Осы олкылыкты ескере отырш, бхо теракты опитеттерге курыльзддщ, семантикалык тургвдан жал-жакты талдау жасая, сол аркьшы оныц тхлдхк табигатын ашуды талал кыльт отырлыз.

Кун1 бугхнге дейхн эпитет тек едебиет теориясыцда гана поэ-тикалык троп ретхнде карастырылкл кеедх. Ал бхадхн кхндетхыхз -згштеттхц тхлдтк категория екегпя дэлелдей отырщ, оны лингвис-тикалык тургвдан карастыру.

ЖШЫСШЦ ТЬОРШЛЩ ГОхЕ ЦРАКГИШЩ .45:11. Диссертадиада ай-тилган ой-ту«ь1рьмдарц,ы каркед ооз тУсхндхрхп, жао ур-

пактьщ эстетикалык талг.аюи к&лыптастыруга багытталган оку кур&л-даршда, тхлхыхздхц акспрессистхк кыамеин ащуга арналган курс-тарда пайдалануга болады. Сондаен катар сез енершхн коркеыдеухт тесхлх ретхнде туракты опитегмн тхддхк табигаган шцудан негхз-г1 принциптерх мен методнкасы да жогарцдагы куыыстарга ез пайда-сын тигхэбек. Зерттеу нумысыньщ нзтижес1яде алынган корнтынды-ларцы, жиналган маглуыагтарды саздхк дайындау барысында, аогар-ш оку орындаршад казак тхлх гыдыми курс декцяаларында, орта

-о -

ектепке арналган окулыдтарга пайдалануга болады.

ЖУМКСТЬШ, H/\Piij'LTÎAiiixi,Ili. йумыстын негхзг1 мазмуны мен тезие-epi I990-I99I нылдар арасьида Казак, Мемлекеттхк Укиверснтетхнде -Республикальщ нас гальздар ыен ыамандарцын конференциясьида Алматы,1991/, Роман т1ддерг бойынш. вткгзхлген- У1 Бук1лодацтык энференцияда /Воронеж» 1У91/, Республикалык, гылыми конферениияда Ак,тэбе,199Д/, Алматы мемлекет-тхк алей тхлдерх унлверситетхнхн аоа.% жене шыгыс филология кафедрасында баяедадцы. Соньмен 6ipre ■{ыыс I99Ô жылы яаурыздын 30 к mi КР YFA-нын А.Байтурскнов атын-ггы Тхл ôiniui инстихуты этнолингвистика, т1л медениетг, грамма-лка б8Л1вдер1Н1ч кенейтхлгач кежхлхсхнде талцыланды.

ЗЕРТТЕУ ШЫСЬМШ КУРЛЫСЫ. Диссертация ягр1спеден, га тарау-зл, корытындцдан нэне пайдаланылган адебиеттер мзхихнен турады.

НШЮТШ ЛЕГ12Г1 МАЗШЫ Kipîene белподе зертт^у куыысыньщ взект1Л1Г1, мацсаты мен mïh-STTepi, нег12Делхп, гыльш звдалыгы, теорнялкя; кэне практикалкк, 3HÏ аны^талады.

I-Tapay. aiiîTET- Т1Л БЫВШИ ОБЬЕШСХ.

{Л тараудвд бхрхш£ белхмхнде эпитетган зерттелу тарихына шолу юадцы. Еяелгх грек оцшыстыларъньщ енбектерхн шет ел галывдары-ад екбектерхмен уштастыра огырып, орыс к;азад галывдарьмьщ келаях скхрлерхне тодталып еттпс.

"Эпитет"- гректхц " приложение, прибавление деген

1гынаяы б1дд1ретхн сезх.

штет мэселесхн зертт^уш: галнадардья^ ецбектерхшц б1разына шо-г иасаганымызда байцагаквдыз, зпитеттх эдеби кэне эстетикальа; зайда царасткрумен катар ш табигагына бхте цайнасцан цубылыс гттнде лшгвистикальщ жагкнан сез етхлух керек едх.

àaisce iris ш едебвег аушшся орзац байданкста зергтелух raie бозатаа. Зпатет тхл меа адебиетке ортад ыхахк баягаздынтан, охар да цабЕся;за sepiaен ораГыас, иаргга: i^paдхырган жэн. Содда гана маеегаша мая! а225зддашши

2. аШКВД ТЩИ йЖШЕЫ /СШУСШ/

Эпитет дегенззйз - кэрхш алыцтауш. Ces эвд каркеи аявд-■зауыш сш грааматикалъщ шадтаукш 6iр марсе шее. Леселен, il.Lye-2DB выгарнададазда гездесетан "зпгйртк" c03Îhïh зшгтетган чодцаяц-з^аддагк тзгрй ршдагерхн керцетуге бояады. "Зуйрхк" %ура иагква-сьззда зсУйетк a?, жгЗр£к поезд бшгш ан^таушгкк мавде ^олданыла-дьи Икс.: I. йвоеден берг! ¿йаДдан увдан caaiaÎH 6spía жиш кет, зяйрпс тхдлез тхйдз.2. ИесесЬод еезхытад жуйргк кекглх içuc бойы едге ^аЗтпагза бадасшкц г^бптьн ангарьн гсаяьп,1£аЕага келгшнея 6epî ввдрм базтш зпгр едх. 3. Абьй хнахд gyKpíg доибыраны еде?л ■Sírepiü saín тартатан сиязда. 4. ЗЕазщскз аагЗр1к у^рттын созш . тьзадп стырганда, ataiap аариаден 6îp ход ©дед ораяада.

Оси саЗдездердегх дагйртк тхл /дален rriii ayîipig кокгд /сезт-тал, сезгЬз/, хгйрЪс карт /селен -ris/ дегш кагшзда кояданшап тур. Зрине бул керде коатекегхч рой де айиршрга»

Соншеа эпитет боду хахн, сох нэрссн! аншргай .корсетуцеа да-■гар, шыц зиг1зет1а acepî, бейнешйн igaczeri болу sepes. , ¿ksr, шва болкай, &эрсшЬз хай i^xukh, еднын 6iiu;ijy ybth яадд&н-са, ояитет шее, сын eciu as аньздайтан соэдер гана бодады.

Зоизет ядвд барзыц денге&гершен гшгыз гдрьм-яэ.тънаста едар схретзя, ©3ÎHÏU эпитекяи иагаиаеы иен гдазыетхн , сол дентеЛяер-дЬя каиБггиея эпгэеге асыратыа югрцей тЬвдпс х^йише. Осы ераДда апягетке тшаздегздей аннчтвыа бездак: Вшатет деге-

ЖЗ_-_кеМ-Дегенде екх.сездхк tíркесугнен ту ратаи, б1ртни1_сы-£^компонентг^_кдщотативт11_екхнш^

&^абыса_ба^^ыс%анД керкем, беЛяедх, образцы ттдд!к конструк-я.

3. ТУРАКГЫ ШИГЕПЕР Эпитеттер еркхн /поэтияальш/ яэне турацты /т1ддгк/ болып екх-! бвл1недх. Еркхн эпитеттгн де турачты эпитеттхн де легхзгх магы-.сы- эпитеттхк магьиа. Бул екеухнхн арасьида епщалдай семанти-лыл; айкрмашыльг^ болмайды. Одардын атцаратан стильдхк кь:змет1 у^сас. Эпитет категориясннык бул exi TVpi затты болмаса и;у-лысты эмошонадць^ жагынан тивдй, экспрессивтхк глгыная эсер-ет1п суреттеуд1 мадсат етедх.

Туракды /тхлд1к/ эпитеттер мен еркхн /поэтикальз/ эпитеттер -Н оскндай ыызгшас байланыстары болумен датар, оларцын 6ip-6i-нен взгеиелхгх де жсщ шее. Турадты эпитет -тхлдхн фразеологи-ыд жгЛесхне енетх:н Т1ддхк штамптар, ал epKÍa эпитеттер - веке ьм-яазуаыларцкц творчестволыц лабароториясьнда дуннеге келген se авторлыд сез кестеледз:. Туракты эпитет фразеологиялъд 6ip-к /еденица/ екен1 белгЬй бодды. Себебх ол мхндетт1 тгрде ту-к,ты саз тхркесх реттде емхр суред!» ещарларьнщ дурамы ту-¡íth болт, 6vtíh 6ip матынаны бередх, кебхнесе ауыспалы кагы-ца жумсалады, Сондыцтан эпитеттг узуалды / туракты/ жене окко-энадды /ерк!н/ дел esire бэлдхк.

Турадты эпитеттер - енедцен цалыптаекп, млде эбден ci^icin гкеч образдыд конструкциялар. Населен, алты_алаш деген турадты ркестщ аньп;тауыш когяхонент! он, дырьд сандаркман ауыспайды. i сия к; ты дырыя; сан Кырьгл елт деген туракты тхркес, отыз сан экм елх дел айтылмайды. О баста» бул эпитеттердхц надет 6ip

«агынага цырык F/ - тайпздан ншесе алты тайпадан цурылган этяи -калщ топтыц атауы рейнде катксты болган бодуы керек, бхрак келе -келе бул аны^тауштар турацты тхркес компонентен курал, пооти-калыз; фразеологизм олементхне аЛлалган.^

Сонъаен турацты опитеттхн де, фразеологизмдерц1н де аптологияльщ табигаты бхо, цурылывдьа; коне семантикалыц цызметтерх уцсас.

Сайт келгенде, туракты опктетдегенхмхз - 6ip затка туракуалып бек1ген, магынальз^ дербест1Г1н_ сак,таган корнем,, бейнелх^тура^ты сеэ_т|ркес1.

II- Тарау. Т/РАКГЫ ailflETTIH ЩЩЬВДЫК ЕРЕКШЕЛШШ..

Бхз карастырыг. отыргая туракты зпктеттхн налгш тхл этйесхнде-ri орны, рол!, сэйлеу процесй-чдегх аткдрар и^змет!, кеа кагдайда олардан цурылыцдыч ерекшелхктергмен тыгыз байланысты. -

Турацты опитеттхр, сьщарларыньщ грашатикалщ сипатына к,арай б1з ееim доле етхетхкт! туракты епитеттер дш екх тонка жзнтедхк. Ал курастырушы сыцарларанын санына я,арай екх мушелх, ив ютгалх, kgii мущел1 турацты зпитеттер дел топтастырцщ« V ' I. EKI MYüEJII ЕСШ 7/РЛКГН ШИП-ЛИР.'. Ек1 ¿«вея! езхм .-гурацта сяитеттерд! а/ субстантир.?!, е/ адьектясм болт екхге баяшедг. СубстаитиЕтх туракты эпитет-терце уйтцы саз зат ecivneu гасалса, адьектантх туракты эпитеттевде уйтцы соз сапалщ, цатыетыц сын , есхвдерден зкасалгды.

ЗАТ ECB! + ЗАТ ECIM тиа1 бхряеше шагш топтарга болхнедх. а/ турмистыц заттар 4 анатомиядыц атаулар. Мьje.: курек тхе^ егеу мурт, xctik. мурьи, куб! кеуде, т.б э/ зоошодер.+^атогдшлык атаулар - ^оГ; коз, бота коз, >;оян журен, аркстаи ксуде, т.б б/ орнитотгздер + анатошялыц атаулар -к,аз мойьи, кус мурьи, т.б

I. Сыздыкоза P.F. Казэд едеби тхлхнхн тарихы. А, 1993.

- У -

арак^ат кез, алма мойын, т.б я/ кеч атаулары + анатомиялык атау-ар - жез-тавдайг войын дече, т.б

Ьгарвдагы турадты эпитеттер магкналщ болшехтерге ажырамайтын, ;емантикалык бхр бУтхл еденица ретиаде угынылады. Адам бслган он оньщ каман да кацсы касиеттерг болады. Жан-яануарлар кус .ттарымен анатомиялык атауларцыц тхркесхмеи келгач туракты эпитет-■ер ун&чды-унамсыз кеййкерлерцхн сипатш, бейнеси суреттеуде ¡ренте стильдхк кызмет аткарады. Адамнъщ жагьмскз, ва.ин касиег-■ерх гагымсыз эмоция аркылы берхдхп, эмоиионалды- экспрессивтх тряестер аркылы берглген»

' Налпы, жогарыдагы топтарга К1рет1н образдар тек к;азап тхлгнде-'X зпитеттерге образ болкп кызмет атцармайды. Мыс.; эооничцер [ен анатомиялык атаулардыц тхркеехнен яасалгая гпитеттерцДн |рыс тхльчдегг берхлугне кэндл аударсак: Глаза - бараньи, бычьи, юлчьи, корони, лисья,' кызиные, ясгребные, овечьи т.б (сьидагы кейбхр тхркестерод казак млщде де бар екенг белгхлх. л, яурек лексемасыныц француз тхлхнде берхлуше токталсад: :оеит Ж'сьсС&ъ _ железное сердце, соеи-ъ (¿ьгсскг,- каменное серц-¡е, о.ое.и.2 (¿е. ¿¿д&е. _ жестокое, зверинное сердце,т.б ^чек эпитетке образ болш жумсалатын заттар меч чубылыстар-нан-тзцгз. Олардьщ шхнде бхз тек лабайы андар, !гй кануарлары, ;устар, кендгктер.:ен сабад-аса келгея сомотизздерцг карастывдьщ. ¡питетке образ болыя кызмет аст;аратнн заттар, кубклкстар вте :еп0 Олар заттар .мен ку^^с^Гй^ белгхлх бхр халыктыц натери-лдкк, рухани емгртде алатьн орньиа, аткаратьи дызметп! е тхке-;ей байлаяысты.

2. ЗА? ЕСШ äVT ЕСШ - ит ихнез. ит цорлыц, ит емхр, т.б

ыеггзг! абстракты

3. ЗАТ ЕСШ + СШ ECEI - risi кайда. даны cipi, кентлг атйр1к,

тауевдие

Тургу,ты зау есхедх тхрхестерден хасалган эпитеттерден repi скк есхкдг тхркестерцЬ? эпитет зсасау мтспщхгх кол. Соньиен 6ipre, заитетмц адщемх - керкездис. Ад коркездхкке зат есшнен repi сь сш eciisiiy. 6ip табан нацш ехенхн esociu soiyça шыгарган ем ее.

4. СШ. ЕСШ + ЗАТ ЕСШ - дерен ой, асыя аркан, ушцыр циял, т.б

5. СШ ЕСШ + 3AÏ ЕСШ - ау оэда, *щ тхлеа, capa уайьм. т.б

«р TTC

Тгр **е атаулары взЪиц ношшативтх шгынасдаан влтцчаа, аунспалы немесе сиивдддцц иагшада кодданылш, цаза^ тхящдегх гура^т« эпитеттерс^ч еревше 6îp «¡атпарын знасауга белсене цдты-с&тыкьк кэрсететхн деректерд! гхлхшаден коптел ueaAecTÎjyre болады. Зэгарвдагы " боз одг^а", *ая орда" деген tí pi ест ер овда-нщ TïcÎH 6ijç;ipin турган коц. ыуада хан гдоага, таре туцшы этыратш зер хуралы айтса, "сары ríe*," сары KÍfiip" дегецде, егда, гасы келген ер &дси туралк аНтады. "Сары каркн* - егде зй-сл, "сары еду" - гас бала дел тУсмеахз. Осы теракты таркестхи галлы иатьшасы, зурастьг^иьг сыщрлардвд иагыналарькен иуодеа ва-наспайда,

6. Clâri ЕСШ -f ЗА? ЕСШ - байлаулн сез, б&ддх kícx, нурды акьш.т.С

•руанда

7. CÄxi ЕСШ + ЗАТ ЕСШ - яетх ата, лет! уазика. кетх таггук» т.б Турещтн гпитеттйрдхц б1раз бзлггх ax-rï, та, тегнз, кырнн; сняцт бхрэддыр!у сал eciwsepiiÎR тещрег-хиде топталып журедх, CipoK. сел eciií настила сан «агкнасывда кодданылуа парт шее.

YS 1ЯШШ ТУРАЩН ШИШГТЕР. ïïa И5аел1 зурадты зпитеттердх бхрнепе дуршзьэдыд топтарга бэлелхз.

1. ЗАТ ЕСЕ4 + ЗА? ЕСШ +ЗАТ ECIM - коек га-гаум ох. кнрги кабак нег1згг акат. ат яеггзгг

еогыс, даз бауыр булт. бал ксигл анах, лез тардай аднн, т.б Гурадта эп'лтет sacan турган турадты тхркес m зат есЬ'нгц атау гулгзда ту1кя байлзныеуннан засалган. Б1рад, ол устхрт дарагаяда гада солай. Зерделея,терец ой яхгхртсек, екхнпх сэздхн снн еетм гудырупы -ды,-ты,-лы, -л! нурнадтарынан арклкп тургш:ын бойдау sy.-a eues, Йк е.: дозы кауыткн -t- ды од, каз бауыо лы булт тэо1з-;ес болкп аалгаса 6epe%î.

2. ЗАТ ЕСШ + ЗАТ ЕСШ + ЗАТ ЕСШ - тУйе дотыр саз, а? тон айкп, sooKJCi негхзгх яегхзгг

чаедко азу ит» бузау бас етхк, арыстан тес айгыр, т.б

3. СШ ЕСШ.+ СЫН ЕСШ •+ аАТ ЕСШ - сары ыуяад алз, дара Hsnip

тур Tire Herisri нехчзгх ;ол, ад гардш z±riT,T.6

I. СШ ЕСШ + 3ATECI2J + ЗАТ ЕСШ - аахез адам, гарщ дарын аер, ;шда бея дызт даба садал ахг1т,т.б

i. СШ ЕСШ + ЗАТ ЕСШ +' ЗАТ ЕСШ - ад дез" ерлхк, ад скрад sy? тзгр тус анат.ат негхзг! Ад сирад ау? зыддары ыылткгкм иен дадпанкчды ардалап бхр .укддьщ тыркагкн гзбхтхп, талган езеггне талга^у боддни. /К.2/ Кален олардкц езд^гхне ызаланкп, оскндайда взхяхн аддц артнн дылга сап, лездея гатпаЯткн ад кэз ерлхгхне баска кеттх де кете укн голы тар запрет seprs салш дойды. /9.Н/

Ак, сирад жут дегенде малдын кырылуымш катар, ел журттьзд талга-щг тацеп, боеш кеткенхн елестетемхз. Сондщтаада мундай тхркес терде туракты эпитеттевдгц бсяулкк кана шее, злеуметтхк тарихи lieux бар дел айткьшз келедх.

6. САН ЕШ ■+ ЗАТ ЕСШ + ЗАТ ЕСШ -

JüíM®i-5ÏÏE3S.-£ïïiЛШШ*.JSeTÍ.at%дарьпе>вддт-айлаг т.i Мкс.: Н®ь!{1_Кй1_КЩЖьщ_0олса да ажалды еледх. /Макал/. Буд - ж-увдгер едц1ц батырльщ, epjiirîHea шыккан макал, Кдзац "кырык кун JEÎ.55E" Деп жаадыд яагыз ыстыгын айтады. " ^ры^еад.кадмак" дегенде ру санын керсеткен болу керек. 8р рудан куралран бхр тай-пы едцх УмшкЖ" А&йдт. Коптеген туракты зпитеттер же-rî, тогы; ив, кырык санымен байланцеты. "Кетх" еанынъщ ой-санадан шктап орын алгаш соидай, 6ip нэрсенх табигаттан тыс кга етхп керсет-Kxci келсе, адам тУ1;лерлх,к етхп, "жетх" санымен байланыстырып, казан ат койъи, айдар таккан. "Кет1

J^ дейдх „ : •

7. CA1Í ECItV + СЩ ЕС IM + ЗАТ ЕС IM - торыэ Ke.aái' rtp^;' «аии ; санды торгаукт, он сандайкн оймауыт, т.б■ ^ . . v А' "

Туракты опитетт1ц б i раз бел i ri тауетщДк "жалгаулы зат; есЬшхн кссарланып келхп, сан еехмиен тхркесухнен касалады» : Ыэселеч : ым-жшы öip, ^зан^аягы^бхр, 'е-рвк-же^ бтр: .Byi-fiptteh-сер ададдау арасындагы каркм - катшастьщ сыр-сипатья бхддхр^х.

8. САН ЕС IM + ЗАТ ЕСШ + ЗАТ ЕС IM + дай, -дей - бес биенхц caöa-_cKjjj,a^VjeKi_Ki¿a.gtü-d.ipÍjafiel>. акх бетх шкандай ^ т.б

Бул юитагы т1ркестер, заттыц, кубылыстыц едамныц адшылын, бейке ei« 6ip нерееге те^еу аркылы ласаладыс

9. ЗАТ ЕСШ + ETICTIK + ЗАТ ЕСШ - «ер ^айыскан кол, топ карган

еехмше

шешеч, яУрек жуткан батыр» сирагы шьвдан кед ей, т.б

Урацты эпитетмн бул тургяхи екгншг свдары егхстхк негхзгне ссхм-геахц эткен так сУрхне - ган,-ген, -кан,-кен -журнактарынын аал-анун аркылы иасалады." Мыс.: I. Кедейден де талай топ жарган ке-ен, кол бастаган батыр, ел устаган билер шьедал,- дейд1 ладыл. Г.Мус/. 2. О, Зайсан, алтын бесхк туган нер1м, .1цгелэл, кхщг-/Е.З/

3. ЕС1ШЕ + СЩ ЕСШ + ЗАТ ЕС1М ~ сщыщаг^ч _сары_ая з г_сал!сагш1

,: I .Да-

^СШ^Ш&^^УЖга» КУН1 бойы -тенхз Устхнде журхп кайтканда басда глщшылар калкырап, алгкн баса алиай калаткн. /О.Нур/. . Арткмызда самсаган_са2ы_цол багдай кврхяед1. /Г.Шс/

Бхз яогарвда ес1м кэне етхстхк неггэдх туракты опитеттерге цталш отт1к. Со.чда олардьщ турактылнк сшаты сьщарларьяьщ ту-щчпз байланнсьяа негхсделгеч. ЭДарашз:

Осы туракты зпитеттердхц алгащы сы^арларын баска :р есхздермеч иемесе етхстхктермен аукстыруга больайды. ;тс'ек. олар.туракты эпитетт1я бейне болудал калады. Турадты т1р-¡стерцхн курамьндагы снцарларьяьщ орны турактк, эрг бекем. 'хстхк <гобкщагы тхркестерцхн бхрсшырасы егхстхк;. тулгаснн сак-ганпен, хс-эрекет цкмылды бхлдхртейдх, олар субстантивтеяш, тка бага бегу ^ызиетш аткарады.

КШ 1ЯШШ /КОШОНЕНШ/ ШЩШ ШИТЕТТЕР. а мгаелх туракты эпитеттердх а/ заттщ, в/сындьщ, б/ устеулхк, ет1стгктх дел бхрнеше топка белейз.

ГТЫК И1ШШ ТУРАдШ ШИТЕТТЕР : ^кдй.,уатте_бдзтдргай_.ту^лот-_

ЩЩ МАПЩАЛЫ ТУРАКТЫ ШИТЕТТЕР: кара цызды как аарган эд:гл, туксыгы етпейтхн кальщ, кой аузынад шп._алмас дуас. т.б

- 14 ч

УСТЕУЛ1К MAFLítíAJILi TYPAKTU ЯШГЕТТЕР:

созылган мезгхлх, кйз кермес цулак естшес не|з, т.tí

ETICTIK МАРШАЛЫ ТУРАКШ аШТЕ'ГГЕР: а£^а_2^ара_салма1^ыд_ол1П-

tí таяк дел бхлмейд1, кара цылды цац карган, т. б

йогарвдагы турацты эпитеттерге ортац к;асиет - создердхн орш тэр-

?1б1нгц тура.г;тылыгь'.. Буларцын курашвдагы сездер дараланбайды,

шгыналын тутастыгы мен бхрлхгхне багынышты тзуелдх б о лады да

6ip бутхн магына 6еред1, Ыундагы турацты тхркестер магына яагшан

6ip угьэды б1лдхргеядхктеа сейлел mine тускенде, сейлемихн 6ip

гака мушесгахн цыамемн атк,арады.

Etíctíktí турацты эпитеттердхч бейнелхлхк сииаты есхм турацты эли теттермен б i рдей. Рас, оларцын арасында айыриашылы^ та гщ елее. Ол айыршлшльщ еехмдер мен ет1ст1ктерд:щ сешнтикалыц табигаты-нан кел1и туадн. Егер есхм негхздг турацть: эпитеттер кобхнесе козгалыссыз куйдегх, статккалыг, я;алштагц саттар мел к.убылыстар-ды образ етхи алш, саньщ нотижесхнде суреттелмхи iiepceaiii "пор-третхие" кобхрек кощл аударса, ctíotík тура*;ты зг.птоттср цишл spe.cottiií салдарикая болган куй - жайдьщ цозгалшлы турцатьша со-, ныч iaici динацикаежа иазар аударады. Etíctík турацты эпитеттер-дтн грам.\:атакальш; арцауы етхст1ктхн minina топталады. ■

Ш- Тарау. Г/РА^Ш S1ÜTETTI11, ЛЕКСИКА:СШАНТИЮУЩ \ ■ ТАБИГАТЫ .

М.и.Копыленко мен З.Д.Попова "Очерки по oúmfiP. фразеологии"-деген е^бектерхндс семосиологилльщ тургвдан соэдх лексема мен семеманьп: íípniri турхндв танкп, создх дыйысталуы жагынан лексе-иа, ал мапкаси тургыскнан саме:.<а р.етлще кдрастырзды. С&мемаларды денотатиптхк зкэне кокнот&тивтхк дел екх турге б&лхп слаудьщ бхрнеие тьитерхн уешади.

. - 15 -

Турацты сез тхркестер1н семантшсалщ тургздан я;араотырганда, олар-дьщ цураэдас сыцарларшын коннотативтх: магыналары ыен осы лексе-малар атап тургал заттар мен кубылыстар араскндагы логикалщ бай-ланысда баса яазар аударган юн.

Фразеологизддер кураыкндагы турацты эпитегтерд1л коннотатив-тх монде ^оддадылуыньзщ басты ceöeöi ~ эр халщоъщ салт досту-piiiCfi» откен тарихымен, алеуметтхк турмыс яагдайшен уштасш зяа-татьшын да сетей шыгармау керек.

Соэ магшалара osrepin, ауыспалы магынада цодцанылуы эр турдх амал - тзохлдор арнылы кузеге асады. Идэад тхлхндегх тда/ауыс-палы/ магыналардын пайда болуы сээдхч метафэральщ, метонимиялыц мэндо кумсалуында болса, бхрцо троптыц бас^а т'/рлерх ар^ылы хеке асады, Диссертацияда оси тосхлдерц.тн эрцайсысы л;еке кеке тал-данш, олардыц опитстпен царым - цатынасы анщталды. Эпитет осы коркащлс тосхлдермач тыгыз астас.ш ясатэды да коп. ;-:сагдайда оларды 6ip-6ipxMct¡ айыру циынга согады,

■■'. 'I. шиигт шш щеу

Тенеудхц букхл троптарга ¡¡cria болатынын ягни барлщ троптар-дьщ оэ бастауш тецсуде» алатьиы бел ri ли Демек, тенеу троа атаулкнын бэрЬ'ел уютасш, сабантась'л глатады. Течеудй( 031 кор -к суд с? in тэс1Л болса, craii опитст сия!;ты екп-т кэркемдегпц то -ci л косылып, сурсттелетхл заттар пей эдбшшетардьщ ажары .тдркыр-ай туседх, Мундай ;:сагдайда тзцеу меи зпнтет механикалщ тУрдз бхрхктхрхле салмайды. Олардыц досшысы табиги тугае тщ тан epi зпитеттхк, api тенеулхк магына бой корсетiи, бхртутас 0ейнел1 суре? зкасалады. Мысалы.: Кыр мурынды, бота коадх, ксц мавдайлы, жазьп^ бетт1 лас цыз осы dip кездо адам с?йсхне казагалдай. /F.Li/ ¡'•¡у£щагы мурья, бет, мавдай деген создерд! зхалан т\'рде ал сак,

олар карапайым нал;ты ойды гана бхлдгред!. Еадх осыларды сад нактыландыра, какдандыра тУсуге болады. Алгащы жай хабардьщ мазмуны сын есхвдердхн кемегхмен ерекше бейнелх хейхшсе енхп, керкем бояумеи ешекейленгп, жай ойга сезхвдх веер устеген. Ал ендг буган адам суйсхне царагандай образы ко сылганда свйлемнхн омоциалы - OKcnpecciiBTÍ сапасы мейхлхше артып, ол барынша нафталана туседх.

Т.Кодаров зпитетт1к тедеулер яайлы былай дейдх: "Эпитет -tí к тецеулер казак х&лкыныч корнем ойкньэд, оныц дтаие танымыныц эстетикалык кредоснич;; ¿»рк етлен соул ее i. Бул олк теттхк тедеу-лерден халыцтыц дуниеге кезкарасы бхршака xopÍKÍn турады. вйткенх халыктыц сулулык пен жексурындык,'батыряык пеа корсак -тык, адамгери1Л1к пен гаувддак, достык пш касткк тзрхэдес, уш-дар, кебхнесе эпитетгхк те^еулердхц кемегхмен мусщделедх,^- дел . туяырьаддайды. " ...

Эпитет пен теяеудх?? sacajy ковдарында грамматикалык айырма- .. шлык болганымен, лексикалык, семаятикалкк яагшан ек§ухн1ц epí ундес, spi ыудделес екенхн квредхз. Былайша айткавда, сэадх« кэ-р1ктхл1гхи, мэвдхлхгхн, есерлхл1гхн кушейауде эпитет пен тедеу жншх 6ipÍH-6ipi толкктырьт турады. Алайда, зпитет пен тёцеудЬ} бхр - бхрхнен айырмадылыгы еол, текеуде 6ip зат екхшх затаен салыстырыла айтылады. Ал эпитет болса, 6ip затты болмаса, кубьг-лысты квркендеи» бейяелеп, оныц сыр-сипатьа, ерекшел1Г1Н анагур-иш терещрек баяндайды.

Сайып келгечде, те^еу мен эпитет ез apa б1р1мен 6ipi тыгыз 5айланысты 6ipÍH -бхрх толыктырып туратын керхктеу курадцарыныц Sipi-

:.ТД.К^щроЕ. Казак те^еулерх. Алкаты, 1978,1256

- 17 -

2. ШЯГЕТ НЭДЕ МЕТАФОРА

Метафора сез менхн эвдея» взгертхц айтуга, суреттеп отырган затты ншесе кубылысты ажарландыра тусуге, олардын азхне уксас в зге затца не дубылыска балап корсетуге негхзделген троптыц тгрх, Наза^ тхлхндегх соэдердхч ауыс магьиада цодцанылуы звно сньщ т?р-лерх туралы 1.Кецесбаев пен Г.Мусабаевтын, К.Ахановтьщ, Э.Кайда-роптын, Э.Болганбаевтын, Б.ХасаноЕтын, Т.Коныровтад т.б ецбекте-рхн ей оцшз.

Зсерлхлгк сыры ец алдымзн бейнелтлхкте, дэлдткте. Сол бейне-Л1Л1К кобхнесе сезд! астарлап, мзтафоралаидырып долдглу арцылы болады. Осы орайда Абай елендерхнен б1раз шсалдар келт1рейхк. I. Сен кихктхн лагы ем. /Абай/. 2. бткен емхр

3. Вмхр толы - тар соцпак, иглген жщ, Шлтхп енх басш: устаган х&ц. / Абай/ 4. Мен тауда ойнагал к;арт марал, Табанкм таск,а тиер дел, Сак,ынш шадаи диядан. /Абай/

Эпитеттхн ыетафорага уласуы арк,нлы алей колдарыньщ омошяльш; бопуш ерекше цальщ, окспрессиптпс гсери! озгеше кглт1 етгл кер-сеткен.

3. сШТГЕТ ЖШЕ МЕТОНИМИЯ МЕН СИНЕКДОХА Кдза^ халк,ыныц галым- лингвист:, эдебиет зерттеушхсх А.Вайтурсы-нотугаи бастал, барлы^ едебиет бойынша оцулыдтагдаа, араскнда жа-к.кндыгы бар екх лэрзенхц атыл ауыстырш, бху.ии.-д орнша бхрш айту, адмастыру, ауысу /метонимия/ деп аталады,-деп берхлген. Шсалы,: Кен тымш даланы, ^о^ай^ошн, ладан ауылын кексеген бас ыкнау еь;бек дурс1лхне.ч, ецбек ¡яарцшщарынан дари - зырк; ете-дт. /Г.Мус/ Бул «ысадца метонимияланып турган нэрзе - ауыл. Осы метонимиялщ магына эпитеттердхн кэркевдхк сапасын, бейяе-лхлхк ^асиетхн ёкептэухр арттыра туск&ч. Немесе, Элгрсхз бе аман есен, цигад кастар, сумбхл шадтар_дегенде асты еызилган сэадер

- 18 -

"ару днадар" деген сеадхн орнына алынып, езгеше ен бертлген. Осы астарлы магына элитеттхк ыагынамен досылып, еиневдохалыд эпитет sacan, бейнелх ойдьщ, кэркем суреттердхц дазыгьиа айналган. Мыс.: Кэ^ран асылъмнъщ сыныгы-ау, арланда кеткен есгл ердхц нагы-оу, тевдес! жзд тулпарцыц туягы-оу,- дел кепкедейхн тец-селхп турып алды. /Мургаза/ Оснндагы " сыныгы", "Еурнагы", "ту-ягы" дегендер - синекдохалар. Олар"баласы " деген 6vtíh угкзды алнастырып тур. Осы сейлевде opi синекдохалыд, api эпитеттхк, ер: метафоралыд магыналар бой кврсетхп тур. Соныч эсершет б1рту-тас бейнел1 сурет каса.-^х, coñ¡¿-; нетижесхнде ойдьщ ecepaixiri к'/шейген.

4. сПИГЕТ ЕйЕ КЕШТЕУ Зцебиет тану гылымкнда жаратылыстьщ жансыз нерселерхн тап ханды нарселердей етхп, каядылардвд хстейтхн амалдарин хстеткх^: sin суреттеуд1н кейхптеу дел аталатыны белгхлх. Мыс.: Ад кшэдх денелх, ад садалды, Содыр мылдау таньвлас Tipi яандн, Устх басы ад дырау, TVci суыд. Басдан sepi сыдырлап кел1п дадды. Демалысы ycKipiK аяз бен кар, Kepi дудац дыс кел!п мазавды адды. /Абай/ Абай табигатда жан бхтхредх, димыдцатады, свйлетед1, сезгндхредх. Табигат дубшыстарын адын кейхптеу мен эпитет аре;ылы суреттейД1. Лбэмдьщ кысы - шаддьщ, "керх дуданыц" бейнесхеде сурегтеледх. Осы елеч нолдарында метонимия мен эпитет б ¿pire к ел in, бхргутас, образ зудырган. Адын дысда дем алгызып, басдан sepiH сыдырлаткп, ^^pri3in дою Yinifj еуелх керкевд1к тесхлдерхнхн кемегхыен зпитет, ?Or¡ey, метафораларлач дыстьщ езхн ад сададды кал кескхнхедв кел-•rlpin аду дажет бодцы. Сондыдтан, ад кизздх, денелх» :ад садалщы, содыр мылдау деген эпктеттерцх, Дем алысы - ycidpiK аяз бен дар Айген метафораларды до.Цанш отыр. Будан еыгаткн дорктьады: Барлыд керкеадеухзп тесхлдер эрдайьм бхр-бхрьмен дарш-датккаста

болып, ойды корхемдеп, бейнелей яетяхцуде ез ара бгр - бхрхыея уптаскп , сабадтасып аатады.

5. ЖИГЕТ ЕШЕ (ЖВОЛ Троптыд иагшалардьщ пенберЬще символдыд ыагшалардыц елаткн орта ерекпе» Белгглг бхр затты не дубылкета надты суреттемей, оны осы затда не дубылысда засьфьк турде туспаддап, телт, айтайын деген ойды алащ айтпай, дупия турде деткгзудх символ дейи£з.

Эр халидтыц символжсасында тур - тустхц атдаратын дазметх оте зор. Заселен, ад тус - адалдыдтын, тазалыдтын, пактхктхч символы болеа, дара тус - кобыесе зулшдыдтиц, дайгы дасхреттхн» датг-гездхдт1н символы eseai 6&rcrbii. Иысалы.: ад кецхл, ад аурек, дара бауыр, дара ниет.Осы тхркеетер дурамыццагы "дара" сазхн1ц ассоциациалыд игн1нен " лауыадад", "датаддыд", "датхгездхк" де-ген угьац-гр тушщаган. Себебх, тгл-тхлде дайгы зар, ауыр дасхрет, eitipaerí ер туржг коцхлсхздхктер дара тусгхен байланыстырылады. СацдаЛ -ад, "дара халыд"- будара, д errai лиг, "дара шщрад"-Улкеа у."i, пыддан ys,"rçapa сриан"- клган-тергет, дуние ыулхд, бар даулет, дерен ыагынада да долданыладц.

"T^saKKü-ZigCKail-Г)улбуддацг-еркт дурген торгаД apranç1*,- деадх Теле би. Куйеуг елец айтуга тиш салган sac кшшшект1н куйш Толе би осылайша бейнелеген еден, Вдлыад еяхнхч ханы ^¡сщтазхге Кдз дауксты 1&збеят1ц айтданы : " уйреткен sac тулпар аарыс-далы келгенб1з. Тутдыр сагы гелзз¿цен яабысдалы качгенбхз. Берсен яендеа бхткшдх айт, бердесеи дхрхлдамгЯ saiii^i айт, не тура-тш керходг айт! - деатг.

Кэп реттс rnç ерлхктвд, дайраттылщтъщ» : атан - ipMÏKTÎH символа болса, ашэдан туган аелмая нуДрхктхн скмеолы больп дэр!-нбдх. HrKpiKTii;, шддаодыдтьщ та?ы 6ip балацасы - дулан бейнесх. Ал сулулщткк, зйел делбеткхн, днз сцибатанын, халыд злен зыр-

ларывда ен huí кездесетм символы -акку, кихк, кур&лай бейнесх. Суйген жарын an; маралмен, ац сункармен, ак бэкенмен бейнелеу ме-й1Л1нше мол ушырасдды. Халщтьщ он - олевдер1нде кыз бен xdrît-tí туспалмен сшаттайтын дьстурях кос ыгаелг символ - бейнелер де sai утырасады. Мысалы: кыз - а%_к;оян, «rrÎT - оны куган ак туйгын. орине, бул бейнелердхн осы керсетхлген негхзгг магынасы да езгерхп, кубылып отырады жэне олар ноддану вдгайына карай сан килы баска да магына ала бередх.

Туракты опитегтерд! лексика - самантикалкк тургыдан синоним-дгк катынастата -гуракты зпктсттер жэне антониэдхк катынастагы турокты эпитеттер дел exire беЛ1П карастырцык.

Туракты эпитетт1к снношшдердх талдай келе, бхз оларды 6ip-неие такырштьщ топтала бэлудх жен кевдгк.

1. Тур - тус впитегтерхнхц синоникияеы: ^ад кентл - ак пейхл, ак ниет; ак дидар - ак еуэ; кара'яурек - кара ниет, жузх кара; KBKÏperi кара- каны кара, кара бауыр; кара боран- кара дауыл, кара кел; кара казак - кара шаруа, кара халык; кек долы- кек бет, кек айыл;

2. Дцамга кятыеты сындык зпитеттер синонимкясы: кайдары кхех-&шык» ак наркьш kící, зелхи яхгхт- ку жхгхт, су жукпас, айбатты адам - айбарлы, каЬарлы., айдкнды; арам гхгхт- арамза, яьиыскЩ кыдш курт; ёккх, tic каедан, кенхгх ксклга^ ; уР Да ~ епеР ба1;аи.

3. Анатомияльщ атауларга катысты: алгбел - иэзхк бел, кьшша бел, кумырска бел, буран бел; бхтхк кэз - тыакан коз, шсьз; кез;

ер KOKÏpeK - хан кекхрек; зор кеде - арыстан кеуде, 6epi кеде,

4. Сезхм - куй эпитеттерхнхн скнониыиясы: Сезхм - куй зпитеттерх адаы хан дуяиесхнху хабарлысы, сльщ кэщл - куйхнхн ешекей.ер-Herij едаинщ керк&м ойкньщ sa.н дауыеы. Маеелен: ашлы кабак-Wiü сарайt гшш пейхл, ныды ниет. Осы ретге та?ы да y^ Абай-

дьщ олевдерхяе яуг:гнел1з. Кугртрт „кэдглга сырласар, сургылт тар?» кал бейуаада десе, Наралы_конхл яазылар. Дуниеде рахат бар шкгар. Нарц етпес кат_кау1л|м_не цылса да, Аспанда ай менеч кун шагыл-сада. Осьшдагы кУнг1рт_кон1лА_щрали_кеу1лл^ашз§ деген сездер бзр -бзрзыен 1/.агыналас, мазмундас создер.

5. Тер! сезхш эпитеттергнтн синонимиясы: гшлы ;яуз, жылы шырой, шлы цабац, кылы дурек, шы кещл, ыстьщ сезхм, т.б

Терх сезхм1 - ауырлыц пен яегфцйктх, 1;аттылщ пен кумсацтщты, нстьш; пен суыцты сезхп бхлетхн, оларцы ой елегхнен откхзхп тани-тын бхр^ен - б!р сеэ1м.

6. Демеезшг 8китеттер1Н1и синонимиясы: К)з.зац тхл1нде дзм сез1М1 олитеттерх, кобхнесе ащы мен тзтт1 угыэдарыиыц айналасында жузе-го асадьи Населен: швд- соз; ащ. шынды^ - отк1р шындьщ; ащы зар-:1г/1'ды пор, гарлы дауыс; ащы тхл - улы т1л, зэрл1 тхл:

Тхл тхлдхд осхгс, корнем гаан, бай адеби тхл болып яетхдуг ■гахн с!Ш0йиод4к цатыкастарцыц айырьпдоа мацызы бар.

Туристы эпитеттер мзн -магынасы жагшан бхр -бхрхне уйлесш кслга, оз ара бхр - бхр1ыен"синоним болып кумсалатындыгы сияцты булар мен - Угагшасы гкагьман карама - царсы болып та цолданыла б сред х. Шсолгн: ашы^', »ф>ез1-Г ',туйыц_ мшез, ер журек - паян журек о;; бата^-^терхс бата, гщ ниет - арам ой, в;олы узын - колы цысца.

'Кэрхп стыргаяшьвдай антонивдерцз: шебер цолданудьщ нэтигкесм-де аПтылаткн ой :.;еЙ1лхнше ашщ та айи;вд..Сондай -ац, цауга бас-пшдаа бас десек , онда бастыц соншалыцты улкен , я к1шх екенхн бхдцхдгмен катар, сган куштх эмоциалщ мен камай&ы. Сшонивдхк кане алтокимдхк цатынастагы турацты эпитеттер кэркем образ жасау удод кенхнен цодцанылады.

Дррытындьда з&ргтеу куыысшьщ нднижелерх жинадталш берхл-ген.

1. Эпитет - адебиет теоршсы гана дарасткратын обьектх гана емес, ол тхл бхлхшнх^ де обье;тсх болш т&былады.

Ил б1лхы!Н1ц дарастыратыиы турацта /тхлд1к/ эпитеттер. -

2. Еркхн / поэтикалыд/ зпитеттердхч де турацты / тходхк/ эпи-теттердхч де бхддхретш иегхзгх иагынасы - эпитеттхк шгша. Бхр гана эпитет категорияскнын бул екх тУрх заттьщ , дубылыс-тын ерекше белгхлерхн эмоционаадш; кагкнан «гихадх, экспрессив-тх тургудан егсрл! етхп бейнедеудх тдсат етедх.

3. Турадты эпитет - тхлдхн фразеологиялнк яуйесхне кхретхн Т1ЛДХК отаиптар, еркхн эгштет - кеке адш жазушлардыц твор-честволыд лабараториясында дуниеге келгея жеке авторлщ сез кестелерх.

4. Турадты эпитеттер вздери«« курыдшдьп»; кэне семантшсалыд зшцтарынан басда тгддхк категориялардан ерешеленхп турады. Ягни, дурастырушы ютелерх " коннотативтхк + деннотативмк" датынастан айнымайды.

5. Эпитеттер басда троптардыц пайда болуына турткх болш оты-рады.

6. Турадты эпитет дурылшы гагкиан фразеологиялыд тхркес те, сеыантикасы гагшак троптарнен уштасатыны бедгзлх.

7. Дикгвистикалыд тургцдан дарагадда турадты эпитет /узуадцы/ еркхн / оккозионалды/ эпитеттер болып ек!ге беяхнедх.

Диссертациялыд гуьснстын ггркялгь'киы.

1. Аныдтаугатын бар! эпитет е.<ес.//Ндзад т!л1 лея эдебиек,

1991. Ш-12.2У6

2. ЗЛТ ЕСЕД + ЗЛТ ЕСШ т1рхест1 турадты эпитеттер.// Семантический 51 коммуникативный анализ лексем, /Сборник научно методических статей/ Каз ГУМЯ. 1993. с. 146-151

3. Эпитет и его стилистические функции в тексте. // Всесоюзная конференция по ро^лнсхог^у языкознанию. Тезисы докладов, т.1. 1<1оск1'-а -Еоронез, 1991,с!34

4. Эпитет и его семантические характеристики. // I Республиканская учередительная конференция молодых ученных и специалистов. Каз Гос. Ун. ч. 2.Адматы, 1991,с.23

5. Эпитет -зайлы бхрер соэ.//Казадста:! иектеб!, 1992. ^ 166

6. Некотрне вопросы постоянных спитетоз. // Внутренние и внешние факторы языкового изменение. Сборник тучных трудоз Я1Ш, 1992,с. 116-122

7. Турадты опятетт!?! яеГппкер портрет!» бейяелеуде додданнлуы. // Батыа Йазадстан гас гальз^дарынын гшьки конфершциясы.

Лдтобе, 1991/енд1р1сте/

РЕЗЮМЕ ЯЗЫКОВАЯ ПРИРОДА ПОСТОЯННОГО ЭПИТЕТА

Эпитеты издавна привлекает внимание исследователей, но они не рассматривалась как языковая еденипа и как языковая категория. До сих пор не выеснен вопрос, являются ли постоянные эпитеты объектом фразеологии или же одной из разновидностей троп, поэтических фигур. На этой же основе нами устанавливается лингвистический статус постоянных эпитетов»Лостоянный эпитет должен рассматриваться в русле фразеологии. Вышеизложенные вопросы рассмотрены в первой главе.

Во второй главе рассматриваются структурные типы постоянных эпитетов. Постоянные эпитеты по своей грамматической характеристике делятся на именные и глагольные каждый из которых подразделяются на двухкошонентные, трехкомпонентные и многокомпонентные.

Третья глава диссертации посвящена лексико - семантической природе постоянных эпитетов. Анализ огромного количества мате-■риала привел к выводу, что эпитет тесно связан со всеми видами троп и поэтических фигур, и эта связь не формальная, а органическая, вытекающая-из языковой сути троп и фигур. В диссертации они подвергаются всестороннему анализу. Тщательно изучены такие вопросы,как эпитет и сравнение, эпитет и метафора, эпитет и синекдоха, эпитет и олицетворение, эпитет и символ и.т.д

Huhametkalieva Gulnar Okuskanovna LANGUAGE MATURE OF PERMANENT EPITHET

In present thesis (dissertation) the permanent epithets are considered for the first time as the language unit the language category. On this basis is determined its linguistic status.

In the second chapter lexical-and grammar nature of the permanent epithets is analysed. It finds out that the permanent epithets subdivide in 2 types on its grammar structure:noun and verbal. In the thesis (dissertation) each of them is analysed on the semantics and on the components.

The third chapter of the research is devoted to lexical and semar. .ics nature of the permanent epithets. The analysis of the great quantity of material brings to the conclusion that the epithet is closely connected vith all types of tropes and poetic figures. This connection is not formalibut organic,followed fron the language essence of trope and figures. In the research they are investigated to the allround analyses. For instance such problems are studied a3 epithet and comparison,epithet and metaphor, epithet and metonymy,epithet and synecdoche,epithet and personification,epithet and syrabol,etc.