автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.02
диссертация на тему:
Роман Б. Кербабаева "Минувшие дни" и творческая личность писателя

  • Год: 1995
  • Автор научной работы: Аннаев, Мыратгелди
  • Ученая cтепень: кандидата филологических наук
  • Место защиты диссертации: Ашгабат
  • Код cпециальности ВАК: 10.01.02
Автореферат по филологии на тему 'Роман Б. Кербабаева "Минувшие дни" и творческая личность писателя'

Полный текст автореферата диссертации по теме "Роман Б. Кербабаева "Минувшие дни" и творческая личность писателя"

о»

\ о № «»

ТУРКМЕНИСТАН ЫЛЫМЛАР АКАДЕМИЯСЬ! Л1АГТЫЛ1ГУЛЫ АДЫНДАКЫ ЭДЕБИЯТ ИНСТИТУТЫ

Голязма хокмунде

Мыратгелди АННАЕВ

Б. КЕРБАБАЕВИН. «ЭТЕН ГУНЛЕР» РОМАНЫ ВЕ ЯЗЫЖЫНЬЩ Д0РЕДИЖ.ИЛИК ШАХСЫЕТИ

Хунэри 10.01.02 — Хэзирки заман миллн эдебияты (туркмен эдебияты)

Филология ылымларыныц кандидаты диен алымлык дережесини алмак у чин язылан диссертациякыи,

авторефераты

Ашгабат — 1995

Иш Туркменистан Ылымлар академпясыныц Магтымгулы адындакы Эдебият институтында ерине етирнлди.

ТЫА-ныц агзасы, филология ылымларыныц докторы, профессор А. Оразов.

Филология ылымларыныц докторы М. Гурбансэхедов. Филология ылымларыныц кандидаты А. Велиев.

Перите сын берижи гурама — Азады адындакы Туркмен девлет Диллер ве эдебият педагогик институтыныц туркмен эдебияты кафедрасы.

нистан ЫА-ныц Магтымгулы адындакы Эдебият институтыныц докторлык днссертациялары горамак боюнча йерителешдирилен советиниц межли-синде гораляр.

Адреси: 744000, Ашгабат шэхери, Гоголь кечесиниц 15-нжи жайы.

Диссертация билен Туркменистан ЫА-ныц Меркези ыл.чц киташса-насында танышмак болар (Ашгабат ш., Гоголь кечеси, 15).

Ылмы ёлбашчы:

Ресми оппонентлер:

Автореферат 1995-нжи

иберилди.

йерителешдирилен советип алым секретары, филология ылымларыныц докторы

Б. МЭММЕТЯЗОВ

итщ унуш хэсиети

Гарашсызлыгьщ дврдунлде йылына аяк басан Туркмениста-нын ичерки ве дашаркы сыяслинда ерэк квп взгеришликлер болуп гечди. Бу довай эдиан процесс болмач Силен бирликде, хер гун, хер ай биэе уды тээеликлери эчилйэр. Аэ вагтьщ ичинде Туркменистаны БМГ-нын кабул этмеги, ,. оны йуэден говрак девлетич ыкрар этмеги, Преэидентимиэ Сапармырат Туркменбашыныч кабул зден "10 йъш абаданчылык", "Тазе билии" сыясагы едки СССР.-ич етмит йыллап пен^есинде саклан Туркменистаны тээеден дунйэ индерди. Онун медени, ылмы, сыясы-^емгыегчилик дурмушында. бичак кап еагеришликлер болуп гечйэр. Бу хили галкшшшы озал туркмен халкы ата-баба гермэнди. Шейле ёкары галыш, • тээеден дврейиш Преэидентимиэ Сапармырат Туркмейбапыныц аладасы нетидееинде мумкин болды. Шейле алада дереди;<долик "интеллигенциясы, ылмы ¡цемгыет учин зерурды. Айратынам эдебиятымыэыч тарыхыны догручыл евренмекде, онуц кыя проблемаларыны ишлемекде тэзе методология мэтэчлик йуэе чыкды. XX асыр туркмен- здебиятыны эсасландырьндо Б. Кербабаевич "9тен гунлер" автобиографии романыны ылмн тайдан анализ эденимиэде-де биз тазе методологиянын йерелгелериндек угур алдык. Шнуч илкин*?! кесгитламесн Туркменистаныц Преэиденти Сапармырат Туркменбашнын 1993-нлр Явлыч 15-над июныида' дередилделик ишгэрлери билен гечирен душушыгьшда формирленди. Ол шейле дийди:

"Туркмен халкы еди-секиз асыр лык з^еОри-)цепадан сочра, XX асырьщ ахырында ез ыклли гарашсызлыгына эе бодандан сочра. ол хакыкатданам милли галкычышы башдан гечирип йер. Бу галкыныш нетил^синде бизич халкымыз дунйэ цивилизациясына гошулмалы, туркмени дине бир дунйэ танаман, эйсем шейле халкы, шейле врды долы дерегддо ыкрарам этмели.

Бизид диде бир ыкдысадыетимиз: газымыз, небтимиз, пагтамыз ве дурли харытларымыз дунйэ чыкыан, эйсем илкя билеи ев ' рурсы медениетимизи дунйа чыкарманы бааармалы. Дунйэ халклары бизич эдвбиятымыэы, , тарыхныыэы,

- f -

сунгатымызы гвруп, туркмен хадкыньщ хакыкатданам дукйа цивилизациясына эгирт улы гошант гошан халкдыгына дуаунмели"*.

Еу сезлер йене ерден айдылан сезлер дал-де, хакыката, тарыха даянылып айдылан сезлер. Биэиц дунйэ белли ахал-теке атларымыз, халцларыиыз, шай-сеплеримиз Силен бирликде хас долы пайхас шам-чырагларымыэ бар. Шол пэхим-пайхасдар "Горкут ата", "Гвроглы" зпосдарымыздыр, Магтымгулы, Зелилк, Молданепес, Кемине, Акдалып, А.зады ялы саз уссатларымыздыр.

Эдил гечен асырларда Оолиы яды, XX асырда-да туркмен халкы дунйа медениетине Кербабаев ялы эгирт бейик сез уссадыны берди. Онуч эдебията гошан гсшанды, медениетимиэич вцунде Ситирен хызматы дввур ара ачдыгыча барха бейгелйэр. Узак емруниц алтмыш йылыны эдебията берен.бу бейик язьицы XX асыр туркмен здебиятыньщ кдассыгы дийлип атдандырылмага долы мынасыпдыр. Чунки устумиздэки асырда туркмен эдебиятыны Кербабаев ялы арша гетерен башга Сир" cea уссадыны талмак кын. Хатда бодманды дийсек, лап этдигимиз бодмаз. Шейледигине гарамаздан, онуц хертараплы дередилдалиги : хениз-хенизлер долулыгына . ввренилман гелйэр.

Хер бир ' уды ■ языдоныц ыкбадында бодшы яды, Б. Кербабаевич двредиадлиги еэи дирикэ, барып-ха ЗО-няда йыллардан та биэиц гундеримизе ченли ылым ве танкыт тарапындан ыаы уэудыеаден евренилип гелинйэр. Аслыетинде туркмен эдеОиятында Цагтьшгулы Силен Б.Кербабаевден квп евреннлен Сайга бир сев уссады ёк дийсек ялцышмарыс. Шонда-да онуц энтек ыдым тарапьшдан элленмэн ятав асерлери, евренмеди меселелери кап. Шоларыц рири авторыц ееи ёгадандан соц нешир едилев "Втен гунлер" романыдыр.

*. Сапарыырат 1уркм&н(5аиш; "Use азмарын, вадагаи ад-дырмарын" — Эдебвят ве сунгат^ 1993, 2-н*и июль, 2? (2892). ' V' ■.'•.''•".'■; ■ ■

Барлагыц дервайыслыгы. Бу автобиографик романыч биринжд гезек ылмы доланьгаыга гиризилмегияиц еэи барлагыя актуаллыгыны кепилдендирйэр. Ол барадз хениэ тутумлы иш эдиленок. . ;

Туркмен эдебиятында битеви автобиографик эсер, хекмунде В. КерОабаевин "0тен гунлерини" геркеэмек болар. Догры, классыкы эдебиятла-да, хэзирки эаман туркмен ■ эдебиятында-да автобиографик маглумат берйэн гошгулар, проза эеерлери ёк дал. Магтымгулынш? "Аэадым каны", "Атамын", "Абдылла", "Булар гелмеди",'Зелилиния "Салам, Сейиди",. "Нышан Сейиди", "Мечли Хода хан сениц", Сейитнаэар Сейдитщ "Зелилим", "Бегнаэарым" гошгулары, "Гоша пудагым" дессаны — элегиясы, Б. Сейтэковыц "Достлзрым, деч-душларым" атлы ятламалары автобиографик хэсиетли эсерлердир. Йене олар "втен гунлер" ялы гутарныклы чепер композициялы ве сюжетли эсерлер дел. "Этен гунлёр" автобиографик хвсиетде болмакдан дашгары чепер обраэлар системасыны дереден роиандыр. Шу себэбе гора бу романы йерите . ылмы обьект эдип . алмак Б. Кербабаевин дередилдалик пахсыетиниц кемала гелшиии евренмек учинем, Х1Х--ХХ асыр сепгидянде гуркмен дурмушынУ, окув-тербиечилик системасыцы билмек учинем актуалдыр. , '

"бтен.гунлерич" йерите евренилмегинин ене-де уч саны эхмиетли тарапы бар: '

Биршицидвн, бизде хениэе ченди "А^айып адамларьщ дурмушы" диен сериядан еке^е-де эсер чыкаиок. Ол ачсат веэипе-де дэЛ *'8тен гунлер" шоца бадалга болуп билдек эсер.

Икинэциден, Б. Кербабаевиц биографиясы ерэя чылшырымла Онуч ятан ве двреден "средасы идеология тайдан врэн дартгынлыды, сыясы — чеперчиликля герешлериц одагыды. Ол средадан баи алып чыкмак хер бяр языдз баиардалокды. Б.Кербабаев илки инкэр эдилип, сои ыкрар эдилип, ахыр сонунда ыаында.улы эдеби мекдеп галдыраи шахсдыр. Шоиуц учин бу романы айратыя евреямек дервайысдыр, ваяылдыр.

Учукдаден, "8тен гунлер" вз рухы боюнча туркмен милли дап-дессурларына югруландыр. ■ Ол XIX асырыц соцкы ичтеллигенциясыньщ эхли векиллери учин типики Оир эсе? •болуп, уссатлык тайдан эхмиеглэдир.

Теманыч евренилиши. Бу меселэ "Этен гунлер" автобиографик романыныч1 евренилиши Силен эцогап берсек, .бэрден гайдарыс. Себэби роман илкинаи геаек евренилгцек болуняр, Йене бу эсер барада ики автора салгыланып, пикир йаретмегс.болар. Оларыч бири академик Ш. Тэшлиевиц "Верди Кербабаовин автобиографик романы" диен макаласы болса, икиндиси филология ылымларыньщ кандидаты Т. Непесовыч "втен"гунлер" романыныц дерейиш тарыхындан" атлы сэзсочы макаласыдыр. Автордарыч икисем Б. Кербабаеви говы евренен, якындан билен адамлар болуп, оларыч пикирлери биаиц ылмы барлагшыза улы итерги берйэрлер.

Оаалы билен Ш. Тэшлневич шу ашакдакы пикири ээуне чекюцидир: "етен гунлер", эсасан, Б. Кербабаевич ятламасы, онун биографиксы. Ву ерде "Эсасан" диййанииизиц себэби, романдй 'диче авторы« башдан гечиренлери суратландырылиан, окуд яиан. тарыхы даври, тевереги хем суратландырыляр. 'Шонуч'учин-де бу роман хем автобиографик, хем-де тарыхы роиандир. XIX асырыц ахырында, XX асырыч башында туркмен Аемгыетинич Сашдан • гечирен тарыхы барада гымматлы чешмедир. Туркмен обасында енуп-есен, оба эцемгыётинид дурмуш — яшайшьшы вран очат билйэн Б. Кербабаев баш гахрьшан Шрадыц усти Силен хем-а ез биографиясыны беян эдйэр, хем-де халкьщ дурмуш-яшайпы ве башдан гечирен вакалары хакында гуррун берйэр. Шэйлеликде, языцыньщ шахси яшайшаниц яэгысы шол дэвруд тарыхыныц яагысы . боляр"*.

Элбетдв; Иитэиливв . онуц чеперчилигини асла инкэр атиаи, гаагаи, ."8твн гунлер" бейлвки романдарьщ, месалем,

а. Тэшлнев UL Верди КврбаСаавнч автобиографик романы. —Б. Кэрбабаев. Втев гуцдор. — АщгаОат: Иагарыф, 1088-3;с. '

"Айгытлы эдимиц", "Гайгысыэ Атабайыц" тарыхы эсаслары еврениленде-де гымматлыдыр дийип.беллейэр. Автор гысгача гириш макаласында бу романыч вакаларыньщ, 1924-нлда йыла ченли довам эдйэндотини.хем догры беллейэр.

"втен гунлерде" айрагын беллемели сене, 1916-нды йылдакы пэлечилик ве гозгалач, Туркменистаяда . Совет хэкимиетиниц гурулмагы, гражданлыи урпн ве инлкс харбы ингервенцяясы, медени фронтданы илкинж?* эдимдер"* дийип догры кесгитлейэр.

"втен гунлериц" авторы 1974-нгид йылыц 22-н*р? июлында арадан чыкды. Шондан соч бу роман он йыла голай билинмэн "архивде" ятды. Авторыц шу ич сочкы классыкы эсери нэме учиндир квп вагтлап геэе илмеди, журналлара салынмады, йыгындылара гиризилмеди, чапа тайяланмады. Диче 1979-н^ы йылда ондан у^ыпсыэ парчалар метбугата аралашды. Б. Кербабаевич 90 яты мынасыбетли ол эсерден бвлеилер "Мыдам тайяр", "Яш коммунист", "Эдебияг ве сунгат" газетлерине "Совет эдебияты" ве "Ашхабад" журналларына гирмэге башл'ады. "втен гунлер" романы болса он йылдан хем • кеп вагтдан соч окыа^ыларына говуияр... Окылылар бу романа тарыхы назардан гараса-да, биографики назардан гарасга-да, чеперчилин назардан гараса-да, гар'аэ, . эт галмасалар герек. Бу роман автобиографии жанрымыэыч илкинди гымматлы зсерлери. "**

Т. Непесов сезсочы макаласында гелэцекде "Втен гунлери" анализ этмек учин дуйпли ылмы пикирлери орта атяр. Ол Б. Кербабаевич автобиографии эсерине тввереклейин сер салмак ислейэр". Онуч пикириче автобиографии эсер эдеби дередюшлиге илки аян басылан вагтында-да, емруч ахыркы йылдарында-да язылып билнер, шейлеликде, "С. АДны "Бухара" билен, Б. Кербабаев болса""Этен гунлер" билен квп йыдлык

*. Тэплиев Ш. Берди Кербабаевич автобиографии романы. —Б.Кербабаев.' бтен гунлер.. — Ашгабат: Иагарыф, 1988-4 с.

**. Кепесов. Т. "втен гуплер" роианыныч дврейяш тарыхындан. -- Б. Кербабаев. 8тен гунлер. -- с. 208т209.

. . - 8 -амруни яеидвдк"*. С. Мукановыц "Дурмуш мекдеби"** автобиографик романы хакда-да шоны айдып Солар.

, Теманыц ввренилишине дахыллы ене бир хакыкаты тассыкламак ислейэрис. Бу ерде диче "Втен гунлериц" дэл, асла туркмен эдебиятында автобиографик жанрьщ, ятламаныц башлы-аяклы евренилмэнди^ини илки билен беллемелидирис. Нунуц дурли себэби Солуп билер. Бизиц пикиримиэче, озалы билен автобиографик эсерлерин азлыгы, системли дэлдиги шу меселэни« шу гуне ченли евренилмэн гелйэндигине себэпдир. Автобиографик эсер бизде эдеби дэп манысында гич орнавшп башлады. Дице туркмен эдебияты дэл, бутин Гундогар эдебияты учин бу жанр тээеди. Они Т. Непесов ылмы тайдан эсаеландырып, шейле язяр:

"Туркменистанда автобиографик роман рус гарелделери билен эмеде гелди. Шейдип, Гундогарда, инди милли чепе-рчилик мекдеплери кемала гелип уграды. с. Сейфуллин, С. Ыуканов, С. Айны, С. УлугзадЕ, М. Айбек, А. Велиев, 1Í. Гафури, Г. Бещиров, Б. КерОабаев, Я. Насырлы, А. Кекилов биографик материалы дурли жанрларда . сынаг аден уссатларды. Айдалы, С. Айны ез мешхур "Бухара" романыны язмак идеясыны-да, дэретмегиц техникасыны-да

A. 1Í. Горькиден тапаныны йврите . беллейэр. Биографик жанр Гундогарыц'эдеби климатына тиз уйгунлашяр. Ол актив сынаг эдилип башланяр, яшамага хукук тапяр ве тиз херекете гелйэр. Гундогар эдебияты тазе жайр Силен байлашяр. Б. КерОабаев гелип 1973-нядн йылда шу эдеби телфиба мекдебине бирикди. Туркиен здеСияты "8тен гунлер" аркалы тазе ланры, онуц кзмил бир нусгасыны алды"***.

*. Напесов Т. "бтен гунлер" роианыньщ дерейиш тарыхындан. 1— Б. КерОабаев. 8топ гунлер". — 209 с.

'■**. Цуканов С. Йкола ¿изни. 1Л.-Ы. : Советский писатель.,-- 1971. 416 с. Т. Z—1Í., Советский

писатель. —1071. "'464 с. '■

• Непесов Т. Ятлаяыдав цакала. -- 212 с.

Догрудапам XX асырыч батында эдебията гелен улы шахеларда еэара якынлык бар. С. Айны, М. Ауэзов, С. Муканов, Б. Кербабаев дагы бир угурдаш емур ёлуны гечен яэыдыларды. Олар М. Горькиден хем чепер эсер язмагы, хем автобяографик эсер язмагы эврендялер дийленде, хакыкатдан даш душулдиги дэлдир.

Т. Непесов "Втен гунлери«" ат гойлуш, гурлуш динамикасыны илки ызарлан эдебяятчыдыр. Ол илки -"Ядымда галанлар" диен ат билен яэылып Оашланяр. Оца татар шахыры, публицист Абдылла Токайыц "Мсэмде калгйнлар", .--"Ядымда галанлар" Биографик эсери себэп боляр. Сочра "втен гунлер" ады билен взбек яэыадсы Абдылла Кадырыньщ романы-да бутик Орта Азия яйраяр. Газак яэыяусы_ С.Сейфуллин хем 1914-нзци йылда оз гошгуларыны. "втен гунлер" ады билен чап эдипдир. Эмма Т. Непесовыч Оелдейши ялы, олар бирк-Сирики гайталамаяр, "догрудан-да, яшайышда болшы ялы, ' сунгатда-да инди С.Сейфуллинич ез "втен гунлери", А.Кадырыньщ ез "втен гунлери" ве Б.Кербабаевиц хем аз "8тен гунлери" бар"*. .

Автобиографик жанрыч вврен'илиши барада-да туркмен эдебиятында илки пикир йеретмэ'ге сынанытык эдея Т. Непесовдыр. Виз теманыч евренилиши меселесини шонуч пикири Силен хем лемлэп ■ билердик. ; Эмма бу ерде Б. Кербабаевиц умумы дередилдалигинич ввренилиши барада-да келам агыз сеа айтмагы догры хасаплаярыс.

Ёкарда Кербабаевич дереди^илигинич ЗО-шцы йыллардан бэри ввренилип гелинйэндигини беллэпдик. Бу езбашдак ылмы ишич меселеси. Биз йене "8тен гунлере" ченли онуч хайсы эсерлеринич евренилендигини гысгача ятдамакчы болярыс.

Улы язы.%ыныч ирки двродиАилиги, хекаядары, поэмалары, ылайта-да, "Айгытлы эдим" романы, "Сув дамдзсы--алтын дэнеси" эсери, чагалар эдебиятыяа дегишлй поэмадыр

*. Непесов Т. Ятланан макала. .— 236 е..

повестлери ылмы нукдайнагардан телим геэек анализ ленди*. Херхал, "втен гунлер" ылмы тайдан долы евренилмэн галды. Эмма бу щ соцкы эсер билен "Айгытлы адимин", "Гайгысыз Атабайыч" арасында багланышык дуюляр. Себаби бу романлар тарыхы тема багышланандыклары учин, ишин довамында олара хэли-шинди йузленыели болярыс. Язызда нэче ввренилди дийилсе-де, энгек онун ишленмэн яган меселелери хеи аз дал. Айратынам дил, образлар системасы, поэтикасы, ёл язгылары, алшан эдеби хатлары, миллилиги бутинлей итлененак. Шонуц билен бир хатарда бу зсерлерде языирныч бз образы ылымдан давда галды. Шсал учин, "Айгытлы эдимде" Дурды атльг молла, . ярым интеллигент бир образ херекет здйэр. Шол язьвдшьщ ез свзуне даянып айтсак, окуц вз образы**. Эмма "Айгытлы эдиме" багышланан хич бир кандидатлык ишде, хатда X. Тацрыбердиевиц улы монография-сында-да ол образ барада сувытлы зат айдыланок***.

*. Тайымов A.B. Кербабаевич "Айгытлы эдим" роианыныц дияи. -' Канд. дисс. авторефераты. - Ашгабат: 1961--17 с; Гаррыев Б. Б. Кербабаевич ирки поэзиясы—Канд. дисс. авторефер. - Ашгабат; 1962--21 с; Танрыбердиев X. Б. Кербабаевич дередилделик уссатлыгы ("Айгытлы эдим" роианыны даретмегш{ процеси мысалында). — Канд. , дисс. Автореферат. — Ашгабат. 1962--29 с, Сапаров О. Б. Кербабаевич хекаялары ве повестлери (1928--1958). Канд. дисс. авторефераты.' — Ашгабат: 1966--22 с; Непесов в. Б. Кербабаевич зсерлеринде ыонументаллык. — Канд. дисс. авторефераты. — Ашгабат, 1986—25 с. Щгелдиев Б. Берди Кербабаевич дередилделигишщ фольклор зсаслары.

— Канд. дисс. . авторэф. -- 1990--23 с. Каримов Н. Творчество Б. Корбабаеза--романиста в сравнительно--типологическом освещении. — Автореф. 1цшд. дисс. --Ашхабад, 1982 — 20 с.

Кербабаев. Б. Эсврлер топлуш. Алти таидан ыбарат.

— Ашгабат. Туркменистан давлет ноширяты—^690. т. 8—S83 р.

***. Танрыбердиев X. Берди .Кербабаев--саз уссады. —Аигабат: Туркменистан 1966—137 с; Танрыбердиев X. ' Туркмен здеСиятыныч кервэнбашысы. — Ашгабат. Туркменистан, 1981--300 с. '

Б. Кербабаев барада дкцв бир кандидатлык диссертациялары дал, умуман туркмен эдебиягына багышланан хемме ишлерде, очерклерде, тарыхларда, монографияларда, танкыды йыгындыларда хекманы сурагда йерите белумлер берилйвр*. К. ¡Кумаев VI. Гурбансэхедов, Д. Нуралыев, Ш-Гелдиева, А. Гараев, 8. Абдыллаев, 3$. Ал лаков

Б. Шамырадов, Р. Регцебов, К. Салых, А. Ораэов** ялы улы эдебиятчыларыц хеммесиниц шлеринде Б.Кербабаевиц 'гурруцн эдилйэр. О. Тэчнаэаров, М. Аннагурдов*** ялы яшуды

*. Туркмен совет эдебиягыньщ тарыхы богача очерк. II белум, —Ашг. ТЫА-ныц неширяты, 1962—С. 63; Туркмен совет здебиаты, II белум, —Ашгабат: ТДУ, 1972-с.3—116. . Туркмен эдебиятыньщ тарыхы. —T. IY--YI. -Ашгабат; ылым,' 1980—1984.—400 с. Очерк и истории туркменской ■советской литературы. -Ы. : Наука, 1960-413 с. Еерди Кербабаев. Язьицынын 90 йыллык юбилейиниц' катериаллары. — Ашгабат, ылым, 1987. - 314 с. '

**. ЛСумаев К. Верди Кербабаевин емри ве дэредилдолиги. ' —Ашгабат, Ылым, 1984.—100 с; Гурбансэхедов М. Верди Кербабаевин "Айгьгглы эдим" романында психологизм.

Ашгабат, ' Ылым, 1987—109 с. Нуралыев .Д. Шахсыет ве эдеби процес. —Апгабат: ылым, 1982—140 с. Гелдиева Ш. Туркмен повестлери.. —Ашгабат: . 1989—200 с. Гараев А. Поэма жанрынын дерейши хеы есуши. — Ашгабат: Ылым, 1988. , —250 с. Абдыллаев 9. Туркмен проэасында. . дэп ве тезечиллик — Ашгабат, ТДУ, 1972—300 с. Аллаков Д. Дэвур ве гахрымак -- Ашгабат, Туркменистан, 1971—178 с. Шамырадов Б. Яигримин^и йылларын туркмен эдебпяты. Ашгабат, Ылым, 1980—180 с. Салих К. Туркмен романында уссатлык проблемасы. —' Ашгабат, Ылым, 1976—170 с. Оразов А. Туркмен проэасында довур ве гахрыианыд чеперчилик концепциясы. — Ашгабат, Ылым, 1990—190 с.

- ***. Тэчнаэаров О. Туркмен эдебиятында сынпы гереа. --Ашгабат: ТДПН —1934—127 с. Аннагурдов U. Чепер эсерлер. нэхили дарейзр. — Ашгабат, Туркменистан, 1989—190 с. '

- 12 -

танкычылар.бодса "Гызлар дунйэсини", "Айгытлы эдими" телим геаек девнедидер. П. Скосырев, Г. Веселков, Л. Климович, X. Кероглы, 3. Османова ялы белли рус алымлары хем она улы макалаларыны багышдадыдар*. Гепиц гердишине гера айтсак, шу процесс А. Кувадовьщ, "Б. Кербабаев.

■ Дередш\илигиниц евренилищ тарыхыкдан"** диен ишинде . Гбвне)%ай ызарданяр. Шол ишлериц хеммеси биделешип, "вген

гунлери" хертараплайын анализ этмэге уды мумкинчидик . дэредйэр..

Яшин ылмы тээелиги. Озады билен "Этен гундер" романыныц язьицыньщ дередилдедик шахсыетини евренмекде ва.%ып'чеимедигини ылмы тайдан бириюци гезек долы ве теверекдейин евренилмегинич еаи тэзеликдир. Б. Кербабаев . яды хер : бир сез уссадыыкьщ язан эсери медениетимизиц, сунгатымызыч айрыдмаз белеги хасапланяр. Милли галкыныш херекети заманында, тазе методологиязсасда шодары авренмек хас-да мехум тэзеликдир. Хер бир чепер хадысаны ылмы эсасда евренмеги еде суруп, Сапарыырат Туркменбашы

■ шейле ныгтады:

"Хазир бизиц енумизде халкымызыц медени рухуны гайтадан дикедтмек, гарашсыз туркмен халкыныц милли медениегини авренип, щеилап, байлашдьфып, оны дунйэ ыедениети Силен багланышдырмак везипеси дуряр"***.

*. Скосырев П. Листья и цветы. -- VL , СП, — 1957 с, 1Б5—165. Веселков Г. бчерки Туркменской литературы. —Ашг. ТГИЗ .--1945-130 i с. Крроглы X. ! Туркменская литература.1 -к. : ! Высщая школа, 1972-230 с. Османова 3. Художественная концепция личности : в литературах .Советского Востока (Традиция и современность). —Автореф. док. дисс. - U., 1975-44 с,

**. Куввадов А. "Я. Кербабаев. Даредияришгинин еврени-диа тарыхындан". Бабадайхан, 1993, 83 с. Л':

***. Сапармырат Туркменбашы: Шили галкыныш херекетиниц рухы сутунн ынсаи мертебе'сини беденде гаддырмакдан ыбаратдыр. л— Туркменистан, ';. 1994, 19-hjipi январы, N 15 (20774) •.'■•'■

• - 13 - .

ПЬл сезунде парасатлы Преэидентимиз "биэиц "Айгытлы эдим", "Шукур багшы", "Гелин" ялы тутуш дунйэ йузунде улы абрая эе болан чепер ленталарымыз бар"* дийип, улы гуванч билен айтды. •

Б. Кербабаевид бир аягы Туркменистанда болса, бейлеки . аягы едки СССР-деди, хатда онуч чэгинден хас . .уэак . ерлердеди. Шонуч учин дунйэ йузи бизич Туркменистаныьшзы .' Верди Кербабаевич эсерлери аркалы танаярды. шу нукдайназардан гараланда оны ылмы тайдан ввренмеклик гид герим билен алнып барылмагына лайыкдыр.

Ишич максады ве везипеси. Диссертацияныц эсасы. максады Б. Кербабаевич двредиидалик шахсыетиниц

евренилмегинде "втек гунлерид" гошандьшы кесгитлемекдек,. бу романыч тарыхы эхмиетики ачмакдан, романлар скстемасында бу эсерид гымматыны елчемекден, языднныд ■ яшлык,етгишцеклик девруни тэвереклейин газ едуне гетирип, шоча дегишли анализ бермекден ыбарат. бкы^ы квпчулигине, тэае несле XX асыр туркмен эдебиятыныд дуйбуни тутулденыц уссатлык дерех^есини айдыдлашдырып бермекден кбарат. ' Галыберсе-де, "Этен гунлер" романыныц автобиографик хеи ятлама.жанрыны йла салмакдакы ролуны ныгтамак максады назарда тутуляр. . •

Ишич методологиясц ве методы. Диссвртацияныч ылмы методологиясц хекмунде Турккенистаныд Президенти Сапармырат Туркмекбашиньщ чыкьшлары, айдан пэхимли сазлери, "10 йыл абаданчылык"к "Тэзв билим". сыясатыныд сапаклары, шейле хем туркменрус, азербай^ан, вэбек, газак алымларыныд ылмы-теоретики ишлери алынды.

Ишич обьекти вв чедгмелер. Ишид объекти эдилип Б. Кербабаевид романлары, ятлама очерклери, "8тен гунлер" романы билен багланыпыклы ахли чешмвлер, материаллар,' Б.Кербабаев барадакы ятлама яагылар алынды.. Булардан

• *. Сапармырат Туркыенбапы. Ийлли галкыныи херекетияич рухы сутуки ьгасан ывртебесини • беленде галдырмакдая ыбаратдыр. — Туркменистан, 1904, 19-няуянвары,■ N 1Б (20774).

башга-да В. кербабаевиц эдеби средасынъщ улы векиллери Айбек,. Ы. Ауэзов, С. Айны хакдакы ылмы ишлер, ягьщыныц сахсыетиниц формирленмегине дегишли ишлер алынды*.

Диссертацияныц теоретики ве практики ехмиети. Иш Б. Кербабаевиц умумы дередюцилигини долы евренмекде, онуц эсерлериниц академики , неширини тайярламакда,

автобиографии жанры евренмекде, Б. Кербабаев боюнча йврите се'минарлар, курслар гечириекде улы теоретики ве практики ехмиете эедир.

Ишич практики езлешдирилиши ве орнашдырыдышы. Бу диссертация Туркменистан Ылымлар академиясыныц Магтымгулы ЗДындакы Эдебият институтыныч Эдебият теориясы ве эдеби танкыт белуминде ерине етирилди. Шол белумич гицелдилея маслахатында ара алнып маслахатлашылды хем горамага хедурленди. Эдебият институтыныч Алымлар гечешинич мел^лисинде макудланылып кабул эдилди хем горамак учин Яерителешдирилен совете хедурленди. Иш Союнча авторыч теэислери,. макалалары, китабы неишр эдилди. Олар авторефераты:* ахырында берилйэр.

Диссертацияныч гурлуш. Иш сазбашыдан, гиришден, уч 'бапдан, нети^еден, пейдаланылан ва гез ецунде тутулан эдебиятларыч санавындан ыбарат,

Верди Кербабаев. Яаызгдаын 90 йыллык юбилейиниц ыатериаллары. --Ашгабат: ылым, 1987.-313 с. Брагинский И. С. Двенадцать миниатюр.' -U.: Наука, 1966. — 230 с. Борщуков В. И. Концепция цельной, личности а эстетике и творчестве Горького. —11. : Наука, 1967, —218 с. Кедрина 3. С. Из живого источника. —U. СП, 1960—260 с. Османова

• 3. Г. • Художественная концепция личности в литературах Советского Востока. --И.: "Наука", 1972. - 300 с. Короглы X. Г. Художественная 'концепция, личности в литературах Советского. Востоку. - "Народы Азии и Африки", 1974, N 2; Айни X Жизнь Садреддина Айни. '--. Душенбе Донии, 1982; — 120 с. Айни С. Пек нима килдам. -- Асарлар,.. саккиаивчи том, —Тошкент. 1ÖB7. - 410 с.

- 15 -НВИЦ ЭСЛСЫ UA3UYHU

"Сеэбашыда" диссертацияныц темасьшыч сайлакып алныаыньщ себэплери, онун дервзйыслыгы, ишлениш таркхы,. ылмы тээелиги, аналкзин методологии принциплери, обьекти ве•чешмелери, ылмы-практик эхмиети, онуч езлешдирилиши, анумчилик билен багланыиыгы, умумы гурлушы бзрада ылмы-здеби чевмелере даяныльш гурруч эдилйар. Айра-шнам Б. Кербабаев ялы улы cea уссадыньщ -дередилделик мейданыныц гицлиги, онуч сонкы "втен гунлер" романьтьщ айрагын ввренилмегкнич эхмиети, вазцыплыгы барада пикир йередилйэр. Щунуц билен бирликде сезбашда шу гунун талапларыныч намеден дуряндыгына унс чекилип, Гараасиа Туркменистаньщ медениетинде, сунгатында бичак улы хызмау битирен Б. Кербабаевич доглая гунушщ 100 йыллык юбилейя мынасыбетли евде дуряя тезе ылмы проблемалара гиц оруь берилйэр. Шоларыц ичйиде "9тен гунлер" дуйпли ввренилме^и проблемадыр. ,

"Гиришде" автобиографик «анрыд тебигатына аралаимага сынанышык эдилди. Эсасы зат Б. Кербабаевин автобиографик жанра гелмегине себэп, биэиц пикиримиэче, шу ашакдакы ягдайлар болса герек:

Онуч эдеби средасы еке Сир туркмен эдебияты билен чэкленмэн, тугуш Орта Азия, ецки Союз чэгини ез ичине аляр. Аслыетинде кэне окув системасында Силим алан, содра М. Горький, Ы. Шолохов, Г. Токай, С. Айны ялы лэхечлери езуне халыпа эдинен бу cas уссады хич хили чепер эсер язман, дице чепер, сыяси, идеологи* дунйэде башдан гечиренлер-л, тиркешан белент шахсыетлери барада язанда-да И. ЗренСургьщ "Адамлар, йыллар, дурмуш" диен тосин дунйаси ялы дунйени двредип билерди. Иеселэнид шол тарапета унс берилди.

Диссертациянын биринада бабц "втек гунлер'; романында адам ве дэвур концепииясы" дийип д^ландырылчр. Бу роман-' 7.усусн бавдан гечирмелера багышданан х^м ; бодса, од : авторыц, ягяы Б. Кэрбабаевиц . ез шахсыетйниц чэпшден как

. . ■ - - 1б -'

даша чыкяр. Чепер мазмуны еауне сичдирендиги учин, адам ве дввур диен улы концепция бирлешйэр. Мунданам хас улы шахсыет концепциясыкы эмеле гетирйэр. Адам доглан бадына ез вдамчылык мазмунына эе болуп гидибермейэр, ол кем-кемден шахсыет хекмунде орта чыкяр. Айратын чепер шахсыет, язы*ыныч пахсыети бичак чылшырымлы кемала гелйар. Хемме языды шахсыет хекмунде езуни ачып билмейэр. Ыкбал Кербабаеве улы ёл эчилди. Од бутин емруне Туркменистаныц чепер язгысыны язды, ол нэме геруп, нэме эшден Оолса, шоларыц барысы Туркменистаныч дурмутындая, сыясы-чепер организминден узце дал. Шейлеликде; биринлде Сапда Б. Кербабаевин чеперчилик пайхасыньщ илкинхде едиилери лдекме-лдак ызарланяр.

"8тен гундерден" вц "Елы йерэн ечер" атлы автобиографии очеркинде од вэ дурмушыныч кабир сахылаларыны ачыпдыр. Иене олар етерлик дал хасап здйэрис. Галыберсе-де, "Айгытлы едимдеки" эпизодик гахрыман Дурды язьнцыныч шахеыетине ёл ачяр. Ине, автор "Айгытлы эдимин" язылышы хакда cea ачып шейле маглумат берйэр: ' ."•' ■'-.:■'

"Шейле романда аьторыч хусусы ой-пикиринич, вакалара гарайшыныц, баха бервинич дашындан ез терацпие халыньщ-да эп-эслисинич Оеян эдилмэн галмагы муыкин дэд. Окылда авторы« кебир хэсиетини, вод вагткы кэбир сыпатыны, хатда тер«име халына дегишлиерлерини романа гатнашян Дурдыда герсе герек!"*.

Биз блрицци Оапда оаады Силен адам ве девур концепцнлсына, гадыб&рсе-де, Дурды—Ыырат--Кербабаев линияецна унс бврдик. Оца "Айгытлы едим", «Елы йерэн енер", "Этен гувлер" асерлери эсас болуп хызмат этди.

Адам ве дввур концепциясы Б. Кербабаевиц "Айгытлы

' *. Кербабаев Б. Эсердвр гопдумы. Небитдаг,

Роман—Ашгабат, ТДУ, 1960.. — Т.6. — 583 с. *

эдим", "Небитдаг", "Гайгысыз Атабай", "Сув дамлр.сы--алтын дэнеси" романларында бир хили планда ыаарланяр ве долулыгына чеэулйэр. Бу меселе "0тен гунлерде", "Ели йерэн ецерде" велин башга хили планда гоюдяр ве долы дэл,-ягны белли бир яш этабына ченли ачыляр. Ине шу пгдайи бириюпи бапда айыл-сайыл этмек газ енунде тутулды.

Шейледикде, биринзци ягдайда языдыныч романларында камил чепер образ орта чыкып, ол революция гатнапяр, башга романда небит сенагатыни аяга галдырян гурамачы алым — инженер, вне бир романда сыясы—девлат ишгзри, ■ кц сочкы "Сув дамжасы—алтын данесинде" болса улы сувы Туркменистана эчилеи улы ирригатор--специалист 'болуп чыкыш эдйэр. Буларыч атларьшьщ Анкатувак Таганов, Гайгысыз Атабай, Артыков, Артык Бабалы болыагына гарамаздан, умумы адам ве девур концепциясыны дуэйар, шоча гуллук этдирилйэр. Чепер зсерич яиай^ылык гуйлде хси шонда.

"втен гунлерде" биэ бутинлей башга ягдайы герйэрис. Онда яш Мырат кене дурмушьщ ичинде отыр. Ол энтек гереппщ намедигини билмейар. Од яды дурмуша гадам басяр. Онуч гезуне адам ончаклы белент зат болуп гарунмейэр. Эмма точа тарап баряр. Бу ерде, адама гаранычда, дэвур русдем гелйэр. "втен гунлерде'-* адам энтек вз концепциясыны долы дурмуша гечирип : етишейэр. Ишгцецлик дэвруц тарапында.; Эмма башкы санан .ром4нларумызда велин ишя^чдик адамыч тарапында эдилип геркеаилйар. "8тен гунлерде" адам • бутинлей кэне системаньщ торунда эдилип горкезилйэр. Чепер акыл етирмэнич диалектики гуйзци хем шонда. . Мырадыц яшлыгы асда индивидуал яшлык дэл, ол хемыэ махсус, Орта Азия халкларыныч гечмии. дурмуеы учик типики Солан яшдыкдыр. Биринад бабьщ махсадн воны селцермекден ыбаратдыр.

'Ишин икинЮ1 бабы "Автобиографий еаерде дурмуи во окув-тербие системасы" дийип атландырыдяц. ,Бу бапда XIX асырын ахырыкдакы туркмен .дурмушы, "вгек гукдердэки"

» I'

- 18 -

этнографик маглуматлар гич орун тутяр. Хээирки девурде Си?ид неслимизден дашлашан дурмуш, ондакы адамларьщ психологиясы, дунйагарайшы адата, дабе сичип гиден дидактика геллекки язьщыныч тербие генезлиги болуп дуряр. Хакыкатданам абстракт беян этмекдек дашлашан (себэби ол етмиш башден агансоч, гернукли реалистик языжу дерел\есине етенсоц автобиографик романына башландыгьшы назарда тутярис. --М. А.) Б. Кербабаев туркмен дурмушыны деталлайын геркезмегл, гадымы окув-бидим системасыны белеклейин дэл-де, узнуксиз процес шекилинде. геркезмегич хетдесинден гелипдир. Романда чепер я^идеме, моллалары, оба адамларыны, яш оглан Мырады вран индивидуал халда Беян атмек эсере кэмиллик рецкини чайяр. "бген гунлерде" йене ялацач факт беян эдилмэн, шол факта, хадыса яш йигит Шрадыц гарайшы, дуйгусы шэхлелендирилйэр. Романыч баш гахрыманынычхэсиетинич тербиелениши, кемала гелши йантем болман, вран хупбатлы, чаркандаклы. ; Гечмити XX асырьщ сочкы чэрьегинде дуруп суратландыран языя^ы Мырады квне билен тиэ хошлашдырман, онда теза йузленмегич социал-л\емгыетчидйк себэплерини геркеэип, шондан соц XX асырыч эййэм впе чыкаран таэеликдерине гечйэр. Рус дилине хавес, классыкы эдебията ымтыдма, ахыр сочунда йигриминтци йылларыц интеллигенция средасына гелип гошулмак Ыыратда умуман туркмен ' халкыньщ ачыньщ оянышыны типлездирип геркеэйэр.

Шу Сапда ики саны факторыд Мырадыч образыныц кемала гелмегигтде, . ачылмагында уллакан роль ойнандыгыны ныгтамаичы болярыс. Оларьщ бири туркменчидик психологизми, бейлекиси шинелэп, осуп гелйэн рухы тэзелениа. Шрат ез ичинде асла кене окув систёмасындан канагат тапанок. Оны романыч "Бидим алмак нэхили кын1", "Ниреде кимдэк нэме евренмели?", "Дашы-л'.а^к, ичи-мезцек", "Медениет фронтунда" диен белумлер говы геркезйэрлер. 1!укы "Ейдкм алмак нэхили кын1" диен белуминден алнан екелф парча хас айдуц гэркеайер. -

- 19 -

"Медреседе башланпыч окув ики эатдан гидйэрди. Биринлиси, дини ылмыч баелангыч китабы болан "Нуккч кейдан", икиндиси бодса, арап-парс диллеринич баплангыч окувыды. Соцра арап дилинид грамматикасыны евредйэн "Иушгилат" гечилйэрди. Мушгилат—кын диймекди. Мырат "Пукки кейдандан" илки салак аланда, гадым бир молланыц айдан ики сетири ядына гелди: "Пукки кейданны окып, Питнекге казн болмупам, Цуягилатдан сорсалар, алмекге разы болмушам". Арап-парс дилини ед-диер арап, дест--диер парсы, биз диерис—эл; ри*ел--диер арап, пай--диер парсы, биз диерис—аяк дийип евренил башлапды. Сапак эртир намазындан соч пол ерде берлерди. Дуйнки сапак хем'шод ерде барланярды"*.

Мырат шу пурсаты езуне улы сынаг хасап эдип, илки Бухарада очаг билим аларын диен пикири йурегине дувйэр. Шу ерде "Ким билйэр, белки-да, говы— яман сырлар болан Бухара, онуч ач бейнисиие аэдан-кепден азык берер... Иырадын ымтыляны-да, агтаряны-да полды"**. — дийлен свэлем езунде кеп маныны гизлейэр.

Биз икииди бапда дурмуш, окув — тербие факторларыны ызарламагы максат.эдиняп, деталлара, ей гошларына, сказан дини китаплара аграм сзлсагам, олары адам хэсиетинден узде ачып бклмейэндигииизи айтмалыдырыс. Чепер зсерид хич бир белегини хэсиетсиэ, дуДгусыз душундиркп бодмаяр. Бейле зтмек арасса этнография я-да тарых ылмыныд иши. Чепер аналиаде бирднада кобатда адам, сочра онуч дурмуш средасы дерчеве гиризилйэр. Шу ягдайы назара алып XIX асырыч ахырындакы Кака, Мары, Бухара, Ашгабат ялы ер-юр?, пзхер-обалар хем Мырадыц хесиетиниц ызарданмагында кеыекчи сзришдэлэр хвкмунде анализ ¡генди.

Учунлщ бап "В. Кербабаевац шахсыетикип овренид-мегииде "9тен гуялер" романыния орны" дийип атландырыляр.

Бу бап, ечкулере гаранычда, говрум тайдан-да, онда

л. Пербзбаез Б. бтан гунлер. -**. Шал ерде. ~ 119 сах.

83 с.

гоян проблемалары нукдайназарындан-да кеп дере^де тапавутланяр. Мунуч шейле болмагыныц асыл себэплери хакында гурруц эдилмезден сочкы бабыч меркеэи орны эелейэндигини долы аян здип боЛмаса герек.

Хер бир уды языщы гечен узак дередиАилик ёлуны «емлемеги ниег эдинйэр. Ол кеп тарапдан биринэци нобагда шол язы^ыныч дередилдолик дунйэсине аралашмага ылма-да, танкыда-да, айратынам окы^ы кепчулигине учурсыз кемек эдйэр. Эгер шол везипэни язылданьщ ези ерине етирсе, оча етеси зат ёк. Эгер оны языщыныч ези амала ашырмага етишмедик вагтыкда, якын кемекчилери тиз вагтьщ ичинде кагыэ йузуне гечирип\ етишселер, бу хем меселэни ечиллешдирйэр, язы^ыныч дередюцилик шахсыегини ачмага материал болуп хызиат эдйэр. Б..Кербабаев хакында айдыланда, онуч "бтен гунлери" бизе язшцыиыч 1924-hjw йыла ченли гечен дурмуи не дередилилик ёлуны ызарламага мумкинчилик берйэр. Йене, хайп ери, 1924--1974-наи йылдар аралыгы, ярым асырдык девур "япыкдыгына" галды. Бейик языаы од девурде неме язлфгыныч планыны хем дузен экен*. Хайп ери, бу арзувы онуч ези билен бакыете гитди. 0зи ведин ич агыр, ич аулумлы, ич герекди ери шол девурди. Бейле болмагына гарамаздан, 1934--1954-каи йылдар арадыгыны хем У. Аннагурдовыц ятламадары Силен дикедтмек мумкин**.

1954—1974-н**и йыллардакы Б. Кербабаеви диче бирначе язьпцыларыц уздем-саплам ятламадары билен rea ецуне гетирмек. бодар. Иене бу ятламадар язывдньщ ички дунйэскне, дередюцилик планларьша аа арадашып, онуч диче дашкы, тесирлерини беян эдйэр***. В. Карбабаев барада ецки СССР-иц уды языдыдары ерэн кеп зат язып бидердилер. %уда

*. Кербабаев Б. бтен гунлер—225 сах. **. Аннагурдов Ы. Чепер эсердер нахили дерейэр—Ашгабат: Туркменистан, 1989 — 190 с.

***. "Совет адебияты", 1984, N 2. 150 . с.

Б. Кербабаев, Язьдольщ 90 йыдлык. юбидейинич материаллары. —Ашгабат: Ылым, 1987, —С. 65—67, 87—95, 141—146—169.

- 21 -

гынанчлы тарапы 1974-нщи йылда бейик яаылыньщ ези арадан чыкансод, хич ким они йыгнамагы, гурамагы алада этмэндиги себэпли, Б. Кербабаеви якындан такаянларыч хеммеси юртларыны тэзеледилер.

Биз эсасан "8тен гунлерич" язы^ыньщ дэреди.лилик шахсыетинич кемала гелмегиндэки ахмиети барада пикир йередйэндигимиз учин, диче шол обьектич чэгинде гурруц зтмек билен, ондан даша чыкмаэлыгы каксат эдиндик. Себэбк онуч даиында галан вакалар, сенелер, шахслар биэич гвс-гени ылмы барлагымыза гирмэн, ээбашына мзселе Солуп галяр. Шундукда, бу бапда Горькикин, Айбегич, Толстойьщ, Айныныч, Кадырыньщ, Сейфуллинич, Мукановыч автобиографии эсерлерине-де сер салыняр.

Архив маглуматларыньщ шаятлык этмегине rapa, Б, Кербабаев "втен гунлере" Н.Атаровыч, онуч аяды Ы, Дальцеваныч маслахаты билен; 1973-н^и йылда Оашлаяр*. 8зем ги.%э галып баряндыгы учин,. чалг ишлап уграпдыр. Хер зат болса-да бу маслахатдардан как ец явыл-мныц оз хыялында-да иейле ятлама галдырмак максады боландыр хасап эдйэрис. Йене тэ алгмышын.цы йылларьщ орталарына ченли, ондан хас сочрак, 1969-нжм йылда язы*,ы вчки Союзыч Социалистик Зэхметич Гахрыманы адыны алянча ол теш милт здип билмэндир диен . логика гелип чыкяр. Айратынаы 30-50-над йыллар аралыгында окуц езуяич ве деч-дутларыныц башы "говгадыды". 8нкл совет тоталитар система бейле тема япышара май бермейэрди.

Булар ялы идеология тайдан булашык заманда бапдан гечирмелерк эниги-шзниги биден яамага эркинлик деремейэр. Диче 1956-ня\ы йылда ечки ССКП-нщ XX гурудтайыадан соч, айратынам етмивинз^и йылларда лемме угурлардан улы адамларыч: маршадларыч, дипломатлзрьщ, алымларыч, язвдыдарыц, сыясы ишгарлериц, крачдарыц, гизлин гуллук ипгэрлеринич ятламалары чыкып башлаясоч, ехтимал, Б. Кербабаев шу няетини . йурегинé дувен болмалы.

*. Кербабаев Б. 8тен гуйлер. -- 218 сах.

- 22 -

H. Атаровьщ, li. Дальцеваньщ теклиплери оны йене амала вшырмага итерги берендир дийип гуман этмек мумкин.

Бу агэаланлар автобиографик эсере гелмегич дашкы шертлери диелиц. Эмма Б. Кербабаев хениз мешхур романларыны деретмэнкэ Толстойьщ, Шодоховыч эсерлерини терлрше этмек билек мешгуд болупдыр. Горькиниц энчеме повестлери, "Эне" романы шонун терлимесинде окызцылара етипдир.Шейледикде, JL Толстойыц автобиографик

триологиясы "Чагадык", "Етгина^еклик", "Яшлык" туркмен окыж,ыларына етйар*. Гепин гердишине гера айтсак, Л. Толстой шол эсерлеринден соц "Уруш ве парахатчылык", "Анна Каренина" ялы уды эсерлерини языпдыр. Шол зсерлер Орта Азия эдебиятларына яйрансоч, Айбегич "Чагадыгы", Айныньщ "Ятламалары", С. Иукановыц "Дурмуш мекдеби" пейда боляр**. Ы. Горькинич умумы туркмен прозасына тэсири-де, автобиографик жанры угрукдырмакдакы ролы-да эдебиятда 'бедденилди***.

"8тен гунлерде" Иырадын Оиографиясы йэкекей адамыч блографнясы болман, ¡цемгыетчилик адамыныч биографиясыдыр. Социал планда берилйэн Ыырат бойдан-бапа адам ве дввур концепциясыны езунде лугмдейэр. Мырадыч пш дурмушкда уч еврум болуп, олар яшлык, окуп, медресе дэври, 1916-H3(gj йылыд гозгалачь! se йигриминлде йыддардыр. Бударьщ херси барада диссертацияда теверекдейин гурруч здидйар.

Диссертацияныч "Нетиэцесинде" иииц бапларда гозгалан меседелери бабатда умумыдавдырьвцы негил^дере гединйэр. Яаылданын дореди^илик шахсыетинич кемада гедшини ; евренмекде "втен гунлер" роианыньщ уды роль ойнандыгы

*. Толстой JL Н. Сайданан эсерлер. 14 томдан ыбарат. — Ашгабат, 1954—1970.

**. Айбек Детство - Тошкект: Ёш гвардия. —1963. —267 с. Айни С. Воспоминания. — M-JL : 1960. —340 с., Иаканов С. Школа жизни. Т. 1—2. —U. :. 1971.

***. Дуыаев К. Горький ве туркмен совет прозасы. — Ашгабат: ТЫА-ньщ невиряты, 1957. — 106 с.

- 23 -

ныгтадяр ве бу бу роианщ дерцевинде ацырснна етшшэн галан месвлвлериц гелдекде улы Сарлагларыч пайы болз^акдыгы ныгталяр.

Диссертациякыч иазмуны шу ашакдакы шале р до вэ б&кныны тапяр.

1. Б. Кербабаевнч "втен гунлвр" роиапы во яэыярныч двредиднлик шахсыети. Монография. - Ашгабат, Рух. 1994, 121 с.

2. Б. Кербабаевип "втен гундер ромаиында окув-тербие-чилик меселеси, Макала. Яш алымларыч, мугаллымларыц ве аспирантларыц ылмы ишлери. Ашгабат. 1992.

3. Б. Кербабаевиц "8тен гунлер" романыныц чепв'рчилкк айратындыклары. "Туркмен дилиниц не эдебиятыныц вавдп меселелэри". - Аигабат, • 1994 (яо алымларыц ылнк конференциясыныч докладдарыныц тезислери).

4. Б. Кербабаезич "8тен г'унлери" авгобиографик зсерл1'. Макала. Туркмен дили ве здебияты журналы. 1994, if 6.

л н п о т а ц и а

на диссертационную работу Лннаева Мыратгелди на тему: Роман Б. Кербабаева "Ыинувпие дни" и творческая личность писателя", представленную к защите на соискание ученой степени кандидата филологических каук по специальности 10.01.02 Современная'национальная литература (туркменская литература).

. Актуальность исследования оОьясняотся тем, что последний автобиографический ромап классика туркменской литературы XX века Б. Яербабаева исследуется впервые. Этот ромзн доселе наукой и критикой исследован не был. Выявления художественной ценности такого .романа заключается в том, «то он позволяет глубже изучать творческуто личность этого крупного'мастера слова. '. ;

Научная новизна исследования заключается в той, что i ромав "иинувппе дни" Б.Нербабаоаа исследуется впервые. Е диссертации впервые отмечено, что В. Кербабаев ' положил

- 2* -

начало мемуарного жанра в современной туркменской литературе и имеет большую нучную новизну в дальнейшем изучении творческого становления художника слова.

Теоретическое и практическое значение диссертации. Работа имеет значение в исследовании истории жанра мемуара в современной туркменской литературе, в изучении творческого становления писателя, в проведении спецсеминаров и спецкурсов по истории прозы, по творчеству Б. Кербабаева.

Структура работы. Диссертация состоит из "Предисловия", "Введения", трех глав, заключения и библиографии. '

В "Предисловии" обосновывается выбор темы, ее актуальность, методология ведения исследования, структура работы, а также ее научно-практическое значение.

Во "Введении" характеризуется жанр мемуара, его место в системе других литературных жанров и значение в изучении творческой личности Кербабаева.

В первой главе "Концепция человека и времени в романе "Минувшие дни" рассматриваются эволюционное развитие главного героя романа Мырада, его понимание времени и назначения человека, а также связь "Минувших дней" с автобиографическим очерком Б. Кербабаева "Дорогу оделеет идущий", анализируется каждый ваг сельского мальчика Мырада - будущего писателя Б^рдымырада Кербабаева.

Вторая глава называется "Жизнь и учебно-воепитательная система в автобиографическом произведении". Она тщательно исследует обраа жизни туркмен конца XIX — начала XX зека, а также всю систему учебу старого мекдеба и медресе, где обучался молодой Мырат. Эта глава раскрывает этнографию, психологию и историческое положение туркмен начала XX века и 20—30-х годов.

В третьей главе - "Место романа "Минувшие дни" в ' изучении творческой личности Б. Кербабаева" - роман исследуется в сравнительно-аналитическое плане с другими автобиографическими произведениями ведущих писателей

конца XIX - начала XX века, которые являются учитедяии и современниками Б. Кербабаева. Это Толстой, Горький, Тладков, Айбек, Тукай, Айны, Муканав, Сейфуллин и другие, которые являются основоположниками автобиографического жанра в тюркоязычной литературе, и вообще в мировом художественном процессе.

В "Заключении" приводятся обобщающие выводы по анализу автобиографического романа "Шшувтие дни" Б.Кербабаева и его место в истории туркменской литераторы.

Защита состоится . 1985 г. в

часов в специализированном совете по защите докторской диссертации Института литературы им Магтымгуды АИ Туркменистана, 744000, Аигабад, ул Гоголя-15

_Заказ № 309 _■ Тираж *оа

Индивидуальное предприятие .ГАРЛАВАЧ" 744012 г. Ашгабат, ул. Советских пограничников, 92а