автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.06
диссертация на тему: Языковая природа перифраз (на материале казахского языка)

Полный текст автореферата диссертации по теме "Языковая природа перифраз (на материале казахского языка)"

ЭЛ-ФАРАБИ АТЫНДАГЫ ЦАЗАК, МЕМЛЕКЕТТ1К УЛТТЫК, Б 0& УНИВЕРСИТЕТ I

Крлказба ккн,ында

УСЕНБАЕВА ГУЛЗАМИРА ЖОЛДАСБЕКК^ЭЫ

ЯБРИФРАЗДЫН Т1ЛД1К ТАБИРАТЫ »

/казак; материалы бойынша/

/о-оюе

Мамандыгы - 10.02. 021 - кдагргч кдзак; Т1Л1.

Филология гылымыныд кандидаты гылыми дарежест алу гшш дайындалган дисеертацияныц

- АВТОРЕФЕРАТЫ

Алматы, 1995 ж.

Жїмьіс кдзак мемлекеттік елем тілдері университет і н казак жэне шыгыс филология кафедрасында орындалды.

Гилым жетекшісі - филология гылымынын докторы,

. профессор Т. К, Нрцыров.

Ресми оппоненттер - филология гылымыньщ докторы С. Омарбеков.

- филология гылымыныи кандидаты,

„ С. Ш. Хасанова. ■

Жетекпм їйьім - Кэвац мемелекеттік кьздар педагог ка институты.

Диссеитаиия 1995 жылы <</•& >>.///?/сагат

Эл-Фараби казак мемлекеттік клттык университетініц ж нындагы филология гылымынын, докторы дережесін алу тшін ди> сертация коргайтын Д 14. А. 01.23 мамандандырылган кенест межілісінде коргалады.

Мекен-жайы: .480181. Алматы каласы, Эл-Фараби дацгылы,'

Диесертациямен Эл-Фараби атындагы Кдзак мемлекетт клттык унивеситетініц гылыми кітапханасинда танысуга боладі

тарагыллы

Мамандандырылган кецестіц галым-хатшысы, филология гылымынын, кандидаты, доцент

Р. С. Зуев;

Автореферат 1905 жылы <<;

■&» отрф£<

- з -- ■

ШШСТІЩ НАЛІШ СМПАХЫ

ЗЕРТТЕУДІН, КбКЕЯКЕСТІЛІГ І. каркем .адебиетте тіл ерекше экспрессивтш-эстетикалык кизмет атцарадц. Окушыныц ггез і м і не есер ету гшін, ойды образды Тїрде- жеткізу їшін керкем шыгар-мада кабінесе • сеэдер нактылы тура' магынада емес, аунс магынада, астарлы тїрде колданылады. Сондыктан квркем вдеби-ет тілі - бейнелі, манерлі тіл, тгрлі бояулы, сеаімге эсер ететін квркем тіл. Тілдегі квркемдеуші цїралдар - тенеу, эпитет, метафора, метонимия, синекдоха, эвфемизм - барі де -квркем суреттіц, образды жасаудын,. жазушыныц, акынныц берлігінін, керсеткіштері.

Кдзак, тіл білімінде осы керкемдеуіш к*ралдардыц басым кєпшілігі аздьі-кепті -аерттелді. Кїні бїгінге дейіи тілшілер назарина ілікпєй зкурген, аерттеуден окшау калган, ара-кідік свз болганы болмаса, арнайы монографиялык зерттеу жасалмаган керкемдеуіш к*ралдардьщ бірі - перифраздар. Кдрастырыла калганнын, езінде онъщ оккааионалдык мікеадемесі гана /квркем адебиеттегі квркемдегіш кьізмєті/ свз болады да, оган . твн уауалдьщ /тілдік/ сигіат едгіме етілмейді. Окказионал периф-раадар кебі несе керкем адебиетте жасаладьі да, солардын, б і разы їнємі кайталанип колдангандыктан туракты /тілдік/ сипа і-алады. Біа диссергациялык жкмысымизда пернфраага байланысты меселелері как-жакты талдап, олардыц увуалдык-оккаэиокалдык табигатын ашып керсетуге гырыстьж,. Вїл аерттеудін какей-кєстілігі осында.

ЗЕРТТЕУДІН, -ИАЩЗАТЫ МЕН ИІНДЕТТЕРІ. Ж^мыстын, мандаты * казак тіліндєгі перифраадардіщ ' пайда болуи мен калыптасуын аныктап, оныц адрылыиы мен семантикасын■ айцындау.- Во максатты орындау їиін твмендегідей міндеттерді шешу кдкет:

1. Кээак; тіліндєгі перифраздардын лингвистикалык - табигатын айкындау гшін онын, лингвистикалык статусын белгілеу жене осыган сійене отырып, оган гылыми анык,тама беру; -

■ 2. Перифраздардын фразеологияга катынасын айкындау;

3. Казак тіліндєгі перифраздардын, к*рылымдык типтерін ' аныктап, оларды лексика-семантикалык ткргыдан сипаттау;

4. Перифраздардын семантикалык, типтеріне талдау жгргізу;.

. 5. Гілдік /теракты/ жене поэтикалык, /еркін/ перифраэ-

дардыц езара карым-катынасын аныктау; .

. 6. Перифраздардын тілдіц баска да бейнелеу, керкемдеу

тасілдерімен карым-кдтынаста болу завдылыктарына мінездеме беру.

КУМЫСТЫЦ ГЫЛЫМИ ЖАДАЛЫГЫ. Кдзак тілінде перифраз масе-. лес і не монографиялык зерттеу болмагандыктан, оган байланысты кептеген мэселелер КЇНІ бїгінге дейін кумбац. болып келді. Сондыктан да троп проблемасы мен.поэтикалык фигураларга бай-ланысты маселелердін шынайы табигаты толык ашылмай, жауапсыз калды. Біз алгаш рет перифраздынК*рылымдык жене семантикалык типтерін айкындауга тырыстык- Позтикалык перифраз бен тілдік перифраздын карым-цатынасын айкындап, олардыц баска троптар мен фигуралардын ішінде алатьш орнына токталдын;.-К^скасы, перифразга байланысты кептеген гылыми-теориялык ткжырымдар тгсындык- . ' ’

Ж¥МЫСТЫЦ ТЕОРИЯЛЫК, ЖЭНЕ ПРАКТИКАЛЫК, МЭН1. Жогарыда айтканымыадай, біа перифразга байланысты ескі теориялык кезкзрастарды кайта карасгырдык- -Кептеген тгжырымдардын, шын-дыкка сэйкес келмейтіндігіне кєзіміз жетті. Біздін теориялык т*жырымда,р"ымыг жана сипаттагы т*жырымдар болып табылады. Зерттеудін нотижелерін /результат/ мектепте жене жогары оку

ор’ындарында казак т1Л1 сабагын жгрпзгенде пайдалануга бола-ды. Диссертацмяга непз болган материалдарды пайдаланып "Кавак тхлищ перифраздары" деген сеэд1К жасауга болады. Сонымен б!рге 61л верттеуд^н, нотижест "Кдаак ?1Л’Н1н фра-зеологиясы'’, "Керкем эдебиеттег! троп пен фигуралар",."Кдзак Т1л1нщ стилистикасы" атты тбориялык курстарды окыганда пай-далану, кажет. . .

. ЗЕРТТЕУДЩ ТЭС1ЛДЕР1. Зерттеуде б1рнеше тас!лдер колда-нылады: компоненттж анализ тэс1Л1, индукция жэне дедукция тас1Л1, статистикалык тэс1л жэне т. б. _ . „

Т1ЛД1К МАТЕРИАЛДЫН, СИПАТТАМАСЫ. Зерттеуд1н материалдары керкем эдебиет шыгармаларынан алынды. Олар А. К,*нанбаев, Ж. Аймауытов, М. Шмабаев, М. Эуеаов, Р. Мке^репов, К, Жкмадыов, С. Сейфуллин, Б. Майлин, С. Мкканов, С. Мэуленов, К, Аманжолов, Ш. Н,*дайбердиевтерд1Н туындылары мен макал-мателдер, ж*мбак~ тар, афоризмдер, ест^рту, жоктау, кец^л айту улплер! жане толгаулар. Сонымен б1рге I. Кенесбаевтын ’’Кдаак Т1л1шц фра-зеологиялык севд1Г1", /10 томдык/ "Кдзак Т1Л1нщ тге1нд!рме свзд1Г1" пайдаланылды. , • .

Ж¥МЫСТЫЦ ЖАРИЯЛАНЫМЫ: Жимыстьш, неПзП мазм*ны мен те-

зистер1 1990-1992 жылдар арасында вл-Фараби атындагы ¥лттык Казак мемлекетик университет1нде жас галымдар мен мамандар-дьщ жогаргы оку аралык конференциясында /Алматы, 1990/. Рес-публикалык гылыми конференцияда /Актебе, 1991/ жэне Кдзак мемлекеттм элем Т1лдер1 университет1н!н казак жэне шыгыс филология кафедрасында "Перифраз фразеологиянын комакты са-лаларынын б 1р1”, "Перифраадын семантикалык типтер!" деген такырыптары талкыланды. Диссертациянын такырыбы бойынша ктн! бгпнге дей!н автор тарапынан б1рнеше макалалар жарык кердь

. ' ■ 6 ~

ЗЕРТТЕУ Ж¥МЫСЫНЫЦ К,¥РЫЛЫСЫ. Диссертация кіріспеден,- тш

тараудан, цорытындидан жене пайдаланылган едебиеттер мен крсымша тізімінен тирады. _

ММЫСТЫЦ ШЭМКШ

Кіріспеде зерттеу жкмысыныч езектілігі, мак;саты мен міндеттері негіаделнт, гылыми жаналыгы, теориялык «вне прак-тикалык, мені аныкталды. Сонымен бірге коргауга ксыкылатын негізгі маселелер'жіктеліп, кврсетіЛіп, зєрттеудіц адістері мен тілдік материалдарына сипаттама берілді.

"Перифраз - фраз є о лог ия їшн к;омакты салаларыньш, бірі" деп аталзтын "бірінші тарауда мэселенщ зерттеу тарихына' ныекашз шолу ласалынып, перифраэдьщ нєгізгі ерекшеліктері аныкталды. Перифраз маселесін зерттей келе, оныц фразеология объект ici- екенін аныктадын;. Себебі перифразда сездерді бір-бірімен тіркестірудін, єзіндік ерекшелігі бар. Перифраз вр уацытта теракты свз тіркесінен, ал ней жагдайда біріккен сездердон де ткрады, ері магынасы ауыспалы /коннотативті/ болады да, фразеологияга тэн касиеттермен керінеді. Демек, т?ранты перифраздардын, ягни тілдік перифраздардын, фразеоло-гизмдердіц цатарына жататынын осы тарауда дэлелдеп керсеттік. Сонымен перифраздыч да, баск;а фрааеологизмшн де антологиялык, табигаты бір, к^рылымдык, кане семантикалык; мінездемелері кнсас. Сол сєбепті де ткракты перифраздарды фразеология объект ici ретінде цараетыру кажет, солай ету ері завды. .

Сондай-ак,, бил тарауда перифраздыц лингвистикалык ста-тусын да аиыктауга тирыстык. Ткрацты перифраздардын, - фразе-ологиялык; единица екені белгілі болды. Себебі ол міндєтті

Тїрде ТїраКТЬ! еез тіркесі ретіаде емір Сїреді де, компонент-терінін, цурамы тхракты болып, олар /компоненттер/ кебінесе ауыс /метафоралы/ магьінада думсалады. Перифраз моселесін зерттеген галымдардын, Оерген ткжырымдарына сїйєнє отырып, біз перифраады узуалды /ткрацты/ окказионалды /еркін/ пе~ рифраздар деп екіге бвлдік. Алгашкысын тілдік, сонгысын стильдік к*былыека жаткыадык- Осы цагидаларды ескере отырып, перифраэга лингвистикалык т*ргыдан аныктама /рабочее определение/ бердік. "ПЕРИФРАЗДЫЦ ЦУРЫЛ1ШДЩ ТИПТЕРІ" деп аталатын єкінші тарау перифраздардын, ец кекейкееті маселелерініц біреуін шешуге арналган. Компоненттерінін грамматикалык си-паттарына карай біз перифраздарды есім жене етістікті перифраз деп екі топка жіктедік. Ал к*растырушы компоненттерінін, санына карай екі мїшєлі, їш мгшелі, кеп мїшєлі перифраэдар дел топтастырдык-'

І.а. ЕКІ МЇШЕЛІ ЕСІМ ПЕРИФРАЗДАРДЫН, "Зат есім + ват есім", "Сын есім + зат есім", "Сан есім + зат есім" теріздес їш тїрлі к*рылымдык типтері болады.

. "ЗАТ ЕСІМ + ЗАТ ЕСІМ" = отарба: Женелді алып отарба.

Жклдызы жанган дем беріп /Жамбыл/; "ЗАТ ЕСІМ + ЗАТ ЕСІМ "

' , ■ тау.

=даулет ■ к*сы: Дэулет кусы конды басьща. К^ыдыр келді касыца /Б. жыры/;

"СЫН ЕСІМ + ЗАТ ЕСІМ " = А^ керпеге орайды. Ак кар '

септ.

байтак даланы /С. Ос./; п

"САН ЕСІМ + ЗАТ ЕСІМ" = терт сирак:' Кдрткожага да бір терт сирак табылды /Ж. Ай. /. ;

э. УШ МУШЕЛІ ЕСІМ ПЕРИФРАЗДАР да осы сиякты- їш Тїрлі

‘к^рылымдык, типтерге белінеді: "Зат есім + есімше + зат

есім", "Сын есім + сын есім + аат есім", "зат есім + сын есім + аат есім". ■

"ЗАТ ЕСІМ ' + ЕСІМШЕ + ЗАТ ЕСІМ " = и;<дайдьщ сїйгєн

ілік тау.

Кіґльі: Ел тгсінігінде ол бір к*дайдын стйген к*лы болатын /М. я. /; . ,

"ЗАТ ЕСІМ + СЫН ЕСІМ + ЗАТ ЕСІМ " = к;* дайдын, К*т-ілік тау. -

ты кїні: Батестен хат келмегелі, к<дайдын к*тты кгні почтага барам... /С. М. /; . :

СЫН ЕСІМ + СЫН ЕСІМ + ЗАТ ЕСІМ " = к,тландай ащы

' тау. ■ 1

дауысты: Rv лан дай ащы дауыстым! К,клжадай айбар мїйіздім /М./;

"СЫН ЕСІМ + ЗАТ ЕСІМ + ЗАТ' ЕСІМ" = к;ывыл Квэ пале:

Менхн 6ІЛЄТІНІМ - Н^лен КЫЗЫЛ квз Пеле /д. Я./.

б. КДЗАК, ТІЛІНДЕ Квп МУШЕЛІ ЕСІМ ПЕРИФРАЗДАР да баршы-лык,. Оларга біз терт мїшєлі жане одан да квп cea тіркес-

терінен , ткратык перифраздарды жатк,ызды^. Квп мїшєлі периф-

раздар ^крылымы жагынан, адетте. "Сын есім + зат есім + сын

есім + зат есім" немесе "сын есім + зат есім + зат есім сын

есім" типтес болып. келеді. Мысалы: Алалы жылкы. актылы

кой. Андыганы бері жемей ме? /М. 0. / ...Кдраепан'тауынан кваіп келген к,азак;тын, атан жілік. аркар мтйіз батырларынын, ед і /I.E./. Бїл тїрак,тн сез тіркестері нєгізгі немесе туынды сын есімдердіц нєгізгі немесе туынды аат есімдердіч тірке-суінен ліасалган. Бірінш мысал "мын,гырган мал" деген, ал екінші мысал "куатты, айбарлы" деген угымдардыд перифрастык,

суреттемелері. Жиі колданудын, нвтижесі'нде фразеологизм-дерге ' айналып кеткен. •

II. а. ЕКІ МУШЕЛІ ЕТІСТІКТІ ПЕРИФРАЗДАР да' всім периф-раздары сияк,ты, ягни есім мїшєсі негізгі магинада ттрса, єтістік мїшєсі туынды магынада жкмсалади. Ол екі тїрді мо-дельмен "Зат всім + єтістік", "Сын есім + єтістік" жасалына-ды. "ЗАТ ECЇМ + ET ІСТІК” модєлінін, бірнеше ^крылымдык турі бар: "ЗАТ ECIM + ЕТІСТІК " - ажал айдап, Біржан оал,

квсемше .

ажал айдап езін, келдід. Ізденуге ойланып ем вткен жолы /Ай-Т ыс/; . '

"ЗАТ ECIM + ЕТІСТІК " = азар беру: Азар берсен кі-. жікт. "■* ,

сігє; ©зівде азар керерсін, /Мын, бір тїн/; '

"ЗАТ ЕСІМ + ЕТІСТІК " = квзі агару: Немерецді

тву. . жікт. ' .

танымай. Квз ін неден агарды? /Алпамыс/. ‘

Жиналган материалдарга ' rçapan отырсак, "Зат есім + єтістік", "Сын есім +' єтістік” моделімен жасалган сва тіркестері морфологиялыц ткргыдан,- вдетте, бірінші шшесі зат есімге гіемесе заттанган сын есімге твуелдік, жіктік, септік жалгаулары жалгануы арк;ылы жасалса, ’ ал ек'інші мїшєсі єтістіктін болымды, не болымсыз тїріндє квсемше жїрнактарьі-нын, öірі немесе . жіктік жалгауларынын, öíрі жалгануы аркылы жасалады екен. , ' . . •

э. УШ МУШЕЛІ "Зат есім + зат есім + єтістік" моделімен жасалган ЕТІСТІКТІ ПЕРИФРАЗДЫД взі грамматикалык, ткргыдан бірнеше к;*рылымдык; типтерге белінеді. »1/ "Зат всім + зат

есім + єтістік . " = кекірекке гїл егу: Жауган-октыц .

сеп. жікт. ■

жарьт атіп дауыльщ. Кеаді ашып кекірекке гїл ектік /М. X./;

2/ "Зат ееім + зат есім + єтістік = агаш атка

септ. кесемше" ■

мінгізу: Осы жерде *ры еместі кры гып, к*тыртып талай сакка, агаш атка мінгізіп жаткан кеа гой, - деді Жарасбай /М. 9./;

З/ "Зат есім + зат есім + єтістік " = иманы гасыл болу: тау. ' жік

Таудай толнын кайыкты ышкына ысырганда Гїлбанудьщ иманы гасыл болды /С.Ы./; 4/"Зат, есім + ват есім + єтістік "

і лі к тау.

= достыктын, кемесінен айырылу: ...Ацырамын иесдз жагалауда. Айырыдып достыктин. кемесінен /М. М./; 5/ "Зат есім + есім-

ше + кем. єтістік"'= елім екпек болу: Суырьш кднмен даланы.

6лім екпек болады /К, А. /; 6/ "Зат есім + єтістік +

ілік тэу.

кем. єтістік” = Нднаты кырк,ылган шыгар: Токта, токта жїз

катын. Кыркыдган шыгар канатым. Мїкалган шыгар болатын? /Ер

Крсай/; 7/ "Зат есім + єтістік + кем. єтістік" = жамылсам сеп. .

екен безімді: Кезівде жасыц, кеьцлічде ащы сезінді. Есітпей, кермей, жамылсам екен безімді /М. М./; 8/ "Зат есі'м + .

. ' тэу.

єтістік + зат есім " = дуасы жок; ауызга; Дуасы жок ауызга.

. . сеп.

еылдырлаган сез бітеді . /Макал/; 9/ "Зат есім + зат есім + єтістік" = тгн пердесін жамылу: бр емір тїн пердесін жамыл-

ганда /С. May/; 10/ "Сан єсім + єтістік + єтістік:" = елуді

сеп. '

ерттеп міну: Ерттеп м і н і п елуді /С. Мэу./; 11/"Сан есім + зат єсім + кем. єтістік" « замани бір уыс болу: Бір уыс болды aar маны. 12/ "Зат есім + єтістік +■' кем. єтістік" =» ажал бїзьіп

К0С. .

ату: Емі жон; екпінді а жал бїзип етт і, _

б. КОП МУШЕЛІ ЕТІСТІКТІ ПЕРИФРАЗДАР сейлемде кебі несе' сабактас к;їрмалас свйлемнщ бір мїшєсі болып ке лед і. Ол цкрылымы жагынан алуан турлі: ' а/ "сын есім зат есім + сын есім +‘ єтістік", а/ "Син есім + зат есім + сын есім + кем. ет.". Маселен» ,к,ара суды теріс агызу, аза бойи тік т«ру, екі квзі тврт болу твріздес перифраздар - осыныц двлелі. Пе-рифраздардьщ артурлі к*рылымдык типтері. керсетіп отыргандай, кез келген фразеологиялык; свз тіркестері тіліміздєгі еркін соз тіркестерініц синтаксистік байланыс улгілерімен жасала-ды. 0.С. Ахманованиц свзімен айтканда, фразеологизмдердіц "КУрылымы жагынан кедімгі жай свз тіркеетерінен айырмашылыгы жок". •

Віз диееертациямыэда перифраздардын, жасалу мумкіншілі-.гініц молдыгынак казаїс, ті ліні!!, перифраздарыи такдоыптш; тои-тарга да беліп кдрастырдык-

' . ТАБИРАТ ДЖШСТАРЫНА БАЯЛАШСТЫ ПЕРИФРАЗДАР - как ктмбез, кек масаты: Как кумбездіц астында кек масаты

/С.Top./; ©СІМДІКТЕРГЕ БАЙЛАНЫСТЫ ПЕРИФРАЗДАР - каеыл керпе, майда жібек: Жасыд- керпе жердегі, Майда- жібек желдегі /СС. /; ЖАН-ЖАНУАР, 'K.VCTAPFA БАЯЛАНЫСТЫ ПЕРИФРАЗДАР - даланыц жат крпагы: Кетті тастап даланын жат урпагы /С. Мэул. /;

ТУРМЫС-САЛТЙД БАЯЛАНЫСТЫ ПЕРИФРАЗДАР - кара айгыр, .кара

алып: Rapa айгыр, кара адып. жїйткиді, жануар кїшінє сєнєді

/СС/; АДАМНЬЩ ЖАН-ДУНИЕСIНЕ БАИЛАНУСТЫ ПЕРИФРАЗДАР - жан пернесі. Наз дауыстар дірілдейді. Жан пернесін басып. ылги /С. Мвул./, CYЛУЛЫR, 0ДЕМІЛІККЕ БАЙЛАНЫСТЫ ПЕРИФРАЗДАР - кед маддай, далыд шаш, ад тамад: Кен, маддай.• далыд шаш, я бір

кез, я к.клаш. Ак; уамак. кывыл ж.гз, дарагым, .бетідді аш! /Абай/; ВДЗ-КЕЛIНШЕКТЕРГЕ БАЙЛАНЫСТЫ ПЕРИФРАЗДАР - БїЛ ПЄ-, ркфраздар тіпті ерекше. Т і пт і даэад дьіз-кєліншектеріні д ат-тарын алы п дарасадыз, тг гелі мен лерифразга к*ралган. Бірад 6їл. *гымдар баиннда еркін перифраз болганымен, келе-келе тїрадтанып, бастапды поэтикалыд образы кмыт болган. ' Бтлар кеб і несе образды тедеулер. Оларды б із клишеге айналган пе-рифраадар дейміа. Кдзад тіліндє "ад, аппак," деген кгымды білдіретін "ад" лекеемасы ардылы таеалатын кісі аттары квп-ак,. Мысалы: , Адтотым! Сенід отнд вртеді. Квктем бтгін, вткен кїнім-ертегі. /Ауыл кеші кеділді/. Адтоты - дыздыд об-разды бейнелеуі. Вкнда екі кгым бар. Кдздыд езі ері аппад, ері тотыдай сїлу. Б»лар - образды тедеулер.

III - ТАРАУ. "ЛЕРИФРАЗД1Щ СЕМАНТИКАЛЫК; ТЮІТЕРІ". Перифраз деген іміз - заттыд, д*былыстыд,’ процестід бейнелі, керкем магынада ж*мсалатын суреттемелі атауы.

■ Саздід келтірінді магыналарыныд тек перифраз ардылы емес, баска да тасілдер ардылы іске асатыны белгілі. Ол бірде метафора, метонимия, синекдоха тесілдері ардылы жасал-са, енді бірде эвфемизм мен табу тасілдері ардылы беріледі. Кэп жагдайда бїлар перифраабен тктасып, органикалыд бірлікке айналады. Б* л жайында Л. Н. Синельникова адылга доиымды, гылы-ми жагынан дзделді, теориялыд ткргыдан орныдты пікір айтдан. Диссертацияда осы тес'ілдердін эрдайсысы жеке-жеке талданып,

- 13 - •

олардын, перифразбен щарым-катинаеы аныктадды. Тілдік матери-алга сгйене отырып, троптардыц барлыгы да вз бастауын пориф-раздан алады деген кагиданы к;олдадык;. Сондыцтан да перифраздар осы керкемдік тесілдермен тыгыз астасып жатады да, кэп жагдайда оларды бір-бірінен айыру к,иынга согады. В*л лагдай-да, асіресе, МЕТАФОРА МЕН ПЕРИФРАЭДЫН, карым-катынасынан аник,, айи;ын кврініп ткрады. Мысалы: Квсемі кеш алдында басшы больш. Бакыттыц жайлауына к,онган тксы /I. Ж. /. Осы мысалдар-дагы "бак,ыттын, жайлауы" тіркесі - позтикалык метафора.^ Ал лингвистикалык, . табигатына, лексика-семантикалык; маніне їЧілсєк, олардын, перифраз екеніне кїмвнімів болмайды, бйткені "бак,ыттыц жайлауы" тіркесі - "дана заман", "жаца

емір" деген їгьімдардьщ.суреттемелі,. бейнелі, атаулары, Рас, "бакыттын жайлауы" елі узуалдыи; сипат ала к,оймаган, окказио-налдык ын,гайдагы метафора. М*ндай метафоралык; перифраздар квп-ак. Олар "асылдьщ сыныгы", "суымнын, тїньігьГ секілді узу-алды метафоралык; лерифраздардын, моделдері негізінде жа-

салган. ' .

Гілде кеп кездесетін перифраздардын, бір тїрі - МЕТО-НЙМИЯЛЫК, ПЕРИФРАЗДАР. Метонимиялы^ магынадагы перифраздар

ауьізекі тіл'де де, жазба тілде де жиі колданылады. Оныц се-

\ . .

бебі - бїл екеуінін /метонимия мен перифраздыц/ лингвистика-лык; табигатыныц вте жакындыгынан болса керек. Бїл женінде зерттеушілерініц барлыгы да атап еткен болатын. Мэселен, А. Квятковский: "Когда развивают метонимию, получается то,

что носит, название перифраз"* - десе, осыган *ксас

* А. Кеятковский. Поэтическим словарь - М., 1966. - с. 376.

- 14 - '

пікірді К. Н. Иванова да айтады: ''Перифраз строится на принципе развернутой метонимии"*. Мысалы: Біздін, райисполкомами председателі а£ кейлек адам. /1. Кен,есбаев/. Бірінші байлык, -денсаулык,, єкічші байлык, - а^ жаулык. їшінші байлык - бес сау/црк- \ .

Метонимиялык; ауысудын, негізгі принципі кеціЬтіктегі іргелестік, шектестік екені белгілі. Сонда адам киетін киімдер "ак; кейлек",пен "ак жаулык," адамдардыд перифраадык атаулары болып шыгады. Біріншісі адамныч ішкі жан дїниєсініц П0КТ1ГІ, тазадыгына медзесе, єкіншісі "ейел адам", "к*дай коскан косагык", "сийген жарын” деген кгымдарды едемі ернек-уеп тїр. .

Тілде жш кездесетін. перифраздардын, бір тобы - СИНЕКДО-ХАЛЫК, ПЕРИФРАЗДАР. Bvл' пёрифраэдар еадерінін тілдік сипаты, семантикалык; мінездемесі жагынан метонимиялык перифраздарга' ете жак,ын, VK,cac болады. Кепшілік тілшілердіц метонимия мен синекдоханы бір гана тілдік категорияньщ аукымында карастыр-уы сондыктан болса керек **.

Дегенмен синекдоханын, езіндік ерекшелігі сол: ол бттін

мен бвлшектід, жалпы мен жалкыныц карым-цатынасынанепзде-леді. Мысалы: Ндргкожага да бір терт сирак табылды /ЛАЙ/.

Жак,ында, осыдан он шакты кїн бкрын, Шыгыстьщ бектерінде, Текежан ауылына бар Ыргызбайдын, взімбай, - Шїбар бастаган а$

* Н. Н. Иванова. Поэтическая .фразеология Пушкина, - М., 1869.-с. 389. .

**’Л. Шржекеева. Метонимиянын лингвистикалык; табигаты.

- Алматы. Дисс. авторефераты. 1991. с.21. .

:акал, кара сакалы жиылып, баталасып аттзнысты /М. Э/. Окыган Нлер .эр свзді, Надандай болмас ац казді /Дбай/.

. - Перифраз дардын, ерекше ттрлерініц б і pi - ЭВФЕМИСТ1К ПЁ-

Н1ФРАЗДАР. М»нда перифраздарда звфємистік семантика басьгм ЮЛЫП ТЇСЄДІ. Мэселен, "елді" деген сез - КЇНДЄЛІКТІ емірде . ші айтыла берет ін эдеби сез /литературное слово/. Солай бога тїра кдаактар оны квп флданбауга тырысады. Онын, орнына сыпайы", "тігісі катык” еездерініц кызметте шгінєді. . Ай-алыкг М. Эуезов "Абай жолы” романыныч соцында Абай едимін Кырмандарга былайша хабарлайды: . .

Магаштыч кыркьш беріп болган кїнніц єртецінде Абай каза апты. Уды кеуденіц ыстык лемі токтады. Шел даланы жарып ккан дариндай игілік емір y з і лд і. Осылайша айналасы йыкпаган сїр т»ман, суык гаман ішіндє *лы дан дуниеден єшті. . . ■

• Осы тектес перифраздарды H; H. Иванова, 0. Болганб&ев,

. Нрн,ыровтар синонимдік перифраздар деп атайды. Б*л пікірлер в шындыктан алшак емес. Жогарыдагы мысалдарга кеціл вудар-зк. "елді" сезіне эвфемизм болып ткрган- тіркестердін Оар-агы да бір синонимдік катарга кіретін бейнелі синонимдердін, нынтыгы деуге эбден болады. . _ . , .

Демек, звфємистік перифраздар жгрген жерде синонимдік грифраздар да мтреді, олай болуы зацкы да. Сонымен’, периф-їздар ертїрлі семантикалык иіндерде колданылып, килы-килы1 ш-магыналарды білдіріп отырады. Егл - бір. Екіншіден, пе-їфраздардьі кеа келген эдеби канрлардыц- к*Рамынан каптеп ;здестіругб болады. Айталык, макал-мэтелдер мен лимбакїар-щ, шег:еидгк сеадер мен афоризмд^рдід, естіру мен кокїау-щ, к«кі л айту мен шбатудын, т. б. уілдік конструкциялардын

' - 16'-пайда 'болып орныгуында перифраздардьщ агкарган ролі вор деп білеміз. Олардьщ татымды да тартымды, кысча да н*ск,а, ойнак^ да ернєкті болып келуіке тікелей ат салысып ткргандар да -осы перифраздар. Б*лар . жен інде диссертацияда жан-жачты сез' болады жэне олар начтылы мысалдар арк;ылы далелденіп отырады.

АЙТАЛЩ, МАЦАЛ-МЭТЕЛДЕР ЦУРАМЫНДАРЫ ПЕРИФРАЗДАР. Мыса-ли: Тесік моншак. жерде цалмас. Еркенін, кезі кеппес, жорганыц тері кеппес. Ачпа к<лакка айткан сез агып кетеді. Ккйма к» ланка айтцан сааді ^кйып алады.

Н¥МБАЦТАР KYPAMÍHKAFU 1ШРИФРАЗДАР. Мыс алы: Кішкене гана тїймє тас, Атан тїймє тарта алмас. сандыгым ашылды,

ішінєн жібек шашылды. Айдалада а^ отау. аузы-мурны жок отау.

№Щ ШЕР ШРЛАРЫНДАГЫ ПЕРИФРАЗДАР. Кдзак, поэаиясынын шагын тігрлері шч-шер елевдері /естірту, жїбату, кеціл айту, жоцтау/ к,крамында да кеадесіп жатади.

ЕСТІРТУ: Жыршы: Теціз бастан былганды. -Кім Тїндьірар, єй, ханьїмі Терек ткптеп жыгылды. - .

Кім ткргызар, ей, ханым!

Шыцгыс: Течів бастан былганса,

Ткндырар клым Еошы дїр.

Терек тїптєн жыгылса, '

Тїргьізар ¥лым* Жошы Дїр. .

. Кезіц жасын Ж'/гіртеді. _

Кечіліч тїлдьі болмай ма?

_ Жыръщ К8ЧІЛ їркітеді,

Жошы елді болгай ма?

Ерте кезде алген адамды туыстарына, халыкча естірткенде кеб і несе елецмен туспалдап жеткіаген. Ткспалдап айту периф-

разга твн тесілдердін, бірі.

ЖОК.ТАУ: Жок,тау квбінеее адамдарга айтнладн. Олген адам-ньщ айелі, я к,ызы, не келіні зарлы к-нмен, елген адамныц тірі кєзіндєгі істеген.істерін, бастарына тїскєн найгыснн, ктйіктерін marun, жылаганда айтатын жир тїріндєгі сез. Ноктауды квбінеее ацындар шыгарып Середі, эрине олар керкем сезге кэп жт.гінеді, онын, ішіндє перифраз да мол кшырасьш отырады.

Есік алды шок, кияк, ■' .

Кдлмады сенен бір тіяк Кдлганда сенен бір т*як,

• Жылар ыа єдім мен штнак.

Нрйда баг дан козы еді.

Жылкыда шанкан боз еді ' Жау айбынар елболса,

Жайсаным сонык езі еді. ■

Жайсаным батыр - ер еді,

Ел кайгысын жер еді. •

К9ДІЛ АЙТУ: Естірту, жо^тау сияк,ты кеціл айту да - сез

енерінін, бір ттрі. Кендл айту да шеберлікті керек етеді, бкнда перифраздардьш, кептеп кездесетін отыратыны да сон-дыктан. ■- .

‘ , О, Жаке жїз жасаган адынымсыц,

Кдйгырып Алгадзйды жатырмысыд,

Свудесін Ж1 РЄГІН.НІН СЄНДІРМЄШІ.

( Аск;ан еді Алатаудан акнд-кїйін

Не кїшті дтниеде, адам кїшті,

>. о

Кердідіз бір гайырда талай ісїі

■ Мнуалы ¥лы Отанныц дарагы едіц

, Ші Д СОГЬІП бір ЖЄМІСІН, жерге ТЇСТІ /И, і ЖУБЛТУ: Бїл да - мкц-шер жырларыныд бір тгрі. Сондыцт; перифраздыд иырдыц 6їл тгрінде кеадеепеуі мїмкін емес.

АНКУ «шьіп калге кетті.

- Скцкар Vшып шелге кетті. .

Ол адасып кеткен жок>

вркім барар жерге кетті.

‘ Аргымактыд тїягьг

. - . Тасты басса керілер,

Сазды басса жетілер,

Екі арыс аман болсын,

Жетпесті кума, .

Келыеске жылама!

ТОЛРАУЛАРЦ¥РАМШ1ДАРЫ ПКРИФРАЗДАР. Толгау - се , внеріній, биік шывдарынын бірі. Ол кєділдіН квркем сырларь ернекті сеэдермен білдіріп, адамныд квціл сезімін тербейді Толгаудан алатын акьіл-талім. де, лвззат-рахат та взгеше боле дц. Ак,ын ойларын адемілеп, асерлеп жеткізуде перифраздардь да аткаратын .кизметі айрыкша кврініп т*рады.

Кргалы квлдер, ком сулар.

- Кімдерге коныс болмаган?

Саздауга біткен к*ба тал.

Кімдерге сайгак болмаган?

Басына жібек байлаган,

Арулар кімнен кдлмаган?

Тацдап мінген з^лпарлар,

Иєсін кайда жаяу салмаган?

Цїландар ішпес бкршак как.

- 19 - .

Кімдерге шербет болмаган?' .

■ Садагына сарн шркей тяла?,

' Жау іздеген ерлердіц -Ндйда басы калмаган?

Ішелік те, києлік

МіНЄЛІК ТЄ ТЇСЄЛІ1С,

Ойналык, та ¡«лелік,

Ойласацдар, жігіттер.

Мынау жалган сїм дїниє-Кімдерден кейін калмаган.

Диссертацияда, сондай-ак;, жїмьістьщ негіагі натижелері бойынша темендегідей тужырым жасалды:

1. Зерттеу’нзтиюзсі перифраздыц тілдік единица екенін

аныктады. Перифраз цкрылымы жагынан фразеологиялык, тірнес; терге їцсас, семантикаеы жагынан троптармен *штасатыны-

белгілі болды. Осыган орай бів перифразга мынадай аныктама' беруді жэн кердік. Перифраз дегеніміз - затты, процесті, К*былысты ез атымен атамай, баскаша атау, ері" соныц негізінде сол заттын,, процестіц, к* былыстын, ец негізгі бір кдсиетін келчіріиді магынада к,олдана отырып, сокы- образды гтрде сипаттау, аныктау. ’ _ , ,

2. Лингвиетикалык тургыдан . Караганда, перифраздар

р?рак;ты /узуалды/ жэне еркін /окказионалдык/ перифраздар бо-1ып екі топка балінеді. Екіншісініц їлєс еалмагы біріншіге Караганда, влдекайда басым болады. . •

, 3. Еркін /окказионалдын/ немесе поэтикалык перифраздар

члде жиі колданылудып нзтижесінде, тірактаннп, тілд’т пе-шфразга айналып отырады. Алайда, кєпшілік позтикалык пёриф-іаздар бір колданыс ретінде кала.Середі. Солай бола т?ра

. ' - 20 - ■ . тілдік перифраз бек поатикадык, перифраздыц екеуінін, де граммтикалыкктфылысы бірдей, екеуі де сав тіркестері ретінде амір сгреді. Бїл екеуіпіц еемантикаоьшда айыриашылык *эк( £кеуі де кедтіріиді, суреттемелі, керкем ьиагынада бола-ДЫ. '

4. Перифраз тшелері грамматикалык магыналарына к,арай, єсім лине етістікті перифраздар болып бвлінеді жэне олар ккрастырушы компоненттеріне карай екі, їш жане-квп мїшєлі перифраздар деп топтастырылып, такырыптык топтарга да лііктєлді. ,

(і. 0адерініц ■ магыналык иіндеріне карай перифраздар бірнеше свмантикадык топтарга жіктєлєді. Олар: метафоралык

перифраздар, метонимиялщ перифраздар, синекдахалык периф-раадар, авфемистік перифраздар. Сондай-ак, перифраздардыц макал-мателдердщ. лкмбактардыц, ‘ толгаулардьщ, мїц-шер шр-ларыныц т. б. фольклор їлгідерінщ к*Рамында кептеп колданы-латыны аныкталды. Диссертацияда б*лардьщ барлыгына да накты-лы мысалдар кедтіріліп, жан-жакты талданып отырады.. •

. - 21 -

Диссертациями так;ырыбы бойыйша ларияланган мак,алалар: , ,

. 1. Сэкен поэмасындагы т*рак,ты перифраздар, - олардыц

Тїрлері. Республикалык гылыми-практикалык; конференция "Я*ба-

нов окуп", Актебе, 1991 ж. '

2. Свкен поэмасындагы перифраздар //Н,¥ VI’А Хабарлары. Тіл, вдебиет сериясы, 1993. N1. 37-40 бб. .

5. Табигат атауларына байланысты перифраздар. //Кдзан;

тілі мен адебиеті. 1995, N6.

4. Тілдік /т»ран;ты/ жене поэтикалык /еркіц/перифраздар. (вндірісте).

Б. Макал-метелдер к,» рамындагы перифраздар //К,¥ УГА Хабарлары. Тіл, едебиет сериясы, 1995. N2. . .

6. Синонимдік перкфраадар.Дщ.% КоьгссМШИ ІІОЧЗо-ЄС^-КаУЗ.

- 22 -

, УСЕНБАЕВА ГУЛЬЗАМИРА ДЖОЛДАСБЕКОВНА .

ЯЗЫКОВАЯ ПРИРОДА ПЕРИФРАЗ /на материале казахского языка/..

Перифраз издавно привлекает внимание исследователей, но 'многие из вопросов, связанных с выяснением языковой природы, структуры и функции перифрастических оборотов еще остается невыясненными. Так, неясен вопрос, является ли перифраз объектом фразеологии или синтаксиса, . или же одной из разновидностей троп, поэтических фигур и т.п. '

По нашему мнению перифраз является одним иа разделом фразеологии, отвечает всем требованиям, предъявляемым к фразеологии. •И должен рассматриваться в русле фразеологии, как особый вид ее. Этот постулат сделал возможным выяснить лингвистического статуса перифраз. Все эти вопросы рассмотрены в первой главе диссертации. '

• Вторая глава диссертации посвящена анализу структурных типов перифраз. По своей граммтической характеристике перифразы бывают двух типов: имедные и глагольные, каждый иа ко-

торых в свою очередь подразделяются на двукомпонентные, трехкомпонентные и многокомпонентные. В диссертации они рассмотрены тщательно и подвергнуты всестороннему анализу.

В третьей главе рассматриваются семантические типы пе-" рифраз. По нашему убеждению, многие тропы и фигуры беру1 свое начало именно от перифраз, т. е. сначало образуются перифрастические сочетания, а затем разного рода тропы и фигуры: метонимии, синекдохи, табу и эвфемизмы. Это подвергаете! многочисленными языковыми материалами. Результаты анализа показывают, что все тропы вместе взятые суть одной и той ш лайковой закономерности - перенос значение слов.

. - 23 -

. Resume '

The theme of our dissertation is the Periphrase cf Kazakh language. ’

Our dissertation includes 3 chapters, conclusion and the using literatures. .

Periphraze attracts the investigator's attention for a long since, but many problems are still remained not clear which connected .with elucidation of language nature, its* stractures' and functions. _

It is also as . controversial question whether the periphrase is the object of phraseological or syntax or one of the varieties of trops, poetical figures and s.o on.

In first chapter it is explained that the periphrase is one of the main division of phrazeological, because of answering to all requires presenting to phrazeology. As its special type thls- division must be scrutinize in a phrazeological channel. It-gives us the possibilities to find out linguistic right of periphraze. .

The second chapter of dissertation is devoted to the analyses of structural . types of periphrazes. Ry its' grammatical characteristics ther6 will be two types of periphrazes: nominal and verbial. Each of them are divided to two-component, to three-component, to many component' periphrazes and we could scrutinize it in the dissertation.

In the third chapter there are studied the semantic types of periphrazes. To our belief many trops and. figures, will take their basic just from trops and figures will form the periphrastical combinations and various types of trops< and figures; metaphores, metonymies, taby and euphemisms. It is confirmed by many, language materials. The results of analyses show us that all kinds of trops which were taken from the same language rules transfer to the meaning of the word. , ■ ' -