автореферат диссертации по истории, специальность ВАК РФ 07.00.02
диссертация на тему: Антисоветское подполье в западных областях Беларуси (сентябрь 1939 г. - июнь 1941 г.)

Полный текст автореферата диссертации по теме "Антисоветское подполье в западных областях Беларуси (сентябрь 1939 г. - июнь 1941 г.)"

Нацыянальная Акадзмія навук Беларусі Інстьггут гісторьіі

946.7 “1939/1941” + 323.2(476)(091)

СІЛЬВАНОВІЧ СТАНІСЛАУ АЛЁЙЗАВ1Ч

Антысавеикае палполле у заходніх абласцях Беларусі (верасень 1939 г. - чзрвепь 1941 г.)

07.00.02 - айчынная гісторьія

АУТ АРЭФЕР AT

дысергацьй на саісканнс вучонан ступені кандидата гістарьічньїх навук

Мінск 2000

Работа выканана на кафедры гісторьіі Беларусі Гродзенскага дзяржаунага універсітзта імя Я.Купалы

Навуковы кіраунік - кандыдат гістарьічньїх навук, дацэнт Коукель І.І.

Афіцьійньїя апаненты: доктар гістарьічньїх навук,

прафесар Зялінскі П.І. кандыдат пстарычных навук, дацэнт Каваленя А. А.

Апаніруїочая арганізацьія: Мінскі дзяржауны лінгвістьічньї упівсрсітзт

Абарона адбудзецца 2000 г. у -/У—- гадзін на паседжанні

савета Д 01.40.01 па абароне дысертацый на атрыманне вучонай ступені доктара навук у Інстьітуце гісторьіі НАН Беларусі (220072, г. Мінск, вул. Акадзмічная, 1. Тэл. вуч. сакр.: 284-18-39).

З дысертацыяй можна азнаеміцца у Цэнтральнай навуковай бібліятзцьі імя Я.Коласа НАН Беларусі.

Аутарэферат разасланы “о15 “ 2000 г.

Вучоны сакратар

савета па абароне дысертацый,

кандыдат пстарычных навук

В.В.Грыгор’ева

АГУЛЬНАЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА ПРАЦЫ

Актуальнасць тэ.иы дысертацьп. Актуальнасць тэмы прадвызначана адсутнасцю у беларускай і замежнай гістарьіяграфіі спецыяльнай працы, прысвечанай антысавецкаму падполлю у заходніх абласцях Беларусі у 19391941 гг., неабходнасцю пераадолення палітьічньїх і ідзалагічньїх штампау у ацэнцы надзей таго часу. Гэта датычыць як ідзалізацьіі савецкай зпохі у айчыннай гістарьшграфіі 40-80-х гг., так і агульиай негатыунай крьтлкі таго перыяду у працах некаторых беларускіх і замежных аутарау. Насгойліва неабходным з'яуляецца таксама асвятленне адносін розных палітьічньїх сіл, сацыялышх і нацыянальных груп Заходняй Беларусі да факта уз’яднання яе з БССР і да савецкай улады у 1939-1941 гг.

На сучасны момант, калі працягваецца станауленне суверэннай дзяржавы Рзспублікі Беларусь, якая з'яуляецца агульньш домам як для беларусау, так і іншьіх нацыянальных супольнасцей, міжзтнічньї і міжканфесійньт кансэнсус становіцца важнейшай умовай стабільнасці і росквіту маладой незалежнай дзяржавы. Гэта абумоулівае важнасць навуковага даследавання вопыту узаемааДН0СіІГ паміж нацьіянальньїмі супольнасцямі, паміж уладай і зтнічньші групамі на розных этапах гісторьіі Беларусі, у тым ліку і у 1939-1941 гг.

Суеязь работы з буйным і навуковьші праграмамі, тзмамі. Тзма дьісертацьіі зацверджана на паседжанні Савета Гродзенскага дзяржаунага універсітзта імя Янкі Купалы (пратакол № 4 ад ЗО снежня 1999 г.) і з’яуляецца састауной часткай навуковай тэмы “Этнасацыяльныя, зканамічньїя, палітьічньїя і культурныя працэсы у заходнім рзгіене Беларусі”, якая распрацоуваецца кафедрамі факультзта гісторьіі і культуры Гродзенскага дзяржаунага універсітзта імя Янкі Купалы.

Мэта і задачи даследавання. Мэтай дысертацыйнай працы з'яуляецца усебаковае даследаванне антысавецкага падполля у заходніх абласцях Беларусі у 1939-1941 гг. У адпаведнасці з пастауленай мэтай у ёй рашаюцца наступныя задачы:

- ахарактарызаваць сацьіяльна-зканамічнае і палітьічнае становішча насельніцтва у Заходняй Беларусі напярздадні верасня 1939 г.;

- даследаваць баявьгя дзеянні у Заходняй Беларусі у верасні 1939 г.;

- прасачыць працзс узнікнешія і арганізацьійнага афармлення падпольных структур на заходнебеларускіх землях у 1939-1941 гг.;

- вызначыць асноуныя формы антысавецкай дзейнасці падпольных арганізацьій.

Аб’ект і прадмет даследавання. Аб’ектам даследавання з’яуляецца пстарычная рэальнасць у перыяд з верасня 1939 г. - па канец чэрвеня 1941 г., з моманту паходу Чырвонай Арміі у заходпебеларускія і заходнеукраінскія землі і уз'яднання іх з БССР, УССР і да нападу гітлераускай Германіі на Савсцкі Саюз 22 чзрвеня 1941 г. Прадмет даследавання - аитысавецкае падполле і яго дзейнасць у гзтьі час па тзрьіторьті заходніх абласцей Беларусі. Зыходзячы з неабходнасці грунтоунага рашэння даследчьщкіх задач, асабліва

для характарьістьікі становішча насельніцтва у Заходняй Беларусі напярздадні верасня 1939 г., аутар вымушаны рабіць экскурсы у падзеі папярздніх дзесяцігоддзяу.

Геаграфія дысертацыйнага даследавання - адміпістрацьшньїя межы заходніх абласцей Беларусі у перыяд з верасня 1939 г. па чзрвень 1941 г.

Мстадалогія і методы даследавання. Пры вьівучзнні праблемы аутар кіравауся асноуньїмі прьінцьіпамі гістарьічнага даследавання: аб'ектыунасцю і гістарьізмам, якія сиалучаюцца з каштоунасным надыходам да міпулага.

Галоуным метадам даследавання з'явіуся гісторьїка-генетьічньї, які дазволіу разгледзець вывучаемы аб'ект рэтраспектыуна, у яго развіцці. Па сваей форме выражэння гэты метад з’яуляецца апісальньїм. Ён дазволіу прасачыць станауленне і развіцце антысавецкага падполля на тзрьіторьіі Заходняй Беларусі у 1939-1941 гг.

Другім важным метадам даследавання стау параунальна-гістарьічньї метад. Супастауляючы становішча палітьічньїх сіл, нацыянальных супольнасцей і сацыяльных груп у Заходняй Беларусі напярздадні верасня 1939 г. і у перыяд 1939-1941 гг., аутару удалося паказаць прычыны узнікнення антысавецкага падполля, працэс яго разгортвання, напрамкі дзейнасці, формы і размах у 1939-1941 гг. у Заходняй Беларусі. У дысертацьй вьїкарьістоуваліся таксама агульнанавуковыя метады - лагічньї, індукцьіі, дздукцьіі, класіфікацьіі, тьіпалогіі.

Навукоеая навізна і значнасць атрьшаных вьшікау. Навуковая навізна і значнасць дьісертацьіі заключаецца у тьш, што яна падводзіць пэуны вьінік даследаванню антысавецкага падполля у заходніх абласцях Беларусі у 1939-1941 гг. і фактычна з'яуляецца першай у рзспубліцьі навуковай працай па гэтай тэме.

Практычная значнасць атрыманых вьшікау. Дысертацыя можа быць выкарыстана пры напісанні навучальных дапаможнікау для школ і ВНУ, лекцыйных курсау, навуковых і энцыклапедычных выданняу.

Асноуныя палажзнні дысертацъй, якія выносяцца на абарону.

1. У Заходняй Беларусі напярздадні верасня 1939 г. побач з беларусамі пражьівалі палякі, яурзі, рускія, украінцьі, літоуцьі і інш. Польскае насельніцтва складала большасць жыхароу Беластоцкага ваяводства, а на той тзрьіторьіі Навагрудскага, Віленскага і Палескага ваяводствау, якая у 1939 г. увайшла у склад БССР, прикладна трзцюю частку насельніцтва. Яно расцэньвала гэтыя землі як неад'емнуїо частку Польшчы і лічьіла гістарьічна абгрунтаваным яе права вылодання імі. Але мелі у гэтым рацыю толькі палякі заходняй часткі Беластоцкага ваяводства. Асноунай прьівілегіяй мясцовых палякау у параупанні з іншьімі народамі на гэтых землях была належнасць да пануючай нацьіі, дамінаванне якой забяспечвалася усімі сродкамі польскай дзяржавы. Частцы палякау гэта забяспечвала больш высокае матэрыяльнае становішча. Але сацыяльная няроунасць сярод польскага насельніцтва захоувалася і асноуная маса сваім матэрыяльным становішчам у параунанні з беларусамі не вылучалася. Пягледзячы на гзта, усведамленне належнасці да польскай

нацьіі, мзтанакіраванае выхаваннс школай, войскам, касцёлам, сродкамі масавай інфармацьіі і прапаганды, палітьічньїмі, грамадскімі і маладзежньїмі арганізацьіямі у міжваеннае дваццацігоддзс садзейнічалі замацавашпо сярод большасці палякау пачуцця патрыятызму, гонару за сваю дзяржаву і абавязку перад ёй. У той жа час нацыянальная палітьїка польскага урада і цяжкае сацыяльнае становішча у няпольскім асяроддзі спрьіялі росту антыпатый да польскай дзяржавы і садзейнічалі папулярнасці левых партый, а таксама, асабліва сярод беларусау, сімпатьш да СССР.

2. У адпаведнасці з савецка-германскім дагаворам ад 23 жніупя 1939 г. 17 верасня 1939 г. Чырвоная Армія увайшла ва усходнюю частку Польшчы, сільї якой бьілі на зыходзе з-за вайны з немцамі, і заняла Заходшою Беларусь і Заходнюю Украіну. Гэта аб'ектыуна садзейнічала уз'яднанню бсларускіх зсмляу. Гзта акалічнасць, як і дзеянні мясцовых прьіхільнікау савецкай улады у падтрымку Чырвонай Арміі, абумовілі спробы малалікіх

і дрзннаузброеных, непадрыхтаваных да вайны з СССР атрадау польскага войска і часткі цьшільнага польскага насельніцтва да спроб аказання супраціулення уваходзячым савецкім войскам. Баі з-за ваеннай перавагі Чырвонай Арміі і лаяльных адпосін большасці насельніцтва не набьілі буйных маштабау і скончьіліся у лічаньїя дні. Не азначала гэта, аднак, канца супраціулення. Ужо у верасні-кастрьічніку 1939 г. пачалі узнікаць аншсавецкія падпольныя арганізацьіі. Асобныя невялікія падраздзяленні польскай арміі перайшлі да партьізанскіх метадау барацьбы.

3. З восені 1939 г. на тзрьіторьті заходніх абласцей Беларусі пачалі узнікаць антьісавецкія падпольныя арганізацьіі. Падауляючая колькасць іх была польскімі і імкнулася да адраджэння Польшчы у даваеных межах. У гэтым працэсе удзельнічалі прадстаунікі розных сацыяльных слаёу польскага насельніцтва. Ён ахапіу увесь абшар Заходняй Беларусі. Кіруючая роля у падполлі належала “Службе Звыценству Польскі”1, ператворанай пазней у “Звёнзэк Валькі Збройнэй”2. Яны падпарадкоуваліся польскаму зміграцьїйнаму урзду і праводзілі мзтанакіраваную працу па стварзнні і аб'яднанні канспірацьіі. Да чэрвеш 1941 г. асноуная маса падпольных арганізацьш была падпарадкавана “ЗВЗ”. Яны з'яуляліся яго філіяламі або працавалі у кантакце з їм. І хоць савецкія органы бяспекі даволі паспяхова змагаліся з падполлем, вьїкараніць яго не змаглі. Гэта сведчыла аб значнай падтрымцы канспірацьіі з боку часткі насельніцтва.

4. Галоуная задача антысавецкага падполля у акрэслены перыяд заключалася у падрыхтоуцы рзалізацьіі сваіх планау адносна будучьіні гэтых зямель ва умовах ідучаіі вайны. Беларускія, украінскія, літоускія антьісавецкія групоукі, частка белай зміграцьіі у гэты час свае планы звязвалі з перамогамі Германії. Польскае падполле, якое па сутнасці адзінае здолела стварыць на гэтых землях падпольпую сетку, рыхтавалася да паустання у

1 “81иіЬа Zwyci<;stwa РоЬкі” (Э2Р) - “Служба Перамозе Полъшчы”.

2 ‘Ятцгек \Уа1кі гЬгоіпеі” (ІУІТ) - “Саюз Узброєннай Барацьбы”.

крытычны момант другой сусветнай вайны, калі моц Германіі будзе зламана, а Савецкі Саюз - аслаблены. Да паражэнпя Фрапдьіі лічьілася, што галоуную ролю у справе адраджэння Польшчы адыграюць саюзнікі -Англія, Францыя, якія сумесна з польскімі войскамі дапамогуць вьізваліць краіну ад акупантау. Паусташпо адводзілася дапаможная роля. Пасля паражзння Францьіі летам 1940 г. паустанню стала надавацца галоуная увага. У адпаведнасці з плаиамі атысавецкае падполле праводзіла арганізацьшную, прапагандысцкую, дьіверсійную, сабатажную, разведвальпую, тэрарыстычную і партизанскую дзейнасць, збірала зброю і неабходныя для ваенных дзеянняу матзрыялы. Каб захаваць падпольныя структуры да патрэбнага момашу без значных правалау, галоуны упор рабіуся на якасць, а не на колькасдь членау, а напрамкі дзейнасці абмяжоуваліся неабходнасцю падтрымання сярод нассльніц'і ва настрояу адпавядаючых планам падполля і бяспекай падпольных арганізацьш. Хоць вьінікі дзейнасці падполля у ІУ39-1У41 гг. бьілі далекімі ад жаданых, тым не менш яно дасягнула пзуных поспехау.

Асабістьі уклад саіскальніка. Увесь аб’ём даследавання па тэме дьісергацьіі выкананы самастойна. Дысертацыйная праца напісана на шьірокім коле айчынных і польскіх крьініцау, многія з якіх упершыню уводзяцца у навуковае абарачэнне.

Апрабацыя вьінікау даследавання. Дысертацыя абмяркоувалася на паседжанні кафедры гісторьіі Беларусі Гродзенскага дзяржаунага універсітзта. Яе палажзнні бьілі апрабаваны аутарам у выступлениях на наступних канферэнцыях: навуковай канферзнцьіі беларускіх і польскіх гісторьїкау “Армія Краёва на тэрыторьн Заходняй Беларусі (чэрвень 1941 -ліпень 1944)” (Гродна, 1994); рзспубліканскай навукова-метадычнай канферзнцьіі “Пстарычнае краязнауства - дзейсны фактар інтзнсіфікапьіі навучальнага працэса у школе і ВНУ” (Гродна, 1994); навукова-практычнай краязнаучай канферзнцьіі “Знакамітьія людзі, помнікі гісторьіі і культуры, гістарьічньїя падзеі і мясціньї Шчучыншчыны” (Шчучьш, 1995); міжнароднай навуковай канферзнцьіі “Копзек\\'епсіе гшіап §гапіс <і1а шіезгкапсош гіет р61поспо-ШБсЬо(1пісЬ РоЬкі w ІаІасЬ II \vojny swiatowej 1939-1945” (Беласток,

1995); 7-й рзспубліканскай навукова-практычнай канферзнцьіі, прысвечанай

40-годдзю студзнцкага навукова-краязнаучага гуртка Гродзенскага дзяржаунага універсітзта імя Янкі Купалы “Шлях у навуку” (Гродна, 1995); міжнароднай навуковай канферзнцьіі “Армия Крайова: военные,

политические и правовые аспекты деятельности на Белоруссии” (Мінск,

1996); рзгіянальнай навуковай канферзнцьіі “Пісьменства і друк на Віцебшчьіне: гісторьія і сучаснасць” (Віцебск, 1996); рзспубліканскай навуковай канферзндьіі “Этнасацьмльньы і культурный працэсы у заходнім рзгіене Беларусі: гісторня і сучаснасць” (Гродна, 1997).

Апублікаванасць вьшікау. Асноуныя палажзнні і высновы дьісертацьіі адлюстраваны у 12 работах, якія налічваюць 60 старонак, у тым ліку: 5 артыкулау - у навуковых часопісах, 4-у матэрыялах навуковых канферзпцый, 3 - тззісьі дакладау.

Структура і аб’ём дысертацъй. Дысертацыя мае наступную структуру: уводзіньї, агульную характарыстыку працы, тры главы,

заключэине, спіс выкарыстанай літаратурьі і крьтіцау, дадаткі. Поуны аб'ём працы складає 129 машьінапісньїх старонак. Спіс выкарыстаных крьіпіц — 12 старонак, 1 дадатак- 18 старонак.

АСПОУНЫ ЗМЕСТ ПРАЦЫ

У першай главе дысертацьн “Агляд крьініцау і літаратурьі па тэме” даецца аналіз крьшіцау і гістарьіяграфічньї агляд даследуемай праблемы.

Для вьівучзшія пытання антысавецкага падполля у заходніх абласцях Беларусі у 1939 - 1941 гг. аутар выкарыстау шырокае кола крьшіцау, як савецкага, так і польскага паходжання. Значная частка крьтіцау прьіводзіцца упершьппо. Бьілі вывучаны апублікаваньїя дакумепты і успаміньї, матзрыялы фондау Нацыянальнага архіва Рзспублікі Беларусь (НАРБ), Дзяржаунага архіва грамадскіх арганізацьій Гродзенскай вобласці (ДАГАГВ), Дзяржаунага архіва Брзсцкай вобласці (ДАБВ), Архіва упраулення КДБ па Гродзенскай вобласці, Архіва Акт Новых у Варшаве (АгсЫ\уит Акі Мо\уусЬ - ААК), Архіва Усходняга - Інстьітута Гувера у Варшаве (ЛгсЬі-лчіґп Wschodni -ІпБІуІиІ Нооуега - А\У-ІН), Гістарьічнай камісіі Галоунага упраулення Саюза сібіракоу у Варшаве (/луіагек Sybiгak6w 2аг7і\с1 й16\упу К оті Б] а Нівіогус/па).

Да нядауняга часу питанні сацьіяльна-зканамічпьіх і палітьічньїх фактарау, якія абумовілі узнікненне антысавецкага падполля, напрамкау яго дзейнасці і размаху у верасні 1939 г. — чзрвені 1941 г. у заходніх абласцях Беларусі у айчыннай гістарьіяфафіі зусім не біллі адлюстраваны.

Толькі на рубяжы 80-90-х гадоу пачалося паунавартае вывучэнне беларускімі даследчьїкамі гісторьіі антысавецкага падполля у гады другой сусветнай вайны на тзрыторьй Беларусі. На сенняшні дзень можна назваць даследаванні А.Ф.Хацкевіча1, А.М.Літвіна2, У.І.Гулснка3 і інш. У 1994 г. бьілі выдадзены дзве першыя кнігі аб дзейнасці АК на тэрыторьп Беларусі: Я.Сямашка “Армія Краёва на Беларусі” і В.Ермаловіча і С.Жумара “Огнем и мечом. Хроника польского националистического подполья в Белоруссии (1939-1953 г.)”. Хоць фактаграфічньї матэрыял, які адносіцца да 1939-1941 гг. у гэтых працах нельга назваць багатым, ёи усё ж такі істотна запауняс прабел у асвятлениі гісторьіі антысавецкага падполля у заходніх абласцях Беларусі у }Т<азаны перыяд.

1 Хацкевіч А.Ф. Арышгы і дзпаргацьіі у заходніх абласцях Беларусі (1939-1941) // Беларуси пстарычпы часопіс.- 1994,- № 1.- С. 89-94; № 2.- С. 70-76; Узлы развязывает время: формирования польской Армии Краевой на территории западных областей Беларуси (1943-1944) // Неман. - 1994 - № 1,- С. 136-150.

2 Літвін А. Армія Краёва на Беларусі: да праблемы вывучэння // Беларуси пстарычны часопіс. - 1994,- № 1С. 65-73; № 4. - С. 65-69.

3 Гуленко В.И. ОУН-УПА и Армия Краёва в Белоруссии. К вопросу о деятельности и взаимоотношениях // Старонкі ваеннай гісторьіі Беларусі. - Мінск, 1992. - Вып. 1. - С. 174 -181.

У замежнай пстарыяграфп гэтае иытанне таксама мала даследавана. Да канца 80-х гадоу у ПНР, як i у Савецюм Саюзе, названая тэма была забаропенай, а элиграцыйныя польсюя ricTopbiKi не мел1 доступу да патрэбных apxiyiibix крышц.

Новы этап у вывучэнш ricTopbii АК польсым! вучоным1 начауся з сярэдзшы 80-х гадоу, а з 1989 г. набыу aca6nina буйныя маштабы. У тэты час выйпий першыя манаграфп аб усходшх акругах АК, б1яграф1чныя працы, публкацьп аб дзейнасщ АК у асобных рэпснах, яе асобных рэгшнальных структурах. Значную увагу польскаму падполлю у заходшх абласцях Беларус1 у 1939-1941 гг. удзялш у cBaix працах таия аутары, як Ч.Холуб1,

З.Гвоздэк2, Я.ВалканоускР, К.Краеусю4 i шш. У ix галоуным чынам асвятляецца працэс станаулення юруючых структур СЗП-ЗВЗ на гэтых землях, але ёсць звесткл i аб шшых антысавецгах иадпольных аргашзацыях, даюцца ваенныя, прававыя i палггычныя ацэны дзеянняу савецкай улады у адносшах да Польшчы i палякау у 1939-1941 гг. Наибольшую щкавасць, аднак, выклжаюць працы Т.Стжэмбаша5, прысвечаныя непасрэдна розным аспектам гэтага пытання. У Польшчы i за яе межам5 з'явшся таксама працы прысвечаныя савецка-польскай вайне 1939 г., адносшам памЬк беларусам] i палякам1 у 1939-1941 гг., савецкай пал1тыцы у дадзены перыяд у Заходняй Беларуа наогул i у адносшах да палякау у прыватнасщ6. Аднак BbicoKi прафеаянал^зм польаах вучоных не выключау пэунай тэндэнцыйнай антысавецкай наюраванасщ ix публшацый i некаторага, магчыма наваг неусвядомленага, 1мкнення перабольшыць маштабы незадаволенасщ савецкай уладай з боку мясцовага населыпцтва i яго супращулення ёй у 19391941 гг.

1 Holub Cz. Okr?g Poleski ZWZ-AK w latach 1939-1944. Zarys dziejow.- Warszawa: PWN, 1991.

2 Gvvozdek Z. Bialostocki olcr^g ZWZ-AK.- Bialystok: Rubezy, 1993,- T. 1.

3 Wolkanowski J. Okr^g Wilenski Zwi^zku Walki Zbrojnej - Armii Krajowej w latach 19391945.- Warszawa: Adiutor, 1996.

4 Krajewski K. Na ziemi Nowogrodzkiej, NOW - Nowogr6dzki okr?g AK.- Warszawa: Instytut wydawniczy Рак, 1997.

5 Strzembosz T. Partyzantka polska na polnocno-wschodnich ziemiach Rzeczypospolitcj 19391941 (Wilenskie, Nowogrodzkie, Grodzieriskie) // Kwartalnik Historyczny.- 1992,- № 4,- S. 93123; Орйг moralny bierny i орбг moralny czynny jako forma walki z okupantem na ziemiach wschodnich II Rrzeczypospolitej w latach 1939-1941 // Spoleczenstwo bialoruskie, litewskic i polskie na ziemiach polnocno-wschodnich II Rzeczypospolitcj w latach 1939 - 1941/ -Warszawa: ISPPAN, 1995.- S. 276-297; Орбг vvobec okupacji sowieckiej w Zachodniej Bialorusi 1939-1941 // Studia z dziejow okupacji sowieckiej w Zachodniej Bialorusi (19391941). - Warszawa: ISPPAN, 1997 i inui.

6 Liszewski K. Wojna polsko-sowiecka 1939 r. - Londyn, 1986; Wierzbicki M. Stosunki polsko-bialoruskie w okresie okupacji sowieckiej ziem polnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej (1939-1941) //Studia z dziejow okupacji sowieckiej w Zachodniej Bialorusi (1939-1941). -Warszawa, 1997.- S. 4-50; Gnatowski M. W radzieckich okowach (1939 - 1941). - Lomza: Lomiynskie TowazystwaNaukowe im. Wagow, 1997; Glowacki A. Sowieci wobec polakow na ziemiach wschodnich II Rzeczypospolitej Polskiej 1939 - 1941. - Lodz: Wydawnictwo Uniwersytetu Lodzskiego, 1998 i шш.

Вельмі каштоуныя працы з пункту гледжання выкарыстаных у іх раней недаступных архіуньїх крьініц партыйиых органау і органау бяспекі СССР, хоць і па вузкай праблематыны савецкай палітьікі на землях Заходняй Беларусі і Заходняй Украіньї у 1939-1941 гг., вьідалі расійскія вучоныя С.Г.Філіпау1,О.А.Гарланау і А.Б.Рагінскі.2

Такім чьшам, нягледзячы на некаторыя дасягненні беларускіх і замежных гісторьїкау у вьівучзнні разглядаемай праблемы, тэма антысавецкага падполля у заходніх абласцях Беларусі у 1939-1941 гг., па-ранейшаму застаецца маладаследаванан, а у працах даследчыкау ссць і шэраг недакладнасцей, недахопау. Гэта вьіклікае неабходнасць паглыбленага вывучэння праблемы, больш шырокага і усебаковага выкарыстання новых крьпііц.

У другой главе “Сацьіяльна-зканамічньїя і палітьічньїя перадумовы узнікнення антысавецкага падполля” у першим параграфе разглядаецца сацьіяльна-зканамічнае і палітьічнае становішча насельніцтва Заходняй Беларусі напярздадні верасня 1939 г.

Згодна падлікам беларускіх даследчыкау, якія лічаць польскія нерапісьі 1921 г. і 1931 г. сфальсіфікаваньїмі і зыходзяць з Усеагульнага перапісу насельніцтва 1897 г., дзе для вызначэння нацьіянальнасці выкарыстоувауся моуны прызнак, на разлядаемай тэрыторьп у 1931 г. пражывала 63% беларусау, 15-16% палякау і інш.3 Польскія вучоныя, аггіраючьіся на перапісьі 1921 г. і 1931 г., спалучаюць моуны прызнак з рзлігійньїм. На аснове іх методьікі на 1 студзеня 1939 г. на гггых землях пражывала прикладна 5,5 млн усіх жыхароу, з іх 2,5 млн палякау (45,5%) і 2,07 мли беларусау (37,7%), 559,6 тыс яурзяу (10,2%) і інш. Амаль палова палякау жыла у Беластоцкім ваяводстве, у прьіватнасці, яго заходняй частцы.4 Большасць насельніцтва пражывала у вёсцы і займалася сельскай гаспадаркай. Нягледзячы на аграрныя рзформы польскага уРаДа> пераважная колькасць сялян была малазямельнай і валодала надзеламі да 10 га. У сукупнасці з певысокай сельскагаспадарчай культурам і неспрьіяльньїмі аб’ектьіуньїмі умовам> гаспадарання, гэта абумоулівала нізкі узровень жыцця. Сярод сельскага насельніцтва больш вьісокі узровень жыцця мелі памешчьікі і асаднікі, якіх

1 Филиппов С.Г. Деятельность органов ВКП(б) в западных областях Украины и Белоруссии п 1939-1941. // Репрессии против поляков и польских граждан. Выпуск 1,-Москва: «Звенья», 1997.- С. 44-70.

2 Горланов О.А., Рогинский А.Б. Об арестах в западных областях Белоруссии и Украины в 1939-1941. // Репрессии против поляков...- С. 74-113.

3Полуян В.А. Революционно-демократическое движение в Западной Белоруссии (1927 -1939).-Мн., 1978; Нарысы псторьп Беларуа. Ч. 2.-Мн., 1995; Энцыклапедыя псторьп Беларусь Т. 1. - Мн., 1993.

4 Падлш аутара на аснове польсюх ператсау 1921 1 1931 гадоу 1 прац польскага даследчыка П.Эберхардта (ЕЬегЬагс!» Р. БьикШга narodowosciowa Ро15Ы р61поспо-wschodmej w 1а1асЬ trzydziesty'ch XX \vieku // 5ро!есгепя1ло Ыа1оги5к1е, litewskie 1 роЬйе ... - в. 44 - 56).

падтрьімлівала дзяржава. Большасць з іх была палякамі. Але яны складалі дзесьді толькі 2,2% ад усяго польскага насельніцтва на гэтых землях.

У канцы 20-х гадоу удзельная вага прамьісловасці гзтага рзгіена ледзь перавышала 3% ад агульнапольскай, а колькасць рабочих складала 5% агульнапольскай колькасці. У 30-я гады з 360 тыс. наёмных рабочих гэтага рзгіена 229 тыс. бьілі католікамі.1 Лішак рабочих рук і хранічпае беспрацоуе стваралі умовы для жорсткай зксплуатацьіі рабочых з боку гаспадароу. Яны атрьшлівалі у 1,5 - 2 разы менш, чым рабочыя у цэнтральных і заходніх раёнах Польшчы. •

Больш высокае матэрыяльная становішча палякам забяспечвалі рознага роду дзяржауныя пасады, займаць якія яны мелі прьівілегіі у параунанні з інншмі народамі на гэтых землях.

Беднасць асноунай масы насельніцтва, а у адносінах да беларусау і нацыянальны уціск, садзейнічалі росту папулярнасці звязаных з СССР сацьшлістьічньїх ідзй. Але сярод палякау яны прнжьіваліся слаба. Перашкодай на іх шляху было усведамленне арганічнай цзласнасці з польскай иацыяй, памяць аб былых крыудах Расійскай імперьіі, иалітьїка польскага урада накіраваная на асімілядьпо няпольскага насельніцтва, фарміраваїше'уяуленіїя аб гэтай тэрыторьи як пеад’емнай часгцы Польшчы, выхаванне патрыятычных пачуццяу. Гэтая палітьїка ажыццяулялася цераз школу, касцёл, войска, перыядычны друк, палітьічньїя, грамадскія, рзлігійньїя арганізацьіі і інш.

У другім параграфе разглядаюцца баявыя дзеянні у Заходняй Беларусі у верасні 1939 г.

Згодна з сакрэтным пратаколам да пакта аб ненападзе паміж III Рэйхам

і. СССР, падпісаньїм 23 жніуня 1939 г., 17 верасня 1939 г. савсцкія вайскі увайшлі ва усходнюю частку Польшчы. Уваход аб’ектыуна садзейнічау уз’яднанню беларускага і украінскага народау у складзе БССР і УССР.

У гэты час польская армія адстугіала пад ударамі немцау. Яна спадзявалася замацавацца у “румьінскім перадмосці” і дачакапца наступления саюзнікау на Захадзе. Аб тым, што яны не збіраюцца наступань польскаму камандаванню было невядома.

Згодна з загадам польскага Галоунакамандуючага маршала Э.Рыдз-Смігльї, які ён аддау пасля атрымання звесткі аб уваходзе савецкіх войскау, польскія часткі павінньї бьілі вьійсці на тэрыторыю сумежных дзяржау. Аказваць супраціуленне Чырвонай Арміі патрэбна было толькі у выпадку яе нападау і спробау раззбрасшія гэтых часцей.

Уваходзячую Чырвоную Арміго вітала у асноуным беларускае і яурэйскае насельніцтва. Сярод палякау пераважалі насцярожаньш або варожыя настроі. Некаторая частка польскага насельніцтва аказвала

1 Нсчухрьпі А.М., Васюк Г.У., Ганчароу М.М., Карау Д.У., Коуксль І.І., Кручкоускі Т.Т., Фёдарау І.А. Этнасацыяльныя і палітьічньїя працэсы у заходнім рзгіенс Беларусі у 1921 -1939 гг. // Этнасацыяльныя і культурный працэсы у заходнім рзгіене Беларусі: гісторьія і сучаснасць. Мат. рэсп. навзх канф. - Гродна, 1998. -С. 74-88.

актыуную дапамогу польскім войскам. У гэты час былыя члены КПЗБ стварьші групы, якія праводзілі дзеянні накіраваньїя на падтрымку савецкіх войск.

Баі насілі спарздычны характар. Найбольш значныя адбьшіся у г. Гродна і яго ваколіцах. Ваенныя дзеянні скончьшіся да канца верасня.

Страта польскіх войск у гэтай вайне дакладна невядомы. Польскія даследчьікі называюць лічбьі ад некалькіх тысяч да 20 тыс. чалавек.1

На участку Беларускага фронту у палон трапіла 60202 чалавекі, з іх 2066 афіцзрау.2 Частка радавых была распушчана па хатах. 85 тыс. польскіх салдат перайшлі на тэрыторыю сумежных дзяржау.3 Савецкія страты у гэтай вайне назвау В.М.Молатау на паседжанні Вярхоунага Савета СССР 31 кастрьтчніка 1939 г. Яны рауняліся 2599 чалавек забітьші і параненьїмі. На участку Беларускага фронта - 243 забітьіх і 503 паранеігах. Па новым дадзеным страты войск Беларускага фронту склалі 996 чалавек забітьші і 2002 параненьїмі4

Перапляценне фактарау сацьіяльна-зканамічнай і палітьічнай сітуацьіі на гэтых землях напярздадні 1939 г. і падзей верасня 1939 г. вьіклікала узнікненне антысавецкага падполля на усім абшары Заходняй Беларусі у 1939 - 1941 гг. Яго аналізу прысвечана трэцяя глава “Узнікненне, стратэпчна-тактычныя планы і формы дзейнасці антысавецкага падполля”. У першым параграфе главы прасочваецца праиэс узнікнення і арганізацьійнага афармлення антьісавецкіх падпольных структур на заходнебеларускіх землях. Гэта бьілі белазмігранцкія, украінскія, літоускія, беларускія і польскія антьюавецкія арганізацьіі. Але у сілу склаушыхся абставін па сутнасці адзіньїм сур’ёзным праціунікам савецкай улады у той час было польскае падполле. Аутар разглядае пранэс утварэння і станаулення цэнтральных і рзгіянальньїх структур звязанай з зміграцьійньїм польскім урадам аіульнапольскай арганізацьіі “Службы Звыценству Польскі”, пераіменаванай у лістападзе 1939 г. у “Саюз Узброенай Барацьбы”, буйнейшых лакальных польскіх арганізацьій, такіх як “Польская арганізацьія войскова”, “Саюз барацьбы за незалежнасць Полыпчы”, “Легія Падляска”, “Батальён смерці”, “Нова Польска”, “Шарэ шарзнгі”, “Саюз польскіх патрыётау”, “Камісарьіят жонду усходніх зямель Рэчы Паспалітай” і інш., працу СЗП-ЗВЗ па аб’яднанню падполля, вьінікі мерапрыемствау НКУС па выкрыццю падпольных арганізацьій. З кастрьічніка 1939 па ліпень 1940 г. у Заходняй Беларусі органамі НКУС было ліквідавана 109 розных падпольных арганізацьга і філіялау аб’ядпоуваушых 3231 удзельніка. З іх 5 назьіваліся

1 Szawiowski R. (“Karol Liszewski”) Wojna poisko-sowiecka 1939. W 2 t. - Warszawa: Neriton, 1995.-T. l.-S. 505.

2 Grzelak Cz. Dziafania Armii Czerwonej na Bialorusi we WTzeSniu 1939 r. // Spoleczenstwo biaioruskie, litewskie i polskie ... - S. 84.

3 Zaron P. Ludnosi polska w Zwi^zku Radzieckim w czasie II wojny Swiatowej. - Warszawa: PWN, 1990.

4 Ладысеу У.Ф. Ваенныя падзе1 верасня 1939 года у лесе беларускага народа // Беларусы пстарычны 4aconic. - 1999. - № 3. - С. 6.

белазмігранцкімі (47 удзельнікау), 3 - украінскімі (33 удзельніка), 2 -літоускім (34 удзельніка), 1 - беларускай (25 удзельнікау) і 98 - польскімі (3092 удзельніка). Па сацыяльнаму складу тэта бьші: намешчьікі і асаднікі -278, афіцзрьі - 244, сяляне -1164, чьіноунікі - 401, капіталістьі і гандляры -160, навучэнцы -439, свяшчзннікі - 14, людзі нявызначаных ирафесій - 439. З агульнай колькасці арыштаваных у Беластоцкай вобласці было арыштавана 1190 чалавек, у Баранавіцкай - 748, у Пінскай - 488, у Вілейскай - 469, у Брэсцкай - 366.1 Сярод гэтых арганізацьш несумнеіша бьші такія, якія у адпавсднасці з практыкай НКУС наурад ці існавалі на самой справе, ці існавалі у тэты час. Але трэба прызнаць, што сёння ішма магчьімасці дакладна вызначыць лічбу існаваушьіх сапрауды арганізацьш. А дакументы НКУС і успаміньї сведкау і удзельнікау зыходзяцца у хым, што польскіх было многа. І выкрыты бьілі далека не усе. Нявыкрытыя члены уліваліся у іншьія арганізацьіі, .або працягвалі дзейнасць па аднауленню разбітага падполля. Месцы арыштаваных займалі новыя члены. Тыя ж, каму пагражау арышт хаваліся у лясах пераутвараючыся у лартызан. З даведкі НКУС ад 10 снежня 1940 г. вьінікае, што з моманту устанаулення савецкай улады у заходніх абласцях Беларусі, акрамя паустанцкіх арганізацьш, было выкрыта і ліквідавана 28 узброеных групау з агульнай колькасцю 415 удзельнікау. Да 1 студзеня 1941 г. было ліквідавана яшчэ дзве групы з сямю удзельнікамі і на уліку заставалася 3 групы з 18 людзьмі.2 З-за слабой актьіунасці некаторыя групы маглі не трапіць у поле зроку НКУС і такім чынам праіснавалі да пачатку Вялікай Айчыннай вайны.

Зыходзячы з класавых пазіцьій, жадання ліквідаваць антысавецкае падполле і падарваць яго сацыяльную базу на працягу верасня 1939 г. -лютага 1941 г. органам! НКУС па палітьічньїм матывам у заходніх абласцях БССР было арыштавана 19610 палякау, 7371 беларус, 10233 яурэяу, 822 украінца.3 Такую высокую долю палякау сярод арыштаваных можна тлумачыць іх перадваенным сацыяльным і палітьічньїм статусам, а таксама аказваемым уладзе супраціуленнем. Лічбьі арыштаваных прадстаунікоу іншьіх нацыянальнасцей сведчаць аб тьш, што і у адносінах да іх прьімяняліся такія ж рзпрзсіі як і да палякау.

У красавіку - маі 1940 г. было расстраляна 21857 польскіх афіцзрау і служачых, з іх 14700 чалавек, якія знаходзіліся у трох лагерах для ваеннапалонных палякау (Казельск, Старабсльск, Асташкау) і 7305 чалавек з другіх лагероу і турмау Заходняй Украіньї і Заходняй Беларусі. У ходзс чатьірох дэпартацый насельніцтва у 1940 - 1941 гг. было рзпрзсіравана 124800 чалавек, з іх больш 120 тыс. выслана углыб СССР.4 Большасць іх складалі палякі. Разам з тым надзяленне зямлёй бяднейшых слаёу

1 НАРБ. Ф. 4. Вон. 21. С. 2078. Лл. 137 - 152.

* НАРБ. Ф. 4. Воп. 21. С. 2078. Лл. 137- 152; С. 2081. - Лл. 82 - 86.

л Горланов О.А. Рогинский А.Б. Указ. твор. -С. 88.

4 Хацкевіч А.Ф. Арышты і дзпартааьіі у заходніх абласцях Беларусі (1939 - 1941) // Беларускі гістарьічньї часопіс. -- 1994. 1.-С*. 89-90; № 2. - С. 76.

грамадства, ліквідацьія беспрацоуя, агульнадаступнасць адукацьіі і аховы здароуя, магчымасць пры лаяльных адносінах да улады заняць пасады у нізавой адміністрацій, прапаганда савецкай уладай прывабных лозунгау рабіла яе папулярнай сярод шьірокіх колау насельніцтва і звужвала сацыяльную базу антысавецкага падполля.

У той жа час антысавецкае падполле імкнулася выкарыстаць у сваіх інтарзсах негатыуныя з’явы тагачаснай агульнапалітьічнай і зканамічнай сітуацьіі, імкненне сталінскага рэжыму духоуна зняволіць грамадства.

Нягледзячы на даволі эфектыуную працу органау ЫКУС, ліквідаваць польскае падполле у заходніх абласцях Беларусі у 1939 - 1941 гг. не удалося. І хоць працзс яго аб’яднання да 1941 г. не завяршыуся, усё ж такі асноуныя сільї канцзнтраваліся у рамках ЗВЗ.

У другім параграфе разглядаюцца формы антысавецкай дзейнасці падпольных фарміраванняу. Канцэпцыя дзейнасці антьісавецкіх падпольных фарміраванняу афармлялася пад уплывам рэальных абставін і на аснове прапюзау далейшага разгортвання падзей. Беларускія, украінскія, літоускія антьісавецкія арганізацьіі і частка белай зміфацьіі у гэты час звязвала свае планы з перамогамі Германії. Аднак толькі польскаму падполлю удалося стварыць на гэтых землях сваю разгалінаваную сетку. Канчаткова і найболып поуна стратзгічна-тактьічная канцэпцыя польскага падполля перыяда 1939 -1941 гг. знайшла сваё адлюстраванне у “Аперацыйным рапарце № 54”, распрацаваным у Варшаускай камандзе СЗП-ЗВЗ пад кірауніцтвам палкоуніка С.Равэцкага. У першыя месяцы акупацьіі лічьілася, што паустанне

з мэтай адраджэння Польшчы у межах да верасня 1939 г. будзе звязана з пераможным паходам французау і утворанага у Францьіі польскага войска. Але пасля паражзння Францьіі паустанню стала надавацца галоуная увага. Прадугпеджвалася, што ваенныя няудачы і цяжкасці прывядуць Германію да зканамічнага крьізісу, а магчыма і да рзвалюцьіі. У гэты момант у Польшчы і патрзбна было падняць паустанне. Пры гэтым палякі разлічвалі на дапамогу саюзнікау. У канцзпцьіі паустання не хапала удакладненых прынцыпау паводзін да усх°Дняга суседа. Паспяховасць супрацьстаяння палякау і Германіі і СССР признавалася толькі у тым выпадку, калі у вьініку іх канфлікту наступіць аслабленне абоіх дзяржау і савецкія войскі будуць няздольньші праследаваць адст>’паючыя пямецкія часці. Генерал Сікорскі, бачачы малую рзальнасць такого роду поглядау, выключау якое-небудзь узброенае супраціуленне Чырвонай Арміі. На першы план ставілася падрыхтаванасць польскіх сіл да апанавання даваеннай тзрьіторьіі, а спрэчныя праблемы адсоуваліся у палітьічную сферу.

Так ці інакш, па меры аб’яднання падполля у рамках СЗП-ЗВЗ, гэтая канцэпцыя станавілася пануючай у канспірацьійнай сетцы Заходняй Беларусі. Але нават пры адсутнасці арганізацьійнага адзінства напрамкі дзейнасці падпольных фарміраванняу нязначна адрозніваліся паміж сабой.

На шьірокім фактычным матзрыяле аутар аналізує арганізацьшпую працу, сістзліу канспірацьіі і сувязі, сабатаж, дьіверсійную і

прапагандысцкую дзейнасць, дзейнасць па збору зброі, ваенных і санітарних

матэрыялау, разведку і контрразведку, тзрарыстычныя і партьізанскія дзеянні, дасяшенні і няудачы у рзалізацьіі гэтых напрамкау дзейнасці.

Арганізацьшная праца была накіравана на стварэнне рознаузроуневай падпольнай сеткі, якая набыла найбольш завертаную форму у рамках СЗП-ЗВЗ і была прадстаулена агульнапольскімі структурамі: Галоунае

камандаванне - абшары (заходнія вобласці Беларусі увайшлі у “абшар №2 Беласток”) - акругі (былыя ваяводствы) - абводы (гарады і паветы) - раёны (некалькі імін) - пляцоукі (гміньї або всскі) - секцьіі (вескі або групы людзей) - дружыны (1+2, або 1+4 чалавекі). Сістзма канспірацьіі асноувалася на псеуданімах членау, крьіптонімах, скарачэннях, паролях. Сувязь ажыццяулялася кур’ерамі і змісарамі пры звядзенні да мінімума усякага роду запісау. Сувязь з замежжам была зиізадьічнай, таму што большасць замсжных змісарау трапляла у рукі НКУС. Для сувязных з замежжам і дзканспіраваньїх членау падполля стваралася сістзма сховішчау і пераправачных пунктау на мяжы. На 15 мая 1941 г. на нелегальным становішчьі знаходзілался 860 удзельнікау падполля, 1111 - уцякло за мяжу.1 Сабатаж і дьіверсіі, у сэнсе нанясення матэрыяльнай шкоды, якога-небудзь размаху не набьілі з-за небяспекі правалу арганізацьій. Як правіла яны бьші накіраваньї на зрыу мерапрыемствау савецкай улады. Зрыванне савецкіх сцягоу, плакатау, партрзтау і г.д. спалучалася з антысавецкай прапагандысцкай дзейнасцю - выданнем і распаусюджваннем падпольнай прзсы, лістовак, надпісау, сімволікі, усемагчымых антьісавецкіх чутак. Асноуньїмі цяжкасцямі у назапашванні зброі і іншьіх матэрыялау бьші канфіскацьіі яе органамі НКУС і псаванне у час захоування. На 15 мая 1941 г. органамі НКУС было адабрана 3 легкіх танка, 25 гармат, 6 зенітак, 327 кулямётау, 42265 вінтовак, 8617 пісталетау і г.д. Па ацзнкам НКУС у распараджзнні антысавецкага падполля яшчз мелася 3 марцірьі, 5 гармат, З гранатамсты, 713 кулямётау, 10634 гранат, 485 вінтовак, 537 рзвальверау і г.д.2 Гзтай зброі было яуна недастаткова для дзеянняу у час паустання і таму разлік рабіуся на захоп зброі у час паустання. Разведка вялася усімі членамі падполля і яе даныя аналізавалі спецыяльныя адцзелы у штабах на усіх узроунях падполля. Узброеныя акцьіі насілі галоуным чынам тэрарыстычны характар і вьїконваліся спецыяльна створаньїмі для гзтага тзрарьістьічньїмі грунамі, або партьізанскімі атрадамі. З моманту устанаулення савецкай улады

і да 8 снежня 1940 г. гзтьші групамі было забіта 4 міліцьіянерьі і 2 -паранены, забітьі 1 ваеннаслужачы і 1 - паранены, забіта 38 актьівістау і 26 -паранены, здзейснена 5 замахау, падпалена 5 калгасных дамоу.3 Да чзрвеня 1941 г. большасць груп была ліквідавана органамі НКУС.

1 НАРБ. Ф. 4. Воп. 21. С. 2431. С. 88 - 89.

2 Там жа. С. 98 - 99; Спакмзкі М. 5о\УІескісЬ око%’ас1і (1939 - 1941). - 8. 123,128.

3 НАРБ. Ф. 4. Воп. 21. С. 2081. Л. 85.

ЗАКЛЮЧЭННЕ

1. На тзрьіторьіі Заходняй Беларусі напярздадні верасня 1939 г. акрамя

беларусау пражывала значная колькасць палякау, яурэяу, рускіх, украінцау, літоудау і іііш. Палякі складалі большасць насельніцтва у былым Беластоцкім ваяводстве, а на астатняй тзрьіторьіі прыкладна трзцюю частку жыхароу. У большасці сваёй яны не падвяргалі сумнеіппо права Польигчы на валоданне гэтым і землямі. Прауда, мелі рацыю у гэтым толькі жыхары заходняй часткі Беластоцкага ваяводства. У часы другой Рэчы Паспалітай у параунанні з іншьімі народамі на гзтых землях, палякі бьші нацыяй, якой дзяржава забяспечвала дамінаванне ва усіх сферах жыцця. Яе прадстаунікі мелі прьівілегіі пры заняцці дзяржауных пасад і складалі асноуную масу матэрыяльпа лепш забяспечаных людзей. Але была гзта невялікая частка адносна усіх мясцовых палякау. Асноуная маса займалася сельскай гаспадаркай і матэрыяльным становішчам не вилучалася у параунанні з беларусамі. Аднак, наяунасць сацыяльпай няроунасці і невялікага матэрыяльнага дастатку не садзейнічалі у асяроддзі палякау, у адрозненне ад беларусау, росту папулярнасці звязаных з СССР сацьіялістьічньїх ідзй. Перашкодай на гэтым шляху было пачуццё арганічиай сувязі з Польшчай, яшчз жывая памяць аб былых крыудах Расійскай імперьіі, аб падзеях савецка-польскай вайны і міжваенная палітьїка польскага урада. Мзтанакіраванае выхаванне школай, войскам, сродкамі масавай інфармацні і прапаганды, касцёлам, палітьічньїмі, грамадскімі і маладзежньїмі арганізацьіямі замацоувала традыцыйна вострыя для палякау пачуцці патрыятызму, гонару за сваю дзяржаву і абавязку перад ёю. Нягледзячы на розну^о. ступень усведамлення, гэтыя настроі бьілі характэрны для большасці палякау [9]. .

2. 1939 г. стау трагічньтм для Полынчы. 1 верасня на яе напала Германія. У момант, калі сільї польскай арміі бьтлі на зьтходзе, з усходу на тэрыторыю Польшчы 17 верасня у адпаведнасці з савецка-гермапскімі пагадненнямі ад 23 жніуня 1939 г. уступілі часткі Чырвонай Арміі. Надзеі палякау на далейшае супраціуленне і дапамогу саюзнікау, якія і не збіраліся дапамагаць, у гэтых умовах страцілі усякі сзнс. Галоунай задачай стау вывад як мага большай часткі войск на тэрыторыю сумежных дзяржау, каб далей працягваць барацьбу на захадзе. Пачуццё крыуды за “удар у плечы”, дзеянні мясцовых прьіхільнікау савецкай улады накіраваньтя на падтрымку Чырвонай Арміі, імкненне чырвонаармейцау перашкодзіць выхаду польскіх войскау сталі прьічьінамі баёу на тзрьіторьіі Заходняй Беларусі. Нешматлікія, дрзішаузброешля, непадрыхтаваныя да вайны з Савецкім Саюзам асобныя польскія часці сумесна з прадстаунікамі цьгоільнага насельніцтва спарадычна спрабавалі аказаць супраціуленне у некаторых раёнах Заходняй Беларусі. Найбольш значныя баі адбьшіся у Гродна і яго ваколіцах. 28 верасня 1939 г. тэрыторыя Польшчы была каїгчаткова падзелена паміж'Германіяй і СССР. Значная колькасць польскіх афіцзрау і салдат была інтзрнавапа. Частка была распушчана па хатах. Краху польскай дзяржавы садзейнічала таксама і

недальнабачная палітьїка урада Польшчы і яе саюзнікау - Англіі і Францьіі. Але імкненнс даць адпор на гэтай тэрыторьп савецкім войскам, сведчыла аб нежадаїїні палякау змірьіцца са стратай сваёй дзяржавы і гэтых зямель. Пачалі узнікаць падпольныя арганізацьгі, некаторыя часткі польскага войска перайшлі да партызанскай дзейнасці [8, 10].

3. Антысавецкае падполле у заходніх абласцях Беларусі пачало узнікаць у верасні-кастрьічніку 1939 г. Яно было гірадстаулена белазмігранцкімі, украінскімі, літоускімі, беларускімі і польскімі арганізацьіямі. Агульнай рысай для усіх арганізацьій, нягледзячы на розныя мэты у дачьіненні гэтых зямель, была антысавецкая дзейнасць. Аднак дабіцца якіх-небудзь значных поспехау у стварзнні падпольнай сеткі удалося толькі польскаму падполлю. Яго арганізацьіі складалі падауляючую масу усіх антьісавецкіх фарміраванняу, якія дзейнічалі у той час. Ужо з верасня 1939 г. пачауся мзтанакіраваньї - зверху і стьіхійньї - знізу працэс стварэшш польскага падполля. Ён ахапіу увесь абшар даваеннай Польшчы, у тым ліку і Заходнюю Беларусь. Узнікла вялікая колькасць розных арганізацьш, ставіушьгх задачу аднаулення Польшчы у межах 1939 г. У гэтым працэсе удзельнічалі больш актыуныя прадстаунікі практычна усіх пластоу польскага грамадства і перасажная большасць палітьічньїх рухау. Паунамоцтвы ад зміграцьшнага польскага урада на кіруючую ролю у падполлі атрьшала “Служба Звыценсгву Польскі”, пераіменаваная у лістападзе 1939 г. у “Звёнзэк Валькі Збройнзй”. Арганізацьія аб’яулялася надпартыйнай і агульнанацыянальнай. На працягу 1939-1941 гг. яна праводзіла працу па стварэнню і аб’яднанню канспіратьіуньїх структур. Да чэрвеня 1941 г. большасць падпольных арганізацьій была падпарадкавана ЗВЗ, стала яго філіяламі ці працавала у кантакце з ім. У 1939-1941 гг. на тэрыторьп Заходняй Беларусі дзейнічала некалькі дзесяткау польскіх партьізанскіх груп. Большая частка з іх была ліквідавана, але некаторыя пратрьімаліся да пачатку Вялікай Айчыннай вайны. 1 хоць савецкія органы бяспекі даволі паспяхова змагаліся з падполлем, ліквідаваць яго да нападу немцау на СССР не удалося. Гэта сведчыла аб ахвярнасці палякау, падтрымцы падполля з боку насельніцтва, добрым узроуні канспірацьіі [1,2, 4,7,12].

4. Формы антысавецкай дзейнасці падпольных арганізацьш складваліся пад уплывам рэальных абставін і на аснове прагнозау далейшага разгортвашш падзей. Беларускія, украінскія, літоускія і частка белазмігранцкіх антьісавецкіх арганізацьш у гэты час звязвалі свае надзеі з Германіяй, якая на іх думку, павінна была разбіць СССР. Асноуныя намаганні польскага падполля, якое па сутнасці у 1939-1941 гг. на гэтых землях было адзінай рэальнай антысавецкай сілай, бьілі накіраваньї на падрыхтоуку паустання у крытычны момант другой сусветнай вайны. Да паражэння Францьіі летам 1940 г. лічьілася, што галоуную ролю у аднауленні Польшчы адыграюць саюзнікі з польскімі войскамі на захадзе. Паустаншо адводзілася дапаможная роля. Пасля паражэння Францьіі летам 1940 г. паустаншо стала надавацца галоуная увага. У канцзпцьіі паустання не хапала удакладненых прынцыпау адносін да СССР. Толькі у выпадку ваеннага

канфлікта Савецкага Саюза і Германії, пры умове, што моц Германії будзе падарвана, а Савецкі Саюз аслаблены, за паустаннем прызнавауся шанс на поспех, ІІадполлю у Заходняй Беларусі ставілася задача арганізавадь супраціуленне насельніцтва адступаючьш нямецкім войскам і не дапусціць іх на тэрыторыю цэнтральнай Польыпы, тэрыторыя якой стане ядром паустання. Нягледзячы на міззрнасць шансау на поспех, удзельнікі антысавецкага падполля рьіхтаваліся і хацелі быць упзуненьїмі, nrro зрабілі усё магчымае, для рзалізацьіі сваіх планау. У сувязі з гэтым праводзілася арганізацьійная, сабатажная, прапarat!дысцкая, дьіверсійная, разведвальная і контрразведвальная, тэрарыстычная і партызанская дзейнасць, збіралася зброя і неабходныя для ваенных дзеянняу матэрыялы. Пры гэтым галоуны упор рабіуся на якасць, а не колькасць членау, а напрамкі дзейнасці абмяжоуваліся, асабліва з другой паловы 1940 г., меркаваннямі бяспекі арганізацьіі і падтрымання сярод насельніцтва настрояу адпавядаючых планам падполля. Гэта датычылася у першую чаргу дьіверсійнай, тэрарыстычнай і партызанскай дзейнасці. Не зважаючи на перашкоды з боку органау НКУС, праведзеная праца мела пэуны эфект, хоць дасягпутьш вьшікі бьті далекімі ад жадаемых [3, 5, 11, 12].

СПІС АПУБЛІКАВАНЬІХ ПРАЦ

1. Silwanowicz S. Polska konspiracja w zachodnich obwodach Bialorusi (wrzesien 1939 - c7erwiec 1941) // Magazyn Polski. - 1998. - № 2. - S. 61 -65.

2. Silwanowicz S. Polska konspiracja na Lidczyznie w latach 1939 - 1941 // Magazyn Polski. - 1998. - № 3 - 4. - S. 92 - 96.

3. Silwanowicz S. Polski ruch oporu w Wolkovvysku і okolicach vv latach 19391941 // Magazyn Polski. - 1999. - № 1. - S. 60 - 63.

4. Сільвановіч C.A. Узнікненне і арганізацьійнае афармленне польскіх падпольных структур у Заходняй Беларусі (верасень 1939 - чэрвень 1941) // Веснік Гродзенскага дзяржаунага універсітзта імя Я. Купалы. - 1999. -№ 2. — Серыя 1. — С. 29 - 36.

5. Сільвановіч С.А.Прьіхільнікі і супраціунікі новых парадкау. Адносіньї насельніцтва Прьшямоння да устанаулення Савецкай улады у 1939 - 1941 гг. // Лідзкі Летапісец. - 1999. - № 5. - С. 14-15.

6. Сільвановіч С.А. Польскія партьізанскія атрады на Шчучышнчыне у 1939

- 1941 г. // Шчучыншчына: мінулае і сучаснасць (Матэрыялы навукова-практычнай краязнаучай канферзнцьіі “Знакамітьія людзі, помнікі гісторьіі і культуры, гістарьічньїя падзеі і мясиіньї Шчучыншчыны”) праведзенай 24 сакавіка 1995 г. - Гродна - Шчучьга, 1995 - 1997. — С. 176 -179.

7. Сільвановіч С.А. Польская канспірацьія на тзрьіторьіі Заходняй Беларусі (верасень 1939 - чэрвень 1941). Да пытання вывучэння // Армия Крайова: военные, политические и правовые аспекты деятельности на Белоруссии

(материалы научной конференции, Минск, 14 апреля 1996). - Мінск, 1996.-С. 25 -30.

8. Сільвановіч С.А. Баявыя дзеяіші польскіх войск супраць Чырвонай Армії у верасні 1939 г. у Заходняй Беларусі // Шлях у навуку (Матэрыялы 7-й рзспубліканскай навукова-практычнай канферзнцьіі прысвечанай 40-годдзю студэнцкага навукова-краязнаучага гуртка Гродзенскага дзяржаунага універсітзта імя Я.Купалы 31 мая 1995 г.). - Мінск, 1997. -С. 32-38.

9. Сільвановіч С.А. Польскае насельніцтва у Заходняй Беларусі напярздадні верасня 1939 г. // Этнасацыяльныя і культурныя працэсы у заходнім рзгіене Беларусі: гісторьія і сучаснасць (Матэрыялы рзспубліканскай навуковай канферзнцьіі 5-6 снежия 1997 г. у Гродна). - Гродна, 1998. -С. 280-284.

10. Сільвановіч С.А. Сацьіяльна-зканамічньїя і палітьічньїя перадумовы польскага руху супраціулення у Заходняй Беларусі (верасень 1939 -чзрвень 1941 гг.) // Армія Краёва на тзрьггорьіі Заходняй Беларусі (чзрвень 194І -ліпень 1944). Тэз. дакл. канф.-Гродна, 1994.-С. 21-27.

11. Сільвановіч С.А. Дзейнасць польскага руху супраціулення у 1939 - 1941 гг. (па матэрыялах гродзенскіх архівау) // Гістарьічнае краязнауства -дзейсны фактар інтзнсіфікапьіі навучальнага лрацэса у школе і ВНУ. Тэз. дакл. канф.-Гродна, 1994.-С. 121 - 124.

12. Сильванович С.А. Неопубликованные документы о польском подполье в Белорусском Подвинъе в 1939 - 1941 гт. // Пісьменства і друк на Віцебшчьіне: гісторьія і сучаснасць. Тэз. дакл. канф. - Віцебск, 1996. - С. 37-39.

РЭЗЮМЭ Сшьванов1ч Сташслау Алёйзав^ч

Антысавецкае падполле у заходшх абласцях Беларуси (всрасснь 1939 г. — чэрвсиь 1941 г.).

Ключавыя сповы: нацыянальная палггыка, вайна, дзяржава,

насельшцтва, антысавецкае падполле, органы дзяржаунай бяспею, аргашзацыя, кансшрацыя, антысавецкая дзейнасць.

Аб’ект даследавання - псторыя Заходняй Беларус1 у перыяд з верасня 1939 г. па чэрвень 1941 г., прадмет - антысавецкае падполле на гэтай тэрыторьн у названы перыяд.

Мэта працы заклточаецца ва усебаковым даследаванш антысавецкага падполля у заходшх абласцях Беларуси у 1939 - 1941 гг.

Тэарэтычнай асновай дысертацьй з’яуляюцца навуковыя прынцыпы 1 метады пстарычнага даследавання: аб’ектыунасщ, пстарызма, псторыка-генетычнага 1 псторыка-параунальнага анал!за.

Нав1зна даследавання заключаецца у тым, што яно фактычна з’яуляецца першай у рэспублщы навуковай працай па гэтай тэме.

У дысертацьп паказана сацыяльна-эканам1чнае 1 палпычнае становплча насельшцтва у Заходняй БеларуЫ напярэдадш верасня 1939 г., паштыка польскай дзяржавы наюраваная па выхаванне у палякау патрыятычных пачуццяу 1 уяулення аб гэтых землях, як неад’емнай частцы Полыпчы, разглядаюцца абставшы увахода савецых войскау у Заходнюю Беларусь [ ваенныя дзеянш польсюх войскау супраць Чырвонай Арми у верасш 1939 г. У працы сютэматызаваны даныя аб узшкненш I аргашзацыйным афармлешп антысавецкага падполля, яго мэтах, планах, формах антысавецкай дзейнасць

Сабраныя матэрыялы могуць быць выкарыстаны пры падрыхтоуцы лекцый I спецкурсау па псторьй Беларуа у гады другой сусветнай вайны, пры натсанш абагульняючых прац, навучальных дапаможншау для школ 1 ВНУ рэспубл1к1.

РЕЗЮМЕ Сильванович Станислав Алёйзович

Антисоветское подполье в западных областях Беларуси (сентябрь 1939 г. - июнь 1941 г.)

Ключевые слова: национальная политика, война, государство,

население, антисоветское подполье, органы государственной безопасности, организация, конспирация, антисоветская деятельность.

Объект исследования - история Западной Беларуси в период с сентября 1939 г. по июнь 1941 г., предмет - антисоветское подполье на этой территории в указанный период.

Цель работы заключается во всестороннем исследовании антисоветского подполья в западных областях Беларуси в 1939 - 1941 гг.

Теоретической основой диссертации являются научные принципы и методы исторического исследования: объективности, историзма, историкогенетического и историко-сравнительного анализа.

Новизна исследования заключается в том, что оно фактически является первой в республике научной работой по этой теме.

В диссертации показано социально-экономическое и политическое положение населения в Западной Беларуси накануне сентября 1939 г., политика польского государства, направленная на воспитание у поляков патриотических чувств и представления об этих землях, как неотъемлемой части Польши, рассматриваются обстоятельства входа советских войск в Западную Беларусь и военные действия польских войск против Красной Армии в сентябре 1939 г. В работе систематизированы данные о возникновении и организационном оформлении антисоветского подполья, его целях, планах, формах антисоветской деятельности.

Собранные материалы могут быть использованы при подготовке лекций и спецкурсов по истории Беларуси в годы второй мировой войны, написании обобщающих работ, учебных пособий для школ и вузов республики.

RESUME Stanislav A. Silvanovich

Anti-Soviet Underground in western regions of Belarus (September 1939 - June 1941)

Key words: national policy, war, state, population anti-soviet, agencies of national security, organisation, conspiracy, anti-soviet activity.

Topic of the study is the history of Western Belarus in the period of from September 1939 to June 1941.

Subject is Polish anti-soviet underground on the territory of western regions of Belarus during the mentioned period.

The Aim of the Study is comprehensive research of anti-soviet underground in western regions of Belarus in 1939 - 1941.

The theoretical background of the thesis is the scientific principles and methods of historical research, i.e. those objectivity, historicity, historic comparative analysis. .

The novelty of the research is in that it is in fact first investigation on the

topic.

The thesis shows the social-economic and political conditions of life of the polish population in Western Belarus on the eve of September 1939; a policy of Poland directed to upbringing patriotic feeling and imagination about this territory as a part of Poland; the intervention of the Soviet troops is under review too; the resistance of the Polish Army to the Red Army in September 1939.

The collected materials can be made use of in preparing lectures and special courses on the history of Belarus during the world War II as well in writing summaries, teaching aids for secondary and higher schools of the Republic.