автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.01
диссертация на тему: Эпитет как языково-стилистическое средство в белорусской художественной прозе (морфологическое выражение и стилистические функции)

Полный текст автореферата диссертации по теме "Эпитет как языково-стилистическое средство в белорусской художественной прозе (морфологическое выражение и стилистические функции)"

ГОМЕЛЬСКГ ДЗЯРЖАУНЫ УНЮЕРСГГЭТ 1МЯ Ф. СКАРЫНЫ УДК 808.26-316.6(043.3) р["§ 0Д

/ 6 ИЮЛ 1933

ДЗЯН1САУ УЛАД31М1Р СЯРГЕЕВ1Ч

ЭШТЭТ ЯК МОУНА-СТЬШСТЫЧНЫ У БЕЛАРУСКАЙ МАСТАЦКАЙ к. (марфалагЬшге вырагоппе I стышстытш фушсцы!)

(10.02.01 — беларуская мова)

АУТАРЭФЕРАТ дысертацш на атрыманне вучонай ступеш кандидата фшалапчных навук

Гомель— 1998

Работа выканана у Маплёусым дзяржауным уншеротэце ¡мя А А-Куляшова

Навуковыя юраунш -

акадэмйс HAH Беларуси доктар ф1яалаг1чньЕ нав>" Б1РЫЛА MÎT}

кандыдат фшалапчнш. казук прафесар РАГАУЦОУ B.I.

Афщыйныя ашшенты: доллар фшалапчных

навук прафесар ЛЕМЦЮГОВА В.П. кандьщат фшшапчпьи навук прафесар ЛАЗОУСК1 У.М.

Апашруючая аргашзацыя — Biueöcici дзяржауны

уншерспзт

Абарона адбудзецца "26 " чзрвеня 1998 г.у _Юг itobíh на сяджэнш Casera па абароне дысертацьш К.02.12.03 у Гомельскш дзяр-жаукым ушверсггзце i&ra Ф.Скарыны (246699, г. Гомеяь, вуи. Савецкая, 3 дысергацьий можна азнаёмщца у б1блотэцы Гомепьскага жаунага. уншеретта ímh Ф.Скарыны.

Аугарэферат разасяаны " " мая 1998 г.

Вучоны сакратар Савега па абароне дысертацьш кандьщат фшалапчных навук

кш

АГУЛЬНАЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА РАБОТЫ

Актуальпасць темы. У дысертацьп даследуецца адзш з самых эфек-уных 1 пашыраных сродкау мастацкай вобразнасщ — эштэт. Нягледзячы шматлтя пубшкацьп па тэме працы, сярод лйптистау { лггаратуразнауцау ма адзшага падыходу да трактоую некаторых пытанняу 1 паняццяу шачэнне эштэта, спосабы марфалапчнага выражзння, прынцыпы кла-¡)жацьп, стьшстычныя функцьи, матываванасць ужьшання).

Апрача таго, у беларускай лнпвастьшстыцы не атрымал! належнай спрацоуга або патрабуюць удакладненняу 1 некаторыя "нетрадыцыйныя" пганш { праблемы, у прыватнасщ тагая, як валенгнасць эттэтау, ¿х значэнне начнасць, трансфармацыя тропау 1 шш.

Вынш болып глыбокага вывучэння эттэта на матэрыяле адной мовы еларускай) могудь быць выкарыстаныя пры параунальна-супасгауляльным лледаванш гэтага мастацка-выяуленчага сродку у тшых мовах (як роднас-ix, так 1 няроднасных), а таксама у працах па агульнай лшгвастьшстыцы.

Даследаванне эттэта вымагаецца, урэшце, неабходнасцю выявщь асаб-васш яго выкарыстання у асобных творах беларускай мастацкай гаратуры.

Тагам чынам, актуальпасць дысертацыйнай працы абумоулена як не-1статковым вывучэннем эттэта у беларускай лшгвастьшстыцы, так I задала агульнатэарэтычнага 1 пракгычнага характару.

Мэта 1 задачы даследаваппя. Мэтай даследавання з'яуляецца харак-[рыстыка спосабау марфалапчнага выражэння эштэтау г ¡х стьиистычных ункцый у мове беларускай мастацкай прозы.

Пастауленая мэта прадугледжвае вырашэине наступных задач:

— вызначыць типовых I нетыповыя формы выражзння эппэтау;

— разгледзець спосабы акгуал1зацьп ¡мшнцытнага значэння эттэтау;

— акрэслщь матываванасць ужьшання эттэтау у мастацюх творах;

— ахаракгарызаваць разная щнасщ стъшсгычных функцый эттэтау;

—■ паказаць адкетнасць ужывання эттэта у творах розных беларусюх ¡сьменшкау.

Аб'езет I прадгает даследаваппя. Эттэт як адаш з моуна-стьшстычных эодкау мастацкай вобразнасщ — галоуны аб'ект увал. У рабоце разгляда-зда марфалапчнае выражэнне эттэтау сучаснай беларускай мовы 1 ¡х сты-¡стычная роля у праза1чных творах.

Гшотэза. Сучасная беларуская мова мае развпую 1 дыферэнцыяваную ¡стэму граматычных сродкау выражзння эпиэта. Стъшстычныя функцьи штэтау утвараюць складаную ¿ерарх1чна аргашзаваную астэму, элементы ой узаемазвязаныя 4 узаемаабумоуленыя.

Метадалогга I метады праведзеиага даследавання. Эштэт можа ] глядацца 1 у лшппстыцы, 1 у лггаратуразнаустве. Л 1таратуразна^цы даст юць эштэт як эстетичную категорию, сродак стварэння вобраза 1 раскры щэ1 мастацкага твора. Лштсш вызначаюць 1 харакгарызуюць сеыантъ функцыянальныя асайшвасщ 1 выяуленчыя магчымасщ эштэтау.

Для вырашэння пасгауленых задач у дысертацьи выкарыстоуваецца раважна ашсальны метад, а пры неабходнасщ — таксама статыстычны, раунальна-супастауляльны 1 метад трансф армады йнага анал1зу.

Навуковая оавЬда I зиачнаспь атрымаиых сыпЬсау, Упсршын: беларусшм мовазнаустве даследуюцца эштэты у творах КЧорн М.Лынькова, 1.Шамякша, В.Быкава — шсьменшкау з арыгшальным I тацюм мысленнем 1 своеасабл!выш сродкамз вобразнасщ. Паказваецца моуленасць ужывання эштэтау структурным^ жанравыш аса&пвасцям! т. тау I к адэйна-тэматычнан наюраванасцю.

Дысертант канкрэтызус 1 удакладняе асноуныя палажэнш \ вывады, ] змяшчаюцца у працах, прысвечаных даследаванню эштэта, разглядае не; таткова поуна вывучаныя у беларуастыцы праблемы, у прыватнасщ такш трансфармацыя тропау, семантычная валентнасць эштэта, канвергенцьп с л1стычных прыемау, умовы матывацьп 1 «яъшстычныя функцьп эштэта мастацюм тэксце.

Практычная значнасць атрымаиых выишау. Вывады 1 асноуныя лажэнш дысертацьи могуць быць выкарысганы пры нашсанш абагульш ных нрад па праблемах паэтыю мастацкага тэксту, пры выкладаиш сучас беларускай лгтаратурнай мовы, лштсшчнага анал1зу тэксту, сгъгастьп вышэйшых навучальных установах ртспублш, а таксама пры падрыхтоз спецкурсау 1 спецсемшарау па беларускай фшалогп. Факгычны матэрыял жа паслужыць асновай для стварэння болып поунага слоушка эттэтау су* най беларускай л1таратурнай мовы.

Асноуныя палаягжт, яглм выиосядда да абарону: -эттэт — эфекгыуны стылеутваральны сродак, важны структу! кампанент аргамзацш мастацкага тэксту;

-выбар 1 }?жыванне эштэтау абумо}шваецца светапоглядам шсьменн тэматыкай 1 вдэйнай наюраванасцю яго твора^, абставшам1 1 умоваш, у 1 дзейшчаюць персанажы, IX шдьш1дуальна-моуным1 аса£оивасцяш;

-эппэты у мове беларускай мастадкай лп~аратуры разнастайныя пав ле марфалапчнага выражэння, багатыя на экспрэсаунасць 1 вобразнасць;

-стьшсгычныя функцьн эштэта^ утвараюць складаную, ¿ерарх1чна гашзаваную састэму, элементы якой узаемазвязаныя 1 узаемаабумоуленыя;

-адметнасць тЕорчай манеры КЛорнага, М.Лынькова, ГШамяк В.Быкава у выкарыстанш эштэтау.

Асабкты уклад суккальшка. У рабоце анашзуецца шырою факгычны гтэрыял, удакладняюцца \ канкрэтызуюцца недасгаткова поуна вывучаиыя 5ел ару а стыды праблемы.

Аярабацыя выткау дысертапы}. Дысертацня абмярко^валася на федры беларускай мовы Маплёускага дзяржаунага ушверспэта ¡мя А.Куляшова. Асноуныя палажэнш х вывады работы апрабаваныя на што-дшх канферэнцыях па вышках навукова-даследчай працы выкладчыкау аплёускага дзяржаунага ун1верспэта (1997 — 1998 гг.) ; Гарэцюх чытаннях орю, 1992, 1993; Магшёу, 1994); а таксама на МЬкнародным навуковым мшары, прысвечаным памящ А.В.Азароускага (Маплёу, 1996).

АпублЬсаваиаспь вмписау даслсдззаппя. Па тзме даследавання [убл1каваны чатыры артыкулы у навукова-метадычных часотсах 1 тэзюы лырох дакладау.

Структура I аб'ём дысертапьп. Дысертацыя складаецца з уводзш, ульнай характарысгыга працы, трох раздзелау, вывадау, сшсу выкарыста-1Й лггаратуры (139 назвав) I крынщ шюстрацыйнага матэрыялу. Агульны Гём дысертацьп 113 старонак.

АСНОУНЫ ЗМЕСТ РАБОТЫ

Ва уводзшах абгрунтоуваецца выбар тэмы, яе актуальнасць, ставяцца эты [ заданы даследавання, раскрываецца яго тэарэтычная 1 иракгычная фтасць.

У першым раздзеле — "Агляд лтчратуры" — акрэслшаецца паняцце птэта, анал1зуюцца розныя пункты гледжання на гэты моуна-стшнстычны юдак, даецца кароткая характарыстыка псторьи распрацоую 1 вывучэння эаблемы у беларускай 1 рускай лшгшстычнай Л1таратуры, вызначаювда сут-1сныя характарыстъга эттэта, падрабязна разглядшоцца тагая пытант, як фозненне эппэта ад лапчнага азначэння, антакачная роля эттэтау у сказе, таафйсацыя эттэтау 1 т.д.

У друпм раздзеле — "Марфалапчнае выражэине эттэтау у мове бела-ускай мастацкай прозы" — даследуецца ужывшше той або шшай часцшы овы У poлi эттэтау. Раздзел складаецца з пящ падраздзелау.

У першым падраздзеле анал1зуюцца эттэты, выражаныя прыметткаш. штэт-прыметшк самы распаусюджаны у мове беларускай мастацкай прозы, эта звязана з агульным1 уласщвасшап прыметшка як часцшы мовы::па-ершае, выражае самыя разнасгайныя паводде сваей эмацыянальна-кспрэаунай афарбоую прыметы прадметау \ з'яу; па-другое, мае , шэраг ельм! бл1'дк1х паводпе значэння разрадау 1 форм, выбар яюх часта залежыць сэнсавых 1 стьшстычкых асабл1васцей кантэксггу.

У лггаратурным творы эштзты-прыметнш могуць:

- з'яулжвда масгацюм азначэннем да субсгантыунай або гештыун метафар: Ля самага хлопцавага твару горача глет два еялшш чорныя вуп [вочы] (В.Быкау). Хлопец ачнууся, кат на пагорак абапал дароп выпауз ел так крызкаопых сградшдаау, загрукатала у сё назакаляе... (В.Быкау);

- уваходзщь у склад параунальных зваротау: Мора, яно прываблхвас

1 муштруе, 1 не адпускае, як капризная каханка (В.Быкау). Зямля, шбы в лапая кособокая талерка, усё х1нулася кудысь 1 вагалася (В.Быкау);

- сгвараць двайную вобразнасць за кошт эттэтацьи параунальных зг ротау: "Шурпаты »' колючи, як вожык", — так гаварыла пра яго чыгуначн начальства (М. Лынькоу);

- садзейшчаць стварэнню канвергенцый еггьшетычных прыёмау, эх менты яюх, выконваючы огшфшатыуныя функцьп, цэласна характарызую прадмег. Пакуль што з гэтай вадзяной гары коцяцца сюды, на бераг, ваз лёгкой, белой, як крылы гяанцкЬс чаек, пены (1.Шамяюн). I было весела, к ват стары 1цаль... пачау цЬсШ, супакойпыя, як цёплия летшя хваш рачнь скою (М.Лынькоу).

Эштэт-прыметшк можа знаходзщца адаосна паяснёнага слова у прэи зщьи, посгиаз1Цьи, у прэпазщьи \ посшазщьи адначасова.

Адна з функцыянальна-семантычных асабл1васцей прэпазщыйш эпиэтау — 1х парнае ужыванне. У болыпасщ выпадкау адзш з эштэтя прыметшкау мае канкрэтна-прадметнае значэнне, а друп з'яуляецца эгатэта увасабленнем, што стварае пэунае эмацыянальнае уяуленне i надае болыщ выразнасць: Гутарку перарвау рэзк!, трывожны тэлефонны зван (Г.Шамяюн). Затым падняу на ашалелага ] ведавочна збяшэжана флюгпункта цяжю пагрозл!вы шшрк (В.Быкау).

Дыстантнае размяшчэнне прэпазщыйнага эштэта да паяснёнага ело з'яуляецца тыловым прыёмам стьшзацьц пад гутарковую мову: Еарвовыя, ввдаць, вечарэла — тзка плыт па 1М [небе] з1мовыя хмары (М.Лынькоу). 3 вывала у тохщы полымя, зкаутыя, чырвоныя зв1вашся вогненныя язь (М.Лынькоу).

Постпазщыйныя эппэты, адасобленыя ад паяснёнага слова, вельм1 е добныя на далучальныя канструкцьи, што раздзяляюцца на тсьме двукроп'< або працяжгакам: I у працы, 1 у адпачыне адна \ тая ж Рыбка: живая, вясёл (М.Лынькоу). Юймчанка асатанела глядзеу яму у вочы — шэрыя, холодны суровыя (В.Быкау).

ГЕсьменнш звычайна выкарысгоуваюць постпазщыйныя эштэты эмацыянальна насычаных эшзодах: Перакатвалася цераз поле "ура" — бу лкае, шматгалосае, молодое (М.Лынькоу). Яна [Джулгя] ашчаперыла я

|Тсою 1 горача-горача зашалтала у вуха поуныя шппчоты словы — пезнаё-ыя, чужыл I дузка дараг!я...(ВБыкау).

Раджей у мастацих творах ужываюцца эштэты-прыметшм, што знахо-шщау прэ- 1 постпазщьп адаосна паяснёнага назоуннса. Посгпазщыйныя птэты дапауняюць тую характарыстыку пр ад мета (з'явы, апрадмечанага 1еяння 1 шш.), што выражаецца прэпазщыйнылп эттэтамк 1шоу неузаметку ас, 1 рос бялявы, цЬсмапи хлопчык — ласкави, вяпЫалобч, жвавы З.Быкау). 1юкзу асепне-зшови холодны дождж, дробны, няроуны... .Шамяюн).

Эпггэт-пр ы мета ¡к можа субстантывавацца. Тагая тропы заусёды ака-янальныя: Сярод гэтай першабытнай сгыхв у адным крону ад смерщ нара-зшяся нязведанае, таямшчае / улвдарпае, язго жыло, прагла, палохала 1 ткала (В.Быкау). Вось бы нам быдь таюш, здаецца, зяюпо б зварухнут 1 дным заходам скшут б з яе варозкае, злое, паганае (В.Быкау).

Каб узмащнць мастацкае уражанне, тсьменнш часта выкарыстоуваюць рыём градацьп: да аднаго назоушка далучагацца некальга эппэтау: Ён пака-ау свае ишрокш маршчышстыя / шурпатыя далош (Т.Шамякш). ГГры гра-ацьй могуць быдь выкарыстаны шяашшчныя зттэты. Стъшстычны эфекг у аюх выпадках дасягаецца у вьпику ^заемадзеяння у ах эттата5". кожны на-тушш канкрэтызуе, удакладняе палярэдт i надае дадатковыя адценш па-яццго, што характарызуецца: Я думау, здурнею ад болю 1 бездапаможнае, ясстьнае ярасщ, што туманша маю свадомасць (В.Быкау). Яна [жанчына] з1рнулася i на яга момант уставшася на Сшмака глыбокШ бяздонпши ва-ыма.. (М.Лынькоу).

Пры ашсанш прыроды, харакгарыстыцы людзей, падзей, часу 1 г.д. асьменнш выкарыстоуваюць приём амгоафцсацьп эштэтау. Насычанасць гоны эттэташ робщь иалюнак больш вобразным, жывым: "3 усходу дзьму^ алодпы всцер 1 развява^ на пустых I ишрокЬс палях нудную мелодию зы-:ау бурнай ночы. Часам нрыноау ён щ то з дрылгучых вёсак, щ то з цёмпых [ясоу многа нечага шумнага усхатушы в1хурай быстрой уверх, глушыу ято ;вщм уласным свистам 1 выццём. А уверсе гнау ён шэрап хмар, цязхкис / чор-шх, як1м1 павял!чвау змрок холодной ночы..."(КЧорны).

Якасна-ацэначнае значэнне эттэта 1 яго эмацыянальная афарбоука мо-уць узмацняцца у творах з дапамогай прыёму лекачнага пастору: А лёгкие Iёгкш, як пярынга, празрыстыя хмарга плывуць карагодам, ахшаюць месяц... М.Лынькоу). Шсьменнш часта ужываюць адзш 1 той жа эштэт-прымегшк з юзиыш назоуннсаш, што з'яуляецца дзейсным сродкам выяулення эмацыя-1альнага стану, настрою героя. Таи паутор эштэта узмацняе эмацыянаньную 1апружанасць твора, надае мастадкаму каптэксту самыя разнасгайныя ад-хегап: усхваляванасць, спокойную развалшвасць, лагодпасць, урашлстую

узнёсласць 1 т.д.: Слауныя дзещ, иск кожны дзень з вясёлым смехам£ крыка* напауняюць школу, слауныя людз!, з яюш кожны дзень прыходзщца мещ дзела, слаунае поле вакол школы (КЧорны).

У мастацюх творах эппэты-прыметнт давол1 часта парцэлююцца. 3 таих выпадках утвараецца рад эштэтау, адасобленых на гасьме знакам канц; сказа з мэтай надання 1м acaблiвaй сэнсавай 1 экспрэаунай значнасщ: I ранта» — голас Савел1й. Гучеы, суровы 1 добры (I. Шамяжш). Я бачу помету Дробязную, недарэчную, подлую (В.Быкау).

Каб ¡вдывщуал1заваць мову персанажау, часта шсьменшк выкарыстоувашць парцэляваныя эштэты, парушаючы граматычную сувяз] слоу у сказе. У мастацкай лпаратуры такхя адоленш ад норм матываваньи стьшстычныш мэтамк Туды ж адзш раз прывезл! яны Лёльку... Агнявая бядовая, вясёлая (В.Быкау)- Нарэшце мы маем дырэктара... Настойливы дзелавы (ЬШамякш).

ЗПЛЗТЫ МСГуДЬ СЛУдСТЛIПСНСНоП ДЛЯ ИППиХ ИО5рСрОД

кау, у прыватнасщ, метафар 1 параунанняу. Такт чьшам ствараюцц; узаемазвязаныя у сэнсавых адносшах, але структурна па-рознаму аформле ныя трансфармаваныя тропы, яюя становяхща важным сродкам аргашзацы тэксгу. Яны могуць быць сканцэнтраваны у невялшм фрагменце тэксху, у ад ным 1 тым жа або у суседшх абзацах. Унутраная сувязь трансфармаваньг тропау у гэтых выпадках вадавочная: I устаушы, абвёу напоуп мутным саба чим шшркам. Сшак хапауся, як собака, за кожную намечаную ахвяру, цяг нуу яе у Сшвонаву хату, дзе рабий допыт. Знойдзецца яшчэ рука 1 на твак сабачую шыю, жываглот (М.Лынькоу).

Для творау не менш харакгэрнае раз'яднанне трансфармаваных тропау аддаленых адзш ад аднаго нялшм! фрагментам! тэксту. Чым далей размеш чаны такш тропы, тым большая роля адводзщца iм як сродку сувяз1 часта} тэксту. Звязваючы у адно цэлае фрагменты твора, трансфармаваныя тропь уключаюцца у спецыф!чную структуру тэксту, якая грунтуецца на пауторах лейтматывах: Ты тут сядзш, як воук, 1 шчога не ведаеш, што па людзях ро бщца. <•••> Яе [Галену] паганула цягнуць на нёску, яна паюнула скардзшда на воучую адзшоту ляснога хутара <• • • > Брыдю чалавек. Воук (К. Чорны).

Функцыянальны анализ эштэгау-прымегшкау у мове творау беларуска! мастацкай прозы выяв1у, што эштэту уласщвы наступныя тылы семантычна! валентнасщ: элементарная, шдыкатарная, метафарычная, сямвал1чная.

Элементарная валентнасць не з'яляецца спецыф1чнай приметай мае тацкага тэксту. Яна — аснова усякай звязнай мовы: сэнс кожнага эштэта 3 сказе раскрываецца у вышку супастаулення з семантыкай непаерэдна звяза най з 1м лекеш. Тым не менш 1 пры такой валентнасщ могуць узшкаць дадаг ковыя сэнсавыя адцешн: Тольы уздрыгвал1 густыя веша [Веры], на бледна!

уры на скронях ¡мкшва бшася с'ишя нражылка I уся кволая постаць, тоня, сабраная, дыхала тагам напружаннем, такой гатоунасцю уступщь у ня->уную бойку, што ён [Вейс] не вытрымау яе поз1рку (М.Лынькоу)- Такая складная канстатацыя колеру пражылю неабходна гасьменшку для стварэн-[ у этзодзе пахалапчнага напружання, дьшам1зму, перадачы эмацыяналь-1Й узбуджанасщ: да маленькай, кволай, з выгляду яшчэ зуам дзяучыгш Вел Смалянюнай ("Векапомныя дт") пачау груба заляцахща камендант Вейс. кантэксце адбываецца акгуаш'зацыя лекачнага значэння эштэта сШ.

Гндыкатарная валентнасць — адметны тыл семантычнай валентнасщ: «тэт без змены уласнага сэнсу сва1м лекачным значэннем "раскрывае" сэнс шых мнсракантэксгау (словазлучэнняу, часгак сказав): Ён [прыста^] берпым вокам ласкавага бацью аюда$г адданы пад яго апеку 1 ахову горад: щ [ма дзе чаго крамольнага або проста непатрэбнага вягакай матушцы Раси С.Чорны). У сказе эштэт-шдыкатар оберни Ужываецца у значэнш 'суровы, шптасны, жорстта' (аберны чалавек), каб перадаць . асабопвае, дьшдуальнае, уласщвае прыставу ("Бацькаушчына"). Кантраст абернае ео-г И ласковы бщька падкрэслхвае душэуную спустошанасць, двурушнщтва, :счалавечнаець, дажую прагнасць да нажьгоы грознага прысгава-хабаршка, а выдае сябе за клалапивага гаспадара павятовага горада Без шдыкатара берпи зшкне семантычная ускладпенасць катэксяу, засганецца толью ней-эальнае паведамленне пра персонаж.

Валентнасць метафарычных эттэтау за^важаецца не толью у най-йжэйшым кантэксце: выяуленне ¿х сэнсавых адценняу часта патрабуе суад-гсення са змесгам щшых абзаца)? 1 структурных часгак тэксту. Напрыклад: раз елсёлы трэск полымя даносиася аднекуль з поля тарахценне колау Л.Лынькоу). Адметпая семантычная валентнасць эштэта вясёлы — асацыя-луная сувязь яго лекачнага значэння з святлом 1 шумам. Эгатэт вясёлы на-Елвае значэнне 'жыццярадасны, жывы, гучшл,'. Значэнне гэтага эштэта рас-рываецца з улпсам асацыягыуных валентных адносш.

Семантычная валентнасць эппэта-амвала арыентавана на сэнс, ¿даю »ора, падчас на змест уах творау шсьменнжа: Крывави туман засщу яе, ¡бы наплывау на яе грозным! злавесныш хмаралп (М.Лынькоу). Эпггэт кри-7вы сведчыць: вызваленчая вайна не можа быць бяскроунай, безахвярнай. [е выпадкова М.Лынькоу школ1 не выкарыстоувае эпггэт крывави як ыяуленчы сродак

У друпм падраздзеле разглядаюцца эгатэты-дзеепрыметнш \ 1зеепрыоло$т Гнфармацыйнасць, сэнсавая напоуненасць эттэтау, выража-ых гэтьм дзеяслоуныш формами грунтуецца на ¡х спецыф^чнай дэрьшацьп: ля эштэта-дзеепрыметнжа характерны прыметы дзеяслова 1 прыметшка, пгтэт-дзеепрыслоуе сумяшчае у сабе прыметы дзеяслова 1 прыслоуя.

"1мплщыггнае значэнне, якое утвараецца таюм выпадку, раскрывав вобраз ную характарыстыку дзеяния, а яно у спалучэнш з прыметай рзашзуедца я) асноуная дамшантапэуных акатчнасцей, спуацый"1.

Дзеепрыметшю прошлага часу незалежнага стану, выкарыстаныя у рол эттэтау, звычайна абазначаюць активную примету як вынж дзеяиня, яко ужо здзейсншася, закончыпася: Яна абыякава паглядала на анямелых людзи (М.Лынькоу). Не зводзячы здз1чэлага поярку з дзяучыны, ён [Сахно] дры готнай рукой вырывае з кабуры шсгалег (В.Быкау).

Найбольш вобразна, дакладна перадаюць стан персанажа поста зщыйныя эттэты-дзеепрымеппю: I тады чуваць было, як пары^ата дыха ён, усхваляеапы, устрывозканы (М.Лынькоу). Стары глядзеу на яго, збян тэзканы 1разгублены (М.Лынькоу).

Широка ужывшоцца эттэты, выражаныя ад'ектываваныш дзеепры метшкам: I дрыжала овая барада, кал! гэтыя бапючыя словы жорнавш цяжюм пракатвалюя па грудзях Рывы (М.Лынькоу). Ён [Сотшкау] яшчэ н дайшо}? да свайго месца, як ззаду пачууся звар'яцелы крьш. Дзёмчыэ (В.Быкау).

Асаблша экспрэауным! з'яуляюцца эштеш-дзеепрыслоут, яюя перада юць псахалапчны стан персанажа- Панурыушнся, разглядау свае рун (1,Шамяюн). Анямелай рукой ён [Шмульке] ледзь-ледзь выцагнуу юшэнн! сц!зорык I, трасуччся, як у шхаманцы, пачау рваць нажом непадаткш шнур! (М.Лынькоу).

У трэхцм ггадраздзеле анал1зуюцца эштэты-прыслоу!. Яны з'яуляюцц мастацкай харакгарысгыкай дзеяння, перадаюць не отолью суб'еетьгуна ацэначныя, колью суб'екгыуна-эмацыянальныя адносшы а^тара да герояу, 1 учынкау, з'яу 1 прадмегау: Нейкая невыдаткаваная яшчэ унутраная сша пал мывала рвануцца, закрычаць, як гэтая Дзёмчыха, — дзим I страша (В.Быкау). Глуха шумеш, стагнал1 касматыя ялшы (М. Лынькоу).

У рол1 эпггэтау могуць ужывацца як просгыя паводле будовы, так складаныя прыслоуг Будыка зарагатау гучна-раскацкяпа, быццам гром пра кащуся, паслупова захцхаючы (1.Шамяюн). Яна [Джупоя] згхатлЫа-радаса усмкаеццаяму чорныш, шбы спеяыя сапвы, вачыма (В.Быкау).

Сустракаюцца эгатэты, утвораныя пасторам таго ж самага прыслоу! Яна [Джуия] ашчаперыла яго рукою 1 горача-горача зашахтгала у вуха (В.Бы кау). I здаецца Мисолку, шбы лес гудзщь страшна-страшна (М.Лынькоу).

Эштэты-прыслоу1 часта выкарыстоуваюцца побач з параунальным звя ротам, у вышку чаго ^гзшкае разгорнугы аб'ёмны троп. Пара^Тнанне змяня

1 Ивченхов В.И. Средства словесной образнеети в произведениях В.Коротхевича формы их выражения в переводах на русский язык: Автореф. дис. ... жанд. фнлая. ту] 10.02.01. / Ии-т языкознания им. Я.Коласа АНБССР. - Мшсг, 1989. - С. 22.

;ацыятыунасць эгатэта-прыслоуя: ён набывае двайную вобразнасць: Друп [емец] аглядау не радыску — яе, Вольгу, аглядау абразлка — як цыган каллу, якуго хоча купщь (Т.Шамякш). Распад ар усё цягавйпа i щiptvüea, як вол ярме, пагуквау на свайго каня, конь пяуся, як мокрая п'яука (КЧорны).

Пры сл oye уплыв ае таксама на семантыку прыметшка: характарыстыка радмега дапауняецца характарыстыкай приметы: Усё у ím тузанулася, амкнула кудысь наперад, хутчэй з гэтага nmpoviiea пустога поля (КЧорны). 'адплыла [Гаецкая] па чорнай асфальтавай дарожцы, бьпщам статуя, уся сляплялъпа белая (ГШамякш).

Эштэт-прыслоуе можа паказваць на грашчна высокую ступень якаснай рыметы прыметшка: Генерал быу бязлйпасна строп да ycix CBaix паднача-еных (В.Быкау). Нонка лескатала у асляпляльна белых басаножках на вос-рых абцасах (В.Быкау). У шшых выпадках прыслоуе абазначае, акрамя таго, >ашчнае адценне: "Чорт" гэты — Валянцш Адамав1ч, монументальна пры-зжы, у чорнай тройцы, хадз1у па пако! перад гаспадаром (Т.Шамякш). Сяр-:ант жа, надаушы страшзнна глыбакадумны выраз свайму xirpaMy твару, аследуе фляжку (В.Быкау).

У чацвёртым падраздзеле разглядаюцца эттэгы-прэдыкатывы. Адзна-аецца, што асобныя прэдыкатыушля словы пры ix ужыванш у пераносным иачэшн вобразна харакгарызуюць прадметы i з'явы: А на сэрцы было пуста чарна, шбы узяу хто маленькае Мкалкава сэрца i вьпцснуу з яго усю гара-ую кроу (М.Лынькоу). Ёй [Фрузыне] зрабшася млосна i íqjuydna, у горле ахрасл! усе словы (В.Быкау).

Пераноснае значэгаге эттэтау-прэдыкатывау прыкмстна актьшзуецца ры парцэляцьн: Што я магу нагрубщь — у гэта мама паверыла. Дз1уна. I рыудна (ГШамяюн). Не усё мне падабаецца у яго газеце. Суха, нецшава, ростсийпейна (М.Лынькоу); Асабоивую стьшстычную нагрузку выконва-щь эштэты-прэдыкатывы у эмацыянальна i псзхалапчна насычаных газодах, юш repoi твора накупив а доуга шукаюць выйсця з цяжкага стано-ныча: Каб яна [мащ] здагадвалася, як мне балюча... Пагана-пагана. Сорам-\а... Зайздраспа (1.Шамяюн).

У пятым падраздзеле анатзуюцца эттэты-назоунт (прыдатю). Эттэт-рыдатак i паяснёны назоушк суадносяцца як азначаемае i азначальнае. Гэта южна паказаць трансфармацыйна — шляхам ператварэння прыдатка у азна-энне-прыметшк. Параун.: шчасце-жыцце i шчаанвае жыццё, прьвдйра-:anÍTan i прыдз1рл1вы каштан: На старой xboí naBeciy Лёва сваё шчасце-шццё, naseciy яго на толстым суку (МЛынькоу). Яна [Каця] так вольна i не-алежна трымае сябе перад гэтым прндл'рам-катгтям (В.Быка^). Пры за-гсне эштэта-прыдатка азначэннем-прыметшкам часткоаа сграчваецца эма-^янальнасць i вобразнасць. "Эгатэт-прыметшк вылучае, ацэньвае нейкую

адну характерную прымету предмета, гады як эгатэт-прыдатак отвар; аб'ёмны вобраз предмета, раскрывае ято унутраную сутнасць, падкрэсшв: яго самыя тонюя, амаль няулоуныя приметы, якасщ, забяспечвае багат падтэкст"2.

Эгатэт-прыдатак можа стаяць у прэ-1 постпаз1зыцьп адносна паяснёнэд назоунжа. Пры парцэляцьп эготэт-прыдатак набывае уласцшасхц намшатьг нага сказа: Я бесталанны. А каму патрэбны таи? Чалавек-траеа (В.Быкау).

Зрэдку сустракаюцца эппэты-прыдатю, выражаныя назоушкам тато : кораня, што I паяснёнае слова Таюя кампазпы вельм1 падобныя I тауталапчных: Эх, спаць пара, бо ноч над людам пануе, нач-начнща зялёш з блакггньип ¿скрамьзоркам! (М.Лынькоу). Дзерка-дзяучына, а дзяучыне го трыццаты (М.Лынькоу). Эштаты-прыдатю удакладняюць паяснёны назоутш надаюць кантэксту адпаведную эмацыянальна-экспрэауную афарбоуку, якг у большасц! выпадкау перадаецца формата суб'екты^най ацэнкл (но1 пачнща, сасоннща-саена, ручт-ручаюты).

ГЙсьменнш шырока выкарыстоуваюць у якасщ эштэтау' прыдатю, шт узшкаюць на аснове аналоги: Трэба трымацца за ъхылю-матухпу^ як каза некаш Жаутых. За арауду-.натуищ' вшоеш. За пях оту-ли/иу-гн^! (В.Быкау Радз1му-лш(» затапчы у балота, стань на грудз! ёй забруджаным бота (М.Лынькоу).

Эштэты-прыдатю могуць канкрэтызавацца вобразныьп прыметшкад або дзеепрыметткам1: У яе шырокЬс вачах-азёрах, велью выразных на п бляднелым твары, калыхнутся цеш у сё таго ж страху... (1.Шамякш). Салаш ныя хатю... {-иргаш прыжмураным вокаи-акенцам (М.Лынькоу). Таих вс бразных азначэнняу да эгатэта-прыдахка шсьменшк можа ужываць некальк Прычым кожны з Ьс у сказе матываваны кантэксгам: Страшны, незразу.ш ли, загадкави гэты чалавек-звер, што ён яшчэ падрыхтавау? (В.Быкау). Як ё змяшуся! Не было ужо ранейшага вясёлага, бесклапотнага гд/шы-хлалчук (М.Лынькоу).

У трэщм раздзеле — "Матывацыя 1 стьшстычныя функцьи эштэтау мове беларускай мастацкай прозы" — робщца спроба асэнсаваць умовы, а них залежыць выбар таго або шшага эппэта, а таксама удакладшць сгы л1стычныя функцьй эштэтау у мастацюм тэксце.

Агульнапрызнана, што лгсаратурны твор — тэта адзшая, цэласна астэма моуных 1 нямоуных сродкау. Таму пры анал1зе мастацкага твор важна 1 абавязкова трэба утчваць моуныя вобразныя сродю (¿х сэнс, структу ру, спалучальныя асаблшасщ, стьшстычныя функцьп, узаемадзеянне ¡х я частак мастацкай скяэмы).

1 Гаурогп Н.В. Эипэты-дрыдати у мастацим тэксце // Моуныя ад:яша у инхэкод 36. навук. арг. / МДШ шя А.МГоркага. - Мшск., 1991. - С. 32.

и

Галоунае адрозненне у выкарыстанш тсьменшкаю эпггэтау заключа-ецца не у частотнасщ ¡х ужыванвя, а у эсгэтычна-сэнсавай якасщ: наколъю дакладна \ глыбока дапамагаюць эштэты раскрыць мастацкую задуму, дою твора.

Вядома, щто вырашзнне аутарскай задумы, раскрыццё :д"и твора зале-жъщь ад свстауспрымалпя, мастацюх ампатый 1 ангыпатый тсьменшка, яго агульнай культуры, лггаратурных традыцый, а таксама ад агульнага стану мтаратурнага працэсу. Выбар эттэтау у значнай сгупеш вызначаецца нера-л1чаныш вышэй умовам.

Паколыа рэал1стычны прынцып адлюстравання рэчакнасш патрабуе паказу тьшовых характарау у типовых абсталшах, то выкарыстанне моуных вобразных сродаау, у тым тку 1 эттэтау, матывуецца у першую чарту умовам! жыцця 1 дзейнасш персанажау твора. Ствараючы вобраны сна1х ге-рояу, шсьменшк асэнсоувае рэчшснасць 1 перадае праа зттзты 1ч иогляды,. пачуцщ, штарэеы, перажыванш. Немалаважзгда рол;;:, у ныкариеггщш эттатау адыгрывае таксама нацыянальна-пстарычнае пачоджавне- сацыяль-ная прыналежнасць, пшхаяапчны настрой герояу I г.д .

Названыя умовы матывацьп эттэтау з'яуляюцца агульныш, характерным! для творчай манеры у<ях беларусгах празаиса?. Лалчж кожпы 2.« >и>« ) сваю адметнасць у выбары тых або шшых эттэтау. Так, у КЛорнага боль-шасць эттэтау матывавана найперш тэматыкай яго твора^, што вымагала ад гасьменшка арыснтацьп у выбары мощных вобразных сродкау на народна-паэтычныя традыцьп. Х.Шамякш аддае перавагу лшфагурна-кш'жным моуным традыцыям. У М.Лынькова выбар эттэтау непаерэдна чвязаны з во-бразам апавядальшка..

Стьшстычныя функции эштэтау у мове мастащах творау можна пака-заць граф!чна:

Стыл1стычныя функцьп эгптэтау |

1 ■•' 1 "" ' 1

эстэтыч-на-пазна-вальная харакга-рыстычная арГаьпзацыйная экспрэсдуная ¡| ацэначжш

функ- звышар

ЦЫЯ гаН1за-

стварэн цыйная

нявоб-

разнас-

Ц1

экспрэ-с1уна-эмацыя-наль-ная

эксир) слуна узмад-няль-

Ш1Я

1мщыя-шиьпа-ацэнач-ная

Галоуная функция зштэта — эсгэтычна-цазнавальная. Тэта функция ахульная для 3?ох стьшсгычных прыёмау у масгацюм тэксце. Эппэт, па-першас, з'яуляецца сродкам пазнання 1 адлюстрааання рэчакнасщ, набыцця I пашырэння ведау аб предметах, з'явах, пахалоги чалавека; па-другое, слу-жыць сродкам масгацкай выразнасщ, абуджае у чытача эстэтычныя пачуцщ: Нават 1 не за^важыла 1рына, як адляцела бесхлопотное дзяцшсгва, з песняш, з пагулянкаш, познШ карагодаш, з лёгкий 1 липучим! дзявочыш кры^даш, з вясновым] св1танняш, кал! пачучи 1 празрыстн бярозавы клейм л1ст, юш росы назолаку бываюць кусач или... (М. Льшькоу).

Здольнасць эшгэта надаваць прадмету або з'яве дадатковую (часта кантэксгуальна абумоуленую) характеристику ажыццяуляецца праз характа-рыспычную функцию: Ужо сшил дат над паплавам, узншауся 1 плыу адгуль вецер — широк/, мякт (КЧорны). А у вачах добрил, тагая ясния слё-зы...(Ш1амякш).

Эттэт можа звязвацца атрыбутыуныш адносшам! з словами якш аба-значаюць прадмега або з'явы, не суадносныя з пэ^ныш прымсташ у аб'ектыунай рэчшснасщ, 1 тым самым выконвае аргашзацыйную функцыю: Павал адразу адчуу звяриную радасць Алеся Мельгуна (К.Чорны). Але 31рнуушы у яго сыты, выцягнугы дзеровянной усмешкай твар, таксама усм!хну^ся — крыва, адныш вуснаш (В.Быка^).

Адна з найважнейшых функций эштэта — экспрэйуная: эпзтэты пера-даюць змоцьи, пачуцщ, перажывашп, настрой: Я адказау, што яго смярдзю-чаму фюрэру не бачыць Максвы, як сваЬс вушэй (ГШамяюн). Цяпи, валачы, грабь жары, кал! маеш горла широкое I кщцзюк моцни, можа, ператравйп (КЧорны).

Эгатэты выражаюць ацэнку прадмета або з'явы, гэта значыць выконва-юць ацэначную функцыю. У залежнасщ ад таго, хто ацэньвае аб'екг гутарш, можна выдзешць дзве разнаваднасщ ацэначнай функцьи:

а) функцыю шдывщуальнай ацэша: То прасапзала .тапвасць — лЫучая, брудпая, даукая, — чалавечая адеечная лшгивасць (М. Лынькоу);

б) функцыю калектъгунай ацэша: Нават 1 ваую не дасгануць поганых касцей (К.Чорны). Кали не задавился, сабака.. То нам давадзецца сам1м апа-ганщь свае руш аб тваю холуйскую скуру (М. Лынькоу).

У сваю чаргу аргатзацыйная функцыя ^ключае функцыю сгварэння во-бразнасщ 1 звышаргашзацыйную функцию; экспрэауная функцыя — экс-прэауна-эмацыяналкную \ экспрэауна-узмацняльную; ацэначная — функцьи эмацыянальнай 1 штэлегауадьнай ацэню.

Эштэты перадаюць вобразную шфармацыю, г.зн. выконваюць функцыю сгварэння вобразнасщ: Стари Дняпро ласкова цалавау руш 1 ноп

мужнин 1 добрым, з чыстьий сэрцали людзям (ГШамякш). I гулкм песш асенняга ветру у ишрокЬс палях, над золатам радасных хат (КЧорны).

Сутнасць звышаргашзацыйнай функцьп эппэтау у ты и, што адметяае аб'яднанне 1 аргашзацыя не звязашлх на умовах нярматыупай спалучальнасщ слоу стварае дадатковыя семантычныя сувяз1 пам1ж эштэтам 1 паяснёным на-зоуннсам: Яны [вятры] густа шга у сваю дарогу, дзтаю ласкаю ападаючы на зямлю (КЧорны). Ён [Сотшкау] шыбавау наупрост як мага далей I праз кожную секунду зрадаспым жахам цвердз^у сабе: "Жыу!", "Жыу!.." (В.Быкау).

Эгптэты перадаюць пачуцщ, настрой, душэунае хваляванне (радасць, страх, гнеу) 1 тым самым выконваюць экспрэауна-эмацыянальную функцыю: Гэта бьш радасныя хвшны, нейкая певымоуная трапяткасць напауняла хлопца..(В.Быкау). I рангам буйная весялосць ахватвае машышста (КЧорны).

Пад экспрэсгуна-узмацняльнай функцыяй эштэта разумеем здольнасць перадаваць не тольга прадмепга-лапчную шфармацыю аб той щ ¿ншай мры-меце, але I паказвацк на ступень штэнафшацьп гэтаи прыметы: Адным ¿мготным рызасом ён [Цярэшка] ускочыу на ноп, падхоплены шеунай сЬхай, якой да нестрыванага цяжару налшея кулакз, 1 ошалела садануу немцу у сювшу (В.Быкау). А ушжэнне для яго, гордага 1 незалежнага, было самой страшной карай (1.Шамякш).

Эпгтэты выконваюць тахсама эмацыянаяьна-ацэначную функцыю, бо перадаюць шфармацыю пра здольнасць прадмета або з'явы выклгкаць у чала-века пэуную пачуццёвую рэакцьпо (станоучую або адмоуную): Плюгавеныа быу у нас гагата падпрапаршчык, смаркаценыа, смярдзючьш здавауся нам уеш (КЧорны). Нейю час Шчарбак стаяу м1ж станш... ладны, камлюкаваты, дужы хлопец (В.Быкау).

йггэлеюуальна-ацэначная функция абумоулена частым ужываннем эштэта са словам^ ягая называюць прадметы або з'явы, што выюпкаюць у грамадстве акгыунае асуджэнне або ухвалепне. Эттэт набывае сему штэлекгуальнай ацэню станоучага або адмоунага харакгару: Каб маё няшчас-це стала табе [фашыеггу] пякелышй пакутай да самай тваёй сгарасш (КЧорны). I кат гэты крыеавы вораг супращуляуся, ён [Размадзе] зншиау яго (М.Лынькоу).

Эттэт можа выконваць адразу некалью функций, кал! выкары-стоуваецца для дасягнення розных стьшстычных мэт: Нясуцца думю у галаве старой, гудуць часам звонкай струной успамщау аб гадах пражьпых, гадах ранейшых, гадах маладосщ кучаравай... (М.Лынькоу). Эттэт кучаравая вы-конвае функцыю стварэння вобразнасщ ¡, апрача таго, эмацыянальную: пера-дае душэуныя хвалявант старой жанчыны ад успамшау пра шчасшвыя, радасныя гады маладосщ. Тагая функцьп эштэта, што рэаопзуюцца непаерэдна з

кантэксце, ААТурсунова называв "аказ1янйльным1 стьшсгычным! функцы-яш"3. Аказ1янальныя стышсггычныя функцки уласщвыя не якой-небудзь ад-ной функцьн (з названых вышэй), а уам.

Пры дапамозе эгшэтау сггвараюцца выразныя, запамшальньш партрэты персаважау, раскрываецца к унутраны свет, вобразна ашсваюцца машонкх беларуекай природы. Эштэт адзш з найважнейшых сродкау ш шдывь дуал!зацкй, так 1 абагульнення 5? аутарсюх атсаннях. Гэтыя функцьа эштэта з'яуляюцца традыцыйныш, характерным! для творчай манеры кожнага пра-зажа.

Зразумела, што гасьменнш 1мкнуода у адпаведнасщ са свахм прафе-айным узроунем, жыццёвым 1 творчым вопытам нададь эппэту специфичную стытстычную нагрузку. Так, у КЧорнага эштэт выступав асновай пахалапчнага параледазму, асацыятыунай вобразнасщ. Акрамя таго, эштэт з'яуляецца сродкам стварэння мастадкай дэтат, моунага лейтматыву. М.Лынькову 1 В.Быкаву эштэт дапамагае надаць асобным ¿х твораи раман-тычны харакгар. Асацыятыуныя эппэты — аснова гкпхалапчнага паралешзму у творах В.Быкава. У творах ЫПамяюна эштэт выконвае ролю кампазщыйна-сюжэтнага сродку, служыць для рэтраспекгауных атсанняу.

ГТсрашчаныя уласщвасхц эпггэтаЗ? рэашзуюцца толыа у кантэксце, у цеснай узаемасувяз1 эппэтау з шшым1 вобразна-выяулснчыш сродкам1 мастадкай ляаратуры.

Ташм чынам, эштэт адыгрывае надзвычай важную ролю ^ мове белару-скай мастадкай прозы. Ён з'яуляецца адным з дзейсных сродкау вобразнасщ, мае сваю адметнасць у структуры, семантыцы, граматычным выражэнш, стьшстычпым прызначэнш.

ВЫВАДЫ

1. Эштэт як моуна-сгьшстычны сродак у лггаратурных творах выступав неабходным 1 важным кампанентам. Акрамя намшатыунай функцьн, ён выконвае яшчэ 1 эсгэтычную, бо мова мастадкай лггаратуры абумоулена вобраз-ным зместам, для перадачы якога г выкарыстоувшоцца разнастайныя выяуленчыя сродю, сярод яюх эштэт з'яуляецца самым широка ужывалъным. (Дзяшсау У.С. Праблемы вывучэння эппэта 1 яго роля у творах М.Гарэцкага И Гарэцюя читанш. Тэзкы даклада^ I паведамленняу. — Горю, 1993. - С. 48 - 52).

5 Турсунова ПЛ. Структурные тшш и стилистические функции эпитетов в языке английской художественной литературы XX века: Акгореф. дис.... канд. филол. наук // Моск. гос.псд.Ш1-т иностр. яз. им. М.Тореза.—М.,1974. — С. 22.

2. Эттэты КЧорнага, М.Лынькова, I-Шамякша i В.Быкава яскравыя i юбразныя, заусёды выражаюць станоучую або адмоунуто ацэнку, харакгары-1уюць прадмеггы, з'явы, уласшвасш, дзеянне. Эттэты нясуць шфармацшо пра ;ветауспрыманпе ангара, яго вобразнае мысленне, з'яулятоцца сродкам идьшдуашацьц герояу. (Дзяшсау У .С. Эппэг у апавяданнях М.Льшькова // Народная асвета — 1985, № 12. — С. 68 - 70; Дзяшсау У.С. Эттэты у paimix апавяданнях КЧорнага // Беларуская мова i л!таратура у школе. — 1990, Л'э б. — С. 30-34; Дзяшсау У.С. Стьшстычныя функцьи эттэтау у творах мастацкай лтаратуры П Роднае слова — 1995, №10 — С. 51 - 55; Дзя-нюау У.С. Эттэт у партрэтных замалёуках В.Быкава. /Материалы научного семинара, посвященного памяти О.В. Озаровского (27 - 28 февраля 1996 г.).

— Могилёв, 1996. — С. 38 - 40.)

3. Сучасная беларуская мова мае развпую i дыферэнкыяняную Ыстэму граматычных сродкау выражэння эштата. 11иы адрозшвакщца лдотдагслю выралсадь сгагычпыз або дынам'чныя, пастаянныя н<Ь чн&вн» ¡-.рымсги. сферай выкарыстання, выяуляюць суб'екгыуныя ашшаны аупша да р> чшснасщ. (Дзятсау У.С. Структурна-семантычны аятз эштэтау су час нал беларускай лгтаратурнай мовы // Материалы к докладам молодых учёных на ежегодной научной конференции (6-8 февраля 1991 г.) ...... Могилёв, 1991.

— С. 8 - 9; Дзяшсау У.С. Спосабы грамашчнага выражения эттэгау у сучас-най беларускай мове i ix роля у творах М.Гарэцкага // Гарэцкьч чытанш. Ма-тэрыялы дакладау i паведамленняу (г.Магаёу, 17-19 лютага 1994 г.). 4.1. — MiHCK., 1994. — С. 70-73.)

4. Для мовы творау беларускай мастацкай прозы характерна частая парцэляцыя эттэгау, эфектыунае ужыаанне у рол! эттэтау склананых пры-меппкау. эштэтау-прыслоуяу, эттэтау-прыдаткау. (Дзяшсау У.С. Структур-на-семантычны анал1з эттэтау сучаснай беларускай лгсаратурнай мовы // Материалы к докладам молодых учёных на ежегодной научной конференции ( 6

— 8 февраля 1991 г.). — Могилёв, 1991. — С. 8 - 9).

5. Стьшстычныя функцьц эттэтау утвараюць складаную iepapxinna ар-гашзапаную астэму, элементы якой узаемазвязаныя i узаемаабумоуленыя. (Дзяшсау У.С. Стьшстычныя функцьп эттэтау* у творах мастацкай лггаратуры // Роднае слова — 1995, Я® 1. — С. 29 - 31).

6. Для кожнага з шсьменшкау характерны свае аса&нвасш у выкары-стант эттэтау. Так, КЧорны ужывае эттэты як сродак раскрыцця neixajiorii герояу. У творах М.Лынькова эттэты служаць для перадачы Л1рызму. Г.Шамяюн часта выкарысгоувае эттэты у ацэначнай функцьп. Праз асацьш-тыуныя эттэты В.Быкава выяуляецца адметнасць унутранага свету герояу, ix паводзшы. (Дзяшсау У.С. Эштэт у апавяданнях М.Лынькова // Народная асвета. — 1985, № 12. — С. 68 - 70; Дзяшсау У.С. Эпгг пы у раншх апавядан-

нях К.Чорнага /У Беларуская мова 1 лгеаратура у школе.— 1990, №6.— С. 30 - 34; Дзяшсау У. С. Вельш прыкмешш кампанент: Эштэт у пейзажных за-малёуках Васиш Быкава // Роднае слова — 1995, № 10. — С. 51 - 55).

С111С АПУБЛПСАВАНЫХ ПРАЦ ПА ТЭМЕ ДЫСЕРТАЦЬП

1. Дзяшсау У С. Эштэт у апавяданнях М.Лынькова // Народная асвегга. - 1985, № 12. - С. 68 - 70.

2. Дзяшсау У. С. Эштэты у раншх апавяданнях КЧорнага// Беларуская мова 1 лггаратура у школе. - 1990, № 6. - С. 30 - 34.

3. Дзяшсау У. С. Структурна-семантычны анаш эштэтау сучаснай беларускай Л1таратурнай мовы // Материалы к докладам молодых ученых на ежегодной научной конференции (6-8 феврапя 1991 г.). - Могилёв, 1991. - С.8 - 9.

4. Дзяшсау У.С. Праблемы вывучэння эштэта 1 яго роля у творах М.Гарэцкага // Гарэцюя чытанш. Тэзюы дахладау 1 паведамленняу. - Горю,

1993. - С. 48 - 52.

5. Дзяшсау У.С. Спосабы граматычнага выражэння эштэтау у сучаснай беларускай мове 11х роля У творах М.Гарэцкага // Гарэцюя чыташп. Матэрыялы дакладау I паведамленняу (г. Магшёу, 17 - 19 лютага 1994 г.). 4.1. - Мшск,

1994. - С. 70 - 73.

6. Дзяшсау У.С. Стъипстычныя функцьп эштэтау у творах мастацкай л^таратуры // Роднае слова - 1995, № 1. - С. 29 - 31.

7. Дзяшсау У.С. Велъм1 прыкметны кампанент: Эштэт у пейзажных зама-лёуках Васшя Быкава // Роднае слова. - 1995, № 10. - С. 51 - 55.

8. Дзяшсау У.С. Эштэт у партрэтных замалёуках В.Быкава Материалы научного семинара, посвященного памяти О.В.Озаровского (27 - 28 февраля 1996 г.). - Могилёв, 1996. - С. 38 - 40.

РЭЗЮМЕ

Дзншсау Уладэдинр Сяргеев»ч Эттэт як иоуна-стыгпстычны сродак у беларускай мастацкай прозе (марфалапппае пыражшпе 1 стьвдстьггаыя фупкпьи)

Эттэт, мастацю кантэкст, стышстычная функцыя, парцэляцыя, далу-чэнне, троп, трансфармацыя тропау, семантычная валентнасць, кампазгта, мастацкая дэталь, семантычная щдукцыя, вобразнасць, экспрэаунасць, эма-цыянальнасць, атрыбутыуны член, партыцыпная форма.

У дысертацьн даследуецца адзш з самых эфекгыуных сродкау мастацкай вобразнасщ — эттэт. Мэтай правы з'яуляецца характарыстыка спосабау марфалапчнага выражэння эттэтау \ IX стьшстычных функцый у мопе бсла-рускай мастацкай прозы.

Для вырашэння пасгауленых задач у дысертацьн выкарыстоуваадца не-раважна ашсальны метад, а пры неабходнасш — таксама параунальна-супастауляльны, статыстычны 1 метад трансфармацыйнага аналпу.

Упершьшю у бсларусюм мовазнаустве даследуювда эштэты у творах КЧорнага, В.Быкава, 1.Шамякша, М.Лынькова Паказваецца абумоуленасць ужывання эгатэтау структурным, жанравьпю асаблшасцям тэксту 1 )х ¿дэйна-тэматычнай наюраванасцю. Праведзены анал1з эттэтау сведчыць, што су-часная беяаруская мова мае развпую 1 дыферэнцыяваную астму граматыч-ных сродкау выражэння эттэтау. Стьшстычныя функцьп эгатэтау у мас-тацюм тэксце утвараюць строгую, ¿ерарх!чна apгaнiзaвaнyю астэму, элементы якой узаемазвязаныя ] узаемаабумоуленыя.

Вывады \ асноуныя палажэнш дысертацьи могуць быць вьпсарыстаны пры натсанга абагульняльных прац па праблемах паэтьт мастацкага тэксту, а таксама пру падрыхтоуцы спецкурсау г спецсемшарау па беларускай фиталоп!, пры выкладанш сучаснаи беларускай лл-аратурнай мовы, лшгв1стычнага анал1зу тэксту, сгьшстыю у вышзйшых навучальных устано-вах Беларуси Фактычны матэрыял можа паслужыць асновай для складання больш поунага слоушка эттэтау сучаснай беларускай мовы.

РЕЗЮМЕ

Денисов Владимир Сергеевич Эпитет как языково-стилистнческое средство в белорусской художественной прозе (морфологическое выражение и стилистические функции)

Эпитет, художественный контекст, стилистическая функция, парцелляция, присоединение, троп, трансформация тропов, семантическая валентность, композита, художественная деталь, семантическая индукция, образность, экспрессивность, эмоциональность, атрибутивный член, партиципная форма.

В диссертации исследуется одно из самых эффективных средств художественной образности — эпитет.

Целью работы является характеристика способов морфологического выражения эпитетов и их стилистических функций в языке белорусской художественной прозы.

Для решения поставленных задач в диссертации используется главным образом описательный метод, а при необходимости — также сравнительно-сопоставительный, статистический и метод трансформационного анализа.

Впервые в белорусском языкознании исследуются эпитеты в произведениях КЧорного, В.Быкова, И.Шамяквда, М,Лынькова. Показывается обусловленность употребления эпитетов структурными, жанровыми особенностями текста и их идейно-тематической направленностью. Проведённый анализ эпитетов свидетельствует, что современный белорусский язык имеет развитую и дифференцированную систему грамматических средств выражения эпитетов. Стилистические функции эпитетов в художественном тексте образуют строгую, иерархично организованную систему, элементы которой взаимосвязаны и взаимообусловлены.

Выводы и основные положения диссертации могут быць использованы при написании обобщающих работ по проблемам поэтики художественного текста, а также при подготовке спецкурсов и спецсеминаров по белорусской филологии, при преподавании современного белорусского литературного языка, лингвистического анализа текста, стилистики в высших учебных заведениях Беларуси. Фактический материал может послужить основой для составления более полного словаря эпитетов современного белорусского языка.

SUMMARY VLADIMIR DENISOV

Epithet as a language-stylistic means in the Belarussian artistic prose (morphological expression and stylistic functions)

Epithet artistic context stylistic function, panellation, joining, trope, transformation of tropes, semantic valency, composition, artistic detail, semantic induction, imagination, expressiveness, sensibility, attributive article, participial form.

One of the most effective means of artistic imagination -the epithet- is being explored in this thesis.

The aims of the work are the description of the ways of morphological expression of epithets and their stylistic functions in the language of Belarussian artistic prose.

Mainly the descriptive method is used and if necessary the comparative, statistical and the method of transformed analysis are also used to solve the problems set in this thesis.

The epithets in the works of C'hyomy, Bykov, Shamyakin, Lynkov are researched in the Belarussian linguistics for the first time. The reason for using the epithets is shown by structural, genre peculiarities of the text and their ideological turn. Our analysis of the epithets witnesses that modem Belarussian language has a developed and differentiated system of grammar means of epithets' expression. The stylistic functions of epithets in the artistic text are presented as a strict hierarchically organized system, the elements of which are interacted and correlated.

The conclusions and the principal propositions of the thesis can be used while writing summarizing works connected with the problems of the poetics of the artistic text, they can be used as well while preparing for special courses and seminars on the Belarussian philology and while teaching modem Belarussian literary language, linguistic analysis of the text and stylistics in the higher educational establishments of the republic. The material can serve as the basis for the compiling of a more complete dictionary with the epithets of the modern Belarussian language.

Подписано к печати 22.98 Заказ № Тираж 100 экз. Объем 1,1 усл. п. л.

Лаборатория оперативной полиграфии, МГУ им. А.А.Кулешова 212022, г. Могилев, Космонавтов, 1.