автореферат диссертации по истории, специальность ВАК РФ 07.00.03
диссертация на тему: Культура Нового времени на беларусских землях во второй половине XVIII - первой четверти XIX ст.

Полный текст автореферата диссертации по теме "Культура Нового времени на беларусских землях во второй половине XVIII - первой четверти XIX ст."

Беларускі дзяржауньї універсітзт УДК 947.6:008

Сяльверстава Святлана Яугенауна

Культура Новага часу на беларускіх землях у другой палове XVIII - першай чвзрці XIX стст.

07.00.0^- айчьінная гісторьія

АУТАРЗФЕРАТ

дьісертацьіі на суісканне вучонай ступені доктара гістарьічньїх навук

Навуковьі кансультант Брьігадзін ЇІ.І. доктар гістарьічньїх навук ирафесар

Мінск 2000

Работа вьїканана у Беларускім дзяржауньїм універсітзце

Навуковьі кансудьтант доктар гістарьічньїх навук,

прафесар Бригадзін П.І.

Афіцьійньїя апанентм доктар гістарьічньїх навук,

прафесар Грьіцкевіч А.П.

доктар гістарьічньїх навук, прафесар Аржахоускі І.В.

. доктар гістармчних навук

■" ’ Галенчанка Г.Я.

Апаніруючая арганізацш Беларускі дзяржауни

педагагічньї універсітзт Імя М.Танка

Абарона адбудзецца 14 снежня 2000 года у 14.00 на пасяджзнні Савета Д.02.01,05 па абароне дьісертадьш на атрьіманне вучонай ступені доктара навук прьі Беларускім дзяржауньїм універсітзце па адрасу: 220050, г.Мінск, праспект Скарьшьі 4, галоуньї корпус, ауд.206; тзл. вучонага сакратара 209-52-27.

З дьгсертацьшй можна азнаеміцца у чнтальнай зале бібліятзкі Беларускага дзяржаунага універсітзта

Аутарзферат разасланьї “ лістапада 2000 г.

Вучоньї сакратар

СаясТй їш ййарОНс ДЬІСсрГДЦЬш

кандидат гістарьічньїх навук . дацзнт ■

А.А.Яноускі

з

Аіульиая характарыстыка работы

Актуалышсць тэмы дысертацъй. У гісторьгі культуры беларускіх земляу другую палову XVIII - першыя дзесяцігоддзі XIX стст. можна акрзсліць як пераходны перыяд, у час якога канчаткова фармуецца новы тып культуры. Менавіта у такім сэнсе характэрызуюць гэтыя гады у стасуику да беларускіх земляу айчынныя і замежныя беларусісш і паланістьі.1 М.Каган адзначае важнасць пераходных этапау, у якіх культурный працэсы па тэмпам

і радьїкальнасці не супадаюць са зменамі у сацьіяльна-зканамічньїм яшцці грамадства, і зауважае, што менавіта у їх найбольш яскрава праяуляецца адрозненне культуры ад іншьіх бакоу жыцця чалавецтва.2 Даследаванне пераходных этапау згодна з гэтым меркаваннем дае ключ для разумения спецьіфікі культуры, як часткі быцця, стварае магчымасць асэнсавання шляхоу і прыныыпау узаемадзеяння культуры з сацьіяльна-зкаттамічнай, палітьічнай і іишьімі сферамі жыцця чалавецтва. Высвятленне механізма перабудрвы культуры у адпаведнасці з патрабаваннямі грамадства дазваляе не толькі акрзсліць і асэнсавадь прычыны узнікнення спецьіфічньїх яе рыс, але і дае падставы для прагназавання накірунку гісторьїка-культурнага працэсу. Апошняе відавочна у выпадку разглядаемага у дадзенай рабоце перыяду: менавіта у часы Асветніцгва закладвауся падмурак шэрагу з’яу і тэндэнцый, якія і сёння працягваюць адыгрываць важную ролю у гісторьїка-культурным працэсе, вызначаюць яго тьіпалагічньїя рысы. Таму вывучэнне працэсау, якія адбьіваліся у культуры беларускіх земляу у другой палове ХУІІІ-першьія дзесяцігоддзі XIX стст. можа стаць падставай для высвятлення крьініц, шляхо^, асаблівасцяу фармавання сучаснай соцьшкультурнай сітуацьіі на Беларусі і стварыць пэуную падставу для прагназавання яе будучьші. ’

Перыяд, абраны полем навуковых пошукау, пакуль што толькі фрагментарна асветлены у даследваннях беларускіх гісторьїкау. Недастаткова распрацаваны канцэптуальныя падыходы да яго вывучэння, патрабуюць удакладнення перыядызацыя і паняційньї аппарат. Шэраг праблемау, у тым ліку, уплыу сацыяльных і палітьічньїх працэсау на

1 Дорошевич Э.К. Содержание понятия «эпоха Просвещния» в Белоруссии //

Философская и общественно-политическая мысль Белоруссии и Литвы: Доокт. период: Закономерности развития, пробл. исслед. / Под. ред.

А.С.Майхровича, Р.М.Плечкайтиса. - Мн.: Наука и техника, 1987 - С.260-261; Камёнкова-Страшакова Я. Популярная литература в Польше в первой половине XIX в.//Культура народов Центральной и Юго-Восточной Европы XVHI-XIX вв. Типология и взаимодействия. - М.:Наука, 1990 - С.147; Мальд-iic A.I. На скрыжаванш славянск{х традыцый.: Л1т.Беларус)

пераходнага перыяду ( другая палав!на XVII- XVIII ст.) - Мн:Навука i тэхшка, 1980-С. 10 i шш.

2 Каган М.С. Философия культуры- Спб:Петрополис ,1996 - С. 137-138.

фармаванне сітуацьіі у культурным развіцці беларускіх земляу, фармаванне інтзлігенцні, месца культуры у жьіцці грамадства і іншьія або увогуле засталіся па-за абсягам ішарзсау даследчыкау, або слаба вывучаны. Неабходнасць запаунення дадзенага прабелу у айчыннай гістарьіяграфіі таксама з’явілася адной з падстау выбару азначанай тэмы для распрацоукі.

Выбар тэмы абумоулены і недахопам абагульняючых прац па гісторьіі культуры Беларусі. Пакуль што метадалапчныя падставы гісторьїка-культурных даследаванняу толькі пачынаюць распрацоувацца айчыннай навукай. Абраная тэма дае магчымасць прадставіць адзін з варыянтау гісторьїка-культурнага пошуку, апрабіравадь сучасныя гісторьїка-культурньїя метадалогіі на беларускім матэрыяле.

Актуальнасдь тэмы дьісертацьхі, акрамя гэтага, абумоулена патрабаваннямі сучаснага этапу развіцця беларускага этнасу. На хвалі чарговага адраджзння, якое назіраецца у апошняе дзесяцігоддзе, актуальным становіцца пераасэнсаванне пстарычнага шляху, які прайшоу беларускі народ і яго культура; пошук беларусамі свайго месца у сучасным сусветным грамадстве патрабуе рзвізіі уласных культурных здабыткау, вяртання з забыцця страчаных іменау і каштоунасцей. Эпоха Асветніцтва з’яуляецца для гэтага удзячнай глебай, паколькі менавіта у гэты час закладвалася кодавая аснова сучаснай культуры, фармаваліся інстьітутьі яе функцыянавання, многія з якіх амаль без змен працягваюць дзейнічаць і сёння. Аналіз тьіпалагічньїх рысау зпохі Асветніцтва ужо прадпрымауся у працах беларускіх гісторьїкау, літаратуразнауцау і філосафау1. На жаль, гэтыя даследаванні датычаць або асобных галін культуры, або даюць толькі агульныя уяуленні аб некагорых працэсах, што адбьіваліся у межах дадзснай гісторьїка-культурнай з’явы. Абагульняючай работы, якая б разглядала культуру зпохі Асветніцтва як арганічную, цэласную сістзму, пакуль у беларускай гістарьіяграфіі не існує, што таксама сведчыць на карысць абранай тэмы. '

Сувязь работы з буйньті навуковьімі праграмамі Матэрыяяы работы выкарыстоуваювда у вьїкананні дзяржбюджэтнай навуковай праграмы

5 Дорошеви'! Э.К. Содержание понятия «Эпоха Просвещним» в Белоруссии /У Философская и общественно-политическая мысль Белоруссии и Литвы: Доокт. период: Закономерности развития, пробл. исслед. / Под. ред.

A.С.Майхровича, Р.М.Плечкайтиса. - Мн.: Наука и техника, 1987 - С.260-261; Дорошевич Э.К. Философия эпохи Просвещения в Белоруссии - Мн.: Наука и техника, 1971- 244 с.; Мальдзю АЛ.Беларусь у люстэрку мемуарнай лггаратуры ХУШстагоддзя. - Мн.:Маст.шт, 1982 - 255 с; Мальдзю A.I. На скрыжаванн1 славянск1х традыцый.: Л1т.Беларус; пераходнага перыяду ( другая палавша XVII- XVIII ст.) - Мн:Навука i тэхн1ка, 1980 - 352 с.; Конон

B.М. От Ренессанса к классицизму , Становление эстетической мысли Белоруссии в XVI- XVIII вв.- Мн.: Наука и техника, 1978 - 234 с.

“Беларускае асветніцтва: традьїцьіі, сучасны стан і пошук будучьші”(ДР 19993712).

.Мэта і заданы даследаваппя Вьінікам працы павінна стаць вызначэнне характерных рмсау культуры беларускіх земляу другой паловы ХУШ-першай чвзрці XIX стст., а таксама найбольш лёсавызпачальных тэндэнцый і з’яу у яе развіцці. Раскрыццё гэтай мэты прапануецца зрабіць цераз высвятленне наступных больш канкрэтных праблем:

— уплыу палітьічнай сітуацьіі, якая склалася на беларускіх землях у другой гіалове XVIII ст., на фармаванне тьіпалагічньїх рысау культуры;

— стан шстытуцыянальнай пабудовы культуры і змены, якія у сй адбьіваліся;

— змены у культурным бьіцці саслоуяу беларускіх земляу;

— асаблівасці змястоунай і ідзйна-стьшявой сутнасці культуры;

— вызначэнне тых змен у культуры, найперш, ардадамінантнай, якія

, ' зрабілі магчымым узнікненне пернгай ■ хваті беларускага

нацыянальиага адрадаония, падрьгхтавалі глебу да прафесіяналізаньїі традыцыйнай беларускай культуры.

Аб’ект і прадмет даследавання. Аб’ектам даследавання выступае культура беларускіх земляу другой паловы. XVIII- - перших дзесяцігодцзяу XIX ст.. У якасці прадмета даследавання вызначаны змены у шстытуцыянальнай пабудове культуры, яе функций у грамадстве, змястоуна-сутнасным і дайна-стылёвым ладзе.

Гіпотзза Змены, якія адбьіліся у інстьітуцьіянальнай пабудове культуры, яе ролі у грамадстве, яе сутнасным і ідзйна-стьілевьім ладзе на працягу паловы стагоддзя - з другой паловы XVIII- па канец першай чгорці XIX стст.- прьівялі да афармлення на беларускіх землях якасна новага тыпу культуры, які у асноуньїх сваіх рысах адпавядау культуры буржуазнага грамадства, якое знаходзілася у працэсе фармавання.

ХраналагЫныя межы даследавання. У сусветнай гістарьіяграфіі межы. зпохі Асветніцтва да гэтага часу з’яулягоцца предметам дьіскусіі. Таю, у фундаментальная працы ' французскага гісторьїка П.Шані еурапейскае Асветніцтва, укпючаючы Рзч Паспалітую і Расію, акрзсліваецца 1680-1770 гг., хаця аутар пазначае, што яго уплыу адчуваецца і у XX стагоддзі.1 Л.Кертман карьгстаецца тзрмінам «Асветніцтва» у дачьіненні да гісторьїка-культурнай сітуацьіі другой паловы XVIII ст.2 Беларуская філасофская і гістарьічная думка прьіняла у большасці меркаванне аб завяршзнні зпохі Асветніцтва у першай чюрці XIX ст. Часам самай высокай цэзурай

’ ChaunuP. Cywilizacja wieku Oswiecenia. - Warszawa: PIW, - 1989 - s. 15.

2 Кертман Л.Е.История культуры стран Европы и Америки.(1879-1917): Учеб. Пособие для вузов по спец. "История" - М.; Высшая школа, 1987 - С.82-87.

беларусгая навукоуцы аб1раюць канец XVIII ст.1 У дадзенай рабоце у якасщ храналапчных межау абрана другая палова XVIII ст.- першыя дзесящгоддз! XIX ст. - час. кaлi Лсветшцтва найболып выразна праявшася на беларусих землях. '

Храналапчныш цэзурам1 работы з’яуляюцца 1772-1820-я гады, але яны дапоунены разлегльом экскурсам) у больш ранн1я 1 пазнейшыя часы. Апошняе тлумачыдца неабходнасцю прасачыць генегпс 1 развщцё асобных з’яу 1 тэндэнцый, пазначаушых тыпалапчныя асабл5васц1 культурнага працэса у даследуемы перыяд. Храналапчная дакладнасць цэзуры - рэдкая з’ява у псторыка-культурных даследаваннях, паколыа культура схшьна да эвалюцыйнага шляху развщця. У дадзеным выпадку (1772 г.) яна абумоулена тым, што першы падзел Рэчы Паспал1тай быу паваротным. пунктам не тольй сацыяльна-эканахйчнага I палпычнага, але I культурнага жыцця беларусмх земляу, стварыушы глебу для шырокагапраткнення сюды расшскай культуры. Сярэдзша трэцяга дзесящгодцзя XIX ст., у адрозненш ад шжняй цэзуры даследавання, не пазначана шякой лёсавызначальнай па^зеяй ш у- сусветнай, ш у беларускай псторьп. Мяжу гэтую стварае сукупнасць абставшау, якая абумовша якасна новую атуацыю у псторыка-культурным працэсе. Важнейшьпш з 5х у эканашчным 1 палпычным жыцщ бьш пачатак прамысловага перавароту I завяршэнне эвалюцьп урадавай палт>ш ад рэфарматарства да рэакцьп у апошшя гады Аляксандра 1. Што ж датычыць уласна культурнага жыцця - 1820-я гады з’явшся завяршальным

дзесящгодцзем аднаго з этапау фармавання культуры Новага часу на беларусшх землях.

Геаграф!чныя межы даследавання Ужыты у дacлeдaвaннi тэрмш «беларуст земл!» азначае уласна этн1чную Беларусь, уключаючы рэпёны, ЯК1Я сёння не уваходзяць у склад беларускай дзяржавы. У беларускай пстарыяграфп культуры доуп час пакщалюя па-за геаграф1чнь»и межам1 даследаванняу Вшьня ! Беласточчына. Гэта, да прыкладу, уласщва абагульняючым работам па псторьп тэатра, архпэктуры, асветы.2 Таи падыход уяуляецца неправамоцным, пакольт паюдае па-за межам! даследавання зеюп, ЯК1Я у вывучаемы перыяд увахсдзш у тзрыторыю рассялення беларускага этнасу. Што ж датычыцца Вшьш, то выключэнне

Нарысы псторьп Беларусь У 2-х ч. ЧЛ.М.П.Касцюк, У.ФЛсаенка, Г.В.Штыхау 1 !нш. - Мн.:Беларусь, 1994 - С.259-266

2 Псторыя беларускага мастацтва. У 6-ц1 т./С.В. Марцэлеу 1 шш.- Т.2.- Мн.: Навука 1 тэхшка, 1988 - 448с.;Псторыя беларускага тэатра. У 3 т.- Т.1. Беларуси тэатр ад вытокау да кастрычнка 1917 г./ М.Каладзшсю, А.Мальд-пс, Т.Ягорава I шш. - Мн..-Навука I тэхшка, 1983 - 486 с. Нарысы псторьп асветы 1 педагапчнай думю у Беларусь Мн.:Народная асвета, 1963 -622 с.; Чантурия В.А.История архитектуры Белоруссии.В 2 т. Т.1 (Дооктябрьский период). - Мн.:Выш.шк, 1985 - 295 с. I шш.

сталідьі культурнага жыцця краю з поля навуковага аналізу прьгаодзіць да скажэння усёй карціньї развіцця гісторьїка-культурнага працэсу.

Методологія і методы праеедзенага даследавання.У падмуркі даследавання пакладзены падыход да культуры, як сістзмьі, якая . має сваеасаблівую стуктуриуіо пабудову і уласныя законы функцыянавання. Найбольш блізкія тэарэтычныя падставы такога падыходу распрадоуваюцца культуралагічнай школай М.С.Кагана.1 Сістзмньї падыход аб’ядноувае струхтурна-элементны аналіз з функцыяналышм і пстарычным.2 Ён патрабуе таксама вылучэння і аналізу сістзмаутваральньїх фактарау. '

Сярод глабальных вышрэнняу, уласцівьгх культуры беларускіх земляу канца XVIII ст.- першых дзесяцігодцзяу XIX ст., выбраныя тыя, што, згодна з метадалогіяй культуралагічньїх даследаванняу, дазваляюць вызначыць тьга культуры.3 Разгляд шстытуцыянальнай структуры і духоуна-змястоунай сутнасці культуры дапоупены аналізам яе .марфалагічнай пабудовы, высвятленнем сацыяльных і палішчішх фактарау, їцто абумовілі з’яуленне адметных яе рысау. Спосаб функцыянавання культуры у грамадстве і асаблівасці яе узаемадзеяння з зканахмічнай і сацыяльиай структурай апошняга раскрываецца на падставе аналізу культурнага жыцця сацыяльных слаёу - спажыуцоу культурных каштоунасцей. Гэтая метадалогія дапауняецца традьхцьійньїмі для сучаснай беларускай навуковай думкі метадамі: гісторьїка-генетьхчньш, псторыка-параунальным, тыпалапчным і іншьімі.

У якасці аднаго з галоуных прынцыпау у падмуркі даследавання пакладзена дыялектычная сувязь культуры і асобы. Серцавінай кожнага культурна-пстарычнага тыпа з’яуляецца народжаны узроуием грамадскай вьітворчасці тып чалавечай асобы, якому уласЧІВЬІЯ каштоунасныя характарьістьікі - светаадчуванне, погляд на навакольную рзчаіснасць і адэкватная яму ацэнка, сацыяльная псіхалогія, формы грамадскай свядомасді.4 Культура у дадзеным выпадку выступае у ролі аднаго з важнейшых фактарау, які фармус гістарьічньї тып асобы. Але роля чалавекз не пасіуная - ён сам з’яуляецца стваральнікам культурных каштоунасцей, адбірае у шматлікіх культурных з’явах тое, што найбольш адпавядае ягонай свядомасді.

Каган М.С. Философия культуры; Художественная культура в докапиталистических формациях.Структурно-типологическое исследование/ Под ред. М.С.Кагана - Л.: Изд-во ЛГУ, 1984 - 305 с.

2 Каган М.С. Философия культуры - С.6.

3 Художественная культура в докапиталистических формациях.Структурно-типологическое исследование,- С.72-95.

4Мыльников А.С.О некоторых культурологических аспектах изучения русско-французских книжных связей эпохи Просвещения// Книга в России в эпоху Просвещения. Сб. Научи, трудов - Л.,1988 - С.8,

Паняційньї апарат работы Некаторыя ужываныя у даследаванні дзфініцьіі з’яуляюцца адносна новьімі для гістарьіяграфіі культуры Беларусі, шэраг жа часта выкарыстоуваецца беларускімі даследчьїкамі без належнага абгрунтавання і канкрэтызацьн. .

Выдаецца, што найбольш шматзначньїмі тзрмінамі у дадзеным даследаванні з’яуляюцца «Усход» і «Захад», якія ужываюцца тут у цьівілізацьійньїм значэнш. Антытэза «Усход-Захад» .шырока выкарыстоуваецца у еурапейскай гістарьіяграфіі і культуралогіі на працягу многіх дзесяцігоддзяу, але, бадай што, кожная гістарьічная школа укладвае у гэтыя паняцці свой сэнс.1 Часцей за усё мяжу паміж «Усходам» і «Захадам» праводзяць, зыходзячы з рзлігійнай прьіналежнасці краін і народау. Антытэза «Усход-Захад» знайшла трывалае месца і у беларускай гістарьіяграфіі. Большасць беларускіх даследчыкау грунтуюдца на базе супрацьпастаулення каталінкага і праваслаунага сусветау, падкрзсліваючьі прамеяскавае становішча беларускіх земляу. Гэты пункт гледжання прадстаулены яшчэ у 1920-я гг. у працы І.Абдзіраловіча (І.Канчзускага) «Адвечным шляхам».2 У сучаснай беларускай гістарьіяграфіі сутнасць паняццяу «Усход» і «Захад» найбольш выразна пазначыу А.Мальдзіс. «Усход» і «Захад» згодна з ягоным меркаваннем - дзве галіньї еурапейскай цьюілізацьіі, дзве гісторьїка-культурныя , мадзлі чалавечага грамадства, мяжа якіх праходзіць па беларускіх землях.3

У дадзеным выпадку згаданыя терміни маюць канкрзтнагістарьічнае гучанне: Усход і Захад разглядаюцца у каптэксцс гісторьіі Новага часу і адносна еурапєйскага рзгіену.

Вычарпальна паказаць розніцу паміж дзвюма цьівілізацьшньїмі мадзлямі у дадзеным даследаванні было немагчыма, таму аутар, аналізуючьі соцыякультурную сітуацьію на беларускіх землях, дзе адбываецца іх сутыкненне, вызначыла у якасці адной з задач вылучэннс і аналіз уплыву тых адрозненняу, якія найбольш адбіваліся у духоуным жьіцці беларускага грамадства. .

У даследаванні, напэуна, упершыню у беларускай гістарьхяграфіі,

тг^*5 ГМС ті^'г-лл-їггюлтттто -гої-ц вігт ПО тто » * і ту о т т-т-тт^і і^ггтт'ттш\

раскрывав у адной са сваіх работ А.Мьільнікау. Паводле яго, ардадамінантная культура - культура пануючых класау і адукаваных слаёу

1 Wierzbicki A. Wschod і Zachod w koncepcjach dziejow Polski. - Warszawa,

1984 - 346 s.

2 Абдзіраловіч I. Адвечным шляхам. Даследзіньї беларускага сьветагляду. -Мн.: Навука і тзхніка, 1993 - 44с.

3 Мальдзіс А.І. Беларуская культура барока як пасрздніца паміж

заходнеславянскім і усходнеславянскім светамі. - Мн.:Навука і тзхніка, 1993 -19 с. .

4 Ад лацінскага. «ordos» - слой людзей; «dominum» - дамінаваць, кіраваць.

грамадства'. Яна не тоесная афіцьшнай культуры, паколькі уключае у сябе апазщыйныя апошняй і до і і з’явы, а таксама культуры злітарнай, якая з’яуляецца толькі яе часткай. Адначасова - у саслоуным грамадстве -ардадамінантная субкультура выразна адрозніваецца ад традыцыйнай, народнай субкультуры і культуры шляхецкай. Стваральнікамі і носьбітамі ардадамінантнай субкультуры моїуць быць і выхадцы з непрьюілеяваньїх слаёу грамадства, якія атрьімалі адукацьпо. Паняцце «ардадамінантная субкультура» разглядаеца намі у канкрзтнагістарьічньїм значзнні, як частка духоунага жыцця грамадства перыяда мадзрнізацьіі. .

Дьіскусійньїм як у беларускай, так і у суседніх ёй гістарьшграфіях з’яуляецца паняцце інтзлігенцьіі. Да сёшшшяга часу не акрзслена, прадстаунікоу якіх ирафесіііньїх груп аб’ядноувае гэтае паняцце, тзрмін не прывязаны жорстка да гістарьічнага кантэксту.

‘ Выдаецца, што найболып вызначальным крытзрыем для акрэслення інтздігента, як прадстауніка сацыяльнай іругіьі, уласцівай сацыяльнай структуры буржуазнага грамадства, з’яуляецца крьшіца сродкау яго існавання - асноуныя даходы паступаюць ад ягонай інтзлектуальнай працы. Пры гэтым інтзлігенцьія становіцца асобнай праслойкай грамадства не толькі, калі выпрацоувае уласную сістзму стасуїжау, але тады, калі юрыдычна замацоуваецца яе садыяльны статус, г.зи. дзейнасць працаунікоу інтзлігенцкіх прафесій рэгламентуецца існуючьімі у дадзеным грамадстве заканадаучымх нормамі, атрьімліваюць прававое афармяенне узаемастасункі гзтага слоя з іншьгмі класамі або саслоуямі грамадства, дзяржавай і у межах самой групы. Не менш важным выдаецца таксама існаванне сістзмьі аднаулення інтзлігенцкіх кадрау, якую могуць складаць спецыяльныя навучальныя установы, інстьітут мэтрау і - настаунікау, хатняе навучанне у мастацкіх сем’ях і інш. Інтздігенцьію,. як асобную группу, таксама характарызуюць сувязі, якія складваюцца • паміж самімі прадстаунікамі інтзлігенцкіх прафесій. Вызначэнне ступені сфармаванасці рысау, што вьшучаюць інтзлігенцьпо з навакольнага грамадства, дазваляе акрзсліць, на якім этапе знаходзіцца працзс яе фармавання і функцыянавання. Менавіта гэтым крытэрыям у рабойе нададзена асобная увага. Згодна з мзтамі даследавання сярод • прадстаунікоу інтзлігенцкіх прафесій намі вылучаны толькі стваральнікі духоуных каштоунасцей. Такім чынам, у дадзеную групу не трапілі адвакаты, медьікі, спецьіялістьі-тзхнікі. Праблематычным уяуляецца уключзнне у шзрагі інтзлігеїщьіі чьіноуніцтва, асабліпа чьіноунікау Расійскай імперні. Вышзй азначаныя крьгтзрьіі проста «не спрацоуваюць» у дачьіненні да гэтай групы. .

Наеуковая наеЬна і значнасць атрыманых вьтікау. Упершыню у беларускай гістарьіяграфіі ■ зроблена спроба разглядзець культуру часоу

Мыльников А.С.О некоторых культурологических аспектах изучения русско-французских книжных связей эпохи Просвещения// Книга в России в эпоху Просвещения. Сб. Научн. трудов - Л.,1988 - С.б-14.

Асветніцтва з дапамогай сістамнага падыходу, вьісветліць не толькі яе тыпалапчныя рысы, але і вылучыць і прааналізаваць фактары, якія вьіклікалі іх з’яуленнє і развіцде. Шмат якія праблемы улершыню ставяцца і вырашаюцца у дадзеным даследаванні: уплыу падзелау Рзчы Паспалітай на інтзнсіунасць і накірунак гісторьжа-культурнага працзсу паабапал новай палітьічнай мяжы; змены у культурным бьіцці сацыяльных слаёу у час пераходу ад феадальнага да буржуазнага грамадскага ладу; асаблівасці пачатковага этапу фармавання інтзлігенцьіі. Вьшікі даследавання у значнай ступені па-новаму асвятляюць ход і сутнасць гісторьїка-культурнага працэса на беларускіх землях у час фармавання буржуазнага грамадства.

, , Практичная значнасць атрыманых вьшікау. Праведзенае даследаванне дає магчымасць аднавідь страчаныя старонкі у гісторьіі культуры Беларусі. Яго вьшікі будуць карьісньїмі для курсау па гісторьіі і гісторьіі культуры Беларусі, культуралогіі, зтнаграфіі, мастацтвазнауству, літаратуразнауству у вышзйшых навучальных установах, курсау гісторьіі Беларусі і беларускай культуры у сярздніх і сярздніх спецыяльных навучальных установах, для асветніцкай і выхаваучай работы. Увядзенне у навуковы зварот новых падыходау да аналізу гісторьїка-культурнага працзсу часоу Асветніцтва можа дапамагчы удакладненню метадау і прынцыпау вывучэння усёй культурнай спадчыны беларусау. Вьшікі даследавання бьілі выкарыстаны у курсах па гісторьіі культуры Беларусі, гісторьіі Беларусі, музеязнауству, гісторні культуры Гродзеншчыны у Гродзенскім дзяржауньзм універсітзце імя Я.Купалы, у складанні навучальных дапаможнікау па гісторьхі Беларусі для студзнтау гістарьічньїх спецыяльнасцяу і абітурьіентау.

Асиоуныя палажзнні дьісертациі, якія еыносяцца на абаропу.

1.Падзел беларускіх земляу дзяржаунай мяжой на дзве часткі у 1772 г. абумовіу дзсінхранізацьио гісторьїка-культурнага працэса і адставанне культурнага развіцця усходніх земляу ад захаду і цэнтру Беларусі.

2. Па сваей інстутуцьіянальнай пабудове, функцыях, сутнасна-змястоунаму

ладу, марфалагічньїм асаблівасцям і ролі у грамадстве культура беларускіх земляу першай чвзрці XIX ст. у асноуных рысах адпавядала культуры (5 ур >к V 2.3 н £ Г2 тамадства Хэмпы п&ступй, ль ^ культур^й^о.

стрьілаліналіся існуючьім грамадскім ладам, які свядома кансервавауся уладамі Расійскай імперьіі.

3. Асаблівасцю працэса фармавання інтзлігенцьіі на беларускіх землях была рэкрутацыя у яе шзрагі прадстаунікоу сярздняй і дробнай шляхтьі, што абумовіла спецьіфіку змястоуна-сутнаснага ладу культуры.

4. У рэчышчы ардадамінантнай культуры заходняй і цзнтральнай частак беларускіх земляу на працяіу другой паловы XVIII- першай чвзрці XIX стст. фармуецца сваеасаблівая лігвінская культурная традыцыя, якая мае уласны культурны код, мову, ідзйньї лад і каштоунасную арыентацыю.

5. Літвінская культурная традыцыя, у рэчышчы якой працавала большасць дзеячоу заходняй і цзнтральнай Беларусі канца XVIII- першай чвзрці XIX стст., несла у сабе ардадамінантную частку будучай беларускай нацыянальнай культуры.

Асабістьі уклад суіскальніка Дысертацыя з’яуляецца самастойным арыгшальным даследаваннем як па канцэпцьн, так і па вырашэнню даследуемых праблем. Значная частка архіунага матэрыяла упершыню уводзіцца у иавуковы зварот.

Апрабацыя вьтікау дысертацьй Высновы дысертацыйнага даследавання прайшлі апрабацыю на дваццаці міжнародних навуковых канферэнцыях і кангрзсах, у тым ліку І і II Міжнародних кангрэсах беларусістау. Матэрыялы дьісертацьіі бьші выкарыстаны у иадрыхтоуцы лекцыйных курсау па гісторьіі Беларусі, гісторьіі культуры Беларусі, музеязнауству, дапаможным пстарычным дьісцьгалінам, гісторьіі і культуры мадых зтнічньїх супольнасцей Беларусі, якія вьікладаліся у Гродзенскім дзяржауным універсітзце імя Янкі Купалы. і прайшлі абмяркванне на кафедры гїсторьіі Беларусі ГрДзУ.

Апублікаєанасць вьтікау дысертацыйнага доследования Вьінікі даследавання выкладзены у манаграфіі (Куль-Сяльверстава С.Я. Беларусь на мяжы стагоддзяу і культур: Фармаванне культуры Новага часу на беларускіх землях (другая палова XVIII - 1820-я гады)/Навук. рэд. П.І.Брьігадзін. - Мн.; БДУ, 2000 - 260 с.); а таксама у артикулах. Агульны аб’ём публікацьій па тэме складає каля 20,5 друкарскіх аркушау. •

Структура і аб’ём дысертацьй Структура дьісертацьіі абумоулена мэтай і задачамі даследавання. Яна уключае тлумачэнне выбару тэмы, агульную характарыстыку работы, тры главы, кожная з якіх падзелена на два параграфы, заключэнне, спіс выкарыстаных літаратурьі і 'крьініц. Адметнасцю работы з’яуляецца адсутнасць спецыяльнай главы, прысвечанай гістарьіяграфіі праблемы, што абумоулена жанрам работы. Абагульняючай працы па гісторьіі культуры беларускіх земляу вывучаемага перыяду пакуль не існує, няма і грунтоуных гістарьіяграфічньїх даследванняу, якія б разглядалі навуковы задзел, назапашаны айчьінньші і замежньїмі даследчьїкамі па згаданай праблематыцы. Гэтыя асаблівасці айчыннай гістарьіяграфіі культуры прьімусілі зрабіць ніжзй прадстауленучо працу у пзунай ступені гістарьіяграфічньїм даследаваннем. Кожная узнятая праблема дапауняецца невялікім гістарьиграфічньїм экскурсам, у якім праводзіцца аналіз найбольш распаусюджаных або арьігіпальїшх поглядау на яе айчынных і замежных даследчыкау- Агульны аб’ём дысертацьй складає 228 старонак. .

Крьтіцьі Высновы, зробленыя у вьініку працы, абапіраюцца не толькі на даследаванні калег, але і на архіуньїя і апублікаваньїя крьхніцьі. Факталагічньї матэрыял далі дзесяць архіуньїх сховішчау: Нацыянальны гістарьічньї архіу Беларусі у Мінску. ( НГАБ у Мінску); Нацыянальны гістарьічньї архіу Беларусі у Гродна (НГАБ у Гродна); Дзяржауны архіу Расійскай Федзрацьіі (Государственный архив Российской Федерации -далей ГАРФ), Расійскі дзяржауны ваенна-пстарычны архіу (Российский государственный воєнно - исторический архив - РГВИА), Расійскі дзяржауны архіу старажытных актау (Российский государственный архив древних актов

- далей РГАДА), якія знаходзяцца у Маскве; Расійскі дзяржауны пстарычны

архіу у Санкт-Педярбургу (Российский государственный исторический архив

- РГИА); Га;.оуны архіу старажытных актау у Варшаве (АгсЫлуит ОЙимгау Пау.гл''ол-АСгЛІ)), Літоускі дзяржауны гістарьічньї архіу (ПеШуоэ уаІБіуЬіпІБ Ізіогіоз агсЬутаБ- ЬУІА); Літоускі архіу літаратурьі і мастацтва (Ьіейіуоз ІіїегаШгоз іг шепо агсЬууаз - ЬМА), Рукапісньї аддзел бібліятакі Вільнюскага універсітзта (УіІпіаиБ ишуегекеШ ЬіЬііоіекоз Капкгазси экупиз -УШИЗ) у Вільнюсе. Пераважная частка архіуиьіх крьшіц упершьіню уводзіцца у навуковы зварот. Сярод фондау, якія падаліся найбольш інфарматьіуньїмі, адзначым фонды Віленскага універсітзта (ЬУІА, £721), Міністерства паліцьіі (ГАРФ, ф. 1165), Віленскага і Віцебскага генерал -губернатарау (ЬУІА, £378, НГАБ у Мінску, ф.1416), гродзенскага грамадзянскага губернатара (НГАБ у Гродна, ф. 1). • .

Мэты работы вьшагалі звяртання да рознага віду архівних крьініц. Перад усім, гэта статыстычныя матэрыялы, якія датычаць шстытуцыянальнай пабудовы культуры: справаздачы аб колькасці школ, настаунікау і вучняу у іх; колькасці і стане друкарняу; спісьі студзнтау і выкладчыкау Віленскага універсітзта і інш. Частка надобных матэрыялау была апублікавана расійскімі, польскімі і беларускімі даследньїкамі у збсрніках дакументау і манаграфіях. У асобных выпадках статыстычныя матэрыялы даводзілася удакладняць. з дапамогай рэтраспектыунага аналізу больш позніх дакументау, што з’яуляецца ужо апрабаваным метадам у дачьшенні да гэтага перыяду.

Прадмет даследавання абумовіу выкарыстанне крьініц, якія з’яуляюцца спецьіфічньїмі для мастацтвазнауства, літаратуразнауства, тзатразнауства і дастаткова рэдка ужываюцца у гістарьічньїх распрацоуках: афішьі, творы выяуленчага мастацтва і прыгожага пісьменства, помнікі архітзктурьі. У дадзеным выпадку уласны аналіз крьшіц карэлявауся даследаваннямі спецьіялістау адпаведных галін навукі.

Неабходнасць аналізу фактарау, якія упльївалі на культурнее жыццё беларускіх земляу, высвятлення месца культуры у жьіцці грамадства абумовіла зварот да крьініц, якія нельга аднесці да уласціва гісторьїка-культурных. У большасці яны датычаць палітьршай і еацьіяяьна-зканамічнай гісторьіі.' Гэта апісанні стану далучаных да імперьіі па першаму падзелу беларускіх земляу [РГАДА, ф. 12, д.159], рапарты паліцзйекага апарата аб настроях у грамадстве, справы тайных таварыствау, дакументы паустання 1794-т. і інш. Разнастайнасць крьшіц як па паходжанню, форме, так і па справах, якія яны асвятляюць, дала магчымасць шукаць прычны і вьінікі гісторьїка-культурньїх з’явау. Апрача таго, у дакументах такога тыпу дастаткова часта сустракаліся звесткі, якія прама цг ускосна датычаць культурнага жыцдя беларускіх земляу. -

Частку факталагічнага матэрыяла далі даследаванню зборнікі дакументау. Найбольш змястоуньші з іх у кантзксце ■ вывучаемай праблематьікі з’яуляюцца «Сборник материалов для истории просвещения в

России, извлеченных из Архива Министерства народного просвещения”', і “Описание документов архива западно-русских униатских митрополитов. 1701-1839. Т.ІГ2. Абодва зборніка складзены у другой палове XIX ст, і падбор дакументау у іх не пазбаулены тзндзцьійнасці. Апошняе асабліва датычыцца “Сборника материалов для истории просвещения”, складзенага па ініцьгятьгве і над рэдакцыяй І.П.Кариілава. Аднак яяьг, пры умове неабходнай крьгшкі, даюць вельмі важную інфармацьио для аналізу гісторьтка-культурнай сітуацьгі на беларускіх землях у даследуемы час.

Да групы друкаваных крьініц неабходиа аднесці і зборнікі заканадаучых актау і інших кіруючьіх матэрыялау і дакументау, выдадзеных для службовага карыстання у вывучаемы час і пасля яго. Сярод апошніх найбольш значны - «Полное Собрание Законов Российской империи»3. Каштоунасць гэтай крьініцьі не толькі у тым, што яна дае матэрыял для аналіза заканадаучай базы, на якой развівалася культурнае жыццё. У Тмперьіі заканадауства фармавалася на падставе прэцыдэнтнага права, таму прыамбулы да указау утримліваюць часам вельмі цікавьі і карысны факталагічньї матэрыял.

Асобную скібу крьініцавай базы складі мемуары і лістьі. Работа над гзтьімі крьшіцамі спрашчадася тым, што частка іх ужо апрацавана беларускімі навукоуцамі, найперш, А.Мальдзісам.4 XVIII ст. прадстаулена у рабоце нататкамі і мемуарамі Г.Дабрьініна, С.Бо.гуша-Сестранцзвіча, М.Залескага, Я.Д.Ахоцкага, Г.Дзяржавіна і інш. Для дадзенай тэмы важным было уключыдь у .сферу увагі мемуарыстыку, паходзячую як з усходніх, так і

з заходніх земляу Беларусі. На жаль, значных мемуарау усходнебеларускіх жыхароу другой паловы XVIII ст. пакуль не выяулена. Выкарыстаныя ж у дадзеным даследаванні успаміньї належань расійскім чьіноунікам, якія наведьівалі Беларусь або жьілі тут. Для першых дзесяціго/ддзяу XIX ст. найбольш інфарматьіуньїмі выдаюцда мемуары С.Мараускага. Да гэтага тыпу крьшіц варта аднесці таксама зпісталярнуго спадчыну асабістага паходжання, як апублікаваную, так і тую, што утрьшліваюць архіуньм сховішчьі. Надзвычай каштоунай крьініцай для даследчыкау культуры, безумоуна, з’яудяецца перапіска філаматау і філарзтау, апублікаваная як у Польшчы, так

1 Сборник материалов для истории просвещения в России, извлеченных из Архива Министерства народного просвещения - Т.1 Учебные заведения в западных губерниях до учреждения Вилен, учеб. округа 1783-1803. - СПб, 1893 - ЬХ с- + 224 с.; Т.2 Учебные заведения в западных губерниях. 18021804 - СПб, 1897 - ХС1Х с.+ 290 с.

2 Описание документов архива западно-русских униатских митрополитов.

1701-1839. Т.И- СПб, 1907-1631 с. .

3 Полное Собрание Законов Российской империи (ПСЗРИ) - Собр.1 - СПб,

1830 . .

4 Мальдзхс АЛ.Беларусь у люстэрку мемуарнай лгаратуры ХУШстагоддзя. -Мн. :Маст.лЬ, 1982 - 255с.

і часткова - на Беларусі1. Зпісталярньїя крынщы дагоць магчымасць не толькі удакладніць асобныя даты і факты біяграфіі дзеячоу культуры, але скласці агульнае уяуленне аб грамадскай атмасферы, у якой яны жьші і дзейнічалі, іх узаемастасунках у межах слоя інтзлектуалау і з навакольным грамадствам. Апошняе уяуляецца асабліва важным для акрослення месца, якое займалі дзеячы культуры у грамадстве і ролі, якую яны у ім адьігрьівалі.

У працы выкарыстана тагачасная прэса, найперш, часошсы «0/ле]е ОоЬгосгуппозсі» і «Бгіеїтік Wilenski». Гэтыя крьініцьі утрьімліваюць не толькі факталагічньїя звесткі аб вывучаемым перьшдзе, але самі - па форме, колькасці накладу, рубрыках і г.д. даюць магчымасць меркаваць аб некаторых баках гісторьїка-культурнага працэса, у тым ліку, аб чьітацкіх густах, ступені распаусюджання перыядычных выданняу, іх дасягальнасці. для чытача і іншьім. .

Разнастайнасць тыпау і відау крьініц, выкарыетаных у рабоце, вьіклікала неабходнасць прыцягнення розных метадау іх навуковай крьітьїкі. Побач з траднцьійньїмі для гісторьіі палеаграфічньїмі і тзксталагічньїмі, бьілі выкарыстаны і іншьія, у тым ліку, тыя, што уваходзяць у арсенал мастацтвазнауства, лінгвістьікі, тэатразнауства і іншьіх галін навукі.

Асноуны змест дьісертацьіі

У пе'ршай главе “Змены у інстьітуцьинальнай пабудове культуры” разглядаецца эвалюцыя інстьігутау, у якіх функцьіяніравала культурнае жыццё у другой палове XVIII- першых дзесяцігоддзях XIX стст.. Мэтай дадзенай часткі даследавання было акрэсленне тых асаблівасцяу інстьітуцьіянальнай пабудовы культурнага жьщця, якія адпавядалі тьіпалогіі культуры Новага часу, шляхоу іх узнікнення і фактарау, што абумовілі спецьіфіку гэтага працэсу. Вьініковай высновай павінна было стаць вызначэнне ступені сфармаванасці і жьіццяздольнасці новых інстьітутау, у якіх магла бы развівацца культура буржуазнага грамадства. Аналіз інстьітуцянальнай пабудовы праводзіуся у адпаведнасці з марфалогіяй культуры. _

Першы параграф глапы а до ршзицыя форм функцыянавання

культуры у, часы падзелау Рэчы Паспалітай” прысвечаны пара^нальнаму аналізу працэсау, што адбьіваліся у інстьітуцьшнальнай пабудове культуры беларускіх земляу па абодвух баках дзяржаунай мяжы 1772 г. Аналіз форм арганізацьіі культурнага жыцця двух рзгіенау Беларусі у перыяд-падзелау Рэчы Паспалітай паказау, што магістральнай тэндэнцыяй у іх бьіцці было

1 Філаматьі і філарзтьі. Зборнік/ Укладанне, пераклад польскамоуных творау, прадмова, біяграфічньїя даведкі пра аутарау і каментарьй К.Цвіркі. - Мн.: "Беларускі кнігазбор", 1998,- 400 с; Korespondencja fiIomatow(1817-1823) -Warszawa: PWN, 1989 - 499 s.; Korespondencja filomatow. 1815-1823. T. 3 -Krakow, 1913 - 422 s.

закладванне падмуркау культуры Новага часу. На працягу апошняй трзці

XVIII ст. усе відьі мастацтва, літаратура, навука і асвета вьгарацавалі элементы сваёй новай інстьітуцьіянальнай пабудовы. Маплёушчына і Віцебпгчьша, апынуушыся у складзе Расійскай імперьіі, трапілі у станові шча правінцьіі (у тым сэнсе, які набыло гэтае слова у расійскім грамадстве у канцы XVIII ст.). 3 гэтага часу самауладдзе становіцца адным з самых модных сістзмаутваральньїх фактарау у жьіцці беларускіх земляу. Цзнтралізацьія і рэгламснтадыя культурнага і грамадскага жыцця, магутная улада бюракратьіі, характэрная для імперьіі, абумоуліваюць пачатак нівеліроукі соцыякультурных асаблівасцяу рзгіену. Найбольш яскрава гзта акрзслілася у горадабудауніцтве і школьнай справе. Разам з тым, урад вьмушаны быу у асобных выпадках захоуваць ужо існуючьія культурныя інстьітутьі, што вьіклікалася, найперш, палітьічньїмі матьівамі. Менавіта таму' бьші захаваны каталіцкія і базильянскія навучальныя установи: іх закрыццё паставіла б у апазіцьпо да урада шляхту і шматлікае мясдовае святарства, а праз яго - вернікау. Падрыу уплыву царквы, незалежна ад яе канфесійнай прьіналежнасці, не уваходзіу у планы Урада.

Культура усходняга рзгіену Беларусі, у дадатак да ужо існуючага падзелу па сацыяльнаму і канфесійнаму прыцыпам, набывае у гэты перыяд «дабудову» у выглядзе сядзібнай культуры расійскіх вяльможау, якая мела тут маргінальньї характар і не была уключана у «тканіну» існуючага соцыякультурнага асяроддзя. . _ ‘

Правінцьіяльнае становішча рзгіену у межах Расійскай імперьіі абумовіла гльїбіню і характар пранікнення на гэтыя тзрьіторьіі навацьш. Расійскае Асветніцтва мела, так бы мовіць, сталічньї характар - менавіта у Пецярбургу і Маскве яно праявілася найбольш выразна і дало там адчувальны плен. У беларускую правінцьію даляталі толькі “водблескі” сталічнага Асветніцтва, не заусёды знаходзячы тут спрыяльную глебу для распаусюджання. Замаруджанае укараненне новых культурных інстьїтутау было абумоулена таксама напауваенным становішчам гзтых тзрыторый, інзртнасцю мясцовай шляхтьі і мяшчаяства, дэзарыентаваных у новай палітьічнай сітуацьіі. У шзраіу пыпадкау элементы новай інстьітуцьіянальнай ііаоудойьї Куль іурьт, якїя ствараліся на ннныятыве улад, заставаліся незавершаньїмі і не маючьімі перспектыу далейшага развіцця (народныя вучьгоішчьі).

У дачьіненні да культурнага жыцця усходнебеларускіх земляу другой паловы XVIII ст. можна гаварыць толькі аб некаторых элементах Асветніцтва, якія не далі тут яркіх узорау і не зрабілі «перавароту у розумах», які б адбіуся на інстьітуцьіянальнай пабудове культуры. Правамоцным можа бьщь тззіс аб тым, што усход Беларусі у гэты час увогуле не здолеу стварыць патрэбную для функцыянавання культуры Новага часу інстьітуцьіянальную пабудову: новыя элементы прьісутнічалі тут толькі у сістзме асветы, ды і яны часцей мелі «рэпрэзентатыуны» характар і не аказвалі значнага уплыву на стан асветленасці грамадства. Ва усіх жа іншьіх галінах новыя інстьітутьі або мелі спарадычны, ці маргінальньї

характар (тэатр, літаратура), або вьіклікаліся не столькі патрзбамі самаго культурнага асяроддзя, сколькі палітьічньїмі ці бюракратьічньїмі памкненнямі (горадабудауніцтва, цэнзура). Вышкам гэтага было запаволенае развіцце культуры рэпёна у наступныя дзесяцігоддзі.

Соцыякультурнае развіцце заходніх і цэнтральных земляу Беларусі развівалася па іншай мадзлі, Беларускія землі, што заставаліся у складзе Рэчы Паспалітай, зрабілі на шляху фармавання новай інстьітуцьіянальнай пабудовы культуры больш рашучыя крокі, чым тзрьіторьіі, якія трапілі у склад Расійскай імперьй. Гэта было абумоулена шэрагам акалічнасцяу, як аб’ектыунага (стартавыя умови зканамічнага, сацыяльнага і культурнага развіцця абодвух рзгіенау), так і суб’ектыунага характара (палітика дзяржавы, тып Асветніцтва, становішча рзгіена у краіне і г.д.). Адсутнасць цзнтралізаванай дзяржавы, ярка акрэсленых супрацьлегласцей паміж сталіцай і перыферыяй вмзначьілі поліцзптрьічиасць культурных працэсау. Беларускія (літвінскія) землі не бьілі у Рэчы Паспалітай на становішчьі правінцьіі. Яны утваралі дастаткова развітьі рзгіен, са сваімі гісторьїка-культурньїмі традьїцьіямі, дзе было некалькі буйных культурных цэнтрау (Вільня, Гродна), магнацкіх сядзібау, якія у часы Асветніцтва сталі асяродкамі інтзнсіунага культурнага жьщця (Нясвіж,Слонім).

. Захад і цэнтр Беларусі здолелі -за апошнія тры дзесяцігоддзі XVIII ст., нягледзячы на бурлівьія палітьічньїя падзсі, утварыць арганічнае культурнае асяроддзе са структурай, у галоуных сваіх рысах адпавадаючай інстьітуцьіянальнай пабудове культуры Повага часу. Тут была створана дастаткова стройная сетка навучальных установау, якая па зместу навучання і яго мэтам насіла свецкі характар; развіцце атрьімалі свецкае кнігадрукаванне, у тым ліку, заснаванае на камерцыйных падставах; свецкі тэатр; з’явіліся перыядычны друк, журналістика і іншьія галіньї культуры. Захад і цэнтр Беларусі выходзяць на пазіцьіі лідзра у працэсе фармавання культуры Новага часу, што у далейшым абумовіла не толькі іх дамінаванне у пашьірзнні новых культурных інстьітутау, але і новай ідзалогіі. "

У другім параграфе першай главы “1нстытуцыянальная пабудова культуры у канцы XVIII ~ нершыя дзесяцігоддзі XIX ст'1 праводзіцца аналіз працэсау, якія адбьшзліся у Інстмтуцьіянальнай пабудове к)'’льтурнага жьщця беларускіх земляу пасля завяршэння падзелау Рэчы Паспалітай і да пачатку трэццяга дзесяцігоддзя XIX ст.

Найбольш радыкальныя змены перажываюць у гэты час тыя галіньї культуры, што давалі магчымасць для прадпрьімальніцкай дзейнасці - тэатр і друкарская справа. Тут фактична сфармаваліся формы культурнага жыцця, якія цалкам адпавядалі запатрабаванням буржуазнага грамадства. Больш марудна ішлі змены у асвеце, што абумоулена было, найперш, палітьїкай улад у гэтай галіне. Пасля правядзення у пачатку стагоддзя ліберальнай па сваім принципам рэформы асветы, урад паступова зводзіу на нішто першапачатковыя праграмы. Два дзесяцігоддзі перапрацоувалася розніца паміж заходнім і усходнім варьіянтамі сістзмьі асветы, што па-ранейшаму вьіклікала разьіходжанні ва узроуні асветденасці усходне- і

заходнебеларускіх земляу. Не алошнюю ролю у запаволенасці працзсу перабудовы сістзмьі адукадьіі ігралі нацыянальныя і рзлігійньїя прьіхільнасці шляхты, якія спалучаліся у адзінае у справе захаваиня каталіцкіх навучальных установау. Палітьічньїя прычыны у дадзеным выпадку «спрацавалі» супраць паступальнага развіцца асветы па шляху яе секулярьізацьіі.

Аналіз змен у шстытуцыянальнай пабудове культуры у калцы XVIII -першыя дзесяцігоддзі XIX стст. паказвае, што працэсы, якія пачаліся яшчз ва умовах Рэчы Паспалітай, не бьші спыненыя, нягледзячы на змену палітьпнай сітуацьіі. Вектар іх развіцця - у бок пабудовы культурнага асяроддзя, уласцівага буржуазпаму грамадству, - па-ранейшаму заставауся. Многія з’явы, якія у часы Рэчы Паспалітай закладываться як патэнцыял: камерцыйны тэатр, свецкая сістзма мастацкага навучання, журналістика і інш. - цяпер цалкам фармуюць прынцыпы свайго існавання, вьщіскаючьі на перыферьпо культурнага жыцця больш архаічньїя формы.

Важным паказчыкам пабудовы новага культурнага асяроддзя стала паступовае перамяшчэнне культурнага жыцця з магнацкіх сядзібау у гарады. У часы барока менавіта магнацкія рззідзнцьіі акумулявалі на беларускіх землях лепшыя мастацкія сільї, тут была радзіма большасці навацый. Другім такім асяродкам у тыя часы бьілі сакральньш установи - каталіцкія, базьільянскія і праваслауныя манастыры. Цяпер буйнейшыя гарады становяцца сапраудньїмі цзнтрамі культурнага жыцця не толькі у час сс'іімау і сеймікау, як гэта было раней, а- большую частку года. Значэнне рэтнальных культурных цэнтрау набываюць уездныя гарады і тыя мястзчкі, дзе знаходзіліся вучьшішчьг і гімназіі (Свіслач).

Як і у часы ладзелау Рэчы Паспалітай, інстьітуцьіянальная пабудова культурнага жыцця Беларусі першых дзесяцігоддзяу XIX ст. «распадалася» на два акрэсленыя рзгіеньї, падзел на якія супадау з мяжой 1772 г. Розніца паміж імі пачала паступова нівеліравацца шляхам «падцягнення» усходніх інстьітутау да тых, што існавалі на захадзе. Асабліва адчувальна гэта было у сферы адукацьіі (гімназіі) і тэатра (вапдроука на усход некалькіх камерцыйных труп). Але па-ранейшаму найбольш знаменальныя падзсі культурнага жыцця, у тым ліку і новыя з’явы у інстьітуїїьіяїіалькай пабудове культуры, нараджаліся у заходнім рзгіене (свецкая мастацкая школа, першыя кніжішя крамы і інш.). Менавіта ён начале з Вільняй акумулявау у сябе лепшыя культурныя сільї беларускіх земляу. Лідарства заходніх і цзнтральнабеларускіх земляу у перабудове інстьітутау, якія стварала культурнае жыццё для свайго функцыянавання, станавілася падмуркам для наватарства у ідзйна-сутнасньш, стылявым ладзе культуры і было ім абумоулена, '

Нягледзячы на бурлівьія палітьічньїя надзеі, якія адбьіваліся на беларускіх землях у другой палове XVIII- першыя дзесяцігоддзі XIX стст., непаслядоуную палітьїку улад у стасунку да перауладкаваяня сацыяльнай структуры грамадства і іншьм перашкоды, да канца вьгеучаемага перыяда культурнае жыццё тут здолела выпрацаваць дастаткова стройную сістзму

інстьлтутау, якія адпавядалі па сваей тьшаяогіі культуры буржуазнага грамадстиа. Да іх ліку варта аднесці свецкую школу з дэклараванай агульнадаслжкасцю навучання, свецкія камерцыйныя друкарні, перыядычны друк, тэатр нрыватнай антрэпрызы, свецкую школу жьівапісу і некаторыя іншьга інстьпут.

У другой главе “Спажыуцы і стваральнікі культуры” асноуная увага аддадзена аналізу месца і ролі, якую культура адыгрывала у той час у грамадстве, а таксама зменам у сацыяльнай структуры, якія адпавядалі новьімі рзаліямі культурнага жыцця.

У першым параграфе другой главы “Спажыуцы культурных каштоунасцей” разглядаюцца змены, якія адбываюцца у культурным жьіцці розных сацыяльных слаёу на беларускіх землях. Асобна вылучаюцца тыя з’явы у культурным лобыце сялянства, мяшчан, святарства і набілітзту, якія характарызуюць ступень дэмакратызацьц культурнага жыцця. Апошняе вьіклікана там, што фармаванне культуры Новага часу адным з магістральних сваіх лрацэсау мела тэндэнцыю да ліквідацьіі перагародак паміж субкультурамі розных сацыяльных слаёу для утварэння адзінай соцыякультурнай прасторы. Кожная з субкультур - традыцыйная, ардадамінантная, злітарная - удзельнічала у гэтым працзсе з рознай ступенню інтзнсіунасці і мела у гэтым працзсе сваю ролю.

Пранікненне новых культурных інстьітутау, ідзй і з’яу найменьш адчувалася у асяроддзі сялянства. З упэуненасцю можна сцвярджаць, што толькі у сістзме сялянскай асветы у дадзеным накірунку вьізначьіліся некаторыя,зрухі. Сістзма парафіяльньїх школ, часткова народныя школы і асобныя школы сістзмьі Ланкастара забяспечвалі адукацшй не больш 1-2 ,тьіс..сялянскіх дзяцей у год. Запаволенасць працзсу мадзрнізацьіі сялянскага культурнага жыцця тлумачылася не толькі наяунасцю прыгоннага права і . кансерватыунай палітьїкай улад у дадзеным пьітанні, але і замкнёнасцю сялянскага жыцця ва умовах натуральнай гаспадаркі, пазіцьіяй асветнікау, якія лічьілі пеабходным узгадняць аб’ём ведау з сацыяльнай роллю асобы. Як і у папярзднія стагоддзі у гэты час важную ролю у духоуным жьіцці сялянства працягзала адыгрываць рзлігія і царква. Секулярызацыя культуры, . якая л’яулялася адным з прынцыпау Асветніцтва, згодна з перакананнямі большасці асв.етнікау не павінна была закрануць сялянскі побыт, наадварот, набои<насць прызнавалася імі неабходнай рысай сялянскага менталітзту і гарантыяй маральнасці. Больш значнай трансфармацьіі спазнала гзтая сфера духоунага жыцця сялянства у сувязі з палітьічньїмі захадамі улад - працэсам акаталічвання на захадзе і у цэнтры Беларусі і аправаслауліваннем уніятау на усходзе. Шматлікія “пераварочванні” прьівялі да масавага рзлігійнага індзферзнтьізма у сялянскім асяроддзі і дзфармацьіі той часткі традыцыйнай сялянскай культуры, якая была цесна звязаная з рзлігіяй. Удзел сялянства у стварзнні новай культурнай прасторы у гэты час ішоу не праз насычэнне сялянскага асяроддзя здабьіткамі лрафесійнай, ардадамінантнай культуры, а шляхам адаптавання гзтьімі апошнімі спадчыны традыцыйнай сялянскай

культуры. Сялянства у дадзеным выпадку выступала не столью адрасатам новай культуры, кольи “донарам” пры яе стварэнш.

Спецыфжа сацыяльнай структуры беларускага грамадства абумовша неадназначнасць рол1 мяшчанства у стварэнш новай культуры. У адрознент ад болыпасщ краш Заходняй Еуропы, дзе трзццяе саслоуе выступала у якасщ нтхшцеля 1 генератара змен у сацыяльным, пал!тычным 1 культурным жыцщ грамадства у Новы час, рухавша нацыянальнай кансалвдацьц народа, на беларусгах землях мяшчанства састушла гэтую ролю дробнай 1 сярэдняй шляхце.Такое станов1шча выюпкана было, найперш, значнай стратыфжацыяй прадстаунжоу трэдцяга сасло^я як па маёмаснаму, так 1 па этнаканфесшнаму прынцыпу, адсутнасцю моцнай маналпнай гарадской культуры, што тлумачылася гктарычным шляхам беларусюх гарадоу 1 мястэчак у часы Рэчы Паспал1тай. На працягу амаль дзьвух стагоддзяу шло паступовае памяншэнне правоу гараджан на карысць шляхты, гарадская грамада губляла сваю былую моц 1 аднастайнасць з-за пашырэння юрыдык 1 адасаблення кагалау 1 прыкагалкау. Моцна пацярпеушы у час разбуральных войнау XVIII пачатку XVIII стст., гарады ужо не здолел1 далкам аднавщь ш пал!тычны, ш культурны патэнцыял. Гэта найбольш датычыла усходнебеларусмх гарадоу. Апрача таго, 1 на склад гарадскога пасельнщтва, I на культурнае асяроддзе беларусюх гарадоу значна пауплывау падзел Бeлapyci на працягу чвэрщ стагоддзя пашж дзвюма дзяржавамг Надзвычайная сацыяльная \ этнаканфесшная стракатасць гарадскога насельтцтва, якая паглыбшася на працягу пящдзесящгоддзя, абумовша спецыф1чныя рысы яго культуры. Яна не уяуляла адзшага, выразнага тыпу, накшталт традыцыйнай культуры вёсю, эклектычна спалучаючы у сабе еюбы рознай этшчнай,’ сацыяльнай, канфесшнай афарбоую.

У адрозненш ад сялянства, мяшчане мел! болыд магчымасцей далучыцца да шмат яшх гал!н ардадамшантнай культуры. Гэта, найперш, датычыць асветы, пакольш менавт у гарадах I мястэчках канцэнтравалася пераважная большасць навучальных установау. Гараджане мел1 магчымасць наведываць камерцыйныя тэатры, яюя дзейн1чал1 не толып у буйных гарадах, але I у мясцечках \ на юрмашах у час летшх аб’яздных турнэ, фармавал! б1бл1ятэга (апошняе асабл!ва характерна для уладальшкау прыватных друкарань 1 кшгарняу). На жаль, характар крышц не дае магчымасщ дакладна вызначыць змены У мяшчансюм еветауспрыманш I ступень адаптацьн прадстаушкам! гэтага саслоуя щэй Асветнщтва. Разам з тым, дастаткова вдавочнай з’яуляецца тэндэнцыя да паступовага далучэння мяшчанства да здабытка^ ардадамшантнай культуры, што пазначылася 1 у камерцыйнай дзейнасщ мяшчан на шве кшгадрукавання 1 кшгагандлю, пашырэнш колькасщ навучальных установау, дзе асноуны кантынгент вучняу складал1 мяшчане (ланкастарсюя школы у мясцечках) 1 шш. Развщцю гэтай тэндэнцьп у тыпалапчную рысу пераплсаджала, найперш, шштыка улад, наюраваная на умацаванне саслоуных перагародак 1 кансервацыю юнуючага сацыяльнага ладу. Апрача таго, значную колькасць населыпцтва гарадоу 1 мястэчак складал1 яурэ1, у духоуным жыцщ яетх ншйзарную ролю

адыгрывала рзлігія. Нягледзячы на некаторыя захады па разбуронню замкнёнага свету яурэйскай грамады, зробленыя найбольш перадавьімі прадстаунікамі яурэйскага грамадства у часы Асветніцтва (Я.Гірш, Н.Ноткін і інш), гэтая частка гарадскога насельніцтва па-ранейшаму заставалася адной

з найбольш кансерватыуных у дачьшенні да культурных перауладкаванняу.

Роля святарства у фармаванні новага культурнага асяроддзя была неаднастайнай напачатку разглядаемага перыяда і у канцы яго. Яна таксама залежала ад канфесійнай прьіналежнасці святара і месцы яго у царкоунай ці касцсльнай іерархіі. Найбольш прьічьінілася да перауладкавання духоунага жьщця грамадства на падставе ідзалогіі Асветніцтва каталіцкае святарства заходніх і цзнтральньгх земляу Беларусі. Напачатку зпохі менавіта гэтая частка грамадства узяла на сябе справу перауладкавання сістзмьі адукацьіі, распаусюджання ведау сярод іншьіх слаёу насельніцтва Рэчы Паспалітай, пашырэння свецкай кнігі і інш. Але па меры развіцця працэса секулярьізацьіі культуры каталіцкае святарства страчвае свае пазіцьіі і у сістзме асвсты, і у кнігадрукаванні. Культура трзццяга дзесяцігодцзя XIX ст. - гэта ужо у пераважнай ступені свецкая з’ява як па зместу, так і па яе стваральнікам і папулярызатарам. Уніяцкае святарства у адпаведнасці з сацыяльна-канфесійньїм падзелам беларускага грамадства з’яулялася сваеасаблівьім “мосцІкам” паміж сялянскім сусветам і ардадамінантнай культурай. Але ва умовах няпзунасці свайго становішча і у складзе Рэчы Паспалітай, і у складзе Расійскай імперьіі яно не мела магчьімасці разгарнуць значную асветніцкую дзейнасць на вёсцы. Найбольш пазначьіліся на ніве асветы і кнігадрукавання базьшьяне, але таксама, як і каталіцкае святарства, яны у канцы вывучаемага перыяда паступова саступаюць пальму першынства у гэтых галінах культуры свецкім настаунікам і выдауцам. Праваслаунае святарства у адрозненні ад . сваіх калег з інших канфесій не вилучалася высокай ступенню адукаванасці, што было звязана са становішчам, якое займала праваслауная царква у Рэчы Паспалітай. За вывучаемае пяцідзесяцігодцзе узровень яго адукаванасці і заангажаванасці у справы культуры значна павьісіуся. Апошняе тлумачилася зменай статуса праваслаунай царквы - у складзе Імперьіі яна стала пануючай. У канцы вывучаемага перыяда праваслаунае святарства паступова набывае пгіттго сатозиїка улагт у справє уніфїїсацьїї ї русіф»кацьїі населькіцтва беларускіх земляу.

Пайбольшыя змены у вывучаемы перьіяд адбьіліся у культурным жьіцці набілітзта. Менавіта у гэтьш асяроддзі ішло фармаванне новых традыцый, ідзй і з’яу. У часы падзелау Рэчы Паспалітай выразна пазначылася розніца у інтзнсіунасці і паступальнасці змен у духоуным бьіцці магната^ і шляхты паабапал дзяржаунай мяжы 1772 г.

На тзрьпорьіі Рэчы Паспалітай на працягу чвзрці стагодцзя - ад першага да апошняга падзелу - адбьшіся змены ва усіх “вымярэннях” культурнага жьіцця набілітзту: значна павьісіуся узровень адукаванасці і ангажаванасці у культурнае і палітьічнае жыццё краіньї, змяніліся каштоунасныя арьіенцірьі, выпрацаваны быу новы нарматыуны узор асобы. У гэты час адбываецца хуткі аванс шляхты, у тым ліку, сярэдняй і дробнай,

якая у канцы перыяда паступова адсоувае магната^ на другія ролі і у культурным, і у палітьічньїм жьіцці краіньї. Гэты перыяд гісторьіі заходне- і цзнтральнабеларускіх земляу пазначалы буйньїмі з’явамі і постацямі ва усіх гадінах культуры.

На Усходніх землях Беларусі падобнай “рэвалюцьн у розумах” не адбылося, што ішло у рэчашчы агульнага запозненага культурнага і палітьічнага развіцця дадзенага рзгіену пасля уклгочэння у склад Расійскай імперьіі. Агульная разгубленасць мясцовых нобіляу у новай палітьічнай і культурнай сітуацьіі, бесперспектьгунасць палітьічнай і сацыяльнай актнунасці ва умовах ваеннага становішча і усеуладдзя новай адміністрації, адсутнасць шмат якіх інстьітутау новай культуры, або недастатковае іх развіцце, прьівялі да сітуацьіі, калі усход Беларусі не дау ніводнага значнага дзеяча шляхецкага паходжання ні у адной галіне культурнага, палітьічнага, грамадскага жыцця на працягу некалькіх дзесяцігоддзяу.

Пасля завяршэння падзелау розніца ва узроуні адукаванасді, сацыяльнай, палітьічнай і культурнай актьіУнасці нобіляу двух вышэй пазначаных рзгіенау так і не была канчаткова пераадолена. Апрача стартавых умоу развіцця свой адбітак на гэта накладывала сістзма адукацьіі: на усходзе Беларусі па-ранейшаму дамінавалі іезуітьі, тут не было свецкіх вышэйшых навучальных установку.

Специфіка сацьіяльна-палітьічнай і зканамічнай сітуацьіі на беларускіх землях абумоулівала запаволенасць фармавання адзінай культурнай прасторы. Але гэты працэс не быу спынены і прасочвауся ва усіх галінах духоунага жыцця.

Другі параграф другой главы “Стваральнікі культуры” прысвечаны аналізу працэса фармавання- інтзлігенцьіі як адной з сацыяльных груп буржуазнага грамадства у другой палове XVIII- першьія дзесяцігоддзі XIX ст. Ён з’яуляуся тьгпалагічнай рысай соцыякультурнай сітуацьіі, прыкметай фармавання культуры Новага часу. Часы падзелау Рэчы Паспалітай толькі пазначьілі гэты працэс, паколькі значнае месца у духоуным > жьіцці грамадства яшчэ займала святарства. Большую выразнасць ён атрымау у першыя дзесяцігоддзі XIX ст, Нягледзячы на адрозненні у галіне прафесійнай дзейнасці, сацыяльным паходжанні, адукацьіі і г.д., працаунікі інтзлігенцкіх прафесій началі у гэты час складвацца у адзіную сацыяльную групу. Крьпзрьіі, якія вьшучалі гэтую частку грамадства у асобную групу, у болыиай частцы бьілі рзалізаваньї. Аснову дабрабыту пераважнай большасці гградстаугіікоу інтзлігенцкіх прафесій складала уласная праца, але для некаторых з іх (мастакі) па-ранейшаму актуальнай была падтрымка мецэнатау. Пачынае фармавацца сістзма падрьіхтоукі кадрау прафесійнай інтзлігенцьіі, арыентаваная на «масавую вытворчасць». На змену прынятай у мінульш стагоддзі індьівідуальнай вучобе, якая часцей за усё спалучалася з рзлігійньїм навучаннем, цяпер прьіходзіць свецкая прафесійная школа. Гзта уласціва для большасці груп «праінтзлігенцьіі», за выключэннем, бадай што цэха акцёрау. У гэты час паступова фармуецца прававая база дзейнасці працаунікоу культуры: складваецца заканадауства у галіне цэнзуры,

выдаюцца школьны і ушверсітзцкі статуты, шшыя указы і распараджзнш, якія рэгулюдь стасункі «праінтзлігенцьіі» з дзяржавай і прадстаунікамі іншьіх грамадскіх слаёу. Але ва умовах існуючага прыгоннага права і саслоунага падзела грамадства гзтае заканадауства несла на сабе адбітак сістзмьі, якая яго нарадзіла. Правы працаунікоу інтзлігенцкіх прафесій бьілі міззрньїмі, многія палажзнні заканадауства заставаліся на палеры, перакрэсленыя свавольствам адміністрацій.

Адной з важнейших прыкмет гзтай грамадскай праслойкі была агулытсць крынщы рзкрутацьіі (дробная і сярздняя шляхта), адначасова з гзтьш ідзе фармаванне унутранай іерархіі на падставе поспехау у інтзлєктуальнай дзейнасці з дадаткам уведзеных дзяржавай чыноу і званняу (для дзяржауных служачых), складваюцца мастацкія дьшастьіі. Межы гзтай трупы бьші модна «размытыя», а сама група стратьіфікаваная і па матзрыяльнаму, і па сацыядьнаму прыкметам. Разам з тым, гзта ужо быу падмурак для стварзння у будучим праслойкі буржуазнага грамадства, чыёй галоунай сацыяльнай задачам з’яуляецца выпрацоука, захаванне і распаусюджанне культурных каштоунасцей. '

Наяунасць сацыяльных перагародак паміж розньїмі саслоуямі, якія гіачалі разбурацда у апошнія дзесяцігоддзі Рзчы Паспалітай, але ва умовах . Расійскай імперьіі • евядома умацоуваюцца уладамі, рабіла. дасяжньїмі інтзлігенцкія прафесіі пераважна для прадстаунікоу іірьівілеяванага саслоуя. Не менш' важную ролю у гэтым мела «перавытворчасць шляхтьі» на беларускіх землях - значная колькасць беззямельных і маламаёмасных нобіляу шукала у інтзлєктуальнай працы сродкі для існавання. У адрозненне . ад уласна расійскіх тэрыторый, дзс інтзлігенцьія ад пачатку яе утварзння была «разначыннай», сацыяльды статус працаунікоу культуры на беларускіх землях адразу быу вышэйшы. Гэта стварала адносную незалежнасць інтзлектуала ад дзяржавы - атрыманне чына для набілітацьіі было большасці

з іх непатрэбна; і дабратворна адбівалася на свабодзе творчасці. Нягледзячы на асблівасці прафссійнай дзсйнасці, большасць «праінтзлігенцьіі» евядома ці несвядома, была моцна заангажавана у палітьічнае жыцце грамадства. Заканамернасць гзтая абумоулівалася роляй, якая надавалася культуры у

ЗПОХу АсБсТКШТВа. а ГаКСЗ.Ма йСйбЛіВаСДЯМІ СаЦЬ1ЯЛЬКа'ПаЛ1ТЫЧК2.К СІТУйЦЬИ

на беларускіх землях. Выходзячы у большасці сваёй са шляхты, прадстаунікі інтзлігенцкіх прафесій не маглі не салідарьізавацца з ею у сваіх палітнчньїх поглядах. Паколькі гзтыя людзі патэнцыяльна бьілі вьіразнікамі інтарзсау шляхтьі, з якой бьтлі звязаны генетычна, цікавасць да традыцыйнай культуры, да духоуных патрзб еялян і мяшчанства магла у іх праяуляцца пераважна як свядомая грамадская пазіцьія.

Такім чынам, на працягу паловы стагоддзя культура набывае новую ролю у грамадстве, становіцца адной з прыладау яго кансалідацьіі. Галоунай тэндэнцыяй у гэтым працэсе было зшшчэнне саслоуных перагародак, нівеліроука розніцьі паміж субкультурам} розных слаёу грамадства. Аднак гзты працэс ішоу, у параунанні з “класічньмі” мадзлямі культурных перауладкаванняу зпохі мадзрнізацьіі, даволі марудна. Яго запаволенне было

выкликана як бурл!вым! паттычным! тдзеяьп, так I палггыкай улад РасШскай 1мперьй, наюраванай на кансерваванне кнуючага сацыяльнага ладу. Нягледзячы на замаруджанасць паступальнага працэсу дэмакратызацьп культуры, у першыя дзесяц)годдз1 XIX ст. шдавочны был! яго лраявы. Адной

з !х з’яулялася паступовае фармаванне штэл1генцьп, як часты будучага буржуазнага грамадства.

У трэгрй главе “Новы дойна-стылявы 1 сутнасны лад культуры” разглядаюцца найбольш характэрныя асабл1васщ зместу ардадамшантнай культуры эпох1 Асветшцгва.

- Яшчэ на пачатку эпох! Асветнщтва акрэслшся галоуныя дамтанты будучай культуры, пазначылюя асноуныя натаруни рэв1з11 1снуючых этычных 1 эстэтычных нормау. Культуролап ! псторыш амаль адзшадушна вылучаюдь у якасщ дамшантных працэсау псторыка-культурнага развщця секулярызацыю, дэмакратызацыю, па.штызацыю, ггаскарзнне змены щэйна-стылявых найрункау, фармаванне нацыянальнага абл1чча культуры, яе новай ко давай астэмы. Кожны з гэтых працэссау на беларусих землх меу свае асабл!васц1, утварагочы непауторны па зместу тыл культуры.

У першым параграфе трэцяй главы “Змены у структурнай пабудове культуры г яе стылявым абл!ччы” анашзуюцца адметнасщ структурнай пабудовы культуры беларусюх земляу \ яе )дэйна-стылёвага ладу, а таксама прычыны, яюя 1х абумовш. .

Паустагоддзя Асветнщтва унесла значныя карэктывы у структурную пабудову ардадамшантнай культуры 1 яе дойна-стылёвы лад. Рэлтя, якая дыктавала каноны развщця культуры на працягу мнопх стагоддзяу, паступова адыходзщь на перыферыю духоунага жыцця. Асветнщтва не зшшчыла рэлтйнасць, а тольм падала ёй шшыя функцьй \ шшы змест: на першае месца высоуваюцца маральныя функцьй рэлМ, а Бог разглядаецца як Майстар, як\ стварыу навакольны свет раз 1 назаусёды 1 дазвол1у чалавеку яго вывучаць. Вядучае месца сярод галш культуры набываюць асвета, навука, лтаратура, тэатральнае масгацтва, жыватс - менавгта у гэтых вщах духоунай творчасш Асветнщтва дало найбольш значныя здабыткг Перабудоуваецца 1 «унутраная» структура асобпых галш культуры: узшкаюць новыя вщы \ жанры творчаац, на новым узро_Уш адбываецца 1х сштэз (мастацкая 1 тэатральная крытыка, пстарычная лтратура 1 шш.). На беларусшх землях працэс структурнай лерабудовы меу сваю спецыфп<у, абумоуяеную як сацыяльна-эканашчным, так, у большай ступеш, палггычньий 1 этна-канфесшным1 прычынамь Да адметнасцяу трэба аднесщ кансерваванне рэлтйнага уплывУ 3-33 палггычных памкненняу польскалмтвшсюх патры ётау \ ахоунщюх захадау улад, развщце палтпаваных галш культуры.

Важнай тыпалапчнай рысай псторыка-культурнага працэсу была дыспрапорцыя у ступеш распрацаванасщ асобных галш культуры на усходзе 1 на захадзе I у цэнтры Беларусь Ллдарства у дадзены перыяд, несумненна, было на баку апошшх, яюя апярэджвал! усходнебеяаруск!я земл! не тольга па штэнаунасщ культурнага жыцця, але таксама \ па ступеш прагрэс!унасщ культурных з’яу.

Асаблівасці геапалітьічнага становішча беларускіх земляу - паміж дзвюма моцньїмі культурным! традьїцьіямі (польскай і рускай), а таксама тонкая праслойка працаунікоу культуры абумовілі паскоранасдь змены і недастатковую распрацаванасць ідзйна-стьшевьіх накірункау: класіцьізм, сентименталізм, рамантызм бьілі, так бы мовіць, «неаддыферынцыраваны», існуючьі не толькі у адным часе і на адной культурнай прасторы, але і у творчасді аднаго майстра.

Нягледзячы на рзшткі барочнай культуры, якія сустракаліся у агульным культурным моры Асветніцтва, да сярздзіньї другога дзесяцігоддзя XIX ст. культура беларускіх земляу уяуляла ужо цалкам новы тып культуры і па сваёй структурнай пабудове, і па стылёваму ладу.

Апошні параграф работы “Асаблівасці ідзйнага зместу культуры і яе зтнічная адметнасць” разглядае праблематыку, да якой найбольш часта звярталіся у гэтыя часы культурныя дзеячы беларускіх земляу і якая складала адметнасць ідзйнага ладу новай культуры. Асобная увага нададзена разгляду зместа літвінскай культурнай традьїцьїі, як падмурка будучай беларускай нацыянальнай культуры. Канцэптуальна аналіз зтнічньгх адметнас'цяу культуры беларускіх земля^ абапіраецца на абгрунтаваную ужо у беларускай гістарьгяграфіі выснову, што пачатак фармавання беларускай нацыянальнай культуры быу абумоулены працзсамі этнагенеза і з’яуляуся заканамернай з’явай у гісторьіі беларускага народа. У яго падмурках ляжалі змены у сацыяльным і зканамічньїм жьіцці беларускіх земляу, якія сігналізавалі аб складванні новага, буржуазнага грамадства у нетрах феадальнага ладу. Разам

з тым, выдаецца мэтазгодным бачыць падставы працэса фармавання беларускай нацыянальнай культуры таксама і у логіцьі развіцця самой культуры як сацыяльнай з’явы. Ні у часы барока, ні на пачатковым этапе Асветніцтва існуючьія культурныя шстытуш, сацыяльнае становішча стваральнікау культурных каштоунасцей, ідзйна-стьшевьія асаблівасці культуры, 1ншыя тьіпалагічішя яе рысы не стваралі належнай сітуацьіі для пераадолення размежаваняя паміж традыцыйнай культурай і культурай адукаванай часткі насельніцтва, прафесійнай. Толькі на мяжы ХУІИ-ХІХ стст. логіка развіцця гісторьїка-культурнага працэса прывяла да становішча, калі у культуры беларускіх земляу сфармаваліся умовы, якія падрьіхтавалі магчымасць зліцця гэтых дзвюх, раней значна адасобленых субкультур. Тэта, найперш, дэмакратызацыя культуры, якая акрзслілася яшчэ на пачатку зпохі Асветніцтва. Пашырэнне асветы на значную, у параунанні з часамі барока, частку насельніцтва, паступовае фармаванне інтзлігенцьгіі, якая складала, так бы мовіць, прамежкавую ступень паміж прьівілеяваньші і падатньїмі слаямі грамадства, развіцце больш пластычных і «пачуццёвых» ідзйна-стьілевьіх накірункау - сентьіменталізма і рамантызма - усё гэта, побач з іншьімі праявамі новай культуры, стварала магчымасць увасобіць «беларускі змест» у «прафесійньїя формы».

Адным з прынцыпау фармавання «культурнага коду» новай культуры быу зварот да гісторьіі, падмацаваны у дадзеным выпадку патрьіятьічньїмі пачуццямі пасля падзення Рэчы Паспалітай. Захапленне гісторьіяй абавязкова

прьіводзіла да «знаходжання» у мінульїм уласнай гісторьіі Літвьі, якая уяулялася не толькі часткай былой Рэчы. Паспалітай, але асобным лалітьічньш і этна-культурным: утварзннем. Асаблівасцю ідзйнага ладу ардадамінантнай культуры беларускіх земляу быу ярка акрэслены патрыятызм. Дидактичная роля культуры, дэкларуемая еурапейскім Асветніцтвам, ва умовах беларускіх земляу атаесамлівалася з неабходнасдю выхавання патрыёта і грамадзяніна. Гзтая функцыя культуры, якая сфармавалася у апошнія дзесяцігоддзі Рэчы Паспалітай, яшчэ узмацнілася пасля яе заняпаду. '

Сваю ролю у вьіспяванні умовау для прафесіяналізацьіі беларускай культуры адыграла эаалюцыя «сяяянскага пытання» у культуры і сацыяльна-палітьічньїм жьіцці: ад пагарды і занядбання у час барока, праз пераасэнсаванне паняцця «палітьгчнага народа» на пачатковым этапе Асветніцтва, праз ідзалізацьто у часы сентнменталізма, захаплення і замілаваняя у часы рамантызма да сур’ёзнай і руллівай збіральніцкай і адаптацыйнай дзейнасці у часы рзалізма.

Нягледзячы на моцнае уздзеянне зтнічна польскай культуры, якое павялічьілася р сувязі з фармаваннем польскай нацьіі, ардадамінантная культура беларускіх земляу да канца перыяда захавала сваю адметнасць, фармуючы уласную літвінскую традыцыю, хоць і звязаную з польскай культурай, але не тоесную ёй. У агульных рысах літвінскую культурную традыцю можна ахарактарызаваць як культурную традыцыю, фармаваушуюся на землях гістарьічнай Літвьі на працягу XVII- першай паловы XIX стст. у рэчашчы ардадамінантнай культуры. Тьіпалагічньмі яе рьісамі, апрача тых, што вызначаюць культуру данай сацыяльнай варствы на этапе мадзрнізацьгі фамадства, бьші: літвінскі патрыятызм; ужываннс т.зв. “усходнекрэсавага” дыялекта польскай мовы і спарадычны зварот да мовы беларускай; выкарыстанне у якасці крьініцьі творчых пошукау. літвінскай гісторьіі і мясцовага фалыслора, літвінская самасвядолмасць. Адной з важных ирыкмег літвінскай культуры можна таксама лічьщь яе: канфесійную прыналежнасць - яна развівалася у рэчашчы неправаслауных хрьісціянскіх

'ірйДЬІЦЬІИ. . .

Літвінская традыцыя несла у сабе зерні будучых нацыянальных беларускай і літоускай культур, ствараемыя у рзчышчы ардадамінантнай культуры. Частка іх у далейшым набыла значэнне класічнай спадчыны сучаснай беларускай культуры (творчасць В.Дуніна-Марцінкевіча, Я.Чачота і інш.), частка разглядаецца сёния як сумесная спадчына беларусау, літоуцау і палякау (спадчына А.Міцкевіча, Т.Нарбута, С.Манюшкі, К.Падчашынскага, Я.Дамеля і інш). Многае з таго, што было створана у рэчьшгчы літвінскай культурнай традыцьй, яшчэ чакае пераасэнсавання і уключэння у скарбонку нацыянальных культурных каштоунасцей беларусау.

У закточэпт зроблены высновы і падсумаваны асноуныя вьзнікі работы. .

Такім чынам, зместам дадзенай работы стау комплексны разгляд працэсу фармавання на беларускіх землях у другой палове XVIII- першыя дзесяцігоддзі XIX стст. культуры Новага часу, як асобнага тыпу культуры, уласдівага перыяду мадзрнізацьіі грамадства. У вьшіку аутарам зроблены наступныя высновы: .

1.Падзел беларускіх земляу дзяржаунай мяжой на дзве часткі у 1772 г.

абумовіу дзсінхранізацьпо гісторьїка-культурнага працэса і адставанне культурнага развіцця усходніх земляу ад захаду і цзнтру Беларусі.[1, с.17-55,92-147; 4; 15; 17; 18; 21;23; 26; 28]; .

2. Па сваёй інстутуцьіянальнай пабудове, функциях, сутнасна-

змястоунаму ладу, марфалагічньїм асаблівасцям.і ролі у грамадсгве культура беларускіх земляу першай чвзрці XIX ст. у асноуньтх рысах адпавядала культуры буржуазнага грамадства. Тэмпы паступальнай звалюцьіі культурнага жыцця стрьімліваліся існуючим грамадскім ладам, які свядома кансервавауся уладамі Расійскай імперьіі[1, с.55-147,184-221; 4; 5; 6; 8; 9; 15: 17; 18; 19; 24; 25; 26]; '•

3. Асаблівасцю працэса фармавання інтзлігенцьіі на беларускіх землях

была рэкрутацыя у яе шзрагі прадстаунікоу сярэдняй і дробнай шляхты, што абумовіла спецьіфіку- змястоуна-сутнаснага ладу культуры.[1, с.147-184; 2; 3;10; 11; 12; 14; 16; 22; 27; 29]; ’

4. У рэчышчы ардадамінантнай культуры заходніх і цзнтральнай часткі

беларускіх земляу на працягу другой паловы XVIII- першай чвзрці XIX стст. фармуецца сваеасаблівая літвінская культурная традыцыя, якая мае уласны культурны код, мову, ідзйньї лад і каштоунасную арыентацыю[1, с. 184-221; 5; 20]; .

5. Літвінская культурная традыцыя, у рэчышчы якой працавала большасць дзеячоу заходняй і цзнтральнай Беларусі канца XVIII- першай чвзрці XIX стст., несла у сабе ардадамінантную частку будучай беларускай нацьхякальнай культуры.[1, с.221-258; 7; 13; 27].

СПІС АПУ БЛІКАВ АНЫХ ПРАЦ

1. Куль-Сяльверстава С.Я. Беларусь на мяжы стагоддзяу і культур: Фармаванне культуры Новага часу на беларускіх землях ( другая палова

XVIII - 1820-я гады)./ Навук. рэд. П.І.Брьігадзін. - Мн.: БДУ, 2000 - 260 с

2. Сяльверстава-Куль С.Я. Януар Сухадольскі (1795-1875): чалавек і эпоха.// Мінулае Гродзеншчыны.Вып. 6. Вучэбна-метадычны дапаможнік для настаунікау гісторьіі і геаграфіі./ Пад рэд. А.Ф.Смаленчука. - Гародня, 1999-С. 12-22.

3. Куль-Сяльверстава С.Я.Брзсцкі кадздкі корпус.// Беларускі гістарьічньї часопіс - 1998 , № З - С.48-54.

4. Сяльверстава С.Я. Беларуская гістарьіяграфія палітьікі царизму: міфьі і рэальнасць.// Шлях у навуку. Матэрыялы XII Рэспубл. Навукова-практычн. Канферзнцьіі, прысвечанай 40-годдзго студэнцкага навукова-краязна^чага гуртка ГрГУ імя Я.Купалы. - Мн.:БелНДІДАС, 1997 - С.191-198.

5. Куль-Сяльверстава С. Народный школы як сродак аправаслаулівання былых уніятау// Брэсцкай царкоунай унії - 400 год, - Брзст, 1996 - С.27-32.

6. Куль-Сяльверстава С.Я. Французская драматургія на сцзнах Беларусі у час Асветніцтва Французская рэвалюцыя і лёсы свету: Мэтарыялы Міжнар. > навук.-практ. канф., прысвечанай гадавіне Французскай рэвалюцы! (17891799 гг.) - Мн.:БДУ, 1999. -С.54-58.

7. Куль-Сяльверстава С.Я. Культурнае жыццё Ваукавышчыны у першай

панове XIX ст. // Ваукавышчына: з гісторьіі іфаю і лесу людзей. Матэрыялы навукова-практычнай краязнаучай канферзнцьіі 22 снежня і у;/5 года. - Заукавыск, 1997 - С.87- 95. .

8. Сяльверстава С. Ад паланізацьіі да русіфікацьіі.// Адукацыя і выхаванне -1995-№ 1 -С.88-91.

9. Сяльверстава С.Я.Віленскія генерал-губернатары і культура. М.І.Кутузау, Ф.Я.МІркавіч.// Наш радавод.- Гродна, 1991 - С.581-585.

10.Сяльверстава С.Я.Вінцзнцій Дмахоускі: лес мастака.// Ашмяншчына: гісторьія і сучаснасць.- Гродна-Ашмяны, 1995 - С.105-109.

11.Сяльверстава С.Я.Гарадзенскі друкар Зымель Нахімовіч.// Форум -1996 -№ 4 - С.38-40.

12.Сяльверстава С.Я. Фармаванне бсларуска-амерыканск1х мастацкЬс сувязей у XIX ст.// Беларус1ка=А1Ьапиешка: Кн.5 Культура беларускага замежжа: Беларуска-амерыкансюя псторыка-культурныя узаемадачьшенш -Мн.:Нацыянальны навукова-асветны цэнтр 1ш Ф.Скарыны, 1995 - С.305-310.

13.Сяльверстава С.Я. Кулыурнае жыдцё Наваградчыны у першай палове XIX ст. // Наваградсюя чытанш -4 - Мн., 1996 - С.59-65.

14.Сяльверстава С.Я. Дзеячы выяуленчага мастацтва на Шчучыншчыне у

XIX стагодцзк// Шчучыншчына: Мшулае i сучаснасць. Матэрыялы навукова-практычнай краязнаучай канферэнцыь "Знакаштыя людз!, помнш псторы! i культуры, пстарычныя падзе1 i мясцшы

■ Шчучыншчыны. 25 сакавка 1995 г. - Гродиа-Шчучын, 1995-1997 - С.140-145.

15.Сяльверстава С.Я.Нацыянальна-рэлтйная патты ка царызму i змены у нацыянальнай i канфесшнай самасвядомасщ насельн'щтва Беларуа у XIX ст. //Trudna tozsamosc. Probleray narodowosciowe i religijne w Europie

. Srodkowo-Wschodniej XIX-XX wieku - Lublin, 1996 - S.37-45.

16. Сяльвёрстава-Куль С.Я. Беларуская калекдыя Аляксандра Ельскага у фондах Галоунага Apxisa Старажытных Актау у Варшаве// Замежная арх!уная беларуска: Матэрыялы мшнароднай навуковай канферэнцьл. -Мн.: Мн.:БелНД1ДАС, 1998 - С.255-261.

17. Куль-Сяльверстава С.Я. Падзелы Рэчы ПаспалпайУ/ Псторыя Беларуси У 2-ч. Са старажытных часоу да канда XVIII ст. Курс лекцый./ 1.П.Крэнь, I. I. Коукель, С.В.Марозава, С.Я.Сяльверстава, 1,А.Фёдарау. - Мн.: РЮШ БДУ, 2000 - С.554-583.

IS.Selwerstowa-Kul S.E. Polityka caratu w stosunku do kultury Bialorusi ( 17721801). // Ziemie Polnocne Rzeczypospolitej Polsko-Eitewskiej w dobie rozbiorowej.1772-1815.- Warszawa-Torun, 1996. - S.95-103.

19.Сяльверстава С.Я. Палпыка царызма у raJiiiie культуры Eejiapyci у першай палове XIX ст. // Пстарычная навука i пстарычная адукацыя у Рэспублщы Беларусь.-Т.1 -Мн., 1994-С.145-151.

20.Сяльверстава С. Па\пж Полыдчай i Рааяй: Моуная сиуацыя f Bejiapyci у канды XVIII-XIX ст// Беларуска=А1ЬагШешса: Кн.6. Беларусь па]шж У сходам i Захадам: Праблемы м1жнацыян., м!жрэлтйн. i м1жкультур. узаемадзеяння, дыялогу i сштэзу. - 4.2 - Мн., 1997 - С. 123-132.

21.Sielwierstowa-Kul S. Bialoruska historiografia dotycz^ca polityki caratu a odrodzenie narodowe Biatorusinow.// Samoidcntyfikacja mniejszosci narodowych w Europie Srodkowo-Wschodniej. Historia і historiografia. -Lublin, 1999-S. 90-114.

22.Сяльверстава-Куль С.Я. Паплечнік Гашкевіча// Беларусіка^АІЬапНепіса:

Кн.8.Беларусь- Расія-Японія: Матэрыялы Перших Астравецкіх

краязнаучых чытанняу, прысвечаных памяці Іосіфа Гашкевіча/ Рэд Г.Брэгер і інш. - Мн.: ННАЦ імя Ф.Скарыны, 1997 - С.22-30.

23.Сяльверстава С.Я."Земля и грады, к нашей империи прилеглые..."// Беларуская мінуушчьгаа - 1996, .\1>2 - С.23-25.

24.Сяльверстава С .Я. Гродзенскага тэатра Тьтзенга}?за будынак// Архітзктура Беларусі. - Мн.: БелЭнцыкл. - 1993 - С.164-165.

25. Сяльверстава С.Я. Старонкі тэатральнага жыцця Лідьі першай паловы XIX ст.// Наш радавод: 3 гісторьіі Лідчьіньі. Зборнік матэрыялау міжнародних гісгорьгка-краязнаучьіх чытанняу у Лідзе, якія адбьшіся 2426 ліпеня 1993 г. - Ліда, 1994 - С.87-90.

26.Сяльверстава С.Я. Фармаванне сістзмьі нагляду за культурай Беларусі у канцы ХІІІ-першай палове XIX стст.// //Беларусіка = Albarutenica: Кн.З. Нацыянальныя і рзгіянальньїя культуры, іх узаемадзеянне/ Рэд. А.1, Мальдзіс і інш. Мн.:Навука і тзхніка, 1994.- С.39-41.

27.Kul-Selwierstowa S. Cenzura za czasow Mickiewicza.//.Ruch literacki - 1998 -№ 2 - S.403-417.

28.Сельверстова-Куяь С.Е.Историография политики царизма в Белоруссии и национальное возрождение Белорусов.// Славяноведение - 1996- № 5 -

-N 1 'I

. .

29.Сяльверстава-Куль С. Выхаванцы рускіх мастацкіх школ на Беларусі у

XIX ст.//Беларуска-рускае культурнае узаемадзеянне канца XIX- пачатку

XX ст.Матэрыялы навуковай канферэнцьн, прысвечанай 150-годдзю з дня нараджэння І.Я.Рзпіна. - Віцебск, 1995 . - С.26-34, 119-122.

зо

РЭЗЮМЕ

Ключавыя словы: беларускія землі, псторыка-культурны працэс, культура Новага часу, мадэршзацыя, дэмакратызацыя культуры, секулярызацыя культуры, інстьітудьіянальная пабудова культуры, спажыуцы культурных каштоунасцей, “праінтзлігенцьія”, ідзйна-сутнасньї змест культуры. '

Аб’ектам даследавання выступае культура беларускіх земляу другой паловы XVIII - першых дзесяцігоддзяу XIX ст. У якасці прадмета даследавання вызначаны змены у інстьпуцьіянальнай пабудове культуры, яе функцый у грамадстве, змястоуна-сутнасным і ідзйна-стьшсвьхм ладзе.

Мэта дьісертацьіі - вызначэнне характэрных рысау культуры беларускіх земляу другой паловы ХУІІІ-першай чвзрці XIX стст., а таксама найбольш лссавызначальных тэндэнцый і з’яу у яе развіцці. ■

Аутарам выкарыстаны новыя для беларускай гістарьіяграфіі метадалогія і методыка гісторьїка-культурнага даследавання, у падставе якіх ляжьщь комплекснае вывучэнне гісторьїка-культурнага працэсу і вызначэнне тьталагічиьіх рысау культуры вывучаемага перыяда.

Упершыню у беларускай гістарьіяграфіі зроблена спроба разглядзець .культуру часоу Асветніцтва на беларуских землях з дапамогай сістзмнага ладыходу, вьісветліць не толькі яе тыпалапчныя рысы, але і вылучыць і прааналізаваць фактары, якія виклікалі іх з’яуленне і развіцце.

Матэрыялы дьісертадні дазваляюць па-новаму асвятліць адзін з вызначальных этапау гісторьїка-культурнага працэсу на тэрыторьй Беларусі. Высновы, зробленыя у рабоце, даюць магчымасць удакладніць шэраг прынятых у беларускай гістарьічнай навуцы канцэпцый, у тым ліку, асвятляючых працэс фармавання беларускай нацыянальнай культуры. Метадалогія і методыка, прапанаваныя і апрабаваныя у рабоце, могуць быць выкарыстаны для гісторьїка-культурньїх даследаванняу іншьіх перыядау гісюрьіі Беларусі. Вьінікі дьісєртацьіі будуць карисньїмі пры распрацоуцы агульных і спецыяльньк курсау па гісторьй Беларусі, гісторьіі культуры Беларусі, пры капіеанні падр^нікау і дапаможнікау па гэтых дьісцьіплінах.

РЕЗЮМЕ

Ключевые слова: белорусские земли, историко-культурный процесс, культура Нового времени, модернизация, демократизация культуры, секуляризация культуры, институциональное строение культуры, потребители культурных ценностей, «проинтеллигенция», идейносущностное содержание культуры.

Объектом исследования выступает культура белорусских земель второй половины Х\гШ-исрвой четверти XIX вв. В качестве предмета исследования избраны изменения в институциональном строении культуры, ее функций в обществе, сущностном и идейно-стилевом содержании.

Цель диссертации - определение характерных черт культуры белорусских земель второй половины ХУШ-первой четверти XIX вв., а также наиболее судьбоносных тенденций и явлений в ее развитии.

Автором использована новая для белорусской историографии методология и методика историко-культурного исследования, в основе которой лежит комплексное изучение историко-культурного процесса и выделение типологических черт культуры изучаемого периода.

Впервые в белорусской историографии сделана попытка рассмотреть культуру эпохи Просвещения с использованием системного подхода, определить не только ее типологические черты, . но и выделить и проанализировать факторы, вызвавшие их появление и развитие. .

Материалы диссертации позволяют по-новому осветить один из определяющих периодов историко-культурного процесса на территории Белоруссии. Выводы, сделанные в результате проведенного исследования, дают возможность уточнить ряд принятых в белорусской исторической науке концепций, в том числе, освещающих процесс формирования национальной белорусской культуры. Методология и методика, предложенные и апробированные в работе, могут быть использованы для историкокультурного исследования других периодов истории Белоруссии. Результаты проделанной работы будут полезны при разработке общих и специальных курсов по истории Белоруссии, историк культуры .Белоруссии, при написании учебников и учебных пособий по этим дисциплинам.

SUMMARY

Key words: Belarusian lands, historical-cultural process, culture of New times, modernization, democratization of culture, secularization of culture, institutional structure of culture, consumers of cultural values, “prointelligentzia”, ideology and essence of culture.

The object of resarch is the culture of Belarusian lands of the second half of XVIII - the first decades of XIX c. The subject of investigation is the changes in the institutional strucure of culture, its functions in society, conceptual contents as well as ideology and style modality.

The aim of thesis is to define characteristic features of the culture of Belarusian lands in the 2nd half of XVIII - the first decades of XIX cc. as well as the most crucil tendencies and phenomena in its development. . '

The author used the methodology and methods of historical-cultural reseach which is new for Belarusian historiography and which is grounded on complex investigation of historical-cultural process and definition of typological features of the culture of the mentioned period.

For the first time in Belarusian historiography the attempt is made to investigate the culture of the Englightment times on Belarusian lands with the help of systems approach, to find out not only its typological features but to single out and analyze the factors, which caused their appearance and development.

The materials of the thesis make it possible not only to tchrow light on one of the decisive periods of historical-cultural process of the territory of Belarus. The conclusions made in the work give the possibility to make the number of conceptions, established in Belarusian historical science, more precise including those which elucidate the process of Belarusian national culture forming. Methodology and set of methods, proposed and probed in the work, can be used for historical-cultural research of other periods of Belarusian history.

The results of the thesis will be useful for general and special courses design, history of Belarus, history of culture of Belarus, for compiling manuals anu writing textbooks on these disciplines.

Падпісана да друку 09.11.2000.

Фармат 60x84/16. Папера афсетиая № 1. Друк афсетны. Гарнітура Школьная.

Ум. друк. арк. 1,86. Ул.-вда.арк. 1,6. Тьграж 100 зкз. Заказ 232._________________

Надрукавана на тахніцьі выяавещсага аддаела Гродзепскага даяржаунага універсітзта іш Янкі Купали. ЛП№111ад29.12.97 г.

230023, Гродна, вул. Ажзшкі, 22.