автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.06
диссертация на тему: Парцелляция в кыргызском языке (в аспекте простого предложения)

Полный текст автореферата диссертации по теме "Парцелляция в кыргызском языке (в аспекте простого предложения)"

\ о лиг

КЫРГЫЗ РЕСПУБЛИКАСЫНЫН УЛУТГУК ИЛИМДЕР АКАДЕМИЯСЫНЫН ТИЛ ЖАНА АДАБИЯТ ИНСТИТУТУ

Кол жазма укугунда

ТОКОЕВ ТААЛАЙБЕК ТОКТОСУНОВИЧ

КЫРГЫЗ ТИЛИНДЕГЙ ПАРЦЕЛЛЯЦИЯ (жонакой суйлем аспекта сииде)

Адистига 10.02.02 - Улуххух тилдер

Филологая илнмдеринён кандидаты деген илимий даражааы влуу утун жазылган дисеертациянын

авторефераты:

Бишкек 1995.

Иш Кыргыз Республика УИАнын Тил жана адабият инс-титутунун Азыркы кыргыз тили секторунда' жагёа Ж. Балаеагыл атындагы Кыргыз Мамлекеггик Университетинин Кыргыз тил илими кафедрасында аткарылды.

ИАИМИЙ ЖЕТЕКЧИЛЕР:

Кыргыз Республика УИАнын- корреспондент—мучесу, филология илимдеринин доктору Ж. К. СЫДЬЖОВ, филология илимдеринии кандидаты, доцент А.. САПАРБАЕВ.

РАСМИ ОППОНЕНТТЕРИ:

1. Филология илимдеринии доктору Б. ТОЙЧУБЕКОВА.

2. Филология илимдеринин кандидаты С. Ж. МУСАЕВ.

ЖЕТЕКТввЧУ МЕКЕМЕ — И. Арабаев.' атындагы педагоги-калык университетинин кыргыз. филологиясы факультетинин кырг.-лз тили кафедрасы, •' • . .

' ■ Йш.1995-жыйаьш "■'Л'С^ЦМ'ХО^ . саат 'И№

Кыргыз Республика Улуггук илимдер акадёмиясынын Тил жана адабият институтунун алдындагы филология илимдершшн "доктору дегеи\ гштш' даражаяы ьшгаруу боюнча ф. /О. > шифриндега Адасгештирилген кецештин жыйыньшда корголот.

Иш. менен Кыргыз Республика УИАнын илимий китепка-насынан таанышууга болот. '"'.■'.

Адистеихтйрилген кецеттин окумуштуу катчысы,: филология илимдеринин кандидаты.

Т. САДЫКОВ

ИШТИН ЖАЛПЫ MYH9 ЗДвМВСУ

ИШТИН АКТУАЛДУУЛУГУ. Тил илиминин кийинки жылдарда ар тараптуу енугушунун жана илимий-тесриялык жактан бе-кемделишинин натыйжасында ар турдуу системалардагы тил-дердин езгечелуктвруне жараша жекече кубулуштар, опюндой эле жалпы тилдерге, тиешелуу универсалдУУ тилдик кубулуштар изилдееге алынып, анын илимий жоболору аныкталууда жана такталууда.

Ушуга байланыштуу тилдин синтаксистик тузулушунун ин-тенсивдуу енугушуне жараша, анын да бир катар езгечвлуктеруне жацыча квз караштар, жацыча багыттар екум суруп, мурунтадан квг(ул бурулбай келе жаткан жактары айкындалып, жацы кубулуштар катары атайын изилдовлвргв алынып жатат.

Биз темвпдо коргоого сунуш кылып жаткан диссертациялык эмгегибиздин мацызын синтаксистин тармактарынын бири-кептик (экспрессивдик) синтаксистин жекече бир проблемасы тузет.

Тактап айгканда, жвнвквй суйлемдврдун айрым мучелврунун, женвквй суйлемдврдун татаалдашкан айрым турмвктврунун жана татаал суйлемдврдун айрым бвлуктврунун суйлвм чек арасынан тышкары жайланып калышы бугунку кундвгу басма свз каражаттарында адаггагы калыптанган стилдик кврунуш катары кецири колдонууда, Бул , взгечелук синтаксистин биз жогоруда белгилеген бвлугунв тиешелуу взгечелук катары бааланып, анын негизги мазмунун аныктап турган кубулуш катары парцелляция кубулушу эсептелет (бул свз француз тилиндеги Parseller "майда белуктвргв белуу" деген сезунен алынган).

Бул проблема бугунку кундв тил илими боюнча эмгектерде кецири изилденип, славян, роман, герман тилдеринин мисалында ар тараптуу чечмелееге алынган жана жалпы эле тилдерге тиешелуу универсалдуу кубулуш экендиги такталган. Конкреттуу тилдик материалдардын негизинде кийинки мезгилдерде парцелляция башка тилдик тайпаларда да изилдене бапггагандыгын баамдоого болот. Мындай фактылар кыргыз тилинде да кецири колдонулат.

Женекей, же татаал суйлемдврдун айрым бвлуктвру кеп процессинде вз алдынча жайгашып калуу касиетинин взуне тиешелуу мыйзамченемдуулугу бар. Бул маселе кыргыз тилинде бугунку мезгилге чейин окумуштуулардын кецулун буруп, атайын изилдеесуне алына злек. Ошондуктан мындай езгечелуктегу суйлемдврдун синтаксистик мацызын ачып кврсвтууну бул эмгектин негизги максаты -катары эсептейбиз.

ИШТИН ТЕОРИЯЛЫК МААНИСИ. Парцелляциялык тузулуш-тегу суйлем типтерин азыркы кыргыз л_,азма адабий тилинде

изилдениши-конкреттуу суйлем тузулупгундегу тилдик жана кептик катышты аныктоого мумкунчулук тузуп, ошондой эле алардын тилдик тузулуцгген жана кептик шарттан квз карандысыз колдонулуш взгвчелугун керсвтуугв жана тилдик структуранын сиитаксистик, семантикалык касиетгеркн терец тушунуугв вбелге тузвт. Мындан тышкары, бул маселени внугуу планында кароо кыргыз адабий тилинин синтаксисинин жалпы эле внугушун авдоого да мумкунчулук тузввру шексиз. Парцелляциялык конструкциялар ез енугуусунде басып еткен жолу, кандай эксперссивдуу жана стилистикалык жук кетерген жана башка жекече аспектилёрди илимий жактан чечмелеп беруу жеке гана кыргыз тилине эмес, жалпы туркологиялык планда да бул маселени атайын изилдее зарылчылыгын ырастап кетет.

ИШТИН ПРАКТИКАЛЫК ЖАКТАН БААЛУУЛУГУ. Бул сиитаксистик кубулуштун илимий жактан атайын иликтевге алынышы практикалык жактан да втв кызыкчылык туудурары шексиз. Алткени парцелляцияны илимий жактан ар тараптуу изилдее менен кыргыз тилинде колдонулган ар туркун тилдик квркем каражаттар, айрым стилдик ыкпалар, езгвче суйлемдук тузу-луштвр жвнундв кецири маалыматтар берилип, пунктуациядагы. кээ оир эрежелерге айрым тактоолор киргизилет. , ИШТИН НЕГИ ЗГИ МАКСАТЫ ЖАНА МИЛДЕТИ - парцел-

• ляциянын сиитаксистик мацызын, анын тильда сиитаксистик тузулушундэ ишке ашырылышынын жолдорун жана шарттарын аныктоо, мындай тузулуштвгу суйлемдврдун енугуш булактарын жана анын татаалдануу процесстерин кврсвтуу, парцелляциялык конструкциядардын езунв. бкр тараптуу окшош келген конст-рукциялардан айьгрмачылыктарын ачып беруу, ошондой эле

• парцелляциялык конструкциядардын пикир алышуу аспектисин-деги колдонулуш езгечелугун айкьшдоо болуп саиалат.

Бул максаттарыбызды ишке ашырууда твмвнку жоболорго таянуу менен иш алып барабыз:

— парцелляция кубулушу конкреттуу тилде жвнвквй, тата-алдашкан жана татаал суйлемдврдун тузулушундэ колдонулуучу универсалдуу сиитаксистик кубулуш экендишн таануу;

• — парцелляциялык тузулуштвгу суйлвмдвр бирдиктуу суйлем тузулушунун, б.а. тилдик инварианттын кегггик варианты эхендигин керсетуу;

— парцелляциялык тузулуштвгу суйлемдврдун внугупгун тил-дик тузулуштун езгвруусундвгу взгвчв мыйзамченемдуулук экен-дигин керсетуу. Ушуга байланьпшуу мындай суйлемдврдун кыргыз тилинде да тарыхый кубулуш экендишн баса белгилвв;

— парцелляциялык тузулуштвгу суйлемдврдун пайда болу-шундагы негизхи булак-суйлве кеби экендигин белгилвв. Анткени суйлее кебинде ой ар дайым эле бутквн турдв эмес, суйлввчунун

конкреттуу абалына ылайык кээде ырааттуу, юэде узулуп, улантылып берилет. Мындай учурда сиитаксистик ез алдынча конструкциялардын уч тиби жаралат: сегменттелген, обочолонгон, парцелляцияланган. Суйлее процессинде булардын биринен экин-чиси жарала берет. Жазууда ар бири езуне тиешелуу чекит (суроо, илеп), утур бслгиси аркылуу ажыратылат. Биз изилдеген суйлвм типтери негизги фраза жана парцелляцияланган белуктвн, б.а. парцелляттан туруп, алар бири-биринен чекит жана анын эквиваленттери аркылуу ажыратылып турат.

— Парцелляциялык тузулуштвгу суйлвмдордун жаралышын-дагы дагы бир сиитаксистик шарт катары, жалпы суйлвм квлвмунун кецейиши, суйлемде камтылган информациянын мол-дугу, айрым суйлвмдун кетвргвн жугунун вте оордоп кетиши ж.б. себептер бул суйлвмдорду бир нече фразаларга ажьфатуу зарылдыгына алып келгендигин кврсвтуу;

— Негизинен, женеквй суйлвмдврдв анын айрым мучелврунун суйлвм чек арасынан тышкары жайланып калышын ошол контекстте автор атайын логикалык басым коюп, экспрессивдуу максатта бвлуп кврсетквндугун бслгилвв; женеквй суйлвмдврдв кептик кырдаалдарга байланыштуу анын бардык мучвлвру (баш жана айкындооч) парцелляттык милдетте к еле бере тургандыгын белгилев;

— Парцелляция кубулушунун суйлвм тузулушундвгу ишке ашырылышынын жалпы шарты катары негизги фразанын ав-тосемантикалуулугун, парцелляциялык конструкциянын (парцел-ляттын) синсемантикалуулугун далилдеп беруу,

— Парцелляциялык тузулуштвгу суйлвмдврду взунв жакын болгон обочолонгон, бириккен, сегмантгелген конструкциялардан, асыресе, пунктуациялык жактан, кемтик суйлвмдердвн (диа-логдук, эллипстик) семантикалык-структуралык жана биринин монологдук, экинчисинин диалогдук кепте колдонулганы менен айырмалана турганын кврсвтуу;

— Парцелляциялык тузулуштвгу суйлвмдврду коммуникатив-дик аспекгиде алып караганда негигги фразада взунчв тема, взунчв рема, ал эми парцеллят болсо ремалык гана, б.а. экинчи ремалык гана милдетте келерин баса белгилвв.

ДИССЕРТАЦИЯНЫН ИЛИМИЙ ЖА^ЫЛЫШ КАТАРЫ кыргыз тилинде алгачкылардан болуп, парцелляция кубулушунун сиитаксистик мацызын, мындай эксперссивдуу сиитаксистик каражаттардын жазуу кебинин ар турдуу стилдеринде колдонулуш езгэчвлуктерун, жолдорун монографиялык изилдввнун негизинде ачып берууну эсептейбизг

Диссертациялык иштин теориялык бвлугундв парцелляция кубулушу боюнча жарык квргвн эмгектерди пайдалануу менен, анын жалпы сиитаксистик мацызын ачып беруугв аракет жасалды.

- Диссертациялык иште, негизинен, тилдин енугущунун бугунку ал-абалы, башкача айгканда, синхрондук метод колдонулуп, айрым маселелерди чечуудв, ылайыгына жараша, структура-лык-семантикалык, трансформациялык анализдер колдонулду.

Эмгекте факты материалдар катары публицистикалык, керкем, илимий, иш-кагаздар стилдерине тиешелуу материалдар камтылып, б мицге жакын карточкалар анализделди жана жагдайга ылайык ишке пайдаланылды.

АПРОБАЦИЯЛОО. Диссертациялык иш Кыргыз Мамлекетгик Улуттук Университетияии Кыргыз тил илими кафедрасынын кецейтиЛген жыйынында талкууланды. Иштин негизги жоболору Кыргыз Республикасынын УИАнын илимий жыйнактарына, кун-двлук басма созгв бир нече макала турундэ жарыяланган. Ошондой эле изилдведегу айрым маселелер СССР ИАнын Тил илими , институт^ тарабынаи уюиггурулган "Типы коммуникации и содержательный. аспект языка" деген темадагы Совет элинин Улуу Ата Мекендик Согуштагы жецишинин 40 жылдыгына арналган жаш окумуштуулардын конференциясында (Москва, 1985-жылдын .21—23— октябри), "Ч. Айтматовдун чыгармачылыгы жана азыркы адабий процесс" деген темада еткви республикалык илимий-теориялык конференцияда (Фрунзе, .1985, I даражадагы дипломго татыктуу болгон), Кыргыз ССР илимдер Aкaдe^:ияcынын жаш окумуштууларынын VIII Респуб-ликалар аралык илимий конференциясыкда (Фрунзе, 1986, 22—23-май, I даражадагы дипломго татыктуу болгон), Жусуп Баласагын атындагы Кыргыз мамлекеттик Улуттук университе-тинде Кыргыз Республикасынын илимдер академиясынын корреспондент мучесу, филология илимдершгин доктору, профессор - ГС К. Сартбаевдин 80 жылдыгына арналган илимий — практикалык конференцияларында жасалган докладарга да чагылдырылды.

"Тилдеги парцелляция кубулушу" деген ■ темада Жусуп Баласагын атындагы Кыргыз мамлекеттик Улуттук Университетинин Кыргыз филологнясы жана журналистика факультетишш кыргыз ткли жана адабияты бзлумупуп 5-курсунун студенттерине 1989— 1993-жылдары атайын курс окулду.

. ИШТИН СТРУКТУРАСЬГ ЖАНА МАЗМУНУ. Диссертация баш сез, экк главадан, корутунду жана пайдаланылган ишсщ адабияттардын тизмесинен турат.

БАШ СвЗДВ изилдсенун актуалдуулугу, максаты жаны мшудети, изилдеенун илимий жадылыга, изилдеонун практикалых жана илимий-теориялык мааниси, изилдовнун материалдарынын апробациядан втущу жшгундегу маселелер камтылды.

ИШТИН БИРИНЧИ ГЛАВ АСЫ Н ДА ("Парцелляцнянын син-таксистик мацыэы") алгач парцелляция куЬулушун изилдведв тилдин синтаксистик бирдиги — суйлвм менен кептин комму-

б

никативдих бирдиги — фразанын ортосундагы айырмачылыкты - болуп корсотууну максат кылабыз. Тил жана кептин катыштыгы ХУ1Н кылымдарда эле В. Гумвольдт тарабынан лингвистикалык жана ф:мософиялык аспектиде илкктенип, тил- бул ишмердуулук, ал эми кеп болсо, анын продуктусу катары каралган. XIX кылымда Ф. де Ссссгор тилди социалдык баалуулугу бар белгилердин системасы, кептн эрктин жана тушунуунун жекече актысы катары тушунуп, аны психикалык кубулуш катары карагандыгы бизге маалым.

Академик Л. В. Щерба тилдик кубулуштардын ичинен хептик ншмердуулукту (суйлеенун жана тушунуунун процесстерин), кептик материалды жана- тилдик системаны (создвр жана анын грамматикалык тузулушу) айырмалоону сунуш кылат (Щерба, 1945). Байыртадьн эле суйлем тилдин негизги бирдиги катары аныкталып келсе, фраза кептин бирдиги катары А. М. Пегаковский тарабынан алгачкылардан болуп бэлунуп корсетулет да, фраза рнтмо — петодикалык, суйлем грамматикалык кубулуштар катары аныкталган (Псгдкоиский, 1926, 50-бет).

Жогорудагы ой жорутууларды андан ары енуктуруп, Ю.В.Ванников "Суйлем-бул эки мучелуу (двучленный) маани билд1фген, асыресе, узгултуксуз синтаксистик катарда турган свздердун предикативдик айкашынын формалдуу грамматикалык схемасы, с фраза антонащетлык-маанилик' бнртдоясги .вз »чине камтаг&и кептин эц манда жана негизги коммуникатиздик бирдига" катары баа берет (Ванников, 1960,1 3-бет).

Демек, кеп айрым гаггонацпялык-маанилкк балуктер болгон фразаларга ажырайт. Эгер кегтге суйлеиду фраза аркалуу аэтьтлдырууга мумкун болсо, фразаны суйлемдук тузулушту ишхе ашьгрууда дайыма. эле колдонууга мумкун змее, айрым учурда суйлем тленен фразанын чек аралары шайкеш келбей калат. Ушул жагдай тилдин жана кептин бирдиктерпн жзлпылоочу пикир алышуу бирднтинин зарылдыгын белгилейт. Бул элемент-тердпн ортосундагы синтаксистик-семантикалык мамнлелерди синтаксистах тузулуштун (синтаксическая структура) жана баяндоонун (высказывание) децгзэлинен туруп кароого алып келет. Ьаяндоо катары суйломдои кенеяирээк тушунуктегу бирдикти; тагыраах. айтканда, формалдуу тузулуштун жана кептик хонкретгуулуктун бирнмдипш, инвариатуулуктун жана варианттуулуктун биримдигин, пыйзамченемдуулукту жана ко-кустукту ичнне камтыган реалдуу синтетикалык бирдикти тушу-нууге болот.

Демек, "баяндоо-бнр, же бир нече фразадан туруп, бир суйлемге бириктирип турган кептик чынжырдын кесиндиси' (Ванников, 1969, б-бет). Айрым эмгектерде тилдин жана кептин бирдиктери суйлем жана фраза ар турдуу лингвистикалык бирдиктер катары эмес, тек. гана _ суйлемдун эки жактуу

берилиши: анын тилдих инвариаты (абстрактуу схемасы, модели) жана кептик варианты (суйлемдун контексттз жана кептик ситуацияда берилиши) катары тущунушвт (Литвиненко, 1984,11-бет). Жогорудагы айгылган ойлорду твменку, мисал аркылуу тушундуруп коелу. Ал боенуп алганда бир кыйла чырайлуу эле ээ? Бул суйлем бир фразалуу, тилдик инвариант кептик ситуацияда дал унгундай берилген, демек, суйлем да, фраза да бири-бирине дал келет. Ал эми бул суйлем G. Даникеевдин чьггармасында темондегудвй жайгаштырылат: Ал бир кыйла чырайлуу эле ээ? Боенуп алганда. Экинчи жагдайда биз парцелляцияланган тузулушту кез алдыбызга элестетебиз. Тузу-лушу боюнча баштапкы модель (тилдик инвариант) езгерууге дуушар болду, б .а. тилдик инвариант экиге белунет, структуралык дал келишпегендик сезилет, экинчи фраза вз тузулушу жагынан да, кетерген жугу, коммупикативдик максаты жагынан да езг&челвнуп турат. Бул жерде негизги фраза жана парцеллят интонациялык жагьшан взгечв позицидда туруп, бирок маани жагынан бир баяндоого биригип турат. Демек, бул конструкция тилдик инвариантгын кептик варианты.

Парцелляция теориясынын жоболорунан келип чыгып, мындай баяндоо типтерине темондегудвй аныктама берсе. болот: "Парцелляция — бул бирдиктуу синтаксистик туз'улуштун, б.а. суйлемдун кептик бвлунушунун ыкмасы, кепте суйлемдун бир эмес, бир нече интонациялык-маанилик бирдиктерге, б.а. фра-заларга ажыроосу" (Ванников, 1969,5-бет). "Парцелляциянын структуралык механизмдери" аттуу белум да парцелляцйялык конструкциялардын бирдиктерин тактап, ara структуралык анализ жургузууге бш'ытгалат. Парцелляцияны тилдик материалдын (суйлемдун) кепте жузэге ашырылышы катары тушунуу менеп, бул кубулуш .баяндоонун чегинде болуп етвврун белгилейбиз, б.а. мындай конструкциялардын жалпы мазмунун баяндоо катары тушунвбуз. Демек, баяндоо тил жана кептин бири-бирине шайкеш катыштагы бирдиктери-суйлвм менен фразанын 5и-римдигин айкындап турган конкреттуу тилдик бутундук. "Ба-яндоону мындакча туигунуу парцелляцйялык структураны суй-лвмден тышкары бир нече парцелляттык бэлуктерден турганына карабастан, бирдиктуу суйлем — баяндоо катары аныктоого шарт тузэт (Литвиненко, 11-бет). Парцелляцйялык конструк-

ция-негизги фразадан жана ara оцчул орун тартипте жайгашып, интонациялык жахтан ез алдыяча болгон парцелляттык типтерден турган, - кептик ситуацияда зкспрессивдуу белунууге дуушар болгон, жазууда пушстуациялык жактан чекит жана аыын эквиваленттери аркылуу белгиленген, бирдиктуу .бутундуккв ээ автосемантикалык тузулуш болуп эсептелет.

с

Парцелляциялык конструкциялардын структура-лж элемент-теринин бири болуп эсептелген негизги фраза баяндоонун алкагындагы потенциалдуу-автосемантикалык бирдих, б.а. аны парцеллятган тышкары карай турган болсок, анда аны женвкей, же татаал суйлвм катары сыпаттоого болот. Бирок контекст менен втв тыгыз байланыштуу негизги фраза жана парцеллят грамматикалык жана семантикалык жактан ажырагыс биримдикти тузуп турат. "Алар денотативдик жалпылыктын негизинде биригип турат, б.а. реалдуу чындыктын бир абалын чагылдырып тургандыгы менен бири-биринен интонациялык да, маанилик жактан да кез каранды абалда турушат" (Петрашевская, 1974,31-бет). Парделляциялык конструкциянын негизги фразасы суйлемдун бардык типтеринен болушу мумкун. Демек, негизги фраза жвнвквй суйлвмдук касиетте келсе, парцеллят суйлемдун айрым мучесу катарында, негизги фраза татаал суйлемдук структурада болсо, парцеллят анын бир белугу, же багыныцкы суйлвмдук касиетте келе берет.

Ал :зми парцеллят болсо, жалпы конструкциянын составындагы негизги фразага кез каранды белух, анын бир фрагмента;. Суйлемдун пикир алышуучулук милдети туздвн-туз предика-тивдуулук аркылуу. шартташ1.т турат. Ал эми парцеллят интонациялык жактан ез алдынчалыкты сактап тургандыгына карабастан, предикативдуулух белгисине ээ эмес, ал негизги фраза менен чогуу келип ¡ана пикир алышуу функциясына ээ, ошондуктан ал сез айкашына, суйлвм мучелеруне жакындыгын далилдейт. Парцелляттын бул белгнлери анын структуралык .гана кез карандылыгы. Бирок парцелляттын жалпы конструк-циянын составындагы стилистикалык ролу вте жогору. Пар-целляцкяда угуучунун кег^лу да, охурмандьш кецулу да жалпы конструкдиянын мазмунунда парцеллятка бурулат. Суйлвечу, же жазып жаткан адам угармандын, же окурмандын квцулун баяндоонун чегинде анын айрым бир белугунв басым жасап, белуп керсетууну максат кылат. Бул бвлунуп керсвтулген элемент (парцеллят) айтуучу тарабызан да, утуучу тарабынан да актуалдуу белунуу, кецулдун борборун зэлеп турат. Парцелляттын стилистикалык эффектней вте жогору. Парцелля-цняланган консгрукцияларда парцеллят бир сездвн, сез айка-шынан, татаал суйлемдун структурасында бир суйлвмдон, же бир нече суйлемден болуп калышы ыктымал. ©з составында зки, же андан ашык парцеллят катышкан конструкция парцелляциялык комплекс деп аталат.

"Парцелляцияны езуна жакьш кубулуштардан ажырымдоо" дгген белумде ал обочолонуу, сегментация, кемтик суйлем, сепаратация, бириктируу сыяктуу кубулуиггар менен салышты-рылып, алардын окшоштук жана айырмачь:лык жактарын айкын-доого аракет жасалат.

1. Синтаксисте обочолонуу, же обочолонгон суйлем мучелерун "кыскартылган багынъщкы суйлем" катары карсо узак убакыт-тар бою жагпап келген (Греч, Востоков, Давыдов, Буслаев). А. М. Пешковский обочолонгон айкындооч мучелерду мелодия жана ритм жагынан, башка мучелвр менен байланыш жагынан багыныцкы суйлемге жакын тургандыгын белгилеген (Пешковский, 195 6, 416-бет), Обочолонгон мучелердун маанилик жана . синтаксистик функцияларын ачып керсетпегондуктен, К. Я. Петровская Пешковскийдин окуусунда обочолонуу грам-матикалык эмес, тек гана фонетикалык кубулуш экендигине адилет баа берген (Петровская, 1953).

Бугунку кундерде обочолонууну турдуу тилдик каражаттар аркылуу белунуп турган, биринчи кезекте, айрым айкындооч мучелердун семантикалык. ыазмунуна байланыштуу интонация аркылуу белунуп турган кубулуш катары кароо кецири кездешет. "Суйлем ичинде грамматикалык жактан уюштурган маанилик кесиндилердин интонациялык болунуусу обочолонуу деп аталат" (Грам. совр. русск лит. яз. 64 3-бет). Обочолонууну айрым окумуштуулар багынъщкы мамилелерди билдируучу синтаксистик байланыш каражаты катары карап, багьшыцкы байланыштын турлору ээрчищуу, башкаруу, ыкташуу ыенен бир катарга коюшат (Колшанский, 1962, 34—35-бет, Реезин, 1955, 169-бет). Биздин оюбузча, обочолонуунун бул байланыштардан айрымасы — згер обочолонуу сутаемдунгана децгээлине тиешелуу езгечелук балсо, багыныцкы байланыштыи турлеру сез айкашынын гана децгээлине тиешелуу» биринчиси синтакскстик кубулушту, экин-чиси сиитакскстик байданьщггы билдирет. Обочолонууда се-мантикалык бпрд^стердш! шггоноциялкк белунуусунун негязкнде обочолонгон бцрдпктер интрнациялык жана семантикалкк жактан шартгуу турдо гана ез алдакчальпъга сактая турат. Ушул кегизде келип Ю. В.' Ванников обочолонууну тклдик эмес, кептик категория деп зсептейт, ангкеяи ал суйлемдун формалдык тузулунгуя змесг кеппш семантихсзлкк-глтонащшлык; бирдигк-фразаны мунездоп турат (Ванников, 1969, 10-бет). Мисалы: Жаяар талаа жакты керсвтту, колун жацсап. Блз суйебуз, бири-бкрибяздп. Мага беш белке уи салсам жетет, верандасы менен. Обочолонуу аштаксисшк кубулуш катары обочолонгон элементтин бир суйлем чегинде гана жайгашышы менен мунез-делет. Кегггегеи адабиятгарда парцелляция сыяктуу эле обочолонууда да суйлемдун айрым мучэлару суйлем айлаиасынак такыр четтеп, б. о. ' абсолгогтук позицкяда" жайгашып, езу байланышкан суйлемден чекит белгиси менен белунуп калгандыгы белшленет. Бул кубулуш "абсолюттук обочолонуу"' (Денисов, Кузыина, Скребнев, Степанова), "кучтуу обочолонуу" (Бродович,

ю1

Васильева, Оскотская, Сапрыкина), "сегаратизацття, же П да-ражадагы обочолоиуу" (Азовцева, Андриейская, Эйхбаум) катары сыпатталат. Бул окумуштуулар парцелляцияны обочолоиуу менен чаташтырууга алып келгенднгин байкайбыз. Анткенн обочолоиуу структуралык жактан парцелляцияга «те жакын тургандыгы менен мунездолет. Ушута ылайык Ю. А. Азовцева обсчолонууну эки формада (синтаксистик категория жана маанилик белунуунун стилистикалык ыкмасы катары) жашап турган интонациилык-маанилик белунуугун TYPY катары, ал эми парцелляцияиы коммуникативдик (баяндоону маанилик жактан жвнеквйлетуу) жана стилистикалык (маанилик жактан белуп хорсетуу) максатта колдонулган интонациялык-маанилих болунуунун туру катары аныктайт да, бул эки кубулушту баяндсюнун интонациялык-маанилик болузгушуггун эки туру катары таанып, аларды баяндоо-нун децгэзлиндеги коммуникативдик-стшшстикалык варианттар экендигин, алар интонациялык (пунктуациялык), зкспрессиз-дуулук децгээли боюнча гана айырмалана тургандыгыи акыйкат белгилезЧт. Биринчисине утур, экинчисине чекит жана анын зквиваленттери тиегиелуулугун ырастайт (Азовцева, 1970, 10-бет). Мындан тышкары обочолопууда синтаксистик байланыштын бошоадошу бир суйлемдун чогинде гана байкалса, парцелляцияда элементтин вз алдынча позицияга бэлунуп чыгышы суйлем чегинен сырткары шартта болуп, биринчи учурда жазууда утур, экинчисинде чекит аркылуу гонке ашырылат. Экинчиден, обочолоиуу кубулушу жонекей суйломдордун тузулушунде гана учурап, негизинен, айкындооч мучелергв жана синтаксистик турмвктергв таандык болсо, парцелляция женвквй суйлемдун да, татаал суйлемдврдун да струхтурасында кездеше берет. Демех, обочолоиуу оз алдынча кептик кубулуш.

2. Сегментация кубулушу катары, жалпысынан, баяндоонун чегинен анын бир бвлугу-озгвчв сегменттин синтаксистик жана интонациялык жактан бвлунуп чыгьшгын тушунсв болот. Мына ушул жагдайда алганда, парцелляциялык конструкция менен сегменттелген конструкциялардын ортосундагы бир жактуу ок-шоштугу келип чыгат. Бирок сегментацилнын мацызы атайын зкспрессивдуулукту кучетуу максатында баяндоонун тема жана ремага белунуусундв турат. Ошондуктан сегменттелген конст-рукциянын зц айкын мисалы катары атама темалык конструкция кабыл алынган. Мындай конструкция нын негизги езгвчелугу бир баяндоонун чегинде бир эле тушунуктун эки жолу бел-гиленишин, башкача айгканда, бир жолу атооч жендвмвсундегу зат атоочтун жардамы аркылуу, ошол эле жерде ал тушунуктун . ат атоочтук корреляты аркылуу экинчи жолу белгилениши (Попов, 1964, 25-бег. 1968, 302-бет; Сафронов, 1975, 8-бет; Рогова,1975, 53-бет; Ашырбаев, 1986,116-бет;)

Мисалы: Сабак — ал кандай болушу керек ("МГ"). Билим, Ал кандай кыйынчылыкка тураары езунен езу тушунуктуу |"ЛЖ").. Олимпиадалык оюн. Бугун ara бардык елкелердун екулдеру катышып жатат ("БШ').

Жогорудагы' мисалдарды тушундуруудв сегменгтелген кон-струкциялардын тем вику касиеттерин берсек жетиштуу: 'а) мындай кокструкциялар эки белуктен турат: 1) сегмент; 2) негазги конструкцияньш базалык белугу; 6} сегмент жана базалык б ©лук бирн-биринен атайын пауза менен бвлунуп турат; в) бул эки белук тема жана жыйынтык мамилесинде болот; г) теманы билдирген белук синтаксистик жактан кез карандысыз позицияда болот: бул атооч жендемедегу зат атооч, же атооч жендэмесундегу сез башкарган сез айкашы; д) теманы билдирген белук, базалык бвлукте ар дайьш езунун ат атоочтук, же зат атоочтук коррелять! болушу менен мунезделет.

Сегменггелген конструкция менен парцелляциялык конструкцияньш айырмачылык жактары теменкулор:

Í. Парцелляциядан айырмаланып сегменттелген конструкци-ялар базалык бвлукке карата зркин позицияда, оцчул жана солчул орун тартипте келдонула берег.

2. Сегментация/^ бир тушунуктук- эки жолу кайталанып' берилишинде, эгер аларды бириктирип жебнреек, суйлвмдун

. бузулушуна алып келсе, парцелляцияда бириктируу менен синтаксистик байланыш бегсемдейт, жвнекей суйлемдорде обочо-лонгон конструкция пайда болот.

3. Сегментацияда атама теманы анын корреляты менен rana алмаштырууга болот, парцелляцияда парцеллят менен негизги фразанын позициялык абалы сактап да, туз орду менен да жайгаштырууга болот. '

4. Атака тема суйлемге мучэ боло албайт. Парцеллят суйлем мучесу боло алат.

Демек, булар ез алданча кубулуштар.'' • ■ .

3. Сырткы тузулупгу. боюнча дналогдуу, эллипстуу, кошумча кемтик суйломдвр да парцелляцияга кыйла децгээлде окшоп кетет. Ошондуктан айрым окумуштуулар тарабьшан бул эки конструкциялык типтер бирдей децгээлде каралып кетет.

Парцелляциялык. конструкциялардын мацызы бир суйлвмдун кеп актысында бир нече интонациялык-маанилик бвлуктергв ажырап кетишинде турса, кемтик суйлвмдердун семантикалык мацызы белгилуу жагдайга, шартка байланыштуу, же контекеттин таасири" менен суйлвмдун кандайдыр бир мучесу айтылбай калышында. Демек, контекст аркылуу парцелляциялык конст-рукциянын да, кемтик суйлвмдун тушуп калган мучэсун да толуктоого боло тургандыгы бул эки конструкциянын жалпылыгын тузет. Алардын негизги айырмачылыктары теменкулер: а) Кемтик

суйломдор жалпн контекстте предикативдик белгиге ээ. Пар-целлят бул белгиге ээ эмес, ал мурунху суйлемдун гана составдык болуту; б) Парцеллятты пегизги фразанын структу-расына Киргизии жиберууге болот. Ал эмн кемтпк суйломдер (езгечо диалогдуу) мындай каскетке ээ эмес; в) кемтик суйлемдор монологдук жана диалогдук кепте колдонула берет, парцелляция жонокой суйлвмдордун аспектисинде евтордук монологдук кепте гана колдонулат.

4. Тил илкминде "сепаратизация" термнни аркылуу, жал-пысьпган, суйлемдун бир змее, бир нече бвлукко ажырап кетишин тушутгушот. Бирок бул кубулуш боюнча эки коз караш екум сургендугун баамдасак болот. Бпринчндеп, сепа-рэтизацня-багыныцкы суйлемдун баш суйлвмдэн кесилип кальяны, б. а. багыныцкы байланыштагы татаал суйломго гана тиешелуу кубулуш (Гулыга 1971, 180—1 3 1-беттер). Экинчиден, сепаратизация жеиэкей жана татаал суйломдордун чегинде ишке ашат. Жонэхей суйлемдогу сепаратнзацияны "кучтуу обочолонуу" термнни менец атап, ал зми татаал суйлемдогу бул кубулушту "бириктируу" катары кар-ипат (Андриевская, 1969, 77-бет). Кий-инки чыккан эгггектерде сепзратнзацияны парцелляциянын бир туру катары кароо керек экенднпс оелгилешш келуудо (Лн-сичепко, 1972, Зб-бет; Ступакока, 1974, ÍO-иет). Биздин оюбузча да, терминдик гака айырмачылык болбосо, пагылдырылгаи озгочв-лугу бирдей. Демех, сепаратизацилны парцелляцнянын бир взгочелугу катары кароого толук мумкун.

5. Синтакснстик парцелляция кубулутуна тиешелуу адаби-яттарда парцелляцияны бкриктаруу кубулушуиун бнр туру катары, же бул эки кубулушту биррх-бирг-ше дал келген кубулуш катары керсогушвт. Бирок айрык окумуштуулар бириктнруучгу кубулуш катары змее, сшггаксистик байланыштын эзгвчз туру катары карашы населении чаташтырылышыка алып келет (Крючков, Хатиапшкли, Плещенко ж.б.). Бул ¡шезн же боло р И. И. Греч, К С. Аксаков, Н. Д. Оэсянико-Куляковский, А, М Пешковский, Л. В. Щерба сьшк1уу ст^умуштуулардьгн гккирин улашуучулар болуп зеептелишет. -..... • . .

Бириктируунун синтаксистах мацызыи аныктоодо В. А. Бе-лошапкова традициялкк кэз караштан бацткачараак мамиле жасап, суйлемдун пикир алышуу процесстшде эки децгээлде ишке ешьфылышын белгилеп, 1) суйлемду статикалык предикативдик тузулуш катары, б) суйломду динамгасалык тузулуш, же коммуникативдик бирдик катары тушунуп, бирнктирууну динамикалык аспектидеш озгече кубулуш катары аныктап, ал суйлемдун функциокалдык перспективасынын алга карай жы-лышын керсоткэн, кеп процессинде белшлуу бир коммуникативдик максатга суйлем тузулушунун эки, же андан кеп

езгече турдегу коммуникативдик бирдиктерге ажырап кетуусун тушунет (Белошапкова, 1967, 26—27-беттер). Бириктарууну ушундай тушунуу парцелляция тушунугу менен жакындап кетет. Демек, бириктарууну езгече граммагакалык байланыш эмес, езгече маанилик катыш катары сыпаттоо талапка ылайык. Кепчулук окумуштуулар ушул пикирди жакташат (Виноградов, Рыбакова, Ступакова, Петрашевская, Сковородников, Александрова ж. б.). Туркологаяда болсо бул эки термин синонимдеш мааниде, бир кубулушту белгилееде колдонулат (Маскапов, Семенов, Сафиуллина, Турсунов, Ашырбаев). Биздин оюбузча, бириктируу женекей суйлем аспектисинде статистикалык абалда обочолонуунун бир туру, динамикалык абалда парцелляцияга етуп турган, татаал суйлем аспектисинде динамикалык абалда парцелляциянын бир езгечелугу катары келген езгече маанилик катыштагы кубулуш.

КШТИН ЭКИНЧИ ГЛАВ АСЫ Н ДД ("Женекей суйлемдердун чегинде парцелляция кубулушунун ишке ашырылышы') алты езгочелукке басым жасалат.

1. Парцелляттын милдетинде ээнин белунуп тур ушу биздин изилдоебуздэ, непгзинен, теменку езгочелуктерде колдонгонун белгилейбиз:

а) Ээнин баяндооч менен жак, сан боюнча ээрчишип, предикативдик катышта турушу, анын суйлем чегинен оцойлук менен ажырап, суйлем чегинен чыгып кетишине мумкунчулук бербейт. Суйлемдун езегун тузуп турган ээнин ошол калыбында парцелляттык милдетте келиши етв сейр'ек/ учурайт: Баланы капыл-тупул коюп кетти. "Москвич" машинеси ("КМ")., Сен бугун чазсырбасац да, жакында жайлоого бармащтыз. Калыбек экеебуз (Ж.М.)

5) аирым контексттик абалда, же кептик актыда езгече позицияда орун алган ээ негизги фразага карата бир ецчей мучелук милдетте келет: Мага акыл айтуучулар кеп эле. Кецеш беруучулер (0.Д.). Бирок мындай типтеги конструкциялар ете сеирек колдонулат. Ал эми парцелляттын багыныцкы абалын дааналап керсетуу максатында автономдуу позициядагы ээге да белукчесун кошо колдонуу керкем чыгармаларда актиздуу кёздешет: Бала кыялдуу. Унчукпайт. Апасы да. Эрксизден баары кулуп жиберишет. Суйеркулов да [©.

в) жалпылоочу сез негизги фразада жайланышып, парцеллят катары калыпташкан бир ецчей мучелер аны, биринчиден, конкреттештирсе, экинчиден, бир ецчей мучелерду атайын белуп керсетуп, экспрессивдуу каражат катары актуалдаштыруу максатында колдоног. Бардыгы нааразы боЛушкансыйт. Асман да, кун да, тоалор да, адамдар да, ал гана эмес кыбыраган кумурскалар да (М. Э.). Бизди эки жак тец пайдаланышат.

Жигиттер да, келиндер да (Ж. М.). Айта кетчу персе, зэшш парцелляттык милдетте келиши башха суйлем мучелерунв са-лыштьгрмалуу сейрегирэзк.

2. "Баяндоочтун парцелляттык милдетте келуу езгечелуктеру" аттуу Оелумдё Ьаяндоочтордун перцелляциялык взгечелуктеру женупдв свз болот. Асыресе, атама суйлем жана сез-суйломдвн башка суллвмдун бардык турлвруно баяндоочтун катышып турушу зарыл. Ал эми эллипстуу суиломдо кыскарып калган баяндоочунун милдетин жанаша турган айкындооч мучв аткарып калат (Эт-э.тке, сорпо бетке). Демек, баяндоочтун парцеллят катары автономдук позищГмга болунуп чыгышы эк и составдуу суйлем чегинде мумкун эмес. Ошондуктан баяндоочтун пар-целляцияланышы качан га г га анын негизги баяндоочко карата кошумча тушундуруу иретинде, же а га карата бир вцчой мучв катары келгенде гана мумкун. 1. Бир оцчой мучв катары келгенде "да" белукчесунун ст или ста к ал ы к функциясы ето таасирдуу. Анткенн баяндоочко тизмектеш келген да бэлукчэсу •ал баяндоочтун езунен мурунку суйлвмго коз г.драндылыгкн, же ти еш елуулукту аГ'кындсо'Г-' каражаттын м.члдетин аткарат: Мен аны бербейм. Карматпайм да (О. Д.). Кем ел Адиевич табиятында жумшагс. Кяцулчавк да (€?. Д.) 2. Негизги баян-доочторду конкретгештируу функциясында кепчулук- у гурда атосчтук баяндоочтор колдснулаг. Меи кж». болоюн, мен сенин жарьщмын. 5н;;а;-мьпь (Э. Д.) Ал бпздпя эле ейылдан. Тогтчуб лшта;; ("К. М.). 3. Негизго-' атоочтук бакидоочту кошумча тушундуруу айрым учурларда анык сыи-сьшаттык белгилерин бялдирген апыктоочтун ткзкектеле айтылыпил мелей негизги бэяндооч кайталанып парцелляттык т иптер угешулат, стилдик жактан актуолдашып турзт: Булар, демек, кьгздар. Бойго жеткен ккз-да£ (Ж. М.). Т&р^унчусу кыз. Асылк^лдта кызн (Ж. М,). Бул «:асзле езукчэ жаткап проблема. Чоц проблема {©. Д.).

3. "Акыктоочтун парцглляпък озгэчэлутсгеру" томогесу учур-ларга байлаиыпттуу каралат: 1. АяыкталгЕ.ггган сапаттык белгилерин атайын бэлуп керсвтууну ггаксат кылып, суйломдун жалпы маамунуна стялкстикааык. эффект (Геруу учуа аныктооч азтонетчдуу познцняда гкайгаипырылгаи учурлар актнвдуу кез-дешет: Максат шашып кэдды. Ксоз спекрлвр архылуу кунду карду. Кыггкызыл. Тептегерек ("Л. Ж"). Ал жакты кыз. Эстуу. Илбершнаг (©. Д.) Оо, илгерп жазггн ырларым бар. "Жаз, "Кыш . деген (1С Ш.}. '

2. Акыкталн -ггь'н сапаттык белгилернп актуалдаштыруу мак-гатыпда сыяктуу" деген с<?з архылуу тлзггектеле келген анык-гоочтутс топ парцелляттык милдетте коп учурайт: Ал ето зле айып. ГГайгамбар сыяетуу ("АТ"). Акил-сезим, чындыгыида, нсинчи. Ачыт;сыдг;п стгуп чыхяад козу карьщ сыяктуу (Ю. С.)

3. Тузден-туз салыштырууиу уюштуруучу-дай формалуу анык-тоочтор парделляттык милдетге колдолунулганда аныкталгычтын сапатттык белгилерин кучатуп керсвтуп, иегизги квцул баян-доонун экинчи бвлугунв бурулат, контекстте айрым учурда кучвтма свздвр да кош о колдонулуп, стилдик боекту кучвтуп тураг. Анын сурдуусун кантесиц? Тим эле соттой, (К. М.). Таандар таранчы бекен. Жыгачты шакылдатканда корккондой (С. ©.)

4. Аныкталгычтын сапатгык белгилерин конкретгештируу максатында баш мучвлер менен бирге тизмектеле келген аныктооч, негизинен, атоочтук баяндоочтуу суйлвмгв тиешелуу болуп, баяндоочтун кайталанган позициясында аны коштоп парделляттык тизмектк тузуп турат Бугун Бектермирден кабар алганы кел-гендердин бири-Ашырбек болду. Баягы Ашырбек. Бектемирди босого аралаштыргзн Ашырбек (Ж.Ж.)

4. Талуктоочтордун парцелляцияланышындагы ©згочвлуктеру" анын зки турундв тец тараган. Тике толуктоочтун парделляттык милдетте келишин уч взгечвлуккв белуп карасак болот.

1. Суйлем тутумундагы тике тоолуктоочтун езу автономдуу позидияга белунуп чыгат да, окурмандын, же угуучунун кецулун езуне бурат: Биз суйБейбуз. Бири-бнрибизди (Г. Г.). Карагыла! Жансарлап чаап баратканды (К. О.) Жара сузду. Кек буканын кардын (К. О.).

2. Негизги фразадагы тике толуктоочту кошумча туигундуруу, конкретгештируу максатында ошол эле толуктооч аныктооч менен тизмектеле кайталанып, автономдуу позицияда орун алат: Чындыгьшда, мен сут ичкенди жакшы кврчумун. Кайиатылган ыскк сугту (К-А-). Кудаа кааласа эки-уч жылдан кийин окуйсуц. Ara чейин тил уйрвнушуд керек. вз тилицди. Кыргыз тилин. (К. А.).

3. Нагкзга фразадагы толуктоочту баса белгилвэ, (маанисин кучетуу максатында "болтондо да", ' жок эле дегенде" сыяктуу каражаттар аркылуу иегизги фразадагы толуктоочтун парделляттык белую» к&йталанып бериши жалпы баяндоодо езгече стилисти&альж кырдаал тузет. Ал взу айлана турган бир дэцгвлекту жасоого аракегтенууде. Болгондо да, тубелук тынбай айлана турган д&дгвлекту (ГХ.) Албетте, ал ырсыз жашай алган змее. Бирок упгуну менен эч убакта атах-дацк табайын деп ойлогон змее. Жок эле дегенде, акындык атакты (Г. Г.).

Кыйьф талуктоочтордун парделляттык милдетте келишин темвнку учурлардзн байкоого болот:

1. Негизги фразадагы толуктоочторду автор угуучунун, же окурмандын кецулуп атайын буруу учун, атайын стклдик максатта парделляттык. позицияда берет. Ал бир ецчой эмес жака бир ецчей турде да активдуу кездешет: Тажадым, тажадым. Сенден да. езумлен да. кутууден да ("КМ"). Акырын бас. Елтундун учу менен ( КМ ).

2. Баяндоонун чегинде суйлемдун маанилик езгечэлугунун айкындалышына, такталышына таасир этап, негизги фразадагы кыйыр толукгоочко бир вцчей муче катары келген парцеллят толуктооч негизги фразадагыдан маанилуурввк экендигин айкын-дап, негизги кецулду взунв бураг. Талаш жок, биз ар бир абитуриенттин -билимине карашыбыз керек. Алтай баасына

(©• А-)-

3. Негизги фразадагы толукгоочту конкреттештируу максатында атайын болунген парцеллят толуктооч да стилдик взгече а бал тузгвндугун темендегу мисал далилдеп турат: Кийин Алтын-бешик бала катка жеткенде, эл ara терт уруктан терт кыз алып беришет. Ю.1ргыздан, кыпчактан, кырктзн, мицден (Т. К).

4. Баяндоонун экспрессивдуулугун, керквмдугун арттыруу максатында кврквм чыгармаларда атайын кучвтме сездэр жана айкаштар колдонулат. Мындай атайын белуп керсстуу учун кыйыр толуктоочторго айрыкча, болгондо да, ал тургай, мындайча айтканда сыяктуу стилдик каражаттар тизмектеле айтылып, парцелляциянын турткунчугу катары кыз мат етайт: Уч сааттан кийин уйкуга кетем. Мындайча айтканда тубелук уйкуга (Ю. С.). Билсец, аялдар тереп жатканда чыдаи алоаи ез эне тилинде кыйкырышат экеи. Ал тургай ез диалектнеинде (Ю. С.). Бизге акындын кереги не? Айрыкча "мага (Г~ Г.). Мелик-Шах Омар Хай я м га Селжук имперкясьшын борбору Исфоханга обсерватория куруута буйрук берген. Бо-Лго;;до да, так езунуи чертежу жана езунун жетекчилиги мен~ен (Г. Г.).

5. Бьшыктоочтордун парцелляциялакышьшдагы «эзгэчелук-тер" аттуу болумдэ б ышыктоочтордун турле р ундо i у парцелляцггя-ньш структуралык бетенчолуктеруне кецул'оурулат. Изилдээ керевткендей, бышыктоочтун бардык турлврунде парцелляция кубулушу бирдей таралган эмес. Татар тплннде парцеллящет тек гана орун, мезгил, сыпат бышыктоочторго гана мукездуу болуп, себеп, максат, сан-влчем бышыктоочторго таралбагандьды белгиленип журет (Саффиуллнна, 1978, 211—2:23-беттар).

1. Кыргыз тилинде да себеп, максат, олчэн быпльпегоочтордун парцеллятткк мклдетте келиши это пасспздуу экендиги, бирок аз санда болсо да кездешеери байкалдьк Ии, декёх, он жети жылга айланган зкен го. Он жетн жылгз (в. Д.). Сен нагыз межггунсуц, сезсуз турмуштан жолуц болот. Болгондо да бир нече жолу (Г. Г.). Мен даярдоо курсука- кеткени жатам. ¥ч айга (Б. А.). Ал мага кеп келчу. Ацгемелешкежт ("К.М"). Мурда. сый злек, зми жаман-жакшы айткшьш калдьк. Куйээ баланын айынан ("КМ"). Эрдик керсетхен дагы бир топ ескерлер менен мен» даты самолатка салып,' Маскееге ут/рду. Орден алып келесицер деп (Ж. М.). •

2. Материянын жашап турушунун формасы катары мейкиндик жана мезгил neniara . роль ойногендугу баарыбызга белгилуу.

2-2340

17

Демек, кандай гана суйлемде болбосун бул категориянын катыштыгы бар экендиги талашсыз. Суйлвмде чак категория сы аркылуу мезгилди чагылдырылышы предикатиздуулуктун бир белгиси катары аныкталат. Ошол эле учурда мезгилди конкреттуу чагылдыруу лексикалык жана грамматикалык каражаттар аркылуу берилип, ал мезгкл быщыктоочторду уюштурат. Колдонулуш сферасы богата оте активдуу болгон бул айкындооч мучо парделляттык килдетте да ете кецири колдоиулат.

Î. Парделляттык ыилдетте мезпи тактоочтор, мезгалдик маанидега зат атоочтор айкаша келген ткзмектер колдоиулуп, негизш фразадагы убакыт ченемин актуалдаштырып турат: Ал мага келип турат. Кээде-кээде. Аллы дежур болгон кугу ("КМ").

2. Жатнш. л<оидвмасу^1двгу-ган^фЪрмасындагы атоочтук баш-карган саз айкаштары аркылуу келген парделляттык типтер жогорудагыдай эле взгечелуктэ кездешет: Чачым агарып кетти. Биринчи жолу "Кун автопортрет;»}" жазганда (К.Ж.) Бир кыйла чырайлуу эле. Боенуп алганда (Э.ДТ!

3. Чыгыш жендеиесундегу-гаи формасындагы атоочтукка бери, сайын, чейин ж.б. льандсочтор айкаша келип жасалган мезгил бышьжтоочтор да парделлядыялык позидияда озгвче

. стилдик кырдаал тузуп турат: Ken Солду. Ата-энемдер биякка квчуп келгедасн бери (Ю.С.) Ал уйлвнуп алган. Сен келгенге чейин эле ( АТ"У 7~

4. Банкса айкындооч &гучелар сыяктуу эле тындоочу тара-птын кедулун буруп, баса корсвтуу ыаксатында хучеткуч маанидеги сездер да шстивдуу колдоиулат: Жайында иштин кептугунен чолоо болбосу анш, Айрыкча, чвп ; чабык маалында (Ч.Н.). Ал Меяшундун созун ырастада. ЬТрасгагцда да ' кандай дейсиц. Болгондо да ггырзанын кезунча (ПГ.).

3, Орун бышыктоочтсрдун шрделлатык позицияда колдо-. цулушу, кегигнпеи, жагдайда балуп етет. Биринчи озгечелукте кзгязги фразадагы орундук маанидеги соз'жалпыланган турдэ берплет да, ел кшашот фразадагы орундук маанидега сез, же свз айкашы аркылуу конкраттештирилег. Биздин Ах-Башаттан суу алып кетиш учун уч хонуштая келет. Ала-Арча, Бел-Конуш, Чаар-Таш деген конуштардан ("AT"). Тиги кел башына бара жатты зле. Ак-Сууга (Ь. ЛС]7~Алыста; ; к.еле жаткав. Украинадан

(т.е.). —-1— '

Экшгш езгвчелуктэ пегизги фразанып жалды мазмунупан келип чыккая орундук катыш ккйинки фразада атайын болунуп, взгечеленуп жайланышат да, окурмандын квдулуп боло турган окуянып, же болуп еткен продесстин, же конкреттуу субьекти, же объектишш жайгашкан ордуна буруу максатын кездвйт: Мен ara кыйкырып бир ооз айтып коеюн. Алыстан эле (Г.Г.) Тобокел, барып керелу. Жа.чса уч-тэрт кун 'турабыз. Малчы-лардыкына (Ж.М.). Биреэге катуу суйлэе жарабайт. Эзгвче. ез уйунде (ЭД.). Эртед башы алынат, Журт алдында (Т.К.).

Аткан октун уну ечет, калдактаган каргалар кайра учуп жай-ланышат. Жылацыч дарак башына (ЧА.).

4. Сын-сыпат оышыктоочтордун парцелляциялык позицияда келишиндеги эц женекей жагдайы катары негизги суйлемдегу бышыктоочту белуп кврсвтуу максатында аны кийинки фразада экинчи ирет кайталап берген учурду кврсетсек болот: Мындай учурда. мен китеп жаатында таптакыр ооз ачпайм. Тапта-кыр (Г.Г.),

Парцелляттйк позицияда — дай мучвлуу айткаштардын да сыпаттык белгини бвлуп кврсетууде кецири колдонулушун теменку мисалдар далилдеп кетет: Жыйылгандан кийин эл кепке чейин унчугушпады. Сез бутумун куткендей JM.A.), Ушундай. мактаитыр дейсиц. ■ Он алтыдагы кыздай ("К.М"). Ары-бери агылып жатчу жургунчулердун эч бир белгиси жок. Тымтырс, Туру суук табышмактай (М.А.). Сын-сыпат бышык-тоочтун парцелляттык милдечте эц кецири таралган жагдайын алардын чакчыл турмактэн утошулушунан байкоого болот.

Кыргыз тилинин материалдарында мындай конструкцияларда— ып формалуу чакчыл турмектер вте активдуу колгонулгандыгын керебуз. Алардын колдонулущу структуралык жактан да ар TYPAYY-

1) — ып формалуу чакчылдар аркылуу утошулгаи турмектер • парцелляттык позицияда бир' ецчей змее, жалкы турде колдонулущу ете кецири: Мисалы: Деле булардын отурганы, чылымы бутпейт. Кыйратьгп салгансып. (.Д-)- Тигинин тукургенун кер! Бензин ичип алгансып. ("КМ"). Ушинтип айтат дагын езу кулуп коет. Тиштери аппак болуп. (К.Ж.). Анан сен даты бирев1гу таап аласьщ. Тиги хаким сыяктаньш. (Г.Г,).

2) Парцелляттык милдеттеги сыпат бытпыхтоочтор бир нече чакчыл турмектордун туруп, бяр парцеллятка биригешт. Мисалы: Баш' кошкой эл улам арбыйт. Ай еткеруп, жыл откеруп. (К.О.). Максат чуркап келет. Танкы балдыздарына ашыгьт, бактылуу кучагын жайып. ("ЛЖ",|. Тышта дале жамгыр жаап жатат. Кецул тазартып, сезим удургутуп. ("ЛЖ".). Кузунде Аркыт айматы туташ сары алтын туске апланат. Жацгагы бышып, сары алчалары мелтуреп, алма жыты а'нк'ып. (Ж.М.). Биздин каарман бешенецерге суктанып, таазим кылып коет. ■Кошо кыялга тунуп, кошо шарпылдап. ("Л1\".).

3) Парцелляттык милдеттеги бир ецчей сыпат бышыктооч-тордун ар бири езунчэ -парцелляттык борбор тузуп, ез алдынча жайланьштат. Мындай учурда бнз парцелляциялык комплекстеги чакчыл турмекторду каз а»»дь;оызга элестетебиз. Мисалы: Алар жее жомоктогу боз уйга киришет.' Анын ичинде евзеуз Айдай болот. Мотурайъгп ак жоолук салынып. Ж уз деру албырып. Элпек ийиле ("ЛЖ".}. Бала кыялы каркал ойноп кетет. Чуке атыл. Так сскирил. Кьдшлдап ичтен обон кайрьщ. (М.Э.).

1-

19

Диссертациялык иштин акыркы белуму парделляциялык кон-струкциялардын коммуникативдик аспектиде каралышына не-гизделген. Бул маселе тилдегн актуалдуу белунуу кубулушу менен тыгыз байланышта чечилет. Бул жагынан алганда бир эле суйлем суйлвечу тарабынан коюлган коммуникативдик максатка ылайык бир эле мезгилде ар кандай маанини тушундуруп калат. "Жаркын экееце унута элегимде берип коеюн деген суйлемду алсак, бул суйлемгв: кимге унута элегимде берип коеюн? деген суроо коюлат. Жообу: Жаркын экееце. Ал эми "Унута элегимде // Жаркын экееце берип коеюн" деп кайрадан орун алмаштырып тузсек, суйлем максаты саал взгвруп, эгер суйлвечу биринчи суйлемде "Жаркын экеобузду" белуп кврсетсв, экинчи коммуникативдик актыда угуучунун кецулун взунун жагдайлык кырдаалына бурат да, ал суйлем: "Жаркын экееце качан берип коеюн" деген суроо коюлуп, жообу: "Унута элегимде". Ал эми, "Берип коеют // Жаркын экееце, унута элегимде" турундегу учунчу вариантка кецул бурсак, суйлеочу кецулдун борборун учурдагы кыйшайьщкысыз атка-рылуучу иш-аракетке багыттайт да, суйлемге: "Жаркын экееце унута элегимде эмне кылайын" деген суроо берилип, жообу: 'Берип коеюн".

Жогорудагы келтирилген мисалдарда ар бир вариант езунче айкындалган эки белуктен турат. Биринчи белум баяндоонун баштапкы пункту катары келип, угуучуга кырдаал жана контекст аркылуу гана белгилуу болот. Ал эми баяндоонун экинчи белугу биринчи балук женундегу билдирууну езуне камтып, баяцдоонун негизги коммуникативдик максатын камтыйт. Мындай баяндоонун баштапкы белугун тил илиминде тема деп аташат, анткени анда ошал суйлемдвгу эмне жвнунде сез болуп жатканы камтылдт. Ошондуктан тема билдируунун предмета катары каралат. ©з кезегинде тема жекунде эмне ой камтылаарын ез ичике алган экинчи белук рема деп аталат да, билдируунун негизги мазмунун ичине камтыйт, баяндоонун коммуникативдик борбору болуп эсептелет.

Ушул жагдайда Караганда суйлемдун тема жана ремага белунушу тил илиминде актуалдуу белунуу деп аталат, анткени белгилуу бир контекстте, же бир конкреттуу кырдаалда суйлеечу, же жазып жаткан адам учуы бул белунуу актуалдуу болуп эсептелет. Жогорудагы биз берген мисалда бир зле суйлемду орун алмаштырып колдонуу менен суйлвечу в- алдына пикир алышууда ар бир конкреттуу кырдаалга ылайык ар турдуу коммуникативдик максаттарды 1 койгон. Биринчи жагдайда те-ма-"Жаркын экееце", ^эема-'унута элегимде ^ берип коеюн", зхинчи жагдайда тема-'унута элегимде",ярема-"Жаркын экееце берип коеюн', учунчу жагдайда тема-"берип коеюн", рема-"Жаркын экееце унута элегимде". Демек, суйлемдегу орун тартип езгерген сайын коммуникативдик максат да езгеруп

турат. Бул проблема алгач чех окумуштуусу В. Матезиус, кийинчерээк орус окумуштуулары Крушельнидкая, Распопов, Ковтунова, Белошапкова, Валгина жаиа башка окумуштуулардын эмгектеринде кецири изилделген. Кыргыз тилинин материал-дарында Б. Тойчубекова да дурус жыйынтыкка келет.

Биз жогорудагы берген мисал М. Байжиевдин чыгармасында автордун жеке койгон максаты .боюнча темондегудей жай-гаштырылган: Унута элегимде берип коеган. Жаркий экввце. Бул баяндоодо суйлом экиге бвлунуп берилген. Тузулуигу боюнча парцелляциялык конструкция. Актуалдуу бвлунуунун мындай конструкцияларда ишке ашырылышы бир фразалуу суйлемдврден взгвчв болот. Бул боюнча эки кез караш вкум сурвт. Биринчи квз караштын жактоочулары мындай конструкцияларда негнзги фраза толугу менен тема, парцеллят толугу менен ремалык милдетте тургандыгын ырасташат (Ды-марская-Бабалян). Экинчи квз караштагы окумуштуулар пар-целляциялык конструкциянын эки бвлугундв тец ремалык катыш-тын сакталып тургандыгын белгилешет (Азовцева, Андриевская, Баталова, Петрашевская, Верба, Красина, Еижева, Ханутин, Рычкова ж. б.). Экинчи кез карашка кошулууга болот. Анткени парцелляцияланган конструкциядагы легнзги, фразада турган суйлвмду взунчв тема, ремага ажыратууга толух мумкун, Жогорудагы мисалдагы негизги фразаны эки болуккв бвлуугв болот: Унута элегимде//берйп коеюн. Биринчи белух тема, экинчи бвлук рема. Ал эми "Жаркын зкввцо" деген парцелляттык бвлук взунчв ремалык милдетте, экинчи ремалык милдетте келди. Ошондуктан парцелляциялык конструкцияда парцедлят-тардын санына жараша бир нече ремалык борборлср тузулет. Диссертациянын корутундусунда кште козголгон проблемалар кыскача жыйьгатшсгалат.

АДАБГПГГТЛ?: -

!. Азозцева ГО. А. Комиуникатзно-сггдисгг-геескзя ■вариантноста , на уровне высказывания (обособленна и парцелляция) // Ученьга записки I МГПИИЯ имени ГЛ. Тореза. Еспроси романо-гермаксхой филологии. Т.55.-М.:1370

2. Андрттевская А. А. Явление "сепаратазадял" б спглисгаческом синтаксисе. современной сЬранцузской художественной прозы.— Киев: 1969.

3. Ашырбаез Т. СтплЕссгакадагы бар озгочзлук жэиупдо. // Тюр-»колоппескне исследсгалия.—Фрунза:! 9Б6.

• 4. Белошапкова В. А. Сложное предложение в современном русском языке.—М.:.1967.

5. Ваяниксз Ю. В. Котляр Г. Р. Предложение и фраза как соотносительные еднтшды языка н речи,— Саратов: 1960.

5. Вашшхоз Ю. В. Синтаксические особенности русской речн.— М.:1969.

7. Грамматика современного русского литературного языка.— М.^1970

8. Гулыга Е. В. Теория сложноподчикеяпого предложения в современном аемегрсом языке.—М.: 1971

9. Колшанский Г. В. О правомерности различения языха ■ и речи. // Тезисы докладов межвузовской конференции на тему: "Язык и речь" МГПИИЯ имени М. Тореза,- М.:1962.

10. Лисиченко Р. П. Интонационные характеристики парцелляции в современном немецком языке: Дисс....канд. филол. наук.— М.: 1972.

11. Литвиненко С. В. Семантическое и синтаксическое осложение структуры предложения в результате обособления и парцелляции его компонентов (опыт диахронного' исследования): Автореф... дисс....докт. филол. наук.-Киев: 1984.

12. Петрашевская Ж. Е. Парцелляция простого предложения в современном английском языке: Дисс.... канд. филол. наук.—М.: 1 974.

13. Петровская К. Я. Обособленные вторсгепенныачлены в современном английском языке: Дис.с..,.канд. филол. наук.—Ленинград: 1953.

14. Пешковский А. М. Маш язык. Книга для учителя. 4.1— М.-.1926.

15. Пешксвский А. М. Русский синтаксис в научном освещении.-М.:1956.

16. Попов А. -С. Номинатив темы и сходные сегментированные конструкции. //Развитие грамматики и лексики современного русского языка,- М.:1964.

17. Попов А. С. Сегментация высказывания.//Русский язык и советское общество. Книга 3-М.-.1968.

18. Ревзин И. И. Проблема обособления.//Ученые Записхи1МГПИИЯ имени М. Тореза. N 7.-М.:1955.

19. Рогова К. А. Синтаксические особенности публицистической речи.-Ленинград: 1975.

20. Сафронова Г.Н.Сегментированные конструкции в современном английском языке: Автореф. дисс....канд. филол. наук.-Ленинград: 1975

21. Ступакова Л. И. Явление парцелляции в языке современной французской прессы: Дисс.... канд. филол. наук.—Киев:1974.

22. Щерба А. В. Очередные проблемы языкознания.//Известия АН СССР, отделение литературы и языка Т. IV, вып. 5-М.: 1945.

Диссертациялык шп боюнча жарыяланган материалдар:

1. Роль противительных союзов при парцелляции сложносочиненных предложений.//Типы коммуникации и содержательный аспект языка.— М.:1 985.с. 100-102.

2. Парцеллированные сложноподчиненные предложения как речевой вариант сложноподчиненных предложений (на материале киргизского языка).//Типы коммуникации и содержательный аспект языка.- ГЛ.: 1985. с. 119-121.

3. Парцеллированные сложные предложения в произведениях Ч. Айтматова (Тезисы докладов и сообщений республиканской научно-теоретической конференции).—Фрунзе: 1985. с. 81.

4. Ч. Айтматовдун чыгармаларындагы парцелляциялык тузулуштогу багыныцкы татаал суйлемдор.//Эл агартуу, 1986. №4

5. Парцелляция причинных и следственных сложноподчиненных предложений.//Материалы VIII Межреспубликанской научной конференции молодых ученых.—Фрунзе: Í9B6. с 383-385.

6. Багыныцкы татаал суйлемдердун тузулушундегу езгечелуктврге карата.//Тюркологические исследования.—Фрунзе: 1986. 138-147-6.

7. Парцелляциялык консгрукциялар актуалдуу жикгелуу аспектисин-де.//Кыргыз Республикасынын илимдер академиясынын корреспондент мучесу, филология илимдеринин доктору, профессор К. К. Сартбаевдин 80 жылдыгына. арналган илимий-практикалык конференциянын баян-дамаларынын тезисгери.-Бишкек: 1991. 47-49-6.

8. Жвнэкей суйлвмдвгу фразалык ажыроо (парцелляция кубулу-шу).//Жогорудагы жыйнак, 51-53-6.

ПАРЦЕЛЛЯЦИЯ В КЫРГЫЗСКОМ ЯЗЫКЕ

(я аспекте простого предложения)

В диссертации впервые в кыргызском языкознания в аспекте простого предложения исследован явление парцелляции. Работа состоит из введения, двух глав, заключения и библиографии.

Во введении обосновывается выбор темы диссертации, формулируется цель н задачи, объект исследования, подчеркивается актуальность, новизна и практическая значимость работы, излагаются основные теоретические положения по исследуемой проблеме.

В первой главе расскрыпаегся синтаксическая сущность явления • парцелляции. Она исходит, от выявления соотносимых единиц языка и речи-предложения и фразы. Далее; определяются структурные механизмы парцеллированных' конструкций: высказывания, основной фразы и пар-целлята. Автор делает попытку разграничить парцелляции от смежных явлений: обособления, сепаратнзации, сегментации; присоединении и неполных предложений.

Во второй главе дается полное описание парцелляции простого предложения' в кыргызском языке, т. е. структурные- особенности парцелляции подлежащих, сказуемых, определений дополнений и обстоятельств. В- разделе. "Парцеллированные конструкции в коммуникативном аспекте, рассматривается зопрос об актуальном члеяии . предложения и тема-рематичёское отношение в парцеллированных конструкциях.

В заключении диссертации даны общйе выводы по исследуемым вопросам.

A PHENOMENA OF PARSELLER IN THE XYRGHYZ LANGUAGE (in the field of simple scatcnCesI

A phenomena of parseller is studied for the- first time in the history of Kyrghyz linguistics; The work consists of introduction, two chapters, conclusion aad bybliography.

The theme of the work is proved in the introduction, the name and task are . formulated, the object of- reseach and its ..actuality is stressed, the practical importance of the; work, main theoretical points - ara given in the theses of the problem, :- ___

A. synthastic mean of a: parseller phenomena. is' revealed : in: the first chapter. It comes out of ■ revealing corresponding units oflanguage and speech-sentence - and phrase. • Further, structural- mechanism of - parseller construction are determined (phrases, of main phrase and 'parseller). The auther tries to determine a border: of- patseller and' other pivenomenes, isolation, separation, joining; and:- non full sentences.

In. the second chapter ai: full discription of parseller of ample sentences are given in the. Kyrghyz-e.g structural percularities of nouns,, verbs, attributes, objects, adverbs. Ia. the chapter "Parseller constructions. in' the communicative aspect" a. guestion on. actual speech distribution and theme - rematic. relation in parseller constructions are discussed.

In the conclusion of the work, the whole results are given on the reseached problems.

'.■U'Wltliky^- 'T** .1 I '.¿'Ç «'■..-.I. —--■■■ -j I

n Eamxeir» tanorpaijia» M. It .3«reK\ zzk.18 rapa* iOQ

L