автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.03
диссертация на тему: Прилагательные с суффиксами субъективной оценки и стилистической модификации в белорусских народныхпеснях

Полный текст автореферата диссертации по теме "Прилагательные с суффиксами субъективной оценки и стилистической модификации в белорусских народныхпеснях"

I од

И ЮН 1995

БЕЛАРУСК1 ДЗЯРЕАУШ ПЕДАГЯТЧЭЫ УН1ВЕРС1ТЭТ

УЖ 4 /476/ + 398 /476/

Багамолава Алена М1хайлауна

ПРЫМЕТНШ 3 СУФ1КСАЖ СУБ • ЕКТЫУНАЙ АЦЭНК1 I СТЬШСГЫЧЕйЙ ЫАДУФ1КЛЦЫ1 У БМАРУСК1Х НАРОДНЫХ ПЕСНЯХ

ш а. оз

10.02.02. - беларуская мова

Аутарэферат дасертацн! на атрыманне вучонай ступен1 кандидата фиалаг) чных навук

М1нск - 1995

Работа выкопана у Беларускхм дзяржауньм педагагхчнш ушверсхтэце

Иавуковы KipayHiK - кандидат ф:лалаГ1Чных навук дацэнт Н.В.Гаурош

АфгцыГшыя апаненты: доктар ф1лалаг1чных навук прафесар Л.М.Шакун кандидат фгяалаггчных навук В.П.Русак

Апашрушая аргашзаиря - Брэсща дэяржауны педагагхчкы шстытут

i»m А.С.Дуишна

Абарона адбудзецца "20" чэрвеня 1995 года а is гадз1не на па-сяджзнн1 савета па абароне днсертацыЯ К ИЗ.16.04 у Беларускхм дэяржауным педагаНчным унг вере i тэце (г.Мхнск, вул. Савецкая, Iü, ауд. 4Ь2)

3 дысергацыяй можна азнабмхцца у б1блгятэць! ЬДОУ.

Аутарэферат раз ас ланы 'ßf,C*J 1995 года.

Вучони сакратар савета кандидат педагагхчнъх навук

М.Г.Яленскг

АГУДЬНАЯ ХАРАКГЛРЫСТШ РАБОТЫ

Актуадьнасиь даследавання абукоулена тым, што упершыню у бе-ларусн1м мовазнаустве даследуюцда прыметн!к1 з суф1ксам! суб'ек-тцунай ацэнкI у мозе народна-паэтычных творцу: анал!зуецца 1х унутраная форма 1 функция у мове песеяь розных жанрау.

У лерыяд адраджэння нацыянальнай культуры, паширэння (©-нкцы! I сферы выкарыстання беларускай ыовы асэнсавадне I даследавшше разнастайных факта? вуснай народная творчасц! /г!сгарычнай I моу-най спэдчынн беларусау/, яе вобразна-выяуленчых росурсау набывае асабл!ва важнае значэнне, бо у фадьклоры найболып широка 1 шмат-гракла адлюстравалася матэрыяльная 1 духоуная культура народа. Даг-сягненн! беларуск1х л1нгв!стау у вырашэнн! цраблемы вывучэння моу-най аргал! зацы! народна-лаэгнчных творау, у прыватнасц! у раскрыц-ц] эстогшшаЯ функвд! фалыслорнага слова, больш чш сц!шгш, Алшь не даследавана утварэнно 1 функцкянавадне эмацыянальна-ацэначнай лекс»к1, у тым л!ху 1 прыметн1кау з суф!ксам! суб'ектцунай ацэн-к! - аднаго з самых ярк!х сродкау вобразнасц! 1 выразнасц! мовы. Экспрэс1уныя лрымвтн1к1 не тольк! перадаюць 1нфармацыю, але ! да-памалгаюць выяуляць с&мш складанкя асацызды! А пачуод! народа, акрэсл!ць яго ф{ласофснае уразумение 1 асэнсаванне навакольнаи рэ-ча!снасц1.

Актуадьнасць I перспектыунасць дксертацыинай работы заключа-ецца у тым, што яе матэрыялы дапамогуць устанав!ць спецыф1ку экс-лрэс!унай дэрывацы! црыметн!кау у мове песеннага фальклору, за-бяспечыць больш глыбокае асвятленне беларускага экспрэс 1унага сла~ ваутварэняя, высветл1ць функдшо эмацыядальна-ацэначных ирыметн!-кау у кантэксде народна-паэгычннх творау, а1фэсл1ць 1х месца у с!стэма вобразных сродкау I сродкау вобразнасц! ыовы. Так1м чьдам, даслодаэаяне унос!ць адлаведны уклад у вырашэнне адаой з самых складалых праблеа сучаснай л1нгв1стычнай навук! - цраблемы асэнса-вання эстэтычнай функдк] мовы.

Сувязь шботы з надуковьм! тзмам!. Дысертацыйнае даследаван-нь выконвалася у адпаведяасщ з планам навунова-даследчай працы кафедры беларускага мовазнауства па тэме "Слова, фразеалаг!зм, словазлучэнне у кантэксце" /навуковн к!раун!к Н.В.Гаурош/, пркс-вечалай цраблеме вывучэння мовы мастацкага твора.

ЮТА I ЗАДАНЫ ДАСЛНДАБШШ

,Мзта - вкя^ць сиецьф!ку зк«фэс1унай дэрывацы! прачатн1кау у мове песеннага фальклору, внзначвдь агудьныя закаяамернасц!,

уласщвыя мове песень I бзларускай л1таратурна£ мове; высвегл!ць функцию эмацыяналзна-ацэначных прыметн1кау у кантэксце народна-паэтычных творау.

■ЗШЖ'

на фактычнш матэрыяле, выбраним з беларуск1х народных песакь, раскрыць леке! ка-сеыантычную структуру эмацыянальна-ацэначных прыметн!кау песеннага фальклару I паказаць ушщу фарманга на 1х дэнатацыйнае I канатацыйнае значэнне;

выяв1ць адаетнасць утварэння пркметк1кау з суф1ксам1 суб'ек-тьунай ацэнк! у мове беларуск1х народных несень, асвятл!ць функцию утваральных фармантау;

вызначнць ролю кантэксту у фарь^раванн! канатацыйных 1 дэна-тацыйнкх значэнняУ экслрэс{уннх лршетн!кау; паказаць ушщу Шк-ра- 1 макракантэксту на ступень эмадыянадьнай выразнасц! прымет-н!кау;

даказаць, што эмацшжальная насычанасць, эксцрэс!унасць п&-сеннага-кантэксту залежыць ад жанравай спецыф*к! твора, ад яго 1дэйна-тэматычнай нак!раванасц!, а характар экспрэс!1 прыметн!-кау з суб'ектцуна-ацзначнЬм! фармантам! мадаф1куецца у адаавед-насц! з жанрам 1 зместам десн!;

раскрыць асабл!васц{ функцыянавання эксцрэс!уных примениЬ®у у фадьнлорных песенных тэкстах, акрэсл!ць ыесца I ролю гэтых прыметн! кау у с!сгэме вобразннх сродаау мовы.

Навуковад нав!зна атрыманых рын!кау. Дысертацыя з'яуляецца першай спробай вывучэння I манаграф!чнага ап!сання унутранай формы I функцы! зксарэс1уных пршегн!каУ у беларуск!х народных песнях. У параунальным плане асвятляецца с!стэма !х утварэння, !, такЬм чынам, вызначаецца спецвф!ка экспрэс1унай дэрывады! народ-най ковы.

Атрыманыя вын!к! даследавання паказал!: экспрэс!уньн прнмет-н!к! у кантэксце песень вкконваюць ! своеасабл!вую функцию - яны актины вобразны сродак новы. Уперпшню даказана, што функция та-к!х прымотн!кау, характар экспрэс! 1 канкрэтызуюцца м!кракантэкс-' там /атрыбутцуным■словазлучэннем/ ! макракантэкстам /зместам пес-н1/ 1 абумоул!ваецца непаерэдна канравай спецыф!кай песенна-паэ-тнчнага твора.

Палажэкн \ ! вывады дысертацы! мавдь вазкнае значэнне для вы-рашэння праблемы экспрэс !унай дэрывацы! беларускай мовы ! функ-цк1 эмацыянальна-ацэначнай лекс!к! у кантэксце паэтычнага твора.

Практичная вартасиь атпнманых внн!ка?. Даследаваны матэрыял,

навуковш факты, вывады i абагульненн! иогуць быць выкарыстаны цры асвятленн! пытанняу фадьклорнай i л! таратурнай дэрываталогН, распрацоуцн методик! леке 1каграф1чн ara ад!сання мовы фальклорнага твора, складанн! Слоун1ка мовы фальхлору, вырадэнн! праблем лек-с!чнай í маршалагiчнай стыл1стнк! беларускай ыовы, тэоры: перакла-ду, пры ф1лалаг1чным анал1зе тэксту /! у першую чаргу творау з выразнай фальклорнай асновай/.

Палажэнк!. внносяцда на абарону;

мова фадьклорннх песенных творау на словаугварадьнш узроун! характарнзуецца градацыйнасцю, аднак мае сваю спецыф!ку i адмот-наоць;

кола пркиетн!кау, утзораных з дапамогай суф!ксау суб'ектьф-най ацэнк! у мозе песень больш багатае i разнастайнае, чьи у Л1та-ратурнай мове; ступень актцунасц! MHorix формаутваральных суф!к~ сау залежнць ад характеру утваральных асноу I ад жанравых асабл!-васцей песень;

ступень эмацшаальнай выраэнасц!, харакгарысгычнасц i, а так-сама характар ацэнк! экспрэсхуных пршетн1кду, 1х функция вызна-чавдца кал такс там I канкрэтызуюцца у кантэксце;

эмацыянальна-ацэначныя формы прилета iкау - дзейсны i эканом-ны вобразнн сродак паэтычнай мовы.

Аггоабапщ п^м1кау дысеотанш. Перш f друг! раздзелы даследаг-вання был! абиеркаваны на пасядаэннях кафедры беларускага мова-зкуотва Беларускага дзяркаунага подагаг1чнага ун!верс!тэта.

, Апубл1каванаоп.ь вын!кау. Асноунш палажэнн! дысертацы! раскрыты у трох публ!кацкях аутара /огульны аб'ём - 30 старонан/.

Структура i аб'ём днсертапы!. Даследаванне складаевда з уво-дз!нау, агульнай характарыстнЕй работы, двух раздзелау, вывадау. Яго noyнн аб'ём — 124 старою» I, з як!х на чатырох старонках -умоуныя абазначэнн!. Крын!цы - 24 тамы народных песень, выдадзашх у серы! "Беларуская народная творчасць" ДПнск: Навука I тэхн!ка, '1970-1993/, таксама чатыры зборн!к! песень пад рэд. Н.С.Г1лев1ча,' адз!н зборн!к - У.Зянько, на 16 старонках - cnic выкарыстанай л1-таратуры /244 назвы/.

Ва Уводз!нах i агульнай характаркотынн работы абгрунтоуваец-ца внбар тэмы, яе актуадьнасць, нав!зна; вызначаецца мэта даследа-. вашя, акрэсл!ваюцпа задачи, яе црактычная вартасць; даецца карот-,kí агляд л!таратуры па праблемо вывучэння мозы фальклорных твср$ у прнватнасц! словау тваральнай с!стэмы мовы вусна-паэтычных творау, бо менаэ1та тут больш дакладна выступать заканамернасц! мо~

вы фальклору, ярчэй акрэсл!ваецца яе специф!ка, выразна выяуляец-ца дынауЛка.

У першым раздзеле - "Утварэннр пры,четн!каУ з суш!ксшл! су6'-ектыУнай ананк^-даедца каротк 1 агляд л!.таратурь па тэ.ме дысерта-цы!, вызначаюцца мегады даследавання; вкяуляювда сродк1 эксцрэс!у-най дэрывацы! л!тарагурнай ковы 1 мовы вусна-паэтычных творау, высвятляецда адметнасць утварэння прыметя!кау з суф!ксам1 суб'ок-тыунай ацэнк! у мове песень; вызначаецца кола асноу прыметшкау, да як!х далучаюцца эмацшнадьна-ацэначньи фарманты ! паказваецца !х узаемадзеянне.

Адннм са спосайау порадачы лачуццяу у мове з'яуляеццаужыван-не формау суб'ектцунай ацэнк!. У коран 1 слова эмацкянальнае зна-чэнне можа не выражацца лекс1чна, свао адаос!ны да аб'екта ц1 предмета гугарк! адавддальн1к иаказвае пры'дадамозе адпаведных фармантау, як1я з' яу ляюцца знешн!м! паказчыкаш эмацыянальна-экс-лрэс!унага значэкня слова. Прадукгцрнасць суф!ксау суб'ектцунай ■ ацэнк!, -з дала'.югай як!х утваравдца экспрзс1уныя прыыетнШ у мове песень, неаднолькавая. Самым прадужтцунш з'яуляеода суф!кс -еньк-/-эньк-, -аньк-/. Формы з гэгым суф!нсам складавдь 56,1$ ад агульнай колькасц!.

Прыметн!к1 з фармантам -еньк-/-эаьк~, -альк-/ багатыя эмацы-янальна 1 разнастайныя сэнсава. Гэта: '

пркметн1к1 са значэннем 'якасц! I уласц!васц1, што успрыма-юцца органам! пачувдяу' /востршьк!/вастрэньк1, мокраньк 1 /канраь-к1, мякеньк!/шкчэньк!, салодзеньк!/саладзёньк!, сыачнекьк!, цвяр-дзеньк!, чысценьк! 1 1кш./. Далучаючыся да асноу гэтых прыметн!-кау, названы фармалт -еньк-/-эньк~, -аньк-/ у аддаведнасц! з м1к-ра- ! макракантэкстам можа надаваць 1м значэнне Еавышэння ц! па-н1жэння меры якасц! ! э1лацыянальна-экспрэс!унае, выражавчы раз-настайныя ацэнк! мастака-песенн!на;

лрыметн!к! са значэннем 'памер, аб'ём, форта, уласц!васць прадмета' /малёньк!, кароценьк!, н!зещ>к!, вузеньк!/вузеньк!,хщЬ-леньк!, быстраньк1 1 !нш,/. Суф!кс -еньк-/-эньк-, -аньк-/ паказ-зае на павышэнне/пан!канне меры якасц!, на аб'ектцунаа пашшиэн-не/павея1чэнне прадмета, названага паяснёнш словш /высоканьк!/ н!зеньк1/ ! на эмацшнальна-э1:сцрэс1унае значэнне. Црычым, толь-к1 у песенным кантэксце ванкрэтызуецца 1 аб'ектцунаа значэнне гэтых прьш;етн!кэу ! характар !х экспрэс!';

прыметн!к1 са значэннем 'ф!ь1чныя, псШчныя, разумовня 1 !н-иьш якасц! чалавэка 1 аывых 10101' /маладзе'ньк!, старэньк!£кцщь-

к1, тоусценьк!, высоканьк!, п'янень^/п'янёньк!, вясёленьк!/веся-леиьк!, добраньк!/дабрэньк!, разумненьк!, грозненьк! 1 1нш./. Ацэ-начны суф!кс у адааведаасц! з кантэкстаы паказвае на павышэнне/па-н1аэннэ меры якасц!, ступень яе праяулення, на памяншэнне або па-вел!чэнне памеру чалазека/жывых !стот, названых паяснёным! назоун!-Kaf.il, 1 перадае эмоцы! аутара ц! лерсанажа. Вядома, у цэнтры пес-н! - чалавек са сва!м! эмоциям!, пачуццям!. Магчыма, таму названая група асноу - самая вял!кая.

У межах грулы прыметн1кау, што характарызуюць ф!з!чныя, пс1-х1чныя, разумовыя ! !ншш якасц! чалавека ! жывых !стот, вылучаец-ца група угварэнняу ад асноу з ярка выражаным эмацыянальна-ацэнач-ным значэннем: разумненьк1 /вумненьк!/, црыгожаньк!, слауненьк!, даражэньк!, удаленьк!, вярненьк! ! дурненьк!, л!хеньк1, грознень-к1, наравГсценьк!. Экспрэс 1уная афарбоука асновы, як прав!ла, чалкам вызначае суб'ектнуна-ацзначнав значэнне суф!кса. Па характары эмацыянальннх аднос!нау, ян!я яны виражавць, гэтыя утварэнн! па-дзяляада на дзве груды:

утварэнн! са станоучнм эмацыянальна-ацэначным значэннем асновы: Слуг! мае вярненьк!я. Залр'ажыце пару кон!,/ЗД. - С.507/*; Ой,

Сп1с умоуных скарачэнндУ, принятых у тзксце: Б, I - Балады: У 2 кн!гах. Кн.1 /Уклад. Л.М.Салавей. - М!нск, 1977; Б, П - Балада: У 2 кн!гах. Кн.2 /Уклад Л.М.Салавей. - Шнек, 1978; Ш - Вес-навыя песн! /Склад. Г.А.Бартадов!ч, Л.М.Салавей. - М!нск, 1979; ВП, I - Вяселле. Песн!: У 6 кн!гах. КнД /Склад. Л.А.Малаш. -М!нск, 1980; Ш, П - Вяселле. Пэсн!: У 6 кн!гах. Кн.2 /Склад. Л.А. Малаш. - М!нск, 1980; ЕП, Ш - Вяселле, Песн!: У 6 кн!гах. Кн.З /Склад. Л.А.Малаш. - Шнек, 1983; Бал.п. - Валачобныя песн! /Зклад. Г.А.Барташэв!ч, Л.М.Салавей. - М!нск, 1980; ® - Дз!цячы фальклор /Склад. Г.А.Бар?алюв!ч. - М1нск, 1972; 5Щ - Кан!цьба Цярэшк! /Уклад. Л.М.Салавей. - М!нск, 1993; Нн.п. - 2£н!уныя песн1 /Уклад. А.С.Л!са. - Шнек, 1974; ЗП - 3!мовшз песн!: Калядк! ! шчадроук! /Уклад. АЛ.Гурскага. - М1нск, 1975; КПП - Купальск1я 1 пятроус-к!я песн! Дклад. А.С.Л!са I С.Т.Астагиэв!ч. - М!нск, 1985; ПБЗК -Паэз!я беларускага земяяробчага календара Дклад. А.С.Л!са. -Шнек, 1931; ППГ - Пахаванн!. Дам!нк1. Галашэнн! /Уклад. У.А.Ва-с1лев!ча. - Шнек, 1986; ПпК - Песн! пра каханнв /Склад. 1.К.Ц1-шчанка. - '.Ииск, 1978; РП - Радз!нная паэз!я Дклад. М.Я.Грннблата. - Шнек, 1971; СШ - Сацняльна-быгавыя цесн! Дклад. 1.К.Ц!-шчанк!. - 'Л!иск, 1987; С-Б - Сямейна-бытавыя песн! /Склад. 1.К.Ц1-шчанка. - М!нск, 1984.

устань, не сп!, слауненьк! ране. Зажигай свечк! да бяры у ручк! /ЗП. - С.179/; Усе дзеваньк! ^ароканьк!. Усе дзезаныс! прыгозш /Ш, П. - С.514/;

•утварэнн! з адмоуным эглацыянальна-ацэначным значэннеы асно-вы: Чаго ж, мая дачушка, плачаш? А ц! у цябе м!леньк! л^е^ьк} /С-Б. - С.328/; Брвдка сяло Восдука: У !м вулачк! вузеньк!я, У !х дзевачк! бшдзеньк!я /ЛБЗК. - С.284/; Бо твая пёшчухна глоанень-Пастав!ла на цябе тры старожанька /Ш, I. - С.373/; прыметнШ, што абазначаюць 'кодеры, !х адценш, масць вывел' /зялёненьк!/зеляненьк1, белеаькI/бяленьк1, шэраньк!, с!вень-к1, чорненьк!/чарненьк!, вараненьк!/вароненьк!, буланеньк! ! Суф!кс -еньк-/-эньк-, -аньк-/ у аснове гэтых лршетн!кау у адпаг-веднасц! з 1х семантыкай, з макракантэкстем моаа выражаць панI-жэнне/павышэнне меры якасц! або эмацкянальна-ацэначнае значэнне. У прыметн!ках тыцу варщеньк1. буланеньк! наз!раем "чьютую" канат-тацыш. Так!я форлшнз уласц1вш л!таратурнай шве, аднак яны суст-ракаюцца у народных гаворках*.

Адаетнасцю песенных фадьклорных творау з'яуляецца больш широк! дыяпазон ужывання формау прыметн!кау суб'ектцунай ацэнк!. Кал! у л!таратурнай мове - тэта якасныя пры.метн!к!, то у народных песнях - тэта 1 адносныя неметафарызаваныя прьметн!к!. Далучзнне суф{кса -еньк-/-эньк-, -аньк-/ да метафарызаваных адаосных пры-метн!кау у беларускай народаай пеон!, як I у л!таратурнай мове, натуральная з'ява: А мной заплац!л1, А мной, маладзенькаю, А сой залаленькай /БП, I. - С.36/; Сядз !ць свёкарка у таРковенькай бападзе /Ш, I. - С.120/. У такЬс выпадках суф!кс -еньк- павышае меру якасц!, названую утваральнай асновай. Суф!кс -еньк- не уплывав на дэнагацыйнае значзнне формау, утвораных ад асноу неметафа-рызаваных адаосных прыметн!кау - залаценькае сядао, шауковеньк! паясок 1 !нш.

Далучэнке суф!кса -еньк-/-эньк~, -аньк-/ да асноу адаосных прыметн!кау з суф!ксам! -ов-/-ав-/ /шауковеньк!, баравеныс!/,-ян-/жасцяненьк!, драцяненьк!/, -ат-, -аст- /чубаценьк!, чубасцаньк!/ ~ асабл!васць иовы беларуск!х народных песень. функцшнаванне та-к!х прымегн!кау абумоулена кантэкстаа, жанрам песн!.

Суф!кс -еньк-/~эяьк~, -аньк-/ но уплывав таксама на дэната-

~ Гл., налрыклад, Юрчадка Г.Ф. ПрымегнШ з ламяншадьна-лас-кальным! суф1кса«1 у гаворцы адаой вёск! // Народная словатвор-часдь. - Шнек, 1979. - С.173, 175.

цыйнае значэнне формау, утвораншс ад асноу дзеепрыметн!кау /маля-ваненьк! чау-кок, вышываненьк! платочак, пазлачоненькая чарачка/ i ад асноу ад'ектнваваных дзеепрымегн1кау /вядомекьк! галасочшс, кы-гусценькая крап!в!ца, каханенькае слоуца/. Прыведзеныя формы спа-лучаюцца з назоун!кам1, як!я cawi манць ацэначныя суф!ксы. Магчы-ма, тэта i абумов!ла утварэнне спецыф!чных формау адэнк! так!х прыметн!кау, функцыянаванне як!х з'яуляецца адаетнасцю мовы народ-на-паэтычных твораУ.

У мовэ песень ужьшаюцца складанш прыметнШ з суф!кеам cyö*-ектцунай ацэнк1 -еяьк-/-эньк-, -аяьк-/: чарнабрывеньк!, чарнама-зеньк!, беланожаньк!, белал!чаны:{, златакрыленьк!, даугахвощень-к!, яоута-беленьк!, голеньк{-натеньк!, харошаньк!-прыгоканьк!. Складаныя прыматнШ, як сцвярдааиць даследдак!, з'явШся у мове песень пазней, 1 колькасць ix адносна невдл!кая. Суф1кс -еньк-/-эньк-, -аньк-/ у другой частцы /або у дэвих частках/ складанага приметы i ка выранае ступень 1нтэнс1унасц1 афарбоук1 або ацэнку урагання. В.Т.Гнеука зазначае: "Наяунасць суф!ксау суб'ектцунай адэнк! у складанаЙ аснове прдаетн!кау з'яуляецца своеасабл!вай уласц1васцю гэтых прыматн£кзу у беларускай мове, таму што у рус-кай мове не сусгракаодца словаскладаян!, у mix адз1н з кашаяен-гау меу бы дашниальна-ласкальны суф1кс"^.

Менш прадуктиуныя у мове песень экспрэЫуныя прыметнШ з су-ф1кса!л1 -усеньк-/-юсеньк-/# ~энечк-/-енечк-/, -оханьк-/-ёханьк-/, -ошаньк-/-ёианьк-/. формы з суф1ксам -усеньк-/-юсеньк-/ складавць 21,3£.

Суф!кс -усеньк-/-юсеньк-/ далучаецца да асноу тых жа семан-тычных груп, што ! -еньк-/-эньк-, -аньк-/: цямшосеньк!, цяплюсень-kJ, сыцюсеньк!, саладзюсеньк1; вузюсеньк!, н!зюсеньк1, раунюсень-к!, паунхх!еньк1 i сгарусеньк!, малюсеньк!, гардзюсеньк!, радусень-к1, раднюсеньк!, халасцюсеньк!, хмяльгаосеньк!; бялюсеньк!, чарнго-сеньк{, сГвуссньк!, варанюсеньк!: Рэдзька бела, чаму яяа горка, lüge чарненьк! салатаосенья! /Бал.п. - С.405/; Лэор тзюсуный. стол н!зюсеньк{. радз!ма невял$ка /Ш, Ш. - С.46/; Усе дзеук! paitrvceHbKÍ. Ды адао мае дз!ця бледна /БП, П. - С.517/; Цераз бор. цераз бор зелянюсеньк! Бяныць конь, Еякыць конь варанюсеньк! /Щ, П. - С.496/. Названы суф1кс уплывае як на дэнатацшнае, так f на канатацыйнае значэгне пршеткау i у залетаасц! ад кантзксту на-

* Гнеука З.Т. Складаныя лрыметнШ у сучаонай беларускай л1-таратурнай мове. - Шнек, 1963. - С.9.

дао утваральным асновам значзнно гран!таа высокай меры якасц! або аб'ектцунаха памяншэння прадаетоу, асоб, названых даяснёнш! слова;.;!, а таксама эмацыянальна-ацэначнае значэнне, адценн! яко-га канкрэтызутаща макракантэкстам. I тольк! у адз1нкавых выпад-каЯ фармант -усеньк-/-юсеньк-/ не уплывае на дэнатацыйнае значэнне асноу пршегн!кау - халасцюсеньк!, варанюсеньк!. Названия формы не уласц!выя л!таратурнай мове.

Утварэнн1 з суф!ксам -энечк-/-енечк-/ складащь 3,2$ ад агульнай колькасц!. Названы фармант надае утваральным асновам значэнн! узмоцненай меры якасц! 1 эмацыянальна-ацэначяае. Фармант -энечк-/-енечк-/ далучаецца, як прав!ла, да асноу прыметн!-кау з матэрыяльна-внмяральньш значэннем, дзе паказвае на аб'ек-тцунае пашшиэнне лрадаетау 1 садзейн!чае выражэнню !х суб'ек-тыунай /аутарскай/ ацэнк!.

Як сведчыць анал!з моуных фактау, формы з суф!ксам! -сзсаньк-/-ёханьк-/, -ошаньк-/-ёшаньк-/ у мове фальклорных песенных тэкс-тау ужываюцца з мэтай перадачы гран!чнасц! чалавечага пачуцця, высокай меры яго праяулення: маладзёшаньк!, маладзёханьк!, м!лё-шаньк!, глупёханьк!, варанёханьк!, краснёханьк! ! !нш. Агульная !х колькасць 4,7% ад усёй сумы эмацыянальна-ацэначных утварэн-•няу. Паводае характару названия фарманты узмацняльныя: яны нада-юць утваральным асновам значэнне гран!чна высокай меры якасц! 1 выражаюць суб'ектцуныя аднос1ны аутара або дзейнай асобы да та-го, пра што гаворыцца у песн!. Часам у адааведнасц! з семанты-кай утваральнай асновы суф!ксы -охан£>к-/-ёхаиьк-/, -ошаньк-/-ёшаньк-/ паказваюць на суб'ектцунае памяншэнне предмета, асобы, названых даяснёнш! назоун!кам! /малёханьк!я дзец!, малёшанька княг!ня 1 !нш./,

Значэнне "лразмернасц1 якасц!", якое могуць выраяаць гэтыя суф!ксы, канкрэтызуецца кантэкстам: Ктбачк! паУнёманьк!. А афе! п'янёшаньк! Дн.п. - С.446/. Як в!даць, у словазлучэннях "кубач-д! паунёшаньк!". "SHgl п'янёшаньк!'' -ёшаньк- надае црыштн1кам значэнне празмернасц! якасц!. /Кубачк! яшчэ паунёшаньк!, а вне! ужо п'янёшаньк!./ Менав!та значэнне неадпаведнасц!, якое выража-ецца па-л!ж часткам! сказа /фармалыш паказчшс - злучн!к а/ дапа-магае больш выразна акрэсл!ць функцию эыацыянальна-экспрэс1унага прымегн!ка.

У межах утварэнняу з суф!ксам! -оханьк-/-ёханьк-/, -ошаньк-/-ёыаньк-/ мы маем канатацыю у чистым выглядзе - клянёханьк!. даоалёхачьк!. ЦркмотнШ з гэтым фармантам не уласц!выя л!тара-

турнай ,мов9. Што да мовы лародна-паэтычных творау, яны сустрака-юцца, як прав!ла, у песнях, зап!саных на тэрыторы! Маг!лёушчыны, Ыцебшчшы, Смаленшчыны - на беларуска-рус^м моуным сумекны.

Прыметн1к! з павел!чальна узмацняльнзл/i суф!ксам! у мове па-сень рэдкасныя. У першую чаргу гэга - формы з суф!ксам -ушч-/-кш-/ /1х 5,1%/: балтчы, макруигш, г!бушчы, касавушчы, парыпу-шчы, нелавушчы, разазлюшчы i íhiii. Суф1кс -упн-/-шч-/ надае цры-метн!кам значэнне узмаднення безадноснай якасц! предмета, !нтэн-с!унасц! пркметы па дзеянн! i эшцыянальна-ацэначнае. Суф!кс -í3h- далучаецца да асновы пршегн1ка вялШ 1 надае ёй павел!-чальна-узмацняльнае значэнне - рял!здц/г /зубы/. Д?тар necuí шукау так!я словаформы,як!яб больш дакладна i трапна дапамагл! перадаць яго эмоцы!, пачуцц!, суб'ектыунае усцрыняцце сусвету, што привяло да утварэння разнастайных формау суб'ектцунай ацэнк1, якЗя у пераважнай большасц! заслугоуваюць гаго, каб стаць набкткагл л!та-ратурнай мовы. 1х параунальна няшмаг: бял!лечка. ррас!лочка, fii-н!лечка /мылечка/ I адзшкавыя дэрываты - калян^тка /казлянятка/, с!вуленьк!я /валы/, зелянюстаньк! /явар/, белюхна /хуста/, хаоа-мтаанька /дзяучына/. Гэтыя формы суб'ектцунай ацэнк! прыметн1кау - адаетны факт беларуск!х народных песень. Менав1та яны забяспеч-ваюць глыбок! падтэкст i экспрэ^у.часць песн!.

Прыме тн i к f з эмацыянальнаг-ацэначным! фармантам! у песенных тэкстах могуць спалучацца з назоун1кам! у аналаг!чнай форме. У таи!м выпадку, кал! прыметн!к! лекс!чна называюць якасць, якая мае ступень праяулення, суф!ксы 1х набываюць эмацкянальна-экспрэ-ciyHae значэнне /саладзеньк!/саладзюсеньк! мядок, востраньк!/вас-трусеньк1 мечык, цесненьная хатка, маленечк! сынок, зялёненьк! лужок, родненькая мамачка, разумненьк! 1ванька/.

Нярэдка экспрэс!уныя пркметн!к! внражаюць якасць, што не мае меры праяулення. У так1м выпадку суф!нсы 1х маюць чиста экспрэс!у-нае значэнне незалеша ад форш паяснёнага назоушка /буланеньк!/ варанюсеньк! конь/кон!к, хаяасценьк!/халасцюсен kí хлопец/хяопчш; босенькая дзяучына, вшшваненьк! платок, серадолыданьк! брат, кульгавеньк! koicík, залацекькае сядзелща i !нш./.

Зрздку прыметн!к!, паясняючы назоун!к! без ацэначных фарман-тау, называюць якасць, якая праяуляевда у большай ni ыеншай сту-пен!. У-гэгам выпадку суф!ксы вцратажць аб'ектьуна-ацэначнае значэнне /цемкеныс!/цямнен&к! лес, сыранькая/скрусенькая зямля, м!-леньк! зяць, мзлёшанька княг!ня, бяленьк! абрусы, назюсеньк! ша-

Цёр/.

Прыметн!к1 з матэрыяльна-вкмяралышм значэннем, у як!х су-ф!ксы мавдь аб'екгцуна-ацэначны харахтар, уступавдь па яркасц!, вцразнасц! эмоцы! !ниш формам, адаак 1дэйна-эыацыянальны змест песень патрабуе Ь: уаавачня: Раб1у малойчык каморку. I з н!зень-к!м! акнам!, '! з маленьк!ц! вурлам! /Ш. - С.358/; Сел! якы /гал-к1/ у пары на тоненьуай дольем. Хоць ты ! тоненька, Ее х1ляйся, вольха /С-Б. - С.467/; Будзе дапога узенька. Еудзе рып!на блг-зенька /ВП, I. - С.361/.

ПркметнШ малекьк!я. тоненька. тзенька назнваюць галоуную примету, якасць, падкрэсл!вавць /вылучеть/ тую рысу прадмета, якая асабл!ва важная дая раскрыцця !дэйнага змеоту песень. Так!м чинам, суфпссы з аб'екгыуна-адэначньм значэннем аомяжоуваюць се-мангычны аб'ём слова.

На аснове анал!зу фактычнага матэрыялу робяцца вывады, ито суф!ксы суб'ектцунай ацэнк1 надаюць прьгметн!кат,! наступныя знаг-чзнн!:

'павышэ!ше/пан1жэнне меры якасц!;

аб'ектьфнае ламяншзнне ц! павел!чэнне памеру прадаетау, з'яу природы, живых !етот, асоб, названых паяснёным1 словам!;

эмацыянальна-адэначнае /значэнне/, адценн! якога канкрзты-зуюцца у кангэксце./Спалучэнне названых значэнняу вар']руевдау залешасц! ад лекс!чнага значэння утвараяьнай асновы, ад м!кра~ I макракантэксту./

Пркметшк! з памяншальна-ласкальным! шармантам! - адаегаасць стилю народней песн!. Яны забяспечваюць глыбок! змест песн!, яе эмацыянальна-эксдрэс ;уную структуру. Разам з тым, выразна лаказ-ваюць, як народ у пеып мог выказаць свае найлешыя мары ! спаг-дзяванн!. Характарыстычнасць, ацэначнасць вобразных сродкау 1 сродкау вобразнай швы песень у перавакнай большасц! станоучая. I формы прыметшкау суб'ектцунай адэнк! таксама мавдь перавакна стаиоучую канатадызо.

Кола асноу пршетн!кау, да як!х далучаювда суф!ксы ацэнк!, у мове фольклорных песенных творау' больш багатае 1 разнастайн'ае, чим у л!тарагурна:'г модэ.

У друт!м раздзеле - "Фуккпнянял&няе пчкатщетлнне тгтмотн!-ка7 я стЫуоям! суб'ектн^най аттзнк!".- - як1 складаецца з двух падраздзелау /"Уадвдкнв ттпнматрлкд,? о а станоучяй ? з кегатыундй канатрттыяй" 1 ^ "п~ршйтн!к! з с к>!кпа:л отб'ектнУнай а^тэнк! ъ с 1 с-тэмо тюбтзнкх стэотгкяу мочн"/. вызначаецца ступень раецрацава-■ насц! праблемы функцыянавшшя экспрэс!уншс нрьиетн!кду у навуко-

вай л!нгв!стычнай Л1таратуры, акрэсл!ваюцца асноуния напрамк! дас-ледавання питания.

У раздзеле высвятляецца эстетичная функция экспрэс!уннх при-мвтн!кау, IX роля у весенним кантэксце, акрзсл!заецца !х месца у Ыстэме вобразных сродкау иовы; абгрунтоуваевда заканамернасць ужы-вання экспрэс!уных прьп.ютн!кеу у мовэ вусна-паэтичных тзорау.

Мова фальклорних творау, як ! л!тарахурных, выконвае не толь-к! !нфармадыйную, але I эсгзтычную функцию, сутнасць якой у экспрэ-с1уна-зобразнш адлюстраваян! рэча1сяасц! 1 эмацкянальным уздзеян-н!. Своеасабл1вая эстэтычная значнасць слова раскрызаецца толы:! у кантэксце, у с!стэме мастацкага цэлага.

Песня па сваей сутнасц! - гзта л^ры лае асваенне рэча!снасц!, бо яна раскрквае адаос1ны чалавека да з'яу природы, людзей I !нш. Адным са спосабду выракэння гэтых адноЫнцу з'яуляюцца прнметн1к! з суф!нсам! суб'ектыунай ацэнк!. Ыенав!га ацэиачнк кашанент цры-метн!кау вираяае адаос!ни чалавека да абазначанага прадмета; эмоции, якую ярадмет викл!кае; ацэнку, яную чалавек дав прадаету.

Праанал! заваныя факты паназваюць, што применпк! з суф!ксам! суб'ектцунаи ацэнк1 у кантэксце <5еларуск1х народных песень вирана-юць два в!да эмоций - нак^тачануто ! ренаж1щваную. 3 ул1кам анал!-зу моуных фактау вылучаем два спосаби вцрааэвня нашразанай эмоци!. Сутнасць пестата у тш, што эмациянальна-ацэначнае слова /приметок/ выражае аднос!ны апавядальн!ка да прадмета, як! у г.ес:-п названы лекс!чна. У так!ы випадку ацэнка мае характар прамых аднос!нау апавядальн!ка да прадмета /аб'екга эмоцыг/. У адпаведнасц! з гэтим аскоуная функция приметнпсау - эматгнянальна-анэначная або шуякпыя выракэння прамнх а,янос!ра? алавядадьшка /суб'екта/ да абазначанага прадмета /аб'екта/. 3 гэтай функцияй у песнях ужьшаюцца примет-н!к1 са значением:

*ф! з!чнкя, пс!х1чныя, разумовия I 1ншыя якасц! чалавека ! ны-внх !стот': Актгрпйка малолзеньк!. Устань на ранюсенька, Умыйся бя-люсенька /КПП. - С.80/; А мой В!ктаока. А мой да-, икэньк!. А мой жб~ рельк?. Яал1то к ты мяне пак!нуу з малым! дзеткаш? /ППГ. - С.289/; Тодькл адна Ряоггь-гч смутнётнанька. Ш скачиць, н! пляшыць I вянкоу не уець /Ш, П. - С.235/; Што й 2Д31Н то у шне Лтглточак рчрм!ля>-<?еньк!, I той ад'язджае /СЕЛ. - С.121/;

'колеры, !х адценш, масць завёл', унштыя як з прамнм, так ! з пераноснкм значэкнем: Плыве турах чатзнпсеньк! па моры /Ш, П. -С.227/; Дн што тэта за птатачка. Сака шэра да тататсенька /РП. - С. 512/ ! А белекьк!. ттумякеньк! 1ванька. Хто к табе бела л!ча.чка ум::-

вау? /ВП, I. - С.129/;

'якасц! ! уласц!васц!, ыго успрымаюцца органам! пачуцвдУ', ужытыя з пераносным значэннем: Што скас!у м^ды^ю салаггзенькта. ... Ты pacKfHbcb, бяроза, хоць зрубленая, Ты расцв!ц!, мядыня, хоць падаошаная, Ты запей, Акс!ння, хоць заручоная... /БП, I. - С.113/. Мяданя - с!мвал дзяучыны/аб'екха эмоцы!, таwy прыметн!к саладзень-к! з'яуляецца сродкам вцранэння прамых адаос!нзу суб'екта да аб'-екта.

Змацыянальна-ацэначнуга функцию выконваюць таксама пршетн!-к!, утвораныя ад асноу ад'ектываваных дзеепрыметн!кау /кахаяень-к!, сужаненьк! С!дарка/, адаосных метафарызаваякх шымегк!кау /за-лаценькая дзяучына/; зксцрэс!уныя складаньи цршеть.к! /чарнабры-веньк1, чарнамазеньк! м!леньк!, харошанькi-прыгояаньк1 1ванька/.

Асэнсаванне моуных факгау даказаяа, што суб'ект 1 аб'ект у паэтычным творы могуць суладаць. У так!м выладку экспрэс!уны цры-метн!к укываецца з функцыяй самаацэнх!, самахарактарыстык!, якую мы квал1ф!куем як разназ!днасць эшцачнальна-ацэначнай функщп:. Мамуль цн я нда!ла. Mi лей маёй мацульцы новы церамок, Як я, мала-лзюсек&ка /ВП, П. - С.436/; Ой, як ка мне, малаггзенькай. быць сялен&кай /ЛИ,. I. - С.149/. Экецрэс!уныя 1фьыетн!к! укыты з мэтай ■наибольш лоукай перадачн пачуццяу садзога апааядальн!ка i аб'екта, i суб'екта эмоцы!. Адбываецца як бы працэс самаасэнсаванкя.

Сутрасиь друтога спосабу выражэння нак!раванай эмоцы! у тым, што эмацнянальнае слова /црыметн!к/ выражав адносшы апавядальн!-ка да црадаега, як! у мауленн} названы !нтым словам. Гзта - пры-мегн!к! з няуласным аб'ектам эмоцы!. А.А.Патабня nicay: "уменыж-тельно-умалительное переходит на прпнадаеиааее лицу" I назвау гэ-тую з'яву "согласованием в представлении"*. Суб'вкмуная характа-рыстыка аб'скта эмоцы! у песнях вьгражаецца праз ацэнку ф1з1чных якасцяу чалавека, уласц!васцяу адзення i ярадаетду, што належаць яму, - усяго таго, што мае непасрэдаае дачшенне да аб'екта эмоцы!. Гэта функция примете! ка - "дапасаванне ва уяуленн!".

3 названай функцыяй ужывашща цршегяШ ycix семантычных • труп з прамым значэннем, а кслеравш - 1 з пераноснш /беленькае, бялёщзнькае л!чка/; экслрэс!уньи ярыметн1х!, утвораныя ад асноу дзеепршютнгкау /маляааненыс! чаунок, пазлачоненька чарачка/, ад-носш~,н метафарызававш 1 немета£арызаваныя пршетнШ /залацень-кая каса, шауковеяькая барада i зал&ужькае сядзел!ца, шзуковень-

Цотебня A.A. Из записок по русской грашатихе. - М., I9S8. - Т.З. - С.74.

к1 паясок/, экспрзс!уныя складаныя пркглетн i к i /мякка-бяленька пас-целька, белакрыленьк! чаунок, глалы-новял!чхi-летнiчкi чарав1чк1/.

У вын!ку даследавання выяулена: найчасцей з функцыяй "даласа-вагаш вауяуленн!" у&ываюцца пршотн!х! са значэкнем 'памер, аб'~ ём, форма, уласц!васць прадаета': А твая ¡катка ^алеиька. А твая хатка цямненька, Н! аднаго аконца /ППГ. - С.235-236/; Паста!, мой дзед, у кутку, Дакуль я ^алгудьку вытку Тонкую, танонькую /Щ. - С. 209/; Рассц i лаецца-раз в i ваецца у гародзе зеллочка, Пачынаецца-па-чннаецца у Ганначн! вяселлечка, Двор вузпсеньк!. ртол ц!згосеньк!.. радзша невял!ка /Ш, Iii. - С.46/. Аб'ект эмоцы! легка аднауляец-ца 1 тады, кал! у песн! ён не названы.

Для песень харахтэрная ! ренак!теаззная эиоиы^. Экснрэс1уния npiaieiHiKi паяснянць назоун!к!, як i я называюць прад.юты, з'явы, не звязаныя непасрздна /прама ц1 ускосна/ з аб'ектам эмоцы!. Такое ужыванне эмацкянальна-ацэначннх; слоу А.А.Патабня характарызуе як "общее эмоциональное освещение". "Ласкательность... в данной речи становится общим... освещением, исходная точка которого может быть для нас скрыта,и не осознаваться самим певцом" , - п!-cs$ даследчкк.

Гэту функции прыметн!кау - выранзнне ненак1раваной эмоцы! -мы квал1ф!куем як "агульнае эмацыянаяьнае асвятленне", з якой ужнваицца, як правда, прыметн!к! са значэкнем:

'памер, аб'ём, форма, уласц!васць прадаета': Замярзае /с!не пора/ ладком танюсеньк!м /СЕЛ. - С.175/; Цячэ рэчанька ^звял!чка. Скочу-пераскочу, Авдай, маменька, аддай, родная, За каго я хочу /Б, I. - С.103/; Ой, разв!валася аялёна дуброва На той ррудень-Лай рарэ /ПпК. - C.III/;

'колеры, !х адценн!, масць жывёл': Вь'йшяа хматжа чошенькая. Выйшла хмарка с1ня, Парадз1ла удованька харошага сына /СШ. - С. 81/; Ой, там за тарам! сняно^ бялюоеньк!. Хадз!у да дзяучшы казак маладзеньк! /Б, I. - С.640/.

Факты сведчаць, ито частае ужыванне мегафарызаваншс ! неме-тафарызаваных прыметн!кзу, устойл!васць !х спалучэння з паяснёны-м! назоунгкам!, месда у песеш м кантэксце прыводзяць да мадаф!-каци! функцы!. Так, приметеiк белекьк! /бяленып. бялюсеньк!. <Ж~ лёианьк!/ з прамым значэннем - 'колер í яго адценн!' - уяываеода як ородак агульнага эмецыянальнага асвятлення: У чыстш пол!, чысцюсенькiu Ляныць камень бялюсеньк!. Пад т. м каменем - люта га-

^ Потебня A.A. Из записок по русской грамматике. - Т.З. - С.

дз!иа /Вал.п. - С.383/; Ляцяць, ляцяць й дзве гусачьм. Да абе-дзве флюсеньк!. Станьце, станьце да не ляц!це, Да й са мною пага-варыце /С-Б. - С.79/. Кал! к прыметн!к беденьк! набывае перанос-нае зкачэнне - 'чисты', - то, як црав!ла, спалучаеода з назоуш-кам1, што абазначащь пэуныя дэтагп аб'екта эыоцы! - рэчы, адзен-не, - характарызуе, ацэньвае 1х ! выступав з функцыяй "дапасаван-не ва уяуленн!": беленька^ саоочачка. бушосенька. кашудька. бялень-Л1 даун 1 шш.: Мне ыоладзе не хочазда каля п'янщы варочадца А У беленькай сарочачдн /ЕЯ. - С .456/; Сл1чны пан!ч, пан Вас1лька, Устань рана, уынйся бела... Надзень калгщм бядосеньку /Вал.п. -С.373/; Добра дзевачка - добры дары, Тонк1, бяленьк1 - тонка драла /ВП, I. - С.153/. 31,юна у семангыцы пркметн1ка прывяла да мады-ф1кады! яго $ункцы1.

У беларуск!х народных песнях белы колер звычайна суправадаае вяселыш абрад: На беленьк!м ртчн!ку стаяла, Коутуто свечаньку тры-мала, сваёму маладцов! прысятала /Ш, П. - С.588/; Пойдзем да папа, што нам поп скаяа, Велакдтфл рута {ком ручаньк! звяка /Ш, Л,-С.597/; Ой, ча-лу дане на'пасад садзяць? На ткм пасадзе ды на куце... На тым беленьк'м какусе /ВП, П. - С.476/. Значная частот-насць укнвання прщетн!ка паказвае на яго высокую ступень абагуль-нення, у вын1ку чаго ён набывае с1мвал1чны змест. А.Ц.Храленка зазначыу, што слова "белый" слуаило не только цвеообозначешем, сколько своеобразным сигналом причастности к святости"^. Дуыаец-ца, мояна сцвярдааць: прыведзеныя прыклада з беларускай вясельнай паэзИ пераконваюць, што бэленьк{ з'яуляецца "сигналом причастности к святости". Нозае значэнне прдаегнЬса прыводзщь да мадкфЬ:-..-цы! яго функцн! - "агульнага змацыянадьнага асвятлення".

Пршлетн1к беленькЬу кантэксце народнай паэзИ выступае 1 са значением 'прнгоны', тады ён, як ггравЬча, станов!цца сродкам ацэн-к1-характарыстши аб'окта эмоды!: Белвньк! малойчкк. Сашы 1лне шляхрочык з глакавага цвету /ПпК. - С.73/; Сталав1ся, лзв^алька бялеп^ка. Падавай ка ручаньку скяленька /Ш, П. - С.525/.

У песенных х<анрах, якхя вызначаюцца эмацыянальнай напруха-насцю, трах1зиагл /галашэкн!, балады, сацыялька-бытавыя, сямзйна-бктазня, а таксалса у песнях {кшых какрау, ¡¡¡то за^акаиць тэлзу ся-мейнага кыцця, аднос!нау Вдлчынк 1 яанчыин, нявестк1 I сгекрыв!, непадзеленага кахання/, уяываюцца прыметкШ з болыаай ступени»

* Хроленко А.Т. Лексика русской народной поэзии /на материале лирической песни/. - Курск, 1976. - С.49.

выражэння ацэначнасц!, экспрэс!унасц! /гллвсеньк!, вярнюсеньк!; малецэтаI, вузекечк1; бялёшаньк!, паунёшаныи, п'янёхзньк!/. Га-хая 1 !ншя экспрэс!уння прыметнЬй у адпаведнасц! з макракачтэкс-там, с!туацняй вшзуляюць садшя разкастайныя негатыункя адценн! эмацыянальна-ацэначнага значэнкя - прыкрасць, абурэнне, нянавхсць, зайздрасць, росдач, боль,адчай, крьуду.

Характар эксцрэс!! эмацшнадьна-ацэкачных лрыметн!кау мадиф!-куецца у адлаведнасц! з жанрам, аместам народна-паэтычнага твора. Выяулена, што станоучую калатацкю яны набываюць у каляднкх песнях, цярэшках, валачобных, вел1чальннх I жартоуных песнях з радз!ннай народнай паззп, калыханках ! 1ш., ян1я мел! на мэде уславщь ча-лавека, перадаць яго узнёслн настрой, стварэнне свчточнай атглас-феры. Пршетн!к! са станоучай канагацыяй выяуляюць розныя эмоцы!

- любоу, пяшчоту, ухваленне, захаплэнне, зам!лаванне, радасць, па-вагу, шкадаванне ! 1нш.

ВарЧраванне суб'ектцуних ацэнад прыметн!кау пры перадачы эмоцый чалавека, пащрэнне !х канагацыйных супяаяу, уаывакне яго з идамнм ! з пераноснш зкачэннем дазваляе, на наш погляд, л!чыць прыйетн!к! з суф!ксам! суб'ектыунай ацэнк! адаш з вобразных сродкау ! сродаау вобразнасц1 мовы беларуск!х народных песень.

Даследаваяыя факты лаказвааць, што эмацшшаяьЕа-экспрэс!уныя пркметн!к! у кантэксце народна-пазтычных творау могуць вкступаць ! як самастойны вобразны сродак ! як кадпанзнт !ншых вобразннх сродкау.

Як вобразкы сродак паэтычнай мовы фальклора црыметн1к! з су-ф!ксам! суб'еитыунай адэнк1 - тэта эп!тэты. Яны неаднастайны н! паводле семантык!, н! палодло структуры. У даследавашп выдзяляиц-ца наступныя !х тылы:

таутатаг!чння /адны паясняюдь адаакаранёвыя назоун!к! - ма~ лодзеньк!я малодачк!, дз!уненьказ дз!ва, кляновеньк! клён; друг!я

- паясняюць назоун!к!, у семантыцы як!х заключала якасць, выража-ная прыметн!кам-эп!тэт:ам - саладзеньк! мёд, бялюсеньк! снег, в!д-нюсеньк! свет/: - Ой, мамка мая, стар"''ькая, Баччу я дзгре^ да!взнь-кае. /В, I. - С.134/; На ш На дубовеньтпм. На иа М2НХ На кллкопен.ькгм, Таи сядзсла сава, Сава - барыня /да. - С.239/; Сддз!, мая кушса маладзенысая, Нап'омся мы ма^ту саяплзанькага /РП. -С38!/;

о!мрад!чн;ет: чорнещ>к!я вочн /бровы/ - с!мвал прыга-лосц!, т!-бенькая /х^бушчая/ кладачка - с!мваа кепаяаданага, нобяспечнаы: Ой, у тае, дадёкае, Валы да наровы, А у гэтае суседачн! чшттьтч бротщ /РП. - С.610/; На рэчачцы на бастраяькай, Ка клалачпн на гг-

0ен^кай. Там с!ротачка бель бял!ла, Пришила дадому - мац! (Яла /Ш. - С.368/;

метдаатчтапкя. У 1х рол1 внступанць прыметн!к1 розных семан-тычных грул: лёгенькае слоуца, няменька сценаяька, цяааленька туга, а таксама адносныя экспрэо!уныя прыметшк! - залаценьк!я ка-пыц!к!, шэуковенькая барада: Ыатанька ж мая, Каго ж я буду называв? Слоупа к мае лёгенькае /ЙпК. - С.256/; Навей, ветркк, пац1-хеньку, Развей хиарачку цямнбньку - Маю тггу пяжаленьку /ПБЗК. - . С.348/;

?л1тння. Паводае граматычнага выра&эння ix ыояна умоуна на-дзял!ць на три трупы. решая - спаяучэнн! адаакаранёвых прыыетн!-кау, адз!н з якix мае суб'ектцуна-ацэначны фармант - белн-бялень-к! /дзевачк1/, торк1р-танен.ьк1я /ctohíkí/, слне-сЛнен.ька /лаука/: Пастаулю красенцы у кутку, Дзядульку íHTpHi к i вытку Тонк1я-таненэ~ к!я. релнч-бялекьк!я /ЖЦ. - С.222/; другая трупа - эп1тэты, выра-жанкя cíbiaKÍMÍ4HHMÍ прилетиiksmí /суб'екткуна-ацэначныя фарманты з'яулящца марфем&ч! абедзвюх частак складанага прыметн!ка/ - £о-леньк1-нагечьк!: А найменшую везл! голеньку-нагекьку /Б, П. - С. 74/; трэцin - эп!тэты, утвораныя з двух /або трох/ кашанентау, што назЕваюць розныя уласц!васц! адааго i тато прадлета, hkíh сэн-сава зблЬкаюцца, с1нан!м1зуюцца у песенным кантэксце: Бока мой, вял!ка слава, з багатым у пары стала... белы-г>ушненьк{ /ЗЩ. -C.23Q/; А С!дорка-купчык, Kyni чарал!чк1 малн-н s вял i чк i-летн i чк i /Ш. - С.249/. ■

Прыведзенкя у дасертацы1 факты уживання прыметн!кау з суфк-;-сам! суб'ектыунаЯ ацэнк! у вершах беларуск!х п!сьменн1кау, суп^с-тауленне гэтых фактау з фальклорным! перакокваюць, што экспрэс!у-ныя прыметн1к1-эп!тэты у народаай песн! больа разнастайныя I болыд багатыя эмоцыяй, ацэнкай,-' чш у л!таратурных творах.

Зкспрзс}уныя прккетн1к1 могуць быць кампанентал! 1ншых воб-рагных сродкау: -

с i мяалпу /с!зенькая галубка, беленькi лебедзь, бяденыа .Пунею, чкрвоненькая кал!на/;

паойлел1з:,-:ау /- Не хШсь, .тгубочку. бо яачэ зелякеньк!. Не ' курись, казача. бо шз малядзеньк! /ПпК. - C.2I2/;

метаЧмр /Расплёу братка косы, разаслау па плечках, Разл{у мае слёзк! па с!неньк1х вочках /Ш, Ш. - С.277/; Павянчала ж мя-не тайля гостпрлькая. А улакыла к ияне куля Аысттзанькая /СБП. -С.181/;

пврсан Шкапы! /Сама ж /каляда/ села на'куце У белен ьк 1м ка-

жушку. У чипвонекьк!м ггабупку /ЗП. - C.I30/;

г!пеос!адн /Нам ntранок невял!чак. Сорак яек на nayuicaK. Не л!чачы, не мыслячы /Вал.п. - С.319/;

пермТгоастнчкнх вьгоазаУ /Цвяточак мой родненьк!! Што s ты ад мяне адсыпаешся /ШТ. - С.330/;

рараунанняУ- /Ой. ляшць жала, як лебедзь беленыса. Ой, ста-!ць Як вугаль чарненьк! /Б, П. - С.499/; Зул!цай inua /AKci—

начка/ пешеяькай умарачкай I к двору лрыйшла дробненьк!н дртаж-кам. Па двару прайшла ясненькай зорачкай /БП, У1. - С.156/.

З'яуляючыся кашанентам названых вобразных сродкау, экспрэ-с1уныя прыметн!к! выяуляюць дадатковыя штрых! у характеристиках персанажау, дэгал!зуюць малюнак, партрэт; надаюць пэуную талаяь-насць I вобразным сродкам, 1 усяму твору у цэлил, забяспечваюць глыбок! падтэкст, Праведзены л!нгв!сшчны эксперимент пацвярдаае думку аб 1Ш, што у параунаннях зглацыянальна-ацзначныя лрыметнШ з'яулякода, як лрав!ла, стрыннем, апорнш ксшанентам: яны забяс-печваюць сэнсавую f эмациянальную характарысткку вобразау, выра-жэшЬ пачуццяу аутара, узмацняючы эстэгычную вартасць твора.

У канцы раздзела роб!цца вывад: функция пршетн!кау з суш!к-сам1 суб'ектцунаЙ ацэнк! у беларуск!х народных песнях разнаотай-ная. Характарызуючы аб'ект ээды!, предметы /адзенне, рэчы/, што яму надекаць, з'явы црырода i 1нш., экслрэс!уныя црыметн!н! пера-ходзяць з песн! у песню, а тэта значкць, што яны функцыянуюць па пэуных законах.

У вырадах падводзяода вынШ даеледаваяня. Адзначаеода, што прыметн!к! з суф!ксам! суб'ектцунай ацэнк! стал! адным з атрибуту мовы беларуск!х народных песень. Яны каштоункя для паэтычнага твора тым, што нясуць у сабе дзва !нфармацы!: аб'ектнуную /пааол!-. чэнне/памяншэнне лрадметау, з»яу, названых паяснёным! словам!, i павшэнне/пан1кэнне меры якасц! у прадмеце, з'яве I т.д./ i cvd'-ектнУную /выранэнне аднос!нау апавядальн!ка да аб»екта/прадмета, пра як! гаворыцца у песн!. Расшыфраваць !х канкрэтцц змест дапа-магл! моуныя факты /лекс!ка-марфалаг!чныя, кантэкстуальныя, с!н-такс!чныя, 1'нтанацыйныя/, а таксама !дэйна-тэматычны змест твора, яго жаяравая спецыф!ка. Пры анал!зе ул!чвал! а0став1ны, кыццёвыя падзе!, што прыгадващца у песн!, не !гнаравал! стыл!стычную экс-rpcfD прыметн!ка, яго маотацкую выразнасць, якая пэунш чшшл Mosa уздзейн!чадь на паяснёны назрун!к.

Асэнсаваньо моуннх фактау наказала: ужывальнасць прилета¡коу з оуф!кса1л! суб1 ектцунай ацэнк! з рознай ступенню эмаццянальнас-

ц!, эксщ>эо1уыасц1 у лесенякм радку неаднолькаьая. Быяулена, што канатацыйны эфект !х адваротна прадарцшкалыш частотнасц!. Так, прыметнШ лтабфосеньк! /доздкык/, маленечк!я /дзетк!/ ужываюцца радзей за таюбноньк! /довдшк/, маланьк!я /дзета!/. 1х уанванкя вшаганць /латрабуюць/ не усе necHi, а тыя, якЧя маюць адпаведны змест, адносявда да пэуных жанрау.

Праведзены анал!з моуных фактау дае падставы сцвярдааць, што пршлетн!к! з суф!ксаш ацэнк! ! сткл!сткчнай мадыф!кацы1 у мове песень маюць сваи спецкф!чную структуру ! функцию, што даз-валяе i'm быць эканомным, ярк!ы сродкам вобразнасц! I выразнасц! ковы 1 эаймаць адпаведнае месца у с!стэме вобразнкх сродкау бела-рускай народнай ! л1таратурнай мовы.

СШС АПУБЛКАВЛШХ ЛРАД

1. Багамолава А. Слова са значэннем ацэнк1-характарыстык! у бе-ларуск!х народных песнях. Ацэначна-характарысгычнае слова з фармант&ч -сяьк- у беларуск!х народных песнях // Слова. Воб-раз. Хантэкст: Зборн!к навуковых артыкулау /Пад рэд. Н.В.Гау-рош. - М!нск, 1994. - С.80-95.

2. Багамолава А. Слова-ацэнка з фармантам -усеньк- у паэтычным радку народнай песн! // Слова. Еобраз. Кантэкст: Зборн!к навуковых артыкулау /Пад рэд. Н.В.ГаУрош. - Шнек, IS94. - С. 95-102.

3. Багамолава A.M. Бобразнае слова беларуск!х народных песень // Адукацыя i выхаванне. - 1994, .412. - С.65-71.

РЭЗКМЭ

Багамолава Адена Шхайлауна. "ПршетнШ з суш!кса>.и суб'ек-тцунай ацэнк! I сшя!стычнай мадыр1кацы! у беларуск!х народных песнях".

Црыметн!к, суф!кс, утваральная аснова, дэнатацыя, канатация, суб'ектцуная ацэнка, ай'ектцунае значэнне, мадщ^кацыя, эстэтыч-ная функция, нак!раваная/ненак!раваная эмоцыя, эксврэс!унасць, вобразныя срода!.

Аб'ект даследавання - приметн1к! з суф!ксам1 суб'ектцунай ацэнк! I- стил!стичкай мадыф1кацы1. Наз!раючы за экспрэс!уним! пры-метн!кам! у песенным радку, мел! на мэце выяв!ць спецыр1ку !х ут-варэння I визначьць агульния зананамернасц!, уласц!выя мове пе-сень ! беларускай л!таратурнай мове; высветл¡ць ¡х функцию у кан-тэксце народна-паэгичных творау, акрэсл!ць месца у с!стэме воб-разних сродкау мовы.

У даследаванн! выкарисхоуваида ал!сальны, супастау лялыш, пара^нальны ! статыстычни метали. 3 !х дапамогай ахарактаризава-на лекс1ка-семангычная структура эыациянальна-ацэначных прыметн!-кау беларуск!х народных лесень, паказанн ушщу фарманта на дэна-тацийнав ! канатацнйнае значение утваральнай асновы. Даказана, што характар экспрэсН /станоучы ц! адоюуни/ прыметн!кау мадыф!ку-ецца у адпаведнасц! з яанр&м, зместам песн!. Наказана, што ступень эмацыянальнасц!, харакгарысгычнасц! приметиз суцнксам! ацэнк! вызначаецца таксама ганрач ! зместам кожнага канкрэтнага твору. йияулена, што выкарыстанне ацэначных формау прыметшкау у кантэксце народна-паэгичных творау на пярэчиць закону зкадомгI иоуных сродкау. Яны выстуиавдь адным са спосабау выражэння думк! ! эыацы! у сц!слым выглядзо, што дазваляе !м выконваць ! кал^ун!-катиунуи, 1 зстэтичную функцию.

Даследаваны магэрыял можа быць внкарыстаны при асвятленн! пи-танняУ фальклорнай ! л!таратурнай дэрывагалог!!, складанн! Слоун!-ка мовы фальклору, для ф!лалаг!чнага енал!зу тэксту.

РЕЗЮМЕ

Богомолова ¿йена Михаиловна. "Прилагательные с суффиксами субъективной оценки и стилистической модификации в белорусских народных песнях".

Прилагательное, суффикс, образующая основа, денотация, коннотация, субъективная оценка, объективное значение, модификация, эстетическая функция, направленная/ненаправленная эмоция, экспрессивность, образные средства.

Объект исследования - прилагательные с суффиксами субъективной оценки и стилистической модификации. Наблюдая за экспрессивными прилагательными в песенной строке, ставили за цель определить специфику их образования и установить общие закономерности, характерные языку песен и белорусскому литературному языку; выяснить их функцию в контексте народно-поэтических произведений; определить место в системе образных средств языка.

В исследовании используются описательны^ сопоставительный, сравнительный и статистический методы. С их помощью охарактеризована лексико-семактическая структура эмоционально-оценочных прилагательных белорусских народных песен, отражено влияние форманта на денотационное и коннатационное значение образующей основы. Доказано, что характер экспрессии /положительный или отрицательный/ прилагательных'кодифицируется в соответствии с жанром, содержанием песни. Показано, что степень эмоциональности, характеристичности в прилагательных с суффиксами оценки определяется также жанром и содержанием каждого конкретного цроизведения. Установлено, что употребление оценочных форы прилагательных в контексте фольклорных поэтических произведений не противоречит закону экономии языковых средств. Они выступают одним из способов выражения мысли и чувства в сжатом виде, что позволяет им выполнять и коммуникативную, и эстетическую функцию.

Исследованный материал монет быть использован при освещении вопросов фольклорной и литературной дериватологкл, составленаи Словаря языка фольклора, для филологического анализа текста.

S U II U A R X

Bogonolova Zelena tiikhailovna. "Adjectives with suffixe3, denoting subjective evaluation and stylistic modifications in Belarunion fQlk song3".

An adjective, a suifix, a forming stem, denotation, connotation, subjective estimation, objective meaning, modification, e3thetical function, purposeful/non-purposeful emotion, expressiveness, figurative resources.

The investigation object ia a number of adjectives with subjective estimation and stylistic modification feuffixes. Researching expressive adjectives in a song line the author set herself to define the specific character of their formation; to establish some common regularities which are specific for a song language; to elucidate their functions in the context of folk poetry works; to determine their place in the language figurative resources.

Descriptive, comparative; confrontative and stylistic methods are employed in the investigation. Lexico-semantic structure of emo-tii/dal-evaluational adjectives from Belarusian folk song3 are characterized with the help of these methods and the formant influence the forming stem denotational and connotational meaning is reflected. It ha3 been proved that the expression character (positive, negative) of the adjectives is modified according to the genre and content of a song. The emotion and character expression degrees of the adjectives with value suffixes have been shown to be also determined by the genre and content ei every particular work. It has been maintained that the use adjectives valuable form3 in the context of folk poetry works doesn't contradict the law of language means economy. These forma mean one of the way3 to express thoughts and feelings compreasively, which let them perform their communicative function as well as the esthetic one.

The material under investigation can be used for the Interpretation of folklore and literary derivatology problems, for compiling a folklore language Dictionary and for linguistic analysis of a text.