автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.02
диссертация на тему: Приложения в туркменском языке
Полный текст автореферата диссертации по теме "Приложения в туркменском языке"
РГО од
1 О О'¡ТУРКМЕНИСТАН ЫЛЫМЛАР АКАДЕМИЯСЫ -X. БАЙЛЫЕВ АДЫНДАКЫ ДИЛ БИЛИМИ ИНСТИТУТЫ
Голязма хекмунде ГАРАЕВ Атамырат Гелдимырадович
ТУРКМЕН ДИЛИНДЕ АНЫКЛАЙЖ.ЫЛАР
10.02.02. — туркмен дили > -
Филология Ылымларыныц кандидаты диен алымлык дережэни ал мак учи,< язылан диссертациянын
Авторефераты
АШГАБАТ - 1994
Диссертации Туркмен халк хожалык институтыниц Диллер кафедрасында ерине етирилди.
Ылмы ёлбашчылар:
Туркменистан ЫА-ныц академнги, Тур]>мснистаныи ылымда а г га-занан ' ишгэри, филология ылымларынын. докторы, профессор ¡~К Чарыяров филологии ылымларынын докторы Р. Бердиев
Ресми ошюнентлср:
1. Филология ылымларынын. докторы А. Аинануров
2. Филология ылымларынын кандидаты Б. Сарыев
Эсасы ылмы эдара:
Азады адындакы Туркмен давлет диллер ве эдебияты педагогик институты
Диссертация 1993-нжп нылыц « ^ » огЛ м^иУг^Я-О*- сага'' "(С!-Туркменистан ЫА-нын X. Ьанлиев адындакы Дн{т бнлИш инстнтутыныц ылымларыц докторы днеп алымлык дережсспни бермек боюнча нори-К'лешдирилен соиетиннц межлисинде гораляр.
Адресн: 744000, Ашгабат нмхери, Гоголь кочеснниц 15-нжи жайы.
Дисссргадня билсн Туркменистан ЫА-иын Меркези ылмы китапха-насында ганыщмак болар.
Автореферат 1993-нжн нылыц * с.г^ЛА
Иерителешдирилем советик алым секретары, филология ылымларынын
кандидаты
Диссертация туркмен дилинде аныклайж,ылзрыц структура -грамматик пс семантика - функционал айратынлыкларыны дерцемеклиге багышланяр.
Ишин актуаллыгьт. бнрин^нден, бу проблеманыц туркмен дил билимннде холн-х?зирс ченли млмм тайдан овренилмонлнги билен, икннжлден, аныклаи;1;ылы конструкцияларыц бейлски айьп:лай>кы агзалара ссредсннцдс, уланылыш гернмнннц хас гицеленлиги, оларыц дурлнозгеришлсре ссзспар боланлышби-лен, учуияу'Дсн, туркмен днлиннц синтакспсиниц теорпясымы мундан бейлэк хем осдурмсгиц зерурлыгм билен кесштлснйор.
Ицптн максапы по псзипелсри. Ишиц максады алнк-лайлулларыц грамматик хзеиетлершш хем-де семантика-функционал айратынлыкларыны йузе чыкармакдан ыбаратдыр.
0нде го план максатдан ашакдакы лезппелер гелип чыкяр:
1) лныклаиж;ыларыц айыргычларыц озболушлы горн ушнд и гшш к есгитл емск;
2) оларыц морфологнк хосиетлсрнни ызарламак;
3)аныклан;к;ы билен аныкланян созуц аппознтив соз дузумшш омеле гстнрйэндпгннн субутэтмск;
4)аныклайжылы конструкцияларыц "компонентлернниц арпсывдакы синтактик багланышыгы пузечыкармак;
5) аныклай^ыны аныкланян созден танавутландырмагыц ел-ларыны горкезмск;
6)аныклай;кыларыц семантнк хосиетлерини, уланылыш гернмшш аналнзлемек;
7) аныклайж,ыларыц маны айратынлыкларыны йузе чы-кармага аппозитип конструкцияларыц гатнашыгыны горкезмек.
Д.ттсссртацияныц.^лмы т^зелпги туркмен дилинде илкинжи гезек ылмы дерцевиц объект» болан аныклаи.хыларыц аппознтив гатнашыга эсасланян, атрнбутнв хем предикатив аламатлари озунде »;емлейэн озболушлы айыргычдыгыныц, шонуц ялы-л а озбашдак синтактик багланышыгы дузйэн аппознтив соз дузумвдипшиц субут эдилмепшден ыбаратдыр^
Бу синтактик категорияныц семантика - функционал аспект-де овренилмегн, туркологияда тЗзе башлангычдыр. Бу болса оларыц маны тайдан. (структура бабатдан хем) бейлекн анык-
лайлул агзалара ссреденивдс, хас гицеленднгини, активлешен-дигшш ылмы тайдан дслиллендирйэр.
Лерневин практики ахмнети шулардан ыбарат, ягны ишдэки гелиен нети^елер туркмен дили. боюнча окув китаплары язылан-да, йенсксй созлем меселесиие дешшли иврите курслар, семи-нарлар гураланда, шсйле-де ондакы гслнен нетнж,елер созлейиш ( медениетиниц проблемалары ишленип дузуленде пейдаланылып билнер.
Дерневин методы. Диссертацияда, эсасан, беян этме методы-ныц принциплерн ве усуллары пейдаланылды.
Ишин материалы. Теманы ылмы тайдан дуйпли евренмек максады билен, чепер ве ылмы одебиятлардан, газет-журналлардан 5000 тевереги карточкалар йыгналды.
Ишин апробаниясы. Диссертацион нш боюнча 3 саны макала, 1 тезис чапдан чыкды. Шу макалаларда ылмы ишин, эсасы маз-муны беян здилди.
Диссертация Туркмен халк хождлык институтынын Диллер ве эдебнят окув-методик меркезинде гинишлейин ара алнып мас-лахатлашылды.
Ишин гурлущы. Диссертация гиришден, ики белумден, не-тиэкеден, шертли плсгалтмаларыц списогындан, пейдаланылан эдебиятлардан ыбаратдыр.
Ишин гасгача мазмуны
Диссертацияньщ гаришшзде теманыц актуаллыгы эсаслан-дырыляр, дерцеввд максады, везиселери, методы, шейле-де онуц ылмы тозелйгн ве практики эхмиети кесгитленйэр. Шу тема боюнча язылан улулы-кичнли ишлере умумы сын берилйэр.
Бнринжи бап "Аныклайжыларьтн структура-грамматик айратынлмклары" дийлип атландырыляр ве ол уч болумден дуряр. Биринж,и болум аныклайя^ыларыц амыргычларыц езболушлы горнушидигини субут этмэге багышланяр.
Аныклайл^ыларьщ грамматик тебигатыны долы ачып геркезмек учнн, олары кеп бабатда мецзеш болан синтактик бирликлерден, месеяем , ат айыргыж,ындан, тиркеш сезлерден, тиркешип гелйзн сыпатлардан, душунднрих<илердир такык-
лаЙАылардлн тапавутландырмак учин, булар ишде айратьшланан хсм аиратыиланмадык аныклайжылар днйлен улы нки топара болунип дсрцслйпр.
Аныклайткылар, бизнн ппкирнмкзчс, атдан я-да атлашан создсн болуп, объект тайдан бир я-да маиы тайдан мсцзе/и болам баш га бир ады,атлашан созн аныклап.оца характеристика бсргп, шол бир пагтда хсм оны атлаидырып гслнзрлер.
Оларыц оз багланни созуииц аламатыны горксзмсгп айыргыж,ык бир горнуиш хокмундс ссрстмпгс бнзс долы мумкннчилнг. бсрйэр, иог?с шсйлс-де болса аиыглайж,ыларыц днцс озунс махсус айратынлыклар хем бардмр.
Туркмен днлине деп:шли ылмы грамматикаларда, окуп кита пл ары нда1 анмклаилылпра, оса сан, ат аныргы»;ы хокмундс ссрсднлйор.
Ат айыргыл;ы, молим болшы ялы, атрнбутин, ягпы предмстлсриц, хадысаларыц хем-дс оларыц аламатларыныц арасыэдакы гатнаогыгы анладяр ( дсмир дерпезе). Шсйле болса аныклайжн хсм аламат горкезнэр (агроном Аман). Муплан баш-га-да оларыц икпа; хсм "ат-ат" моделнне оеднрлер. Бу бабатдан олар мецзеждирлер. Йене, бизнц геле!! нетн.-пелсримизе эсас-лансак, догрудан-да оларыц арасында тапаиут бар. Олар.зсасап, ашакдакылардан ыбаратдыр:
а)аиыклай^илар атрнбутиилпк хем-де преднкатиплнк ацладярлар, ягш>; прсдмстнц аламатыны горкезме.ч бнлеи бир вагтда оны атландыряр хем: М о л л а Кеминс бир сре н:.;яда барян оксн (ё.маклар пс дсгшимслср).
Ат айырпл;кдл болса прсдмстнц я-да хацысаныц днцс аламатыны горкезйзр, хас догрусы, баш компонент!! атландырма5гр: Ол ханыц д с м л р дервсзсскни какын садака сорапдыр (Мсрг пс и г; март);
I. Лзммоп П., Еанлмея X., М. Туркмен лили. VII кл. Ашгабат, IЧК1. 62с.:
Лзммоа II., Чарыев '.!., Лтаньтзоз С., Лкбабаеп Л. Туркчгн ;:и.ш VIII >.1. Ашгабат, 1989. 1 пси;. 47 е.; Туркмен дилинин грамматикаи;. Ст .т, V, чинин пе Ледексйсо.ием1щоштакс:1си. Ашгабат, 1977. 2бо;!. 37, 33; 1Л.'!,
б) ¿шыкламяда вз айыкланян сози билен, эдил ат айыргыжда ялы соз дузумшш хасыл эдйэр. Йене шейле-де болса езара тапа-вутланярлар.
Атрибутив сез дузумннде компонентлер бири-бирине ж;ебис, ягны эср^сцли ягдайда багланышярлар. Аныклайж,ылы соз дузумннде болса, олар днце маны тайдан гарашлы, грамматик бабатдан.эсасан, эркин гатнашыгы дузйэрлер. Мунуц хакыкат-дап хсм шейледигине ат сез дузуминдс айыклаян созн айыкланян созсуз хич вагт уланып болмаянлыгы, аныклайжылы сез дузумннде болса баш компонент», копленч, душурип хем уланып болянлыгы шаятлыкэдйор: Дивара э л халы гернлди... (Т. Ж^магслднсв) ; Геплемсегрэк хем болса ^ыкырчы яшулы гожу к Мергеле ярады (А. Таган).
Бмрмиад мысалда баш компонент!! (халы) душурип улан-сак,онда созлемнц манысы йитйэр, икинж,и мысалдакы баш ком-поненти (яшулы) ташласак велин, онда созлемнц манысына зе-лел етмейэр.
' Аныклайлды ве аныкланян сез шол бир умумы объекте я-да бир душунж,э дегншлидирлер. Айыргыч билен айыкланян сез болса д урли обьектлере, дурли душунж,елере дешшлидир: Т р а к-т о р ч ы йигит Гурдуд сезлершш эшитди (Т. Думагелдиев); Окувчылара туркмен дутарында саз чалмагы евретмекде А. Эсенов онат герелде горкезйэр (Мугаллымлар газети).
Т.р а к т о р ч ы й и г н т дийлен аныкланж,ылы сез дузумннде iikii соз хем шол бир адамы (шахсы) анладяр (тракторчы-йигнт-дир; Гшгит-тракторчыдыр). Ат соз дузумннде (туркмен дутары) бейле хэсиет ёкдур, ягны туркмон дутар дэлдир; дутар хем туркмен дэлдир. Бу болса ёкаркыларыц икиси хем формал тайдан, умуман, ыснышма я-да ылалашма габат гелйэн болсалар-да аныклайж,ыларда компонентлер грамматик тайдап гарашсыздырлар диен нетия^о гелмэге мумкинчилик берйэр. Бу ^ице агроном о г л а н ялы сада аниклайж,ылара хэсиетлп болман, оларьщ бейлекн горнушлерине-де махсуодыр.
Го зел эж.е, вагон-ресторан,инх;снср -экон ом и с т ялы кобир аныклайядолы соз ду'зумлери бу кададан чык-ярлар. Биз олары дурнуклашан аныклай?к,ь!лы конструкциялар дийип атландыриры;.
п
Тирксш а 11 ы к л а й ;к,ы л а р-д а чем гелен созуц бирлешмепшден ясалыбермсйэрлер. Булар хсм белли бир кануналаныклыга боюн эгйорлер. Бизин ныгнан фактик матсриалларымыз тиркеш апык-лайж,ыларыц бир объекте я-да бир душунж,э дегишли болан ат-лардаи ясаляндыгыны горкезди. Тиркеш аныклайжчылары маны-сы богонча ики топара болмск мумкин: 1) шахса дегишли болан гныклайлдалар; 2) предмете дегишли болан аныклайжылар: 9зем р а д и ст - арагатнашыкчыларьщ командири (Яш коммунист); диван — кроватыиыц устунде дуйрулип ятан говрэнн горецде, онун кейпн хас готерилди.
Аныклайж,ыларын бу тинине тиркеш сезлср я-да тиркешип гелей сыпатлар хас мснзешдирлср.
Тиркеш сезлср: г а й г ы - г у с с а батып, езуци хорлап оту рма (Б. Худайназаров).
Тиркешип гелен сыпатлар: Мскдсбиц окуп - материал баз асы пугталаняр (Мугаллымлар газсти).
Тиркеш аиыклашкылар: А л ы м - мугаллымыц шу иыл-ларыц нчинде гечирсн гозлеглери хасыллы болды (Яш коммунист).
Мысаллардакы объект эдилнп гетирилен созлер дашкы горнуши тайдан мснзешдирлср, йоне тиркеш аныклайлуллар ол синтактик бирлпклердеи озлсринс махсус аламатлар билен тапа-путланярлар. Олар бу аныклашкыларын хем атрибутивлик пе предикативлик хэсиете ослегинден, компоиеитлерии аппозитив гатнашыгы дузйэнлигиндсн хем-де озболушлы синтактик багла-нышыгы эмеле гетирйэнлнгиццен ыбаратдыр.
Лйратынланан аиыклайлуллар хсм айратынланмадык анык-лайлуллар ялы айыкланян компонентин аламатыны горкезиэр, шейле- де булар аппозитив гатнашыгы дузйзрлер.Шонуц учин хем аныклайдаларыц бу горнуши айратынланмадык анык-лайж,ылар билен мензешдирлер. Буларын ики гернушшш хем аппозитив айыргыч я-да аппозитив конструкция дийип атлан-дырмак мум кнн,ноне айратынланан аныклайя;ылар айратынланмадык аныклайгклларцан предмелщ, шахсыц ол я-да бейлеки аламатыны озболушлы интонация,пауза аркалы хас ныгтаянлыгы билен тапавутланяр, шейле болаисон айратынланан аныклайздлары ярым предикатив (хабара якын
болан), айратынланмадыклары болса номинатив (атландыры;к,ы) бирлик хасапламак болар:
...булгуры башьша чекен Черлн к ы с с а ч ы днл лчкп башлады (Эдсбнят ве сунгат); 9рлн кгшы герйэр Чарыяр / / Гулжемал - е т Ii м г ы з ы н ы (Ч. Ашырог.).
Мысаллардан горнушн ялы, айратынланан аник лай ж, и да (етнм гызыны) скаркы билсн (кыссачы) децешднренпцде, айратын бир интонация, пауза бар, оларыц комегн бнлеа болса баш компонент (Гул/К,емал) хас ныгталяр, предикагивлш: гуйчленйэр. Оисоцлм булар синтактик багланышык бабатда хсм кобир озболушлылыга оеднрлер.
Аныклгпщыларыц бу горнушине душунднри;к,илер пс такык-лай^ылар функция тайдан хас голайдырлар. Бу термнилер туркмен дилиниц синтаксиснне дегишли язылап ншлерде габат гелмейорлер. Бейлеки днллерде, осасан хем русистпкада бу синтактик бнрликлериц устунде коп дуруллн хем болса олар барада дурлн гарлйышлар хозир-дс довам здйэр: Бирнзчелерн (меселем, А. Г. Руднев ) булары бири-бнрннден тапавутландырман, оларыц хсммссинн айратынланан аныклайж,ы хасаилаян болса, кэбирлерн (мссслсм, П.Д. Богданов) оларытпкыклайж,ы (уточнение) хасаплаяр.
Кэбнр грамматикаларда душундирн^илср бнлен такык-лайж,ылариц айратынланан аныклай;х,ылардан тапавудышл шркезмекден дашары, оларыц бирн-бнриндси нохнли тапавуды-ныц барлыгы хем селж.ерплйэр1.
Шупуц ялы дурлн гарайышларыц болмагы меселонп хас чылшырымлашдыряр. Олары айры-айры зат хокмуидс болуп йормск герекмикэ диск сорагы орта атяр. Бг.зиц пшеиримизче, олары бнрн-бирннден пархлаидырмак, хер барине махсус айратынлыгы горкезмек зерурдыр. Себобн оларыц херен бир максат учин уланыляр. Такыклайл\ы баш компонента маны тайдан мецзеш объект я-да дардушунж,еб1;ленныгтаяр. Шу срдсбпр зады беллемек герск, ол-да болса такыклайл^ыны уланманында-
"1. Сиирсменный русским язык. Сншакснс. М., 1968. 271 е.; Русским язык (энциклопедия). М., 1979. 222 е.; U.U. liaöanuciui, J1.10. Максимов. Современный русский язык. Ii 3-х частях. М., 1У81. Ч.З, 161 с.
а
да баш компонснтиц манысы, коплснч, душпукли боляр. Месслем: Дилдэкн созлерин, хеммсси биригии, дилиц созлук состапыны (л е к с и к а с ы и ы ) эмеле гстирнор (одсбнят ве сунгат).
Шу срдс созлук с о с т а и ы п ы диен компонент термин аркалы енс-де бир гезек такыкланяр. Шопы а имрели,-да берилж,ек болунян млны душнуи/ш боляр. -
Душундириж,нлсрде хсм екпркы пльг, мсцзсш объектлер гат-нашярлар. Йепебу ягдлида аиратынланнп гелен болек оцундоки созуц, созлериц манысыны ачып горкезйлр, опм дпцлензне душнуклн эдйэр: Уступлен икиасыртовсрсгн гсчсн инедордулрэк фолианты — голе г о н у н д с и с а х а п л а н а и д и в а к л а р х е м трактат л а р кит а б ы н ы агдарып отырын (Сочет эдебняты).
Бу спнтактик бирлнклериц айратынланан аныклай;1;млардан эсасы тапавудыны биз оларыц аламат горкезнондигн билен баг-ланышдырярыс. Такыкла |Ък,ыдыр душундири^илер болса аламат горкезменлрлср. Хас догрусы, аныклайж,ылар баш компонентой атрибуты болуп гслйзрлср: И не, шеиле монскей г.е асмллы хат бизс — ж у р и а л и с т л е р е гелип говушды (Яш коммунист).
Аныкллпчыларын ханом соз топарларыидап болуп билйондигшш кесгптлемег. хсм мохум меселелерпц бирндпр. Бприн;к,и бабмн икни;:;н болуминдс бу хакда кем йорите дурлуп гечилйэр. Бнзнцпикиримнзче, аныклай;цыларатлардан не атла-шан созлерден болярлар:
а) Атлардан: "X а л к л л р ы и, д о с л у г н" орден» билен сылагланды (СоветТуркменистан!,!):
б) Субстаитнвлешен сыпатлардан: Онун олдашлам днййлнп хо Дпдар ш о р т а билен Дурды по» к с бар-а, ана шолар (Эдсбият вс сунгат);
в) СубстантиплешеI; ортак ишлнклерден: Биз — б у ере и ь;,г-н а н ы ш а н л а р... сени вагтлайынча галада ерлешднрмсги макул билдик (В. Всскобойнпков);
г) Субстантивлешен санлардан: К а к а р а и к о м ы н ы ц б ир и н ж, и с и Гурбанов гупбе ядыма душди (Эдебият не сунгат).
Дисссртацняда аныклайжылы консгрушиялармц комнонент-леринин арасында гириш, кемекчн вс модал созлериц уланылы-
шы, оларын семантик хызматы хем ызарланяр. Бизиц йыгнан фактик материалларымыз айратынланмадик аныклайж,ылы конструкцияларыц арасында, эсасан, ф а м и л и я л ы, ф а м и -лиясы боюнча,атлы,атланд ырылян, диен,болан, к э р и /вези пе си боюнча; айратынланан анык-лайяулларыцарасындаболса ягны,меселем,айратын-да, ы лай та - да, эсасан,хастакыгы, он у ц усте-сине-де, хат-да,дице ялысезлерицхаскепуланылян-дыгыны йузе чыкарды.
Биринж,и бабыц учунж,и белуминде аныклаиж,ылы конструкциялар сез дузуми хвкмувде дерцелйэр. Онда ашакдакы меселелериц усгунде дурлуп гечнлйэр: а) аныклаГщы ве аныклан-ян сезлер сез дузуми хекмунде; б)аныклайл^ылы конструкдияларда багланышык меселеси; в) аныклаиж,ыны аныкланян созден тапавутландырмагыц тэрлери.
Булар аныклайж,ыларыц иц кын хем-де чылшырымлы месс-лелеридир. Бу угурда дице туркмен дилинде дэл, хат-да умумы дил билиминде хем дурли гарайышлар бар.
Молим болшы ялы, сез дузуми азындан ики саны долы маны-лы сезлерин, лексик хем грамматик тайдан бирлешмесидир. Бу умумы дузгуне аныклан^ылы конструкциялар хем боюн эгйэрлер. Меселем, агроном Аман диилен конструкцияда хакы-катдан-да ики саны долы манылы сез гатнашяр. Шонуц ялы-да бейлеки сез дузумлериндэки ялы,оларын, арасында маны кем грамматик тайдан багланышык бар, шейле-дс болса бу сез дузумлериниц бейлекилерден тапавутлы тараплары хем бардыр. Аныклаиж,ылы . сез дузумкзш алымлар дурлуче хэсиетлендирйэрлер. Кэбнр алымлар (H.A. Баскаков) оны атрибутов соз дузуми; кэбирлери (А.П. Пешковскин, А.П. Поце-луевский) дузмели гатнашык эсасыпда эмеле гелен соз дузуми я-да апнозитив соз дузуми (A.A. Шахматов, Р.В. Вацеба, Л.М. Пархашок)дийнп атландырярлар. Бизиц пикиримизче, анык-1 лайждллы конструкциялары аппозитив сез дузуми хасаплаян дилчилериц пикири хас ьшандырыж,ыдыр. Бу сез дузуминде ком-понентлериц бир умумы объекте дегишли болмагы я-да бирн-бирине якын маны ацлатмагы хокмандыр. Бу болса реал дил факт-лары бнлсн габат гелйпр..
Ю
Шу ердс бир зады беллоп гечмск герек, ягнк аппозитив соз дузуми диен термин дицс айратынланмадык аныклайлуллара дс-гишлидир. Айратынланан аныклайя<,ылар аппозитив конструкцияны дузйэн-де болсалар, соз дузуми болуп бил-мейорлер. Хас догрусы, олар номинатив дэл-дс полупредикатив бирлиги хасыл эдйэрлср, шсйлс-де болса аныклайж,ыларыц бу типиниц арасындакы багланышыгыц устунде хем дуруп гечмск зерурдыр. „
Аппозитив конструкцияларыц арасындакы багланышык ба-батда дилчилсриц копуси,. эсасан хем рус дилчилерн йорнтс дуруп гсчдилер. Йоме хэли-хозирс ченли бу мсселе догрусында хем белли бир нстн^э гелненок. A.A. Потебня булдрыц арасындакы багланышык бабатда язып, оны родда, сайда, душумде я-да дицс санда ве душумде (родда дол), шейле хем рушумде (родда ве санда кзвагт) йузе чыкян ылалашма хасап-лаяр1. A.A. Шахматов хемоцадушумдзкивероддакыылалашма диййэр2. Д.Н. Овсянико-Куликовский оны параллеллизм3 хасап-ласа, Е.В. Кротевпч корреляция4, A.M. Пешковский болса дузмели багланышык5 дийнп атландыряр.
Аныклайлч,ыларын арасындакы синтактик багланышык мссс-лссииде турки алымларыц арасында хем дурлуче чакламалар бар. Оларыц кэбирлерн ёкаркы дилчилсриц ппкирлери бнлеи хем угурдаш гелйэр.
Н.К. Дмитриеп бу баглаиышыга душум ылалашмасы дийсе'*, Е.П. Убрятова душумде вс санда ылалашма диййор7. А.Н. Кононов болса оны нзафстпц I вс II типине дегншлн эдйэр 8.
1. Потсбня Л.А. Из мписок по русской грамматике. M., l'J68. Т.З, 102 с.
2. Шахматов Л.Л. Синтаксис русского языка. Учение о предложении " о словосочетаниях. Л., 1925. 231, 282 с. •
3. Оисянико-Куликопскнй Д.И. Синтаксис русского языка. СПб.," 1912. 232 с.
4. Кротесич Е'.В. О связях слов п словосочетании и а предложении// Русский язик в школе. 1958. №6. 20 с.
5. Пешковский A.M. Русский синтаксис п научном освещении. M., 1935.
6. Дмитриев U.K. Грамматика башкирского языка. М., 1948. 235 с.
7. Убрятоиа Е.П. Исследования но синтаксис)' якутского языка 1. Прчсгое предложение. М. - Л., 1950. 214 с.
8. Кононов Л.Н. Грамматика турецкого языка. М.- Л., 1941. 179,
Туркмен ДНЛ1ШНЦ синтаксисннс дегишлн язылан ишлердс аныклайж.ылы конструкциялар, он.де-дс беллейшнмиз ялы, ат айыргы?:;ыныц я-да ат соз д уз у мин пи, ичппде ссрсдилйзр/шсй-лс болансоц олардакы багланышык хем ыснышма я-да ыла-лашма дийлип горкезилйэр'.
Багланышыгыц ылалашма ториннц айратынланан анык-лай>к,ылы конструкциялара хас ххнетлп хасапланмагы, бизнц пикиримизче-де догрудыр. Себоби адаты ылалашмада гарашли хем-дс баш компонентлернц формал-грамматик тайдан бири-бнрине лайык гелмегн зерурдыр. Шсйле ягдай айратынланан аныклапж,ылпра махсусдыр, йонс булардакы багланышык адаты ылалашмадан тапапутланяр, ягны айратынланан анык-лан;к,иларда компонентлер грамматик тайдан оркнн гатнашыкда болярлар. Хас такыгы, булар душумде, санда, йоцкемеде (долы не долы дол формада) ылалашярлар.
Душумде: Маиса обаныц иц овадан гмзьпш - л; о р а с ы н ы шэхерли Байназардан габанды (Т. Жумагелдиев).
Йоцкемеде: Ватаным, э з и з а й л а г ы м (Шасенем-Гарын).
Санда: Пнонерлер - и и т с р н а ц и о и а л и с т л е р учин кесекшшц ашрысы болмаяр (Мугаллымлар газетн).
Екаркы мысалларда обт^кт одилнп гетирнлен созлер медзеш душум, сан пс йоцкеме гошулмаларыны кабул одйэрлер, япш долы ылалашманы эмеле гетирйэрлер. Коблр ягдайда эллипсис хадысасыныц нетюк,есннде ол медзеш формаларыц бнри душуп галяр, шейлеликде-де ылалашма долы дол формада нузс чыкяр.
Душумде: Соцра шейле чоре 9опк,ы майда -- Е ц и ш гуди Гаррыгалада гечирнлди (Эдебият ве сунгат).
Йоцкемеде: Инер догам — а р с л а н - ш и p u м угратдым (Эдебият ве сунгат).
Санда: Халк душманы — к о и е ч и л л е р ташланяр (Молла-мурт).
I . С«рыш Г. Туркмен одеби днлш1де соз ду.>ум.м;рп. Ашгабат. 1972. 70; 108 е.; Туркмен дилшшц ц.аммашкасы. Сез «узумипин не йопекей сезлсмиц синтаксиса. 2 Сил. 22; 28 с. ве йани ■
Мысаллардан горнуши ялы, аныкланж,ылы конст^укцняларда параллел формаларыц бнри душурилипднр, йене шейле-де болса оларыд манысындан бейлеки, гошулмалы гелен сезуц грамматик манысы дуйлуп дур. Олара шол параллел форманы гоюп, ацсат дикслтмск хем мумкнн. Шонуц уши биз булары долы дол млалашма дийнп атландырярыс.
Анратынланмадык акыклайжылар дашкы горнуши тайдан багланшшлшц ысишима (чопан оглан) я-да ылалашма тэрине (Мургап дерясы) габат гелйон-де болсалар, олардан танавутлы тараплары хем бардыр.
.'\дати ысиышмада не ылалашмада сез дузумшшд компонепт-лери эер;к,ецли баглапышыкда болярлар, ягны аннклайй;н вс аныклашш комнонентлср грамматик хем семаитик тайдан бнри-бирнне гарашлыдырлар. Аппознтив соз дузуминде болса комно-нентлер дице семаитик тайдан гарашлыдырлар, грамматик тайдан болса, зсасан, эркнндирлер. Шейле болансод баз бу апык-лай;к,ылара багланышыгыц озболушлы нки тнпиниц хоснетлиднги хакдакы нетнж,э гелиорнс, ягны анратынланмадык аныклайж.ылар грамматик тайдан эркннлигс эсасланян ысныш-маны (агроном Аман) не ылалашманы (Ашгабат шохери) хасыл эдйорлер.
Аппознтив конструкцнялзрда компонентлернц граммматик тайдан гарашсмз болмагы аныклай;к,ыпы пныкланян сезден тапа-вутлаидырмакда коп кынчылык дередйэр. Бнзид гшкирпмнзче, олары тапавутландырмакдакы эсасы кратернлер лексика - семаитик, грамматик торлер не контекстдир:
Ж,ынс атдан не адам атларындан дуран аннознтив конструкцияларда аныкланж,ы ж,ынс атдан бол яр: Матрс.; эшик-ли болса рус й и г и д и Косьянопды (Р. Эсеноп). Бу ягдайда' аныклайяулны тапаиутлапдырмакдакы эсасы рол ссмантнк таре дегишлндир.
Хачан-да аныклайж,ы хайсыдыр бир лредметид, зсерид, га-зег-журналларыд, кэрхананыд, географии ве асгрономик объект-лернц ве ш. м. душунж,елериц адыны ацладып гелснде, я-да хайсыдыр бир задыц горнушшш горкезнн гелснде оны грамматик тор аркалы кесгитлемек мумкин. Бу ягдайда аныклаи::;ы элмыдама бнрин;кн ирунда гелйор: Х.'Нарлыеви шу хокумет сылагы бнлен
"Эдсбият ве сунгат" хепделигиниц коллектнви-де гутлаяр (Эдебият ве сунгат); Халназар Халназаров хэзир Ашгабадыц " Ч е п е р " кэрханасында зохмет чекнзр (Эдебнят ве сунгат).
Ёкаркы ялы конструкцияларда аныклайж,ышл кесгитлемек кын дэл. Хат-да мскдеп -интернат ялы тнркеш анык-лайлдыларда хем аныкланж,ыиы бнлмек кын душмсйэр. Себоби буларда предмстиц аламаты дуйлуп дур, йене ики соз хем аламат ацдалып дуран кэбнр аппознтив конструкцияларда (араккеш гаравул) бу меселе бнрнеме. кынракдыр. Бу ягдайда анык-лайл;ьшм билмек учин контексте, авторыц максадына, анык-лайж,ыныц лексик манысына ве ш. м. унс бермелн боляр.
Аныклайлулны аныкланян созден тапавутландырмакдакы бу усуллар х а с а т — фамилия я - д а фамилия - атасы-н ы и а д ы типли конструкцияларда хем аиыклайл;ьшы бнлмэгс мумкинчилик доредйэр. Коп ягдайда аныкла]Ък,ы ролунда ада-мыц фамилиясы я-да атасыныц ады уланыляр.
Лйратынланан аныкланд;ылар, копленч, аныкланян белекден соц гелйорлер.
"Аныклайхнлармп семантика—функционал айратышгык-лапы" . дийлип атландырылян икин^и бапда а н ык л а й л; ыл а р и ц семантнк характернстикасы, уланылыш дерсл;сси, шейле-дс дурли маныларыц йузе чыкмагында хайсы аппозитив конструкцияларыц хас актив гатнашяндыгы ялы месслслсриц устунде дурлуп гечилйэр. Эсасы унс аныклайлулларыц мани айратынлыкларына берилйэр.
Ишде олар ики топара — шахса дегишли болан хем-де шахса дегишли болмадык аныклай^ылара болушш дерцелиэр.
Шахса дегишли болан аныклайл;ыларыц маны яйравы,, уланылыш гсрими, эсасан, ашакдакылардаи ыбаратдыр:
Бу аиыклайл^ылар шахсыц кэрини, хунориии, дереж,едир чн-шшп,дурли угурлара дегишли берлен адыны (ол я-да бейлскп ордсниц вс медалыц эесиднгшш) ацладярлар: Генерал - лейтенант 01Ш Д1ЩЛСДИ (Б. Ксрбабасв) ;СССР-иц спорт уссады Анатолий Кудряшов хем ярышыц биршш,и ярымьшда оцат чы-кыш этдн (Октябрыц ялкымы)> ...
Бизиц гунделик дурмушымызда болуп гечйэн тозеликлер, га-лыберсе-де рус дилшшц тэсири бу аныклаиж,ыларыц хас гнидеп
уланылмагына ярдам эдипдир: Днректорын кабил ети иебитчи уссадач долы (Б. Кербабаев); Б у р а в л а й ^ ы у с с а А. Ждяаловыц ёлбашчылык эдйэн бригадасы... виде барыж,ы хасап-лаияр (Совет Туркменистаны). Булар газет дилинде хас кеп душ-яр. Оларыц белли бир белеги шу гунки гунде квнелишип, дице чепер эдебиятыц дилшаде уланылярлар: Пристав Шубин туркмен днлини яман билмейэрди (X. Деряев).
Адамыц срциал ягдайьшы, хайсы тире - тайпа, ж,емгыетчилик топара дегпшлндипгаи, миллетини геркезйэн аныклайл^ылар маны тайдан, ёкаркылара середеницде, хас дардыр. Диде шахсыц я;смгыетчнлик топара дегишлидигини геркезйэн аныклайж,ылар болаймаса, галанлары хозирки ваггда тэзе душунж,елери ацлатмага гатнашмаярлар диен ялыдыр. Йене булар хем, эсасан, тарыхы темадан язылан чепер эсерлерин дилинде кеп душ гелйэр: Ораз ш ы х ене-де ичери гирди (0. Непесов); Таган б а т р а г ы тапмак оца хер зат этседе эйгертмеди (Яшлык).
Адамыц яшыпы я-да ;к,ынсыны горкезмекде, синоним анык-ла»ж,ылар коп уланылярлар. Мысал учин, адамыц гаррылык пурсатыны ацлатмак учин, г о ж я (доктор), г а р р ы (оке), (Меретгул) к е м п и р, аксакал (Холлам), я ш у л ы (адам) ялы бирнэчс аныклайж,ылар уланыляр. Щулар ялы аныклайж,ылар, эсасан, туркмен дилиниц ички ресурсларыныц хасабына хасыл болярлар. Бейле хэсиет доган-гарындашлык, машгала ве шахсы гатнашы клары геркезйэн а нык ла й ;*;ыларада махсусдыр: А д а -м ы и Хангачан билен ёла душдук (Яш коммунист); Бу ссс Мохек э>кониц сесиди (Б. Худайназарон).
Бу аныкланж,ылар хайсыдыр бир адама билдирилйэн хорматы, сылагы хем анладярлар. Мунда кэте альшма созлер, ■ калькалар хем уланыляр: Мистер Симпсон шол ат билен чыкян хепделнк газетиц баш редакторларыныц бири (О. Анна-ев), Ё лдаш , ж, с н а п ялы сезлер хем аныклай;к,ы ролунда гелип, ресми ягдайларда, эсасан хем газет стшшнде коп уланылярлар. Лакамлар аныклаГьхы ролунда ир вагглардан бори уланы-лып гелипдир. Бизиц иыгнан фактик матгриалларымызда, эсасан, шахсыц хайсыдыр бир етмезчилигнни, онуц ички ве дашкы хосиетшш, кесп-кэринп, веЗипеснни, тире - тайна гатнашыгыны,
соцнал гелип чыкышыны ве ш. м.-лери билдирйэн лакамлар аныклан»;ы ролу и да кои душ гелйэрлср: Эзиз хан чагыряи болса гидерис (Б. Кербабаев); Эхдияр Амансэхет буголты-р ы ц совдасы билсн алачсыз ылалашды (Г. Дацатаров).
Эдеби лакамлар хем аныклайж,ы хызматында гелйорлср. Бу аныклайж,ылар, копленч, классык шахырлар билсн баглы дерэпдир. Догры, соцкы ваггда ики-екс лакам билсн эсер язян языж,ы-шахырлар бар. Йене едки шахырларыц эдсби лакамлары оларыц атларындан хем йоргушш болупдыр дийсек, ялщлш бол-маса герек. Олара мысал эдип, Пырагы, Кеминс, Сейдн, Зслнли ялылары горкезмск болар.
Туркмен дилшшц функционал стиллернниц, хусусан-да чс-пер стнлшшц есмегц, кгмиллешмеги билсн, аныклайж,ыларыц маны яйравы хас хем гицелнпднр. Бу ягдай, эсасан, ички серншдслериц хасабына болуп гсчипдир. Чспер стилдс. ашакдакы ялы апыклай>1<;ылар хас коп уланылярлар:
Адамыц ички вс дашкы хосистини геркезйэи апыклапж,ылар. Олар хайсыдыр бнр кемчллнгл, етмезчилига геркезмекде коп уланылярлар: Чаши дервуш болмалыдыр, ере глренсм болса тап (М. Сейидов).
Аныклайж,ыларыц бу топарына субстаитнвлешсп сыпатлар" ерэн махсусдыр. Бу болса автора я-да гурлейэн адама гурруц берилйэн задыц (шахсыц) дашкы кешбшш чекмекде, онуц ички дунйэсини ачып геркезмекде улы комск эдйэр. Булар отрицатель хем-дс положител хэсиетлн болуп билнэрлср: Мен м а й р ы г а галды бу горгулиниц гунемасы (Яшлык); Вах, буларыц — аа -й ы п ш а х ы р л а р ы ц, в а т а и ы ц в е п а л ы о г у л л а р ы н ы ц емрп гысгаэкен (П. Азымов).
Метафорик аныклайхуллар хем чепер эсерлериц днлинде коп уланылып, баха бермск хызматыны ерннс стирйэрлср. Метафорик аныклайждллар, копленч, хайванларыц, есумликлериц, гушлардыр мор-можсклерпц, сунренжллериц ве ш. м. -лсриц атларындан болуп,образлылык, эмоцноналлык ацладып гелйэрлер. Автор оларыц кемеги бнлен адамларыц ярамаз я-да одат хэсиетлерини тэсирлн бермегн башаряр: Эхли белац коруга // Гаж,ар диен томзакда (К. Гурбаннепесов); Шонуц учин
болса, гулаты мсншевиклер дэл-де, б у Р г У т ицлислер бизиц учи» хас пейдалырак (Б. Кербабаев).
Мстафорнк аныклайжылар кэр, хунор, всзипе, дереве, ацладян сезлерден хем болпрлар: Айбек бнлен Айпыны мен !13ыж,ы, а д а м р у х у н ы ц и и ж с п с р л е р н хекмунде танаярдым (П. Азимов).
Икпшк,и топара шахе бплен баглы болмадык аиыклайж,ылар дегишлпдир. Олар коп ягдайда баш компонент» копкрет атлар бнлен аныклап гелйзрлер. Шахе бплен баглы болмадык анык-лай>к,ылар ;к,емгыетде болуп гечйсш езгеришликлер бнлен хас ич-гнн багланышыклыдырлар. Гунделнк дурмушда йузе чыкян копсанлы тэзе душун^елер, затлар, копленч, аппозитив конструкцштлар бнлен ацладьишр. Бу аныклайж,ыларыц бай-лашмагында, гицелмепшдс рус дплнниц ролы улудыр. Анык-лай>к,ыларыц бу типн публицисток стиле хас махсусдыр. Ишде шахса дегншли болмадык аныклай;к,ылар хас не ;к,ыне атлара болуизга дерцелйор:
Дурлн техннкаларыц, предметлерпц, яращыр гуралларып, онадмларыц атларыны ацладян анмклайж,ылар: Олары "А л -т Т1 п" тракторына тиркопднрлер (Т. Ж,умагелднеп); Оны "АН-2 4" самолётыныцтс>|фибелн команднрн Иван Григорьевич Каширшшц яныиа нкннж,п пплотлыга белледнлер (Октябрыц ялкымы).
Газет - журналларыц, зеерлериц, фнльмдир спектаклларыц, айдым-еазларыц ве ш. м— лериц атларыны горкезйэн созлер хем апыклайлуд болуп билйэрлер: Днце бзшлик бахалара окаяи Ке-мал "Т о к м а ж, ы к" атлы дипар газетиинц редакторыды (Эдеби-ятвесунгат).
Орден - медалларыц, сылагларыц, стендлернц, сергилериц, дурлн чорелериц, программалардыр канунларыц атлары хем аныкланж,ы болуп билйорлер: Бутшщунйэ авиация ве космонавтика гунуниц онусырасында "Космос в с парахатчыл ы к" сергнси ачылды (Октябрыц ялкымы); " И н т е р к о с м о с" программасына соцналистик юртларыц яшлар коллективлери инди бирпэче йыл бори гатнашярлар (Совет Туркменистаны).
Шахе билен баглы болмадык аныклайх^ылар хайсыдыр бир корхананыц, эдараныц, гураманыц я-да сепда нокдтларыныц,
медени ояунсларыц атларыны анладярлар:"А шнефтемаш" заводыныцадминистрациясы... ез ишинде зэхметкешлер коллек-тнвиниц пикирини, ишчи инициативасыны говшак уланяр (Совет Туркменистаны); Хэзир "Арчма н" хурортында медицина бел умлеришщ учуси бар (Мугаллымлар газети).
Шахса депншш болмадык аныкланлуоларыц шулар ялы тнп-леринде рус дилинден гирен сезлер я-да калькалар коп душ гелйэр. Бу ягдай маршрутларыц адыны билдирйэн я-да хайсыдыр бир угры геркезйэн аныклайяуллара-да хэсиетлидир. Олар газет дилинде йыгы-йыгыдан уланыляр: Ашгабат — Ал мата — Новосибирск— Благовещенск маршрутыбнленучуп гитмелиди (Эдебият ве сунгат).
Хайсыдыр бир задыц анык адыны, географик душунж.елерн ацладян атлар-да аныкланлул хызматында гелйэр ве ылмы дилде кап уланыляр: Азов децзине иймитленмэге Гара децизден коп балык гелйэр (СССР-иц физики географиясы); М а р ы областын-да гернушине горэ ат алан гыр (С. Атаныязов).
Шахса дегишли болмадык аныклайж.ылар ждлнс атлардан бо-луп, бир лу>шса дегишли болан я-да умумы душунж,эни ацладян баш компоненти конкретлешдирнп гелйэрлер: Математика ылмы орта асырларда медреселерде гицден окадылыпдыр (Яш-лык) , Багбанбедресшшдолдурып, акшекерек узумгетирдн (А. Говшудов).
Шахса дегишли болмадык аныклайз^ылар ики саны л;ьшс адыц тиркешип гелмепшден хем болуп бшшэрлер. Шейле анык-лайхдаларда рус сезлерн, калькалар кеп боляр. Хас догрусы, бу-лар газет дилинде актив уланылып, баш компоненте характеристика бермек, оны ныгтамак хызматыны ернне етирйэрлер: Мекдеп - и н т е р и а т л а р д а тербиеленен чагалар бизде айратын ынл^шыксызлык доредйэр (Совет Туркменистаны).
Шахе билен баглы болмадык аиыклайяуллар баха бермек хызматывда хем уланылярлар. Йене булар шахса дегишли аныклайлуллара середеницде сейрекдир.
Баха бермек хызматында гелйэи аныклапж,ылар положнтел хем отрицатель евушпшли болярлар. Оларда метафоралар хем уланыляр: Мен Дашкентден сонра Самарканда— г е ч м и ш и 18
хем гелзцегн б о л а н шэхере барып гердум (Совет Туркм .листаны).
Диссертацияда аппозитнв конструкцияларыц дурли маны-лары йузе чыкармага болан гатнашыгы хем ызарланяр. Мунда шахса дегишли болан хем дегишли болмадык аныклайж;ылар би-леликде середилйэр.
Сада конструкциялар аныклайж,ыларыц ики гернушинде хем уланыляр. Йене ол я-да бейлеки маны евушгинлерини йузе чы-кармакда хас актив уланылян конструкциялар хем бар. Мысал учин, шахе билен баглы аныклайвдларда сада конструкциялар лакамлар бнлен, хормат гоймаклык билен баглы кеп уланылян болса, шахе билен баглы болмадык аныклайлулларда географик душушцелерп, затларыц, предметлериц анык атларыны, ж,ынс гернушгатиашыгыныацлатмакда коп уланыляр: Халмырат коегь н и ц ж,0ги гвзлери йылчырады (А. Атаманов), ■" К а л и н и и -град" гэмисине биришхд орун берилди (Совет Туркменнстаны).
Тиркеш аппозитнв конструкциялар шахе билен баглы анык-лайж^ларда, эсасан, кэр-хунэр, дереж,е, чин; шахса дегишли болмадыкларда болса предметлере характеристика бермекде, умумы душунж,эни конкретлешдирмекде, ^ынс-горнуш гатна-шыгыны горкезмекде хас коп уланылярлар: Ашгабатлы яшларыц арасында Батыр кэнбир артист-с т а ж ё р болубам ишлемеди (Эдебнят ве сунгат).
Яйбац конструкциялар шахса дегишли болан анык-лайлулларда, кепленч, кэр-хунэр, везипе, дереве, адамыц ички ве дашкы хэ сиетлерини горкезмекде уланыляр. Буларда баш хем гарашлы компонентлериц арасында, кеп бабатда, д и е н, б о л а н , атлы,атла«дырылян,лакамлы,фамилнял и ,ялн копсанлысвзле!>-дегабатгелйэр:Редактор филология ылым-ларыныц кандидаты М.Эзезгелднев.
Шахса дегишли болмадык аныклайлуоларда яйбан аппознтип конструкциялар эдарадыр гурамаларьщ, колхоз-совхозларыц, орден-медалларыц се ш.м.-лериц атлары билен баглы хас коп уланыляр: Чэрж,ешщ " С С С Р - и ц 5 0 Гшллнгы " йуц-эгирме докма фабрипншц ншчиси (Совет Туркменистаны).
Шахса дегишли болмадык пныклаи;к,ыларла яйбац лппозить:;, конструкцг.ялар гысгал'ан созлердеи болуп, эдарадыр
кэрхананыц, прсдметлериц ве ш. м.-лсрнн адыны.оларыц тигш-Ш1, маркасыны ацлатмакда хем актив улаиылярлар: "Т у р к м с и -торгреклама" чеперчилик - онумчилик комбинатшшц техники болумн салдамлы гошант гошды (Совет Туркмснистаны); " Т-3 " танкларымыз, босды оцс аман-амаи (Ч. Ашыров).
Маршрут-я-да угур горксзйэн аныклайж,ылар-да яйбац апгю-зотнв конструкцияларыц бнр компонснтн болуп билйорлер: М о с-к в а — Т э х р а н — К а р а ч и — Р а и г у к маршруты.
Шахса дегишли болан аныклайж,ыларда айратьшланан апно-зитив конструкциялар баха бермек манысында, кэр-хулор, дсрсл;с, чип, везипс горкезмекде, модаллык ацлатмакда хас коп пейдаланыляр.
Бу ягдайда айратынланан аныклай^ылар бнр я-да бпрлаче создеп, соз дузумлерннден хем болуп бплер. Шулар ялы конструкциялар лакам я-да хормат гоймаклык билен баглалы-шыклы улаиылмаяр дцен ялыдыр: Узынак даяв пыяда --мал-д а р ч ы л ы к ф с р м а с ы н ы ц м у д и р и Лтлыев срииден галип л;огапберди (Г.Кулысв); Мсннтеяпсгнагана — ызы куррелн-э ш е г е бермезлерми (Б. Ксрбабаев);... ак патышаныц эмрнни ерине стирмеги биз — а р ч ы и л а р , о м и а л с р озумиз учил ба гт сайярыс (Б. Ксрбабаев).
Шахса депхшли. болмадык а п ы кл а ил;ыларда айратынланан аппозитив конструкция ол я-да бейлски затлара баха бермекде, олары хэснетлсиднрмекде ве ш. м.-лерде иыгы-йышдан улапыл -яр: Сэхрасы — с к с - т э к ей и Туркмении (А. Атабаев). Булары хем озара сада, янбац, тиркеш, айратынланан аныклайл;ылара болмск мумкнн: Бу фсстнвалыцсекиз байраганыц учуенни соцн-алистик юртларыц—СССР-иц, ТССР-иц, В с и г р к я и ы ц кинематографчылары алдылар (Эдебият ве сунгат).
Днссертацияныц й;смлемссннде ылмы дерцевдеи гелии чык-ян летнл;слер умумылашдырыляр.
Ылмы ншиц осасы мазмуиы ашакдакы ишлерде долы оз бея-ш.шы тапяр:
Алыклайл;илар айыргачларыц озболушли горнушидир // Туркмсиистаиыц халк магарыфы. 1990. N2. 62-65 с. (туркмен дилшще),
2. Аныклайж,ылариц структура—грамматик айратынлыкла-ры //Известия АН ТССР. Сер. гуман. наук. 1991. N4. 53-58 с. (туркмен дилинде).
3. Аныклайж,ыларыц семантик-функционал айратынлыкла-ры //ТЫА-ныц хабарлары. Гуман. науки. 1992. N2. 60-67 с. (туркмен дилинде)
4. Туркмен дилине дегишли ылмы ишлерде аныклайж,ылар барадакы маглуматлар // Материалы IX республиканской научной конференции молодых ученых и специалистов, посвященной 70-летшо ВЛКСМ. Ашхабад, 1990.146-147 с. (туркмен дилинде).
АННОТАЦИЯ
Диссертационной работы Гараева Атамырата на тему "Приложения в туркменском языке", представленной на соискание ученой степени кандидата филологических наук. 10.02.02.
Диссертация состоит из введения, двух глав, заключения, списка условных сокращений и использованной литературы.
Цель работы-определить грамматическую природу и выявить семантико - функциональные особенности приложений.
Данная синтаксическая категория анализируется в работе прежде всего как особый тип определения, содержащий атрибутивность и предикативность, основанный на аппозитивных отношениях. Показано отличие приложений от функционально близких синтаксических единиц, таких как именные определения, парные слова, парные прилагательные, пояснения и уточнения.
Подробно исследуется вопрос о том, слова каких частей речи могут выступать в функции приложений. Показано, что в рол^ приложений могут выступать в основном имена существительные или субстантивированные слова.
Один из самых трудных вопросов исследования - синтаксические особенности приложений, то есть, как сочетаются приложение и определяемое слово, какова их синтаксическая связь.
Отходя от традиционного понимания семантического и грамматического подчинения компонентов словосочетания, дис-
сертацией доказывается, что. конструкция .с"приложением составляет особое аппозитивное словосочетание, а связь между' компонентами основывается на их грамматической неподчиненности и является одним из типов согласования и примыкания.
Грамматическая независимость компонентов аппозитивной конструкции затрудняет возможность разграничения' приложения и определяемого слова. Основными критериями этого разграничения служат лексико - »семантический и1 грамматический способы, а также контекст. •
Приложения впервые в тюркологии исследуются в семантико -функциональном аспекте. Основное внимание уделястс51 смысловой стороне приложений. . '
Приложения подразделяются на следующие семантические подгруппы:
¡.Приложения, связанные с лицом, обозначают: 1) профессию, специальность, звание, титул (генерал-л е й-' т е н а н т); 2) род, племя, национальность, социальное положешю (Оразшых—Ораз-шейх); 3) возрасти пол (я ш у л ы ддам-человек-старик); 4) семейные, родственные, личные отношения (а д а-м ы м Аман — мой муж Аман); 5) почёт, уважение (с л д а ш Мырадов - товарищ Мурадов); клички, прозвища, литературные псевдонимы (Мапгымгулы пырагы — Махтумкули фырагн); внутренние н внешние признаки ( ч а ш ы дервуш - дервиш косой); 8) отрицательную и положительную оценки ( г у л а т ы меншевиклер -- луни меньшевики).
II. Приложения, не связанные с лицом, обозначают: 1) названия различной техники, предметов, оружия, инструментов, приборов (" АН— 2 4" самолёты — самолёт "АН -24"); 2) названия газет, журналов, произведений, кинофильмов, спектаклей, стихотворных, музыкальных произведений (" Э д с б и -ят.ве сунгат" газетн — газета " Эдебнят ве сунгат"); 3) названия орденов, медалей, других наград, значков, стевдов, вы' ставок, программ, законов (" X а л к л а р ы ц д о с т л у г ы " ордени орден "Дружбы народов"); 4) названия организаций, учреждений, предприятий, торговых точек, культурных очагов ("А рчма н " курорты - курорт "Арчман"); 5) географические понятия (К-а с п и децзи - море Каспн); б) родо-видовые отно-22
шения (" Акшекерек" уз ум — виноград "Акшскерек"); 7) качественную характеристику (семинар — маслахат, семинар - совещаште); 8) отрицательную и положетельную оценки ( Са-маркант — геч Ми ши хем гелжегнбол ан шэхер... ~ Самарканд — город с прошлым и будущим ...);
В диссертации анализируются характерные черты каждой семантической группы, причины активного или пассивного употребления приложений того или"1 другого типа, а также их отношения к стилям туркменского языка и т. д.
Рассматривается также роль аппозитивных конструкций в выявлении семантики приложений.
Для этого употребляются простые, парные развёрнутые, обособленные аппозитивные конструкции.
По теме диссертации опубликованы 3 статьи, сделан доклад на IX республиканской научной конференции молодых ученых н специалистов Туркменистана (Ашхабад, 1988).
Защита состоится " О " о/г^л<ГпЛ— 1993 г. в «У6 —» часов на заседании специализированного совета по защите диссертаций на соискание ученой степени доктора филологических наук в Институте языкознания имени Х.Байлыева АН Туркменистана по адресу: 744000, Ашгабат, центр, ул. Гоголя 15.