автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.02
диссертация на тему: Собственные названия поселений Западной Городенщины

Полный текст автореферата диссертации по теме "Собственные названия поселений Западной Городенщины"

PF 6 ОД

НАЦЫЯНАЛЬНАЯ АКАДЭМ1Я НАВУК БЕЛАРУС1 ШС1Т.1ТУТМОВАЗНАУСТВА ШЯ ЯКУБ А КОЛАСА

УДК;808.26—3 11.5

.ЯНУШКЕВГЧ Сташслау Алтошенч УЛАС1ШЯ 11АЗВЫ ПАСЕЛ1ШЧАУ ЗАХОДНЯЙ

Спецыяльнасць 10.02 Беларуская мова

ГРОДЗЕШПЧЫНЫ

АУТАРЭФЕРAT дысертацьп на атрыманне вучонай ступеш кандидата фшалапчных навук

Míhck - 1998

Работа выканана на кафедры беларускай мовы Гродзенскага дзяржаунага ушверспэта ¡мя Am Купалы

Навуковы ыраугак — доктар фшалапчных навук,

прафесар ЛЕМЦЮГОВАВ. П.

Афщыйныя апаненты: доктар фшалапчных навук, прафесар М. КАНДРАЩОК

кандыдат фшалапчных навук,

старшы навуковы супрацоушк КЛ1МЧУК Ф. Д.

Апашруючая аргашзацыя — Брэсцю дзяржауны педагапчны утверсггэт ¡мя Макыма Танка

Абарона адбудзсцца 26 чэрвеня 1998 года у 14:00 гадзш на пасяджэнш савета па абароне дысертацык Д 01.43.01 у 1нстытуце мовазнауства ¡мя Якуба Ко ласа HAH Беларум (220072, Мшск, вул. Сурганава, 1, корпус 2).

3 дысертацыяй можна азнаёмщца у Цэнтральнай навуковай б1бл1ятэцы ¡мя Якуба Коласа HAH Беларуси (Mihck, вул. Сурганава, 15).

Аутарэферат разасланы " мая 1998 года.

Вучоны сакратар савета па абароне дысертацый кандыдат фшалапчных навук ' А. А. Лукашанец

АГУЛЫ ГАЯ ХАРАКТАРЫСТЫКАПРАЦЫ

Актуалышсць тэмы. Танашипя любой тэрыторьи, raro знаходзщца на адмймараиышшм або моуным памежжы, уяуляе асабл!вуго цшавасць як зона сутыкнення мЬграцыйных хваляу i адпаведных шшамоуных i шшадыялектных уплывау, як зона узаемапранншення розных тапатлпчпых скяэм, узаемадзеяння моу на тапаш'упчным узроунк Для сумежнай тэрыторьи ул ас ni па i праблема устошнвасщ назвау з устанауленнем спецыфш гэтай ycxoiíjiiuaciü ва умовах памежжа.

Параунальнае иывучэнне rauaHÍMÍi асобных тэрыторый мае ютотнае значэнне для выяулення тапашмгшых паралелей, моуных своеасабл1васцей i агульных заканамернасцей адлюстравання у складзе геаграф1чных назвау рыс природных, гаспадарчых i культурных.

У коле анамастычнай праблематыю пытанш намсжнай тапашмц займагоць адно з цэнтральных месцау. Цжавасць да ix праяуляюць сёння многш даследчыю. Сярод ix таетя вядомыя тапатмчсты, як Ю. А. Карпепка, JT. П. Стычышына, В. В. Лобада, Л. Л. Трубэ, Я. А. Чарапанава i шш. Аднак у болыиасщ ix прац задзейшчаны досыць абмежавапы матэрыял, a caui працы найчасцей не перавышаюць памеру сярэдняга артыкула. Застаючыся у актыве, праблемы памежнай тапашмн яшчэ не афьша-ч шырокага сютэмнага навуковага асвятлення.

У беларускай тапашмн дысертацыйнае даследаванке "Уласныя назвы паселшту заходняй Гродзешпчыпы" з'яуляецца першай спробай праанатзаваць увесь складаны спектр пытанняу, звязаных з фушшыянаваннем, станауленнем i развщцём аднаго з тапашппчных класау — айкашми (уласных назвау пасел1шчау).

Мша г задачы даследаеання. Мэта дысертацьп — дань стгпычную карцшу праяулення асабл1васцей назвау населеных пункгау у адной з памежных з Польшчай зонау Б ел ярус i, якая знаходзщца на перасячэнш роднасных моу i культур, ва умовах пастаяннага м!ждыялектнага кантаюгавання; выявщь агулышя i адметныя рысы у лекачным складзе, семантычнай матывацьп i структурна-траматычньш афармлепш беларусшх i польсих назвау.

Для дасягнення такой мэты у дысертацьп ставяцца наетупныя канкрэтныя задачы:

1. a) cicracui ноуны рэестр беларусгах назвау населеных пункгау непасрэдна на месцы ix бытавання; выявщь мясцовыя варыянты кожиай з назвау; забяспечыць правшьнасць вымаулення i натсання; махЫмальна сабраць дакументальныя звестга па кожнай назве; б) скласщ рэестр нольсгах назвау населеных пунктау з тэрыторьи, прыкладна роунай тэрыторьи трох беларуск-ix памежных раёнау; сабраць матэрыял, што датычыць ix лексша-семантычных i структурна-граматычных асабл1васцей.

2. Устанавщь асноуныя прынцыпы, паводле ямх адбываецца найыенне населеных пунктау.

3. Лжыццявшъ клаифжацыю айкошмау паводле матывацыйна-намшатыуных i словаутваральпых ацзнак.

4. Даць лекака-семантычную характарыстыку утваралышх асноу.

5. Вызначыць словаутваральна-струхтурныя тыпы i мадз;п айкошмау.

6. Разгледзець мгжмоупыя асабл1васщ айкошмау, што юнавал! на памежных беларускай i польскай тэрыторыях у розныя пстарычиыя перыяды.

Матзрыял доследования. Асноуным матэрыялам для даслсдавання паслужыла шдывщуальная картатэка аугара, складзеная: а) шляхам палявых зашсау, зробленых у 1990-1996 гг.; б) шляхам выбарга з' шсьмовых дакументау ХУ1-ХХ стст., што захоуваюцца apxißax i \iV3ei г. Гродна. У якасщ дадатковых звестак был! выкарыстаны матэрыялы дыялектных экспедыцый, сабраныя пры асабгстым удзеле аутара дысертацьи студзнтаий Гродзенскага ушвератэта у 1991-3994 гг. у межах Гродзенскага, Бсрасташпкага i Сыслапкага раёнау. Айкашм1чная картатэка змяшчае 674 уласныя назвы беларусих пасел1шчау i каля 3000 варыянтау гэтых назвау, выяуленых як на месцы ix бытавання, так i у тсьмовых дакумснтах. Матэрыялы з польскай тэрыторки пачэрпнуты з nicbMOBbix крынш ХУ1-ХХ стст., з навуковага даслсдавання М. Кандрацюка "Nazvvy miejscowe pokidniowo-wschodniej Bialostocczyzny".

Тэрыторыя доследования. У дысертацьи пад тэрмшам "заходняя Гродзеншчына " разумеецца тэрыторыя трох памежных з Польшчай раёнау — Гродзенскага, Бераставщкага i Свшлацкага. У якасщ супастауляльнай тэрыторьп' Полыпчы бярэцца пауднёва-усходняя частка Беласгоцкага ваяводства, якая прыкладна рауняецца па працягласид заходняй Гродзеншчыне i ахоплшае Сеймсм, Бельсю, Гайнаусю, Беластоци паветы i частку Лапскага навета.

Методы доследования. У дысертацьи айкашм)я разглядаецца як моуная з'ява, што узшкас у канкрэтных пстарычных умовах. Апрача тых метадау, якш прымяняюцца у рэпяналышх даследаваннях -- ашсальнага, параунальна-пстарычнага, статыстычпага, з улпсам памежнай спецыфш i мeтoдыкi даследавання польскай паграшчнай тзрыторьп иольстп дacлeдчыкaмi у дысертацьи шырока выкарыстоуваецца методыка даследавання асобнай назвы у яе TanaiiÍMÍ4HbiM i сацыяльна-эканахлчным кашгэкстах. Тэта забяспечвае нсабходную паунату а!шнзу матэрыялу i магчымасць параунання тапаш.шчных cicT3M, яия cклaлicя на беларускай i польскай памежных тэрыторыях.

Навуковая iiaeima палягае перш за усе у тым, што у навуковы зварот уводзщца 3ycÍM новы, iiíkím яшчэ не апрабаваны айкашшчны матэрыял. У дысертацьи упершыню даследуецца айкашм^я памежных з тэрьпорыяй

Польшчы раёнау Гродзенскай вобласщ, менавпа Гродзснскага, Бераставщкага г Сжслацкагн, 1 иа гэтай асновс прасочваецца працзс станаулення 1 развшия рэпянальнай айкашм1чнай сктзмы у яе супастауленш з айкагам^чнай сютэмай пауднёва-усходняй частга Беласточчыны.

У дысертацьп прыменеиа методыка комнлекснага анализу айкошмау, заснаваная на утку матывацыйных крытэрыяу узшкнення уласных назвау, на сшхронна-дыяхронным ¡х даследаванш 1 прыёме супастаулення вывучасмых айкошмау з аналапчньиш айкамшчньш1 гыиам! 1 мадэляш ншшх рэпёнау Беларус11 прылеглых рэпёнау Польшчы.

Тэарэтычная I практичная еартасцъ дысертацьп. Тэарэтычнае значэнне даследавання заключаецца у тым, шго навуковыя палажэнш 1 вывады, а у значнай ступе ш 1 фактычны матэрыял, могуць быць выкарыстаны у мэтах далейшага вывучэння праблемы намшапьн населеных пунктау, станаулення 1 функцыянавання айкошмау, у мэтах высвятлення тагах агульнатэарэтычных пытанняу, як адносшы уласнай назвы да дэнатата, раскрыцця сутнасш айкашшзацьн 1 спецьф'кт айкатгшчиых фармантау. Прапанаваная у дысертацьп методыка у перспектыве можа быць ужыта 1 пры даследаванш айкашмн шшых тэрыторый Беларуси, у тым л!ку 1 памежных.

Матэрыял 1 вынта дысертацьп знойдуць птырокае прымяненне 1 у практыцы. Яны дапамогуць садзейтчаць шквщацьп варыянтнасш форм, якая мае месца у бглтаванш назвау мнопх населеных пунктау у афщыйных дакументах, на картах, на дарожных знаках 1 у давсдшках. Вьшш { матэрыял дысертацьп могуць быць выкарыстаны пры складанш айкашмхчных даведшкау, у працы краязнаучых гурткоу, у выкладанш курсау па тапашмщы у ВНУ, з'явяцца крышцай каштоунай шфармацьп для прадстаушкоу розных дысцыплш гумаштарната профшю -- псторыкау, географау, этнографау, археолагау.

Лсноуныя палажэнш, якш выносяцца на абарону.

1. Уласныя назвы населеных пунктау даследуемай тзрыторьп у сваей большасш этымалапчна абашраюцца на мясцовую лексику 1 мясцовы ¿мяншк; матывацыйна яны стасуюцца з ты.\п псторыка-геаграфгчным! умокамк у я их узнион.

2. Ва умовах працяглага узаемадзеяння беларускай I польскай моу на шсьмовым 1 размоуна-дыялектным узроушгх, пры модным уплыве польскай тапашмшнай сштэмы на беларускую у афты й пай 1 вуснай сферах функцыянавання, айкашмш заходняй Гродзеншчытгы зазнала шмат фанетычных \ структурных змеи, яюя абумовш яе своеасаблташь 1 спеныфжу.

3. Уласна тапашлячнае беларуска-польскае 1 польска-беларускае узаемадзеянне трэба разглядаць як у канкрэтаым, так) у агульным планах.

Канкрэтнас тапашлячнае узаемадзеянне мае месца у тых выпадках, кал1 у адной назве выяуляюцца сляды дзвюх моу на лекЫчным, фанетычным або словаутваральным узроунях.

У агульным плане як праяуленне тапашм1чнага узаемадзеяння могуць разглядацца уз аем ауплывы тапанппчных С1 стэм.

4. Acaблiвacцi функцыянавшшя айкошмау у мнопм вызначаюцца дэматычиьиш фактарамк нацыянальным i сацыяльным складам жыхароу, узроставым1 асаблшасцямь Дэматычныя фактары уплываюць на ступень даугаксчпасщ айконша, яго форму 1 наяунасць варыянтау.

5. Сучасная айкашмгя заходняй Гродзеншчыны пясе на сабе адб1так змен I скажэнняу, яия з'яуляюцца вышкам нянравшьнай перадачы з рускай I иодьскай моу на беларускую.

Апрабацыя выткау дысертацьп. Дысертацыя абмяркоувалася на пасяджэннях кафедры беларускай мовы Гродзенскага дзяржаунага ушверспэта ¿мя Яти Купаны, аддзела лекакалош 1 лексжаграфп 1нстытута мовазнауства )'мя Якуба Коласа НАН РБ. Асноуныя палажэнш \ вынш працы дакладвалюя на навуковых \ навукова-метадычных рэспублшапсюх \ ¡шжнародных канферэнцыях: 1. "Дыялекталопя 1 культура беларускай мовы" (Мнск. 1991).

2. "Шануючы спадчыну Я. Карскага ... Трэцш навуковыя чытaннíj" (Гродна, 1992). 3. "Словаутварэнне \ намшатыуная дэрывацыя у славянских мовах" (Гродна, 1993). 4. "Культура Гродзеншчыны: спадчына, сучаснасць, перспектывы" (Гродна, 1994). 5, "Шануючы спадчыну Я. Карскага ...Чацвёртыя навуковыя чытанш" (Гродна,'1994). 6. "Функцыянальны аспект ашсання моуных Ыстэм" (Гродна, 1994). 7. Е. Карский и современное языкознание" (Гродно, 1996). 8. "Словообразование и номинативная деривация в славянских языках" (Гродно, 1996). Па тэме дысертацьп ёсць 8 публикаций.

Структура / аб'ём дысертацьи. Дысертацыя складаецца з уводзш, агульнай характарыстьш працы, асноупай часта, заключэння, сшса выкарыстаных крышц \ дадатка. Асноуная частка змяшчае тры главы. Агульны аб'ём дысертацьп складае 195 стронак. 3 IX 100 старонак займае асноуны тэкст, сшс выкарыстаных крыгац ~ 9 старонак. Дадатак змяшчаецца на 85 старонках. Ён складаецца са сшсу принятых скарачэнняу, слоушка айкошмау, 4 таблщ.

АСНОУНЫ ЗМЕСТ ПРАЦЫ

Ва уводзтах абгрунтоуваецца акутальнасць тэмы, вызначаецца ступень яе вывучанасщ, фармулююцца моты 1 задачы, указваюцца метады, навуковая наввна, тэарэтычная 1 нрактычная вартасць працы, акрэсл1ваюцца матэрыял 1 тэрыторыя даследавання. Пакольи фаршраванне тапашмн цесна звязана з

ф1'з1яграфтьш1 прыкметалп рэпёна, з асабл1васця!ш яго засялення, ва уводзшах змешчаны каротга ф1з1яграф1чны i пстарычны нарыс.

Глава 1 "Лекака-семантычныя тыпы айконшау" прысвечана лексжа-семантычнай характарыстыцы айкошмаутваральных асноу з а пора it на мясцовую дыялектную лека'ку i мясцовы аптрапашмжоп. У рамках даступнага нам матэрыялу прасочваюцца прычыны пераходу апелятывау, антрапошмау, гтдрошмау i мжратаношмау у сферу айкатмп. У дысертацьп выкарыстана клаифжацыйная схема, распрацавапая беларусим! TananiMicTaMi (Лемцюгова В. П. Беларуская айкашмы. Мн., 1970), якая дае магчымасць улгахць спецыф'чныя рысы i усе нюансы беларускай памежнай айкашмй, асаблтасш псторьн яе фарм1равання i умоу функныянаванпя. Разам з там, у мэтах больш эфектыунага правядзення анатоу асобныя клаафкацыйныя прынцыпы гэтан схемы у пэунай ступеш дастасоуваюнца да клаафжацыйных прынцыпау, распранаваных польсти тапатм1стам1 для айкатмп пауднёва-усходняй Беласточчыны ( М. Kondratiuk. Nazwy miejscowe poludniowo-wschodmej Bialostocczyzny. Wroclaw, 1974). Клаа'фпсапыГшая схема дысертацьп абатраецца на тры асноуныя рубрыю: 1. Айкошмы апелятыунага паходжання; 2. Айкошмы тапанЬпчнага находжання; 3. Айкошмы антрапашм{чнага паходжання. У межах кожнай з груп вылучаюцца больш дробныя падраздзяленш у залежнасщ ад мэты даследавання.

Першы раздзел "Айкошмы апелятыунага паходжання" прысвечаны анализу айкошмау, ягая аформшся на базе апелятыунай лeкciкi. Паводле лектнага складу утваральных асноу яны падзяляюцца на зры разрады: 1) айкошмы, матываваныя rrpыpoднa-гearpaфiчнымi тэрмтам; 2) айкошмы, матываваныя назвам1 розных вщау пракгычнай дзейнасщ чалавека; 3) айкошмы, матываваныя апелятыуньтн назва\п капектыву людзей.

Прыродна-геаграф1чныя паняцщ утвараюць аснову 8,3% назвау ад ycix зафксаваных айкошмау. Сярод ix назвы: а)узвышшау: грынок (Грынк^, грыва (Грыум), гара (Гарны) i inui.; б)лагчьшау i забалочаных месдау: багон (Батон), бают а (Г ¿лава Балбта, Белыя Балоты) i шт.; в)водных басейнау: позера (Азёры,Падазё'рю), луг (Лужи), рака (Зарачанка,Парэчча) i iitm.; г) пародау дрэу: дуб (Дубавая Старая), panima (Раютаа) i imii.; д) якасдь глебы: галыиь (Галйнка), голь (Го'льш) i шш.

Паняцщ, звязаныя з Bwavi дзейнасщ мясцовата насельшцтва, ix прынята называць культурным;, адбшся у 6,7% айкошмау. Найболын прадстаушчыя з ix асновы са значэннем "тып пасялення": навасёлю (Навасёлю), двор (Новы Двор, Белы Дворак), воля (Дабраволя, Ц*хаволя). Самы распаусюджаны у складзе айкошмау тэрмш навасёлю "новае пасяленне".

Айкошмы, яктя утварьипся ад апелятыуных назвау калектыву людзей, складагоць каля 7% айкошмау рэпёна. Паводле семантыи асноу яны падзяляюцца на: а) айкошмы, асновай ягах з'яуляюцца назвы людзей паводле службы iji занятку, так званыя службовыя назвы: (Kaeani, Kamoxi, Стральцы);

б) айкошмы, асиовай як-ix з'яуляецца назва людзей па месны жыхарства (.Загарамы, Магшяны, Мастауляны, Заруб1чы).

Назвы людзей паводле службы або занятку, ni так званыя службовыя назвы, ciuiani аснову 42 айкошмау. Найчасцей у якасш' матывавальных асноу выступаюць назвы людзей паводле той ni шшан павшнасщ, што выконвалася на карысць каралеускага, кпяжацкага ui б1скупскага двара. Айкошмы заходняй Гродзеншчьшы захавал! у сабе звестк) пра 20 вадау службау, павшнасцей i заняткау людзей у мшулым: Асочшю (асочшт - сяляне, ягая ахоувал! пушчу i дапамагшп феадалу, каралю пад час палявання вьпрапщь звера), Баброунта, Баброунш Вялшя, Баброушю Малыя (баброунт - сяляне, ягая мел1 у CBaix землях бабровыя гоны i ллацш у дварзц подащ 6a6poBbiMi шкурам! або грашыма), Бапдары (байдары - рамеснш, яюя вырабляш' у дварэц або на рынак драуляны посуд), Бортнш (бортнш - сяляне, яюя мел! пасеку i плацш даншу мёдам) i шш, На тэрыторьп заходняй Гродзеншчьшы службовыя ргазвы складаюць 6,2% айкошмау, на усходшш Беласточчыне — 1,8%. Большасць з ix cфapмipaвaлacя да ХУП ст.

У раздзеле "Айкошмы тапатлпчнага паходжання" разглядаюцца найменш, якая сфарм)равалшя на базе тапошмау розных класау: пдрошмау, wiKpaTanoniMay, айконшау. У цэлым яны складаюдь каля 16% ад агульнай колькасщ.

Амаль палова гэтых назвау (44%) утварылася на аснове пдрошмау. У бoльшacцi сваёй яны утвораны лексша-семантычным спосабам, г. зн. запазычыл1 гщрошм без ягах-небудзь структурных змеи, напрыклад, в. Горнща

< р. Горнща, в. Каменка < р. Каменка, в. Котра < р. Когра, в. Лакно < воз. Лакно, в. Одла < р. Одла i шш. Нярэдка гщрошм у складзе айкошма выступае у структурным пераафармлеши. У гэтым выпадку у айкашмп задзейшчана толью пдрашЧпчная аснова: <?. Адэльск < р.Одла, в. Запур'е < р.Пурва, в. Нямнова < р.Нёман (выпадзенне галоснай а - вышк уплыву польскай граматьт), Паиямунъ

< р.Нямунас (лггоусм варыянт назвы рак-i Неман), в. Саяацце < воз.Салаты i шш. На тэрыторьп заходняй Гродзеншчьшы айкошмы гэтага тыпу складаюць 6,2%, на тэрыторьп пауднсва-усходняй Беласточчыны — 8%.

Базай для утварэння 5,5% айкошмау рэпёиа пacлyжылi MiKpaTanoHiMbi: в. Гара Сыпаная < ур. Гара Сыпаная, в. Берв) < ур. BepBi, в. Дуброва < ур. Дуброва, в. Macmni < ур. Маета, в. Гумшшча < ур. Гумшшча, в. Лозы < ур. Лозы, в. Астравок < ур. Астравок i шш. Пасс л in ты гэтага тыпу заснаваны у канды XIX-пачатку XX стст. ва урочынгчах, назвы яих яны i перанялк

У беларуемм рэпёнс засведчаны асобныя выпади утварэння айкошмау ад айкошмау. Айкошмы звычайна служшй базай для утварэння назвау су се дн ix пасеж'шчау, з ягам! яны розняцца дыферэнцыяльным! кампанентам1 у форме прыметнша, назоушка або л1чэбшка: Бераставща Малая (Бераставща Вяипкая), Дзешкауцы-Груд (Дзешкауцы Старыя), Дзяшдкава Малое (Дзямщкава), Дубовая

Новая (Дубавая Старая), Зтт II (Занга I), Колотя Казитроука (Каз1\проука), Кашубтцы II (Кашубшцы I) 1 ¡нш.

У раздзеле "Айкотми аптрапагам1чнага паходжання" ан^шзугоцца айкошмы, яла я аформшся на базе уласных асабовых ¿мен, прозвштчау, мянушак 1 складаюнь больш за палову (51,9%) айкошмау рэпёна. Большасць гэтых назвау прыиадае на перыяд прыватнай уласнасщ на зямлго, кати кожны уласшк тмкнууся пазначыць сваьм шем або нрозв1ииам новы надзел зямлт, свай паселшгаа. У дысертацьп айкошмы з- антрапашмшнай асновай падзяляюцца на 4 разрады: а) родавыя; б) пaтpaнiмiчныя; в) прыналежныя; г) назвы-прысвячэшп.

Асновы родавых найменняу адлюстроуваюиь калектыуную назву заснавальшкау паеелшгча па ¡х агульным прозвшчы, ¡мет або ¡мет- мянупщы. У сярэднй вяга калектывам, яю засяллуся на новыя земга, з'яуляуся у асноуным пэуны род, у пазнейшы час гэтую функцыю выконвал1 сем'1. Абсалютная большасць родавых назвау утварылася на асиове ¡мёнау-мянушак. Напрыклад, Ашъфа < Ашыука, Багудзенка < Багудзенка, Бернт < Берн)к, Брузгл < Брузго, Бубны < Бубно, Бычк/ < Бычок, Вараны < Барона, Гарбачы < Гарбач, Гараиш < Гарошка, Гумбачы < Гумбач i г.д. Прыкладна чвэрць родавых назвау суадносщца з канатчньип ¡мёнам1 праваслаунай ш каталщкай царквы. Нанрыклад, Багдзюк1 < Багдзюк (ад Богдан), Барыск! < Барысок ( ад Барыс), Вас1.чев)чы < Ваалетгл (ад Васшга), Вщъю < Вщько (ад В^ар), Грыц/а < Грыцко (ад Грыгорьш), Запт I < Занко (ад Зянон), Маташы < Матэш ( ад Маней) i т.д. Пэуная частка родавых назвау утворана на базе лггоусюх асабовых ¡мён: В1дзейк! < Вщзейкас, Шлетиы < Вшейппс, Дрэчаны < Дрочюнас, Монтауты < Монтаутас, Нямеииш < Нямейшю 1 шш. На тэрыторьп заходняй Гродзеншчыны родавых назвау 23%, на пагратчнай тэрыторьп Беласточчыны гэтыя найменш самыя пашыраныя i екдадаюць 30,5% ад уах назвау.

На тэрыторьп заходняй частю Гродзенскай вобласш 116 населеных пунктау носяць патрашм1чныя назвы. На стадъп узнжнення яны абазначшн патомкау або падуладных чалавека, ¡мя щ прозвппча якога ляжьтць у аснове наймення. Напрыклад, Малахав1чы, Пракопавгчы, Ярмол1чы першапачаткова абазначал! патомкау Малаха, Пракопа, Ярмолы; Валав1чоуцы - падуладных пана Baлoвiчa. Амаль 57% пalpaшмiчныx назвау захавал1 у аснове славянсгая ¡мёны-мянушю. Напрыклад, Абуховгчы < Абух, Арэхав1чы < Арэх, Баранавччы < Баран, Брошкауцы < Зброжка, Варомчы < Варона, Галавенчыцы <Галавень, ГалавЫы < Галава, Гариастаевгчы < Гарнастай 1 ¡нш. У асновах 37,7% патрашм^чных назвау адбппся праваслауныя i каталщюя ¡мёны: Адамавгчы < Адам, Алекишцы < Атекса (Адексш), Дашкав!чы < Дашка (Дани л), Заняв1чы < Зань (Зянон), Iванауцы < 1ван, 1вашкауцы < 1вашка (1ван), 1гнатав1чы < 1тнат (Ггнацш) 1 ¡нш. У асновах 8,6% патрашм1чных назвау aдлюcтpaвaл¡cя лтзуейя ¡мёны: Пбул1чы < Пбутс, Пиав/мы < Гппс, Ёдзгчы < 1одзю, Каупяпы < Каунас, Кодзеуцы < Кодз1с, Лгдзяны < Лдас, Масаляны < Масатс 1 ¡нш. У параздтьным плане

патрашлычныя назвы на Гродзеншчыне складаюць 17,2%, у пауднёва-усходняй частцы Беласточчыны — 4,5%.

Прыналежныя наймент узшюн на базе асабовага ш», мянушю або прозв1шча чалавека, якому належала паселннча або зямельны надзел. Напрыклад, Абухава - веска, якая была уласнасщо Абуха, Геруцева - веска, якая належала Геруцю. Прыналежныя найменш фiкcaвaлi не толыа шя або прозвныча чалавека, я и на момант узшкнення назвы з'яуляуся уласшкам зя.\ин, на якой засноувалася веска, але часам 1 былога яе уладальнша. Напрыклад, Кущаушчына - веска, якая пабудавана на зямлi> атрыманай у спадчыну ад Кунца, Малышчыпа - веска, пабудаваная на землях, набытых у Малыши I г.д. Прыналежныя назвы складаюць 10,5%, на сумежнай тэрыторьп Беласточчыны — 17,4%.

На заходняй Гродзеншчыне засведчана 12 назвау-прысвячэнняу, што складае 1,8% ад агульнай колькасш. Яны прысвойвашся населеным пунктам у гонар дзяржауных дзеячау, бл1зк!х асоб уладальнша асады, рэвалюцыйных свят 1 т.д.: Астроусм -- пасёлак (да 1969 г. пасёлак Палонка), перайменаваны у мэтах ушанавання иамящ савецкага шсьменнка М.Астроускага; Батароука -- веска, названая у гонар караля Стэфана Баторыя; Ксийноуская — веска (да 1964 г. .Шхасельцы), перайменаваная у гонар К.Кал1Ноускага; Партизанская — веска (да 1964 г. Пузев1чы), перайменаваная у гонар бeлapycкix партызан; Першае Мая — веска , названая у гонар «¡жпароднага дня працоуных 1 шш. Усе яны аформшся у XIX - XX стст. Амаль палова з ¡х узшкла у вышку перайменавання у шасшдзесятыя гады XX ст.

Глава II "Структурна-граматычная характарыстыка аиконшау" складаецца з трох раздзелау: 1) Простыя айкошмы; 2) Складаныя айкошмы; 3) Састауныя айкошмы.

У раздзеле "Простыя айкошмы" характарызуюцца аднаасноуныя утварэнш, яшя складшоцца з аднаго слова. 3 пункту гледжання сшхранп аснова тагах айконшау можа быць як вытворнай, так 1 невытворнай, а сам1 назвы выступадь у форме адзшочнага або множнага лшу. Уласныя геаграфшныя назвы у форме адзшочнага лку складаюць каля 30,5%. Сярод 1х вылучаюцца бязаф]'ксныя, суфшсальныя, прэфжсальна-суфксалышя \ прэфшсальныя утварэнш. Айкошмы бязафжснага утварэння па структуры супадаюдь з агульным1 назвам1 щ уласньш! ¡мёна.чн, на базе ягах яны узшюн. У складзе айкошма агульная назва страчвае свае значэнне 1 набывае функцыю шдктадуальнага знака. Звычайна такога тыпу утварэнш называюцца тапашмшньш! меташм^ямг На Гродзеншчы адзначаны дзве )х разнавщнасщ:

- айкошмы, як1я дубл1руюць структуру невытворных апелягы вау (Багон, Старина, Табала, Тартак, Ферма)-,

- айкошмы, яшя супадаюдь па структуры з вытворнылп апедятывам1, г.зн. з назва.\п, што маюць свае дэрывацыйныя элементы. У адрозненне ад айкошмау суфксальнага 1 прэфжсальна-суфксальнага утварэння дэрывацыйныя сродю

айкошмау, ямя узншн на базе вытворных апелятывау, не нясуць ш'якай тапашм1чнай нагрузи 1' не вылучаюцца як ташнтпчныя фарманты: (Будоуля, Бабрпуня, Перелом, Рудня(2), Чарток, Прывалка). Бязафжспыя айкошмы складаюць 4% ад уЫх айкошмау рэпёна, а на пауднёва-усходняй Беласточчыне -- каля 6%.

Да простых суфжсальных утварэнняу належаць айкошмы, яия у сваей большасщ матываваны анелятывам1, антрапошмамц зрэдку айкошмачи, мжратапоншаьп, шгрошмаш 1 утворапы нры дапамозе суфшсау, яюя у той щ шшай ступеш ватодаюць тапашм^чнай функныяй. Сярод ¡х колькасна вылучаюцца айкошмы на -ава'-опа, -ева/-ёва; аука'-оука, - еука.

Айкошмы на -ава^ова, -ева/-ёва у большасщ выпадкау з'яуляюцца субстантываваньпп прыналежным1 прыметнжамг На першаснай стадьн мел1 форму словазлучэння: прыналежны прыметшк + апелятыу са значэннем тып пасялення (еяло, двор, веска, маёнтак 1 т.д.). Напрыклад, Абухава сячо, Баранова веска. ГГаступова апелятыу страчвау тапашм1чную функцыю 1' выпадау, а тапашпчная функцыя замацоувалася за дыферэнцыйным кампанептам у форме прыналежнага прыметшка. Ужо у ХУ1 ст. дакументы фжсуюць побач з дапасаваным) формам! ужыванне недапасаваных субстантыуных прыметшкау Напрыклад, Конева - горад, Янова - горад, Караев - веска. Большасць назвау заходняй Гродзеншчыны узшкла у ХУ1-Х1Х стст. на базе антрапошмау: Дзякйдкава, Ачександрова, Людвшова, Фрапкова, Баранова, Карашава, Коматава \ шт. Функцыянаванне суфшса -ова/-ёва тлумачыцца уплывам польскай акцэнталапчнай екпэмы. На тэрыторьп заходняй Гродзеншчыны тэты тып назвау складае 4,15%, на пауднёва-усходняй Беласточчыне — 7,3%.

У параунаши з айкошмам! на -ова'-ёва айкошмы на -аука больш позш'я. У помш'ках ХУ1 ст. ¡к выяулена толью два: Квасоука 1 Л ¡корка. Астатн^я узншн у ХУТП-ХХ стст. Напрыклад, В ¡ш неука — у ХУШ ст., Дубоука - у XIX ст., Мар'янаука, Батароука, Тарасаука, Юзафоука - у першай чвэрш XX ст. Абсалютная большасць ¿х утворана ад антрапошмау: Багушоука, Грынёука, Дзмипроука, МЬсайлаука ]' шш. На беларускай 1' польскай памежных тэрыторыях назвы на -аука, -оука, - еука складаюць аднолькавую колькасць (па 3,5%).

Множналп<авыя наймспш ( IX 57,5%) неаднародныя па свайму складу, спосабу утвзрэння- Сярод IX вылучаюцца флекепшыя, суфшсальна-флекешныя, пpэфiкcaльнa-cyфiкcaльнa-флeкciйныя 1 прэфжеальныя утварэшй.

Да айкошмау флскЫйнага утварэння адносяцца найменш, у ягах фшал! множнага лшу не выконваюць траматычную функцыю, а з'яуляюцца сродкам айкожмаутварэння. Канчатю далучаюцца да асноу як невытворных, так { ускладненых суфшсамт У я каст утваральнай асновы выступаюць: а) уласныя асабовыя ¡мены, канашзаваныя праваслаупай í каталшкай царквам!, язычшцюя шёны-мянушю: Барыск/, ВастевЬчы, Вщькч, Грыняв1чы, Грыцавшы, Матспиы, АШайлы, Белакозы, Брузгг, БрыкБычш, Вароны 1шш. Для назвау, датаваных ХУП-ХУШ стст. 1 больш позшх, аснован мага паслужыць прозвшчы, што

склалюя на базе ¿мёнау; б) апелятывы: Азёры, Бросты, Грабят, Дараш, Красит, Круглт, Лазы, Пящчы, Плавы, Пруды, Пяскг 1 шш.; в) назвы калектыву першапасяленцау паводле роду ¡х заняткау або службы, якута выконвагп на карысць двара, ш сацыяльнай црыналежнасш: Агародшк1(4), Асочнт, Баброунт, Бандары, Баяры(4), Борттш, Ганчары, Дашйдт, Кавал1(4), Канюх1(3), Машттсры 1 шш. На тэрьпорьй заходняй Гродзеншчыны флексшныя назвы складаюш> 31,1% ад ус!х айкошмау, на Веласточчыне — 31,7%.

Да айкошмау суфксальна-флексшнага утварэння адносяцца множналшшыя найменш, у яюх суфксы i флексш у вышку працягласш ужывання у айкашмн непадзельна "зраел^ся" I на сучасным этапе успрымаюцца як снецыяльныя тапашм1чныя фарманты. Лсксишай базай для гэтай трупы айкошмау паслужыл1 назвы патрашмш, г.зн. назвы калектыву людзей па 1меш пачынальшка роду, а таксама катайкошмы, айкошмы, пдрошмы, назвы лтодзей паводле ф1зка-геаграф1чных асабл1васцей ¿х пасялення. Тыповым( 1 найбольш прадукггыуным1 з'яуляюцца назвы на -г'чы/-ычы, -аиы/-яны, -ауцы/-еуцы, -1шк1/'-ышк1 (складаюць каля 24%). Сярод ¡х яуна дамшуюць найменш на -¡чы/-ычы, -ев1чы/-явгчы, -ав1чы/-ов1чы, -ыцы/-щы. У сваей большасш яны суадносядца з назвали калектывау родз1чау па бацькоускай лгни: Ачен1чы < алешчы -- нашчади Аленя, Бгру.ты < б1рул1чы — нашчадм Б1руш, Варонгчы < аарошчы -- нашчады Бароны, Глебав1чы < глебавщы - натчадю Глеба 1 шш. У асобных выпадках айкошмы на -¡мы матываваны назвай людзей паводле (\пзIка-геаграф!ч; 1 их асабл}васцей засялення: Зарубпы < заруб5чы — людз1, ямя заснаваш паселшча на зарубе (мяжы землеуладання у лесе, просецы). Усяго у рэпёне найменн! гэтага тыпу складаюць 12,5% ад уах айкошмау. На Веласточчыне — 3%.

У раздзеле "Складаныя айкошмы" анашзуюцца айкошмы, якш складаюцца з дзвюх 1 болей асноу 1 маюць цэласнае афармленне (усяго 1х 14). Сюды адносяцца назвы тыпу Навагрудак, Стараелъня, Старадаоры, а таксама -найменш з дэфхсным нашсаннем, яюя па сутнасш з'яуляюцца граф1чным! варыянтам1 першых, напрыклад, Парцэль-Паляны, Лабы-МЬсольскс. Сярод кампазтау адзначаны айкошмы, ягая утварьпп'ся на базе складаных апслятывау, а таксама уласна тапатшчпыя дэрываты, якш з'явшся на узроуш тaпaнiмii. Базай для утварэння части айкошмау паслужьш словазлучэнш з атрыбутыуным 1 субстантыуным кампаненталн. У якасш субстантыунага кампанента выступаюць лексемы воля, поле, у якасш атрыбутыунага — якасныя 1 адносныя прыметнш: Дабраволя < добрая воля, Цгхаеоля < шхая воля, Вярхполле < верхняе поле+]е (апошняе найменне утвоРана складана-суфжсальным спосабам). Найменш гэтага тыпу складаюць больш за 2% ад у ах айкошмау заходняй Гродзеншчыны. На пауднёвым усходзе Беласточчыны-11%.

Раздзел "Састауныя айкошмы" прысвечаны ан&тзу назвау, ягая складаюцца з двух } болей слоу. У структуру гэтых спалучэнняу уваходзяць два кампаненты - суб'ект \ атрыбут. Напрыклад, Залаем Бор, Галава Болота, Войтау

Мост, Верхняя Пагараны, Белы Дворак \ шш. Састауныя aйкoнiмы у асноуным маюць форму атрмбутыупага словазлучэння. У якасщ субстантыунага (апорнага) кампанента звычайна выступав назоунж у форме адзшочнага або множнага л1ку, а атрибутам з'яуляецца прыметш'к або л1чэбгпк, я и дапасуецца да назоунжа. Частка айкошмау па структуры супадае з апелятьтуныпп словазлучэшгяш, напрыклад, Белыя Бачоты, Доугг Барок, Сыпаная Гара, Зачёсю Бор, Га-шва Болота, Сухая Далта, Войтау Мост, Стары Дворац, Новы Двор. Большасць пералшаных найменняу утварылася на аснове апелятыуных канструкпый семантычным спосабам аналапчна аднаслоуным тапашмгшмм меташЧпям. 1 усё ж большую частку састауных найменняу складаюць назвы, утвораныя на узроуш айкашмп. Пры гэтым, нягледзячы на граматычна галоуную ролю субстантыунага кампанента у структуры словазлучэння, асноуную таиашмг'шую нагрузку выконвае атрыбушуны кампанент. Ён далучауея да аднаслоуных уласных назвау населничау, што размяшчалгся у непасрэднай блiзкacцi. Перш за усё тэта датычыць прыметшкау, ягая утвараюць анташ.чпчзшя пары 1 далучагоцца да абодвух найменняу: стары—новы, вялш--малы, верхш—шжш: Вячкая Ачъшанка - Мачая Ачъшанка, Вялжая Бераставща -Малая Бераставща, Вяч'тя Баброунт - Малыя Баброунт, Вячтя Едкав1чы -Маяыя Ёдкав1чы, Вялкая Жорнаука - Малая Жорнаука, Вяшая Каланая - Малая Качаная, Старая Руда - Новая Руда, Верхнгя Пагараны - Нжшя Пагараны I ¡нш. Гснуюць найменш, у яюх у якасщ дыферэнцыятара выступаюць неакташ.\пчныя пары слоу: Старыя Дзеткауцы - Дзешкауцы-Груд, Бачя Сольная

- Баля Касцелшая. У некаторых выпадках атрибут далучаецца тольи да адпаго з супрацьпастауляемых у пары айкошмау: Дзяшдкава - Мачое Дзялидкава, Гольи'1

- Малыя Голый, Русота - Каменная Русота, С.в1слач - Верхняя Св1слач. Дыферэнцыйную функцыю мотудь выконваць 1 лхчбавыя абазначэнш, яюя па сутпасш з'яуляюцца сшошмам1 прыметшкау стары—новы, вялт—малы. На тэрыторьп заходняй Гродзеншчьшы адзначана 11 айкошмау, у складзе яих ужываецца л1чбавы дыферэнцыятар: Астравок I, //, Грынт I, 11, 111, Занк/ /, //, Стралъцы I, II, Ражт 1,11.

Глава III "Унутрыс1стэмныя г м1жсктэмныя трансформации айконшау" прысвечана вывучэшпо працэсау трансфармацьй айкошмау, ягая адбываюцца як у межах адной айкашм1чнай сютэмы, так 1 у межах aйкaнiмiчныx сктэм Гродзеншчьшы 1 Беласточчыны ва умовах IX узаемадзеяння у розныя перыяды кнавання. Айкошм падпарадкоуваецца дзеянню айкашшчнай сютэмы, якая распаусюджваецца не толыа на новаутвораныя, але 1 на ужо ¡снуючыя айкошмы. У гэтым трэба бачыць асноуную прычыну з'яулення словаутваральных варыянтау адной \ той жа айкашм1чпаи адзшю, якая у працэсе функцыянавання звычайна зводзщпа да замацавання аднаго з ¡х.

Айкашмгчная сютэма, якая пстарычна сюхалася на Гродзеншчыне, iii.ncriKa.na ва уласных назвах паселштчау самыя розныя структурныя змены, яктя

назфаюцца ужо у ХУ1 ст. ГЬуна, самай нрыкметнай з'явай у гэтым працзсе з'яуляецца структурнае пераафармленне назвау населеных пунктау на -¡чы (-об1чы, -евгчы), якое асабл1ва выразна праявшася: 1) у спрашчэнш структуры назвау шляхам адсячэння часты словаутваральнага фарманта (Тарусав1чы > Таруачы); 2) у змене фарманта - 1чы(-ов1чы, -евгчы) на шшыя тапафарманты (1ванав1чы > 1ванауцы, Каелев1чы > Каенеуцы, Монъкав1чы Монъкауг¡ы, Тужэв1чы > Тужау.пяны); 3) у замене таиашупчнага фарманта ччы (-овгчы, -ев1чы) на множналкавы афжс (Галав1чэв1чы > Галавачы, Кавсипчы > Каван, Некрашэвгчы > Некрашы, Сухмянеычы Сухмяш). Структурнае пераафармленне зазнал{ 1 некаторыя шшыя тапошмаугваралышя фарманты. Напрыклад, таюя, як -шчына (-шчызна•), - щы (-ыцы), -ева, - ова, - /ца (-ища) 1 шшыя: Зброшкаушчызна > Брошкауцы, Капцёушчызпа > Капц&ука, Рьшуцева > Рьшуцеуцы, Бакунова > Бакуны, Калбашчъщы > Калбаскг, Опрубнща > Струбка. Большасць назвау населеных пунктау у сшгулятыунай форме набьш множналкавую форму: Красшк > Красит, Няцеча >Няцечы, Плауска > Плавы, Путча > Путныя. Змена множналкавай мадэл1 на сшгулятыуную адзпачаецца велы\п рэдка (Суботт > Суботка). У сферы назвау населеных пунктау на беларускай эшамоунай тэрыторьп мадэль Р1игаПа гашиш з'яуляецца традыцыйнай 1 дзешпчае у якасш актыунага тапашм^чнага маркёра, а не у якасш катэгорых лку. Яна пастаягша уцягвае у сваю арб1ту шшыя (пераважна нешматлшя 1 малаактыуныя) тапашм1чныя мадаш.

Адной з прычыя унутрысютэмных зменау з'яуляецца тэндэнцьгя да сттрашчэння форм уласных геаграф1чных назвау. У айкашмп даследуемай тэрыторьп гзта адбываецца шляхам трансфармацьа словазлучэння у адно слова (¡вашкауст Двор ■ Ыашкауцы, Баброунт Малыя Баброушчк1, Дубавая Старая > Дубавая, Эйсманты Падтаболъсюя > Эйсмаиты, Вдкавгчы Вя<иыя Ёдкауцы); шляхам скарачэння складанай назвы (Лабна-Агароднш > Агаробнш. Жукев1чы-Панямунь Жукевгчы, Карашова-Асошнж Карашова).

Для таго, каб выявщь агульнае 1 адметнае у тапашкнчных сютэмах беларуска-польскага паграшчча, праанатзаваць узаемауплыу астэм. параунасм словаутваральныя мадэл1 1 семаптычныя тыпы асноу айкашми заходняй Гродзенпгчыны 1 пауднёва-усходняй Беласточчыны на сучасным этапе 1 у мп(улым. Суадносшы дэрывацыйных мадэлей у сютэмах айкажми памежных тэрыторый могуць быпь розныя:

1. Пэуныя словаутваральныя тыпы больш пашыраны на адной з тэрыторый. Так, на Гродзсншчыне патрашм!чныя назвы, яия утварылюя суфксальна-флексшным спосабам пры дапамозе фарманта -/чы'-ычы (Балгчы, Пбул!чы, Мачахав1чы, Рацьчы, Ярмол1'чы \ пад.) складаюць 12,5% айкошмау, а назвы на -ауцы/-тцы (Кашубшцы, Шадзтцы, Монъкаущы, Рьшуцеуцы, Сел1ванау1!ы { пад.) — 6,2%. На Беласточчыне назвау на -/чы'-ычы — 3%, а назва>; з фармантам - ауцы/-пщы — каля 1%. У сваю чаргу, на памежнай тэрыторьп

Полылчы больш шырока прадстаулены (11%) складаныя иазвы.На Гродзсншчыне ix адзначана тольм 2%.

2. Асобныя дэрывацыйныя мадэл! могуць адсутшчаць на адной з тэрыторый. Малапрадуктыуны у Гродзенсюм рэпёне тыл на -пшй(-ыиш) (Пундзшт, Путрышш i г .д.) наогул не характэрны для тапаншп Беласточчыны i, наадварот, малапрадуктыуны на Беласточчыне тын на -ец (Topilec, Grabowiec, Gnilec i iura.) не вядомы y айкашмй Гродзеншчыны.

3. 1ншыя слопаутваралышя мадэл1 могуць мець аднолькавае прадстауш'цтва у айкашшчных сютэмах пагрантаных рэпенау. На Гродзетнчыне i на Беласточчыне самым1 пашыраньвй з'яуляюцца флекайныя мнoжнaлiкaвыя дэрываты (звыш 31%).Флекайны дэрывацыйны тып уплывау не тольм на утварэнне назвау новых населеных пункта^, але i на функцыянаванне раней створаных айкошмау. Напрыклад, са 140 перайменаваных на працягу псторьй пасяленняу Беласточчыны амаль налова (49%) аформшася па мадэл1 Phiralia tantum, а з 60 перайменаванняу Гродзеншчыны - чвэрць ( раней Dobryniowo зараз Ogrodniki, Mladzianowo - Stryki, Бакунова - Бакуны, Jlacoata -Konmibüi, Няцеча-Няцгчы i шш.).

У mí пулы м прадуктыунасць словаутваральных мадэлей у тапанЬ,йчных сютэмах рэпёнау была шшая. (Па;(лп-п зроблены на аснове працы М.Кандрацюка "Nazwy miejscovve polndniowo-wschodniej Biaíostocczyny" i працы Я.Якубоускага "Powiat Grodzien'ski w w.XVI"). Напрыклад, caMLiMi пашыраным1 y XVIcT. на Гродзеншчыне (23%) i на Беласточчыне (40%) з'яулялюя флексшныя назвы. На сучасным этапе ix доля у айкашмп беларуска-польскага памежжа змяншаея: у Гродзенсетм рэпёие павял1чылася, у Беластовдпм— паменшылася. Назфаецца тэндзнцыя да вырауноування актыунасщ флeкciйнaй мадхп у айкашмжоие абедзвюх тэрыторый. Toe ж можна сказаць i наконт прынадежных назвау на -шчына-оушчына. А вось назвы на -аука'-еука у лннулым бьш прадстаулены амать рауназначна, прыкладна па 2%. 1 сёння доля таюх найменняу у айкаш\пчиых сютэмах павятчылася у аднолькавай прапорцьп (да 3,5%).

Прадуктыунасць шшых суадносных дэрывацыйных мадэлей на працягу ricTapbWHara развщця змяншаея у шшых наюрунках. Так, айкошмы з фармантам -аеа/-ева у XVI ст. складам па 10% ад ycix назвау на абедзвюх тэрыторыях. Зараз на Гродзеншчыне тэты тып прыналежных назвау змсншыуся амаль у 2,5раза (да 4,1%), а на Беласточчыне — толыа у 1,Зраза (да 7,3%).

Прадуктыунасць дэрывацыйнага тыпу, па ягам ¡гало утварэнне этшчных назвау, у параунант з XVIct., узрасла амаль у 3 разы. На сучасным этапе прадстаушцтва гэтых айкошмау у сютэмах рэпёнау рознае. На Беласточчыне назвы на -аны/-якы у мшулым был! непрадуктыуньвн (0,5%) i сёння складаюць нязначную частку (1,4%). На Гродзеншчыне яны больш пашыраны -каля 4% (у мшулым -1,3%).

На функцыянаванне уласных назвау населеных пунктау памежнай тэрыторьп Гродзеншчыны 1 Беласточчыны, акрамя шшых фактарау, аказала уплыу мова, на якой фксавауся айкашм!чны матэрыял у дакументах. Формы аднаго 1 таго ж айкошма, зашсаныя розным! мовалп, нярэдка розншся, бо захоувагн звычайна асабл^васщ пзунай граматыю 1 рэдка ул1чваш мясцовы варыянт. Афщыйная назва з цягам часу магла уплываць на мясцовае вымауленне i форму далейшага юнавання айкошма. Хаму на сучасным этапе у айканппчшш слетом е Гродзеншчыны назфаюшда пэуныя асабл]'васщ польскай мовы, а у астэме Беласточчыны — рускай 1 беларускай. Прауда, ступень праяулення моуных адметнасцей у айкашмч рэпёнау розная.

На Беласточчыне усходнеславянсюя назвы прыстасавалюя да фанетыка-граматычных асабл1васцей польскай мовы. На афщыйным узроуш усе наймегап набл1жаны да фанетьш, правашсу \ граматыи польскай лпаратуршш мовы. У мясцовых гаворках, паколькт населыпцтва рэпёна двухмоунае, адзначаецца варыянтнас ужыванне беларусих 1 польсмх форм.

Прашкненне польсюх асаблшасцсй у беларускай айкашмп выяулясцца на фанетычным, слова$Ь:варальным \ лекачньш узроунях. Найбольш распаусюджанай фанетычнай рысай польскай граматыю у айкашчш Гродзеншчыны з'яуляецда aкцэнтaлariчнaя асабл1васць. Нащск у польскай мове замацаваны на перадапошшм складзе. Менавта там ыащск маюць каля 10% афщыйных назвау i ix мясцовых формау ( Александрова, Батчы, Вало'тынъ, ГрынявГчы, Грыцавгчы, Дворац Стары, Дворцы) i каля 4,5% айкошмау у мясцовай форме (Кодзевцэ, Чортэк, Шынкбвцэ, Войтбвцэ).

На лекЫчным узроуш уплыу польскай мовы менш адчувальны. Выяулена толью 11 назвау, у яюх аснова 1 фармант захавал! пoльcкíя рысы у афшыйнай 1 мясцовай формах: Агщова (польск. 0]со^о), Свентаяиск (польск. 8\У1($о]атк), Свянцща (польск. ^ш^сгсй), Стрыеука (польск. $1гу)ем>ка) 1 шш. Асобныя айкошмы падпал! пад уплыу беларускай мовы, у асноуным — фанетычнь! 1 арфаграф1чны: вымауленне польсюх мякктх сшсцячых як беларусих, перадача акапня 1 якання \ шш. На словаутварштьным узроуш уплыу польскай мовы выяв{уся у функцыянаванш асобных фармантау.

Анализ, праведзены у дысертацьп згодна з пастауленай мэтай 1 задачам), паказау:

1. Айкашм^я беларускай памежнай зоны уяуляе сабою аргашзаваную на базе жывой народнай мовы астэму найменняу, частю якой знаходзяцца ва узаемнан cyвязi 1 абумоуленасщ. Выразна вылучасцца пэуны беларускамоуны лексемны склад 1 семантычны спектр, набор тыповых для беларускай айкашмп словаутваральных сродкау. У якасщ матывавальных асноу выкарыстоуваюцца традыцыйныя для беларускай 1 наогул для усходнеславянскай тэрыторьп крьпп'цы трох узроуняу: а) апелятыунага; б) антрапаш.\пчнага; в) тапан1м1чнага. Усе яны прыуносяць у айкашмпо характэрныя aдзнaкi мясцовага дыялекту 1

размоуна-бытавой сферы. Напрыклад, 90% уласных асабовых ¡мёнау ттраваслаунага 1 каташцкага календароу пазначылюя у айкашмц не у-афщыйнай кадыфнсаванай форме, а у размоуна-бытавой.

2. Унутры айкан1М1Чнай астэмы адбьтваюдца пастаяшшя пранэсы, звязаныя галоуным чынам з унутранай аргашзацыяй 1 структурным пераафармленнем айкашм1"чных словаутваральных тыпау 1' мадэлей. Менавта дзеянне ^утрыайкатнчных фактарау прывяло да значнага павел^чэпня колькаснага складу айкошмау афшсальнага утварэння у нараунашй з ХУТ ст., да ютотнага змяпшэння айкохимау на -¿чы/-ычы, -ава'-ева, -тф-ына, да з'яулення новых спосабау выражэння дыферэнцыяцьп (напрыклад, новыя бшарныя апазщьп тыпу Шжш—Верхш, Дольны—Горны, л1чбавыя камианенты 1-Н), да трансфармацый айкошмау, cкipanaныx на спрашчэнне канструкцьн (напрыклад, Сух1 Скгдзель > Сухауляны, Я<укев1чы-Паншунь > Жукетчы) 1 г.д. У дысертацьн прадуктыунасць тапошмаутваральных фармантау наказана у таблшах №№ 1, 2, 3.

3. Супастауленне нскалыах храналаггшых зрэзау (ХУ1ст. í XX ст.) дазваляе, з аднаго боку, выдзелщь устошнвьм блою йстэмы (напрыклад, флексшны 1 суфжсалыга-флексшны тыпы айкошмау), я!ая складаюць цэнтр с1стэмы, а з другога боку — няустошпвыя блога, яюл складаюць перыферыю cicтэмы (напрыклад, бязaфiкcны тып у форме прыметнжа), дзе захоутшоцца рэштга старога 1 нараджаецца новае. Ускрашиае становшгча стварае умовы для большага прашкнення усяго новага, што зыходзщь звычайна ад грамадскага фактару — жыццёвага укладу, запатрабаванняу I густу грамадства.

4. Побач з шыроюм) беларускамоуиым] пластам! айкашми на памежнай з Польшчай тэрыторьн Гродзеншчыны адзначаецца 1 пэуная колькасдь запазычанняу, сярод яюх вылучаюцца палашзмы 1 балтызмы. З'яуленне у мясцовай айкатм11 назвау польскага паходжання 1 назвау-пбрыдау трэба разглядаць як вынж палашзацъц уах сферау грамадскага жыцця на прадягу ХУП-ХУШ стст. Лекстчныя палашзмы часцей махоць месца у айкашмл тых раёнау, дзе паляю сялшся 1 жывуць асобнш.п астраукам) або змешана з беларусамг Цераспалоснае рассяленне беларусгах \ польских эпичных груп часам прыводзша да утварэння своеасабл!вых гаворак з беларускай асновай / польсим! наслаенням1. На аснове лексш гэтых гаворак узнжла пэуная колькасць уласных геаграф1чных назвау. У айкашмп тагах раёнау адлюстравалюя евосасаб.ивасш словаутваральных астэм беларускай 1 польскай тапашмп, а таксама вышга узаемадзеяння дзвюх айкатЧпчных сютэм. Беларусы у сиры мшп польскую айкашм^чную а'сгэму, падвяргаючы яе пэунай трансфармацьп (фанетычнай, марфалапчнай, семантычнай). Наяунасць балтызмау у айкашмп заходняй Гродзеншчыны тлумачыцца асаблжасням! засялення рэпсна. Усе назвы гэтага тыпу адаптавалюя у беларускай мове тaкiмi ж спосабахп, як 1 у польскай мове.

5. Беларуская айкашмш падпала адалтацьп з боку ужо гатовай польскай ашсашмшнай астэмы. Першы вышк гэтага працэсу — прыстасаванне беларускай айкашмп да звыклых для польскай мовы нормау вымаулення, затьш ~ адаптация беларускай айкашмп з дапамогай польсюх айконшаутваральных фармантау 1 афшсау, уключэнне у словаутваральныя рады польскай айкашмп, стварэнне пбрыдных назвау.

Агульныя рысы, якш аб'ядноуваюць айкашмио заходпяй Гродзеншчыны 1 пауднёва-усходняй Беласточчыны, заключаюцца у там, што ухварэнне уласных назвау населеных пушстау памежных рэпёнау адбывалася на базе аднолькавых матывавальных асяоу \ пры дапамозс падобных дэрывацыйных сродкау.

Асноуны касцяк айкашмп абедзвюх тэрыторый складаюць назвы усходнеславянскага 1 славянскага паходжання. На функцыянаванне айкошмау накладвас адбпак моуная снсцыфка рэпёнау. У айкашмн заходпяй Гродзеншчыны польскамоуны уплыу больш адчувальны ( як у афщыйнай, так I у гутарковай формах), чьш беларускамоуны у aйкaнiмii пауднёва-усходняй Беласточчыны, дзе асаблшасщ беларускай мовы праяуляюцца у асноуным у гутарковай форме,

6. Агульныя 1 адрозныя рысы у будове айкошмау беларускай 1 польскай тэрыторый иадзяляюцца на тры трупы: а) асобныя словаутваральныя мадэл! 1' матывавальныя асновы адзначаюцца толыа на адной з памежных тэрыторый. Так, толыа на беларускай тэрыторьн функцыянуюць айкошмы балтыйскага паходжання з фармантам -шш/-ышк1 (Т1утрышк1, Плябак1шк1). У Беластоцкш рэпёне - родавыя назвы на -скг, - цкг (Селяхоужя, СрэдзшскЫ), прыналежныя назвы, ягая па структуры роуныя антрапошмам {Карп, БагОан, Антанюк), айкошмы з фармантам -Ьиа (Капцав/зна, Манъкавапа); б) пэуная колькасць анкантм^чных мадэлей I матывавальных асноу уласщва як для беларускай, так 1' для польскай тэрыторый, аде на адной з IX яны сустракаюцца часней. Так, на тэрыторьп заходпяй Гродзеншчыны больш пашыраны патрашм1чныя, этшчныя ( службовыя назвы. У Беластоцим рэпёне - культурныя 1 прыналежныя назвы. На Гродзеншчьше часцей сустракаюцца аднаасноуныя найменш з фармантам! -1чы/-ычы, -ауцы, - аны/'Яны. На тэрыторьп пауднёва-усходняй Беласточчыны — складаныя назвы, бязафксныя утварэнш 1 айкошмы на -ава'-ева; в) астатшя словаутваральныя мадэл1 1 матывавальныя асновы пашыраны на абедзвюх тэрыторыях больш-менш раунамерна. Пераважна такая каршна уласщва для зоны сутыкнення. Сюды належаць: родавыя назвы, назвы, у асновах яйх ляжаць прыродна-геаграфгапыя: тэрмшы, назвы, што паходзяць ад пдроншау, айкошмы з фармантам! - аука/-еука, -анка^енка, -ск, -шчына/-шчызиа, - полъ.

Асноуныя палажэнш дысертацьй адлюстравапы у наступных публкацыях:

1. Некаторыя асабл1васц1 тапашмп Гродзенскага раёна // Дыялекталопя ) культура беларускай мовы: Тэзюы рэспублканскай навукова-пракгачнай канферэнцьп. - Мн., 1991. - С. 201-203.

2. Словаутваральиыя тыны айкошмау з антрапашм1чнай асновай (на матэрыяле Гродзенскага раёна) // Словаутварэнне i памшатыуная дзрывацыя у славянсюх мовах: Матэрыялы 1У рэспубл!канскай канферэнцьи (15 - 16 верасня 1992 г.): У 2 ч. - Гродно, 1992. - Ч. 2. - С. 57-59.

3. Айкошмы пдраш.чпчлага паходжання заходняй Гродзеншчыны // ИГануючы спадчыну Я. Карскага: Трэщя навуковыя чытанш. - Гродна, 1992. - С. 70-75. 4. Фармант -ща/-ыца у тапашми заходняй Гродзеншчыны // Шануючы спадчыну Я. Карскага: Чацвёртыя навуковыя чьпашл: У 2 ч. - Гродна, 1994,- Ч. 2. - С. 63-66. 5. Лйкошмы апелятыунага паходжання заходняй Гродзеншчыны // Функцыянальны аспект агасання моуных cict-jm: Пятыя Карсюя лнжнародныя чытанш (14 -15 снежня 1994 г.). - Гродна, 1995. - С. 195-199. 6. Некаторыя асабл1васщ айкотпмау aHTpanaHiMi4Hara паходжання (на матэрыяле айкашмп заходняй Гродзеншчыны) // Е. Карский и современное языкознание: Материалы шестых научных чтений 25-26 января 1996 г. - Гродна, 1996. - С. 85-88.7. Айкошмы флекспгаага у-пзарэпня на тэрыторъп заходняй Гродзеншчыны // Словобразование и номинативная деривация в славянских языках: Материал ы У республиканской научной конференции, посвященной памяти проф. В. М. Никитевича. - Гродно, 1996. - С. 197-200. 8. Фармант -шчына/-оушчына у структуры тапошмау заходняй Гродзеншчыны // Гарадзенск1я заш'сы. Старонк-i псторьп i культуры. Выпуск 2. - Гродна, 1996. - С. 179-182.

18

РЭЗЮМЭ Янушке;шч Сташслау Антонарлч

УЛАСНЫЯ НАЗВЫ ПАСЕЛ1ШЧАУ ЗАХОДНЯЙ ГРОДЗЕМШЧЫНЫ

Ключавыя словы: айкашм1Я, айкошм, антрапошм, алелятыу, пдрошм, ¡мены апелятыунага паходжання, канашчныя ¿мены, канташнацыя, мпсратапонш, н аз в ы - пр ы с в я чэ н н 1. прыналежныя назвы, родавыя назвы, службовыя назвы, тапштпчны фарманг, трансфармацыя.

У дысертацьн даследуецца айкашм1я памсжнай з Польшчай тэрыторьп Гродзеншчыны. Мэта ирацы — дань сшг-пычнуго карцшу асабл1васцей назвау населеных пунктау заходняй части Гродзенскай вобласщ, выявщь агульныя [ адрозныя рысы у лексшным складзе, семантычнай матывацьй 1 структурна-граматычньш афармленш беларусмх 1 польсюх назвау. Побач з атсальным, параунальным 1 статыстычным метадам у дысертацьн шырока практыкуецца методыка даследавання асобнай назвы у яе тапашлнчиым \ сацыяльна-эканашчным кантэкстах. Унершыгао вывучаецца айкашм1я Гродзенскага, Бераставщкага \ Свюлацкага раёнау Гродзеншчыны, што мяжугоць з Польшчай, праводзяцца назфанш над нрацэсам станаулення 4 развщця рэпянальнай айкашшчнай сиггэмы у яе супастауленш з айкашмлчнай астзмай пауднёва-усходняй Бедасточчыны. У працы устанаул1ваюцца асноуныя прынцыны намшацьп населеных пунктау, станаулення асобных структур на-1 рам ат ы ч н ы х тыпау айкошмау шляхам экскурсау у глыбшю стагоддзяу, даследуюцца працэсы трансфармадьп тапошмау, яктя адбываюцца як у межах ад ной тапашм^чнай сютэмы, так 1 у межах дзвюх тапашм1чных с^стэм ва умовах ¡х узаемадзеяння.

Матэрыял 1 вынш дысертацьн знойдуць шырокае прымяненне 1 у практыцы. Яны будуць садзейшчаць лжввдацьи варыянтнасш форм, якая мае месца у бытаванш назвау мнопх населеных пунктау у афты иных дакументах, на картах, на дарожных знаках 1 у даведшках. Вынш 1 матэрыял дысертацьн акажуць добрую паслуту складальшкам айкан1М1чных даведшкау, караушкам краязнаучых музеяу 1 гурткоу, выкладчыкам курсау па тапашмщы у В НУ, з'явяцца крышцай каштоунай шфармацьн для прадстаушкоу розных дысцыплш гумаштарнага профшю — псторыкау, географау, этнотрафау, археолагау.

19

РЕЗЮМЕ Янушкевич Станислав Антонович СОБСТВЕННЫЕ НАЗВАНИЯ ПОСЕЛЕНИЙ ЗАПАДНОЙ ГРОДНЕНЩИНЫ

Ключевые слова: ойконимия, ойконим, антропоним, апеллятив, гидроним, имена апеллятивного происхождения, канонические имена, контаминация, микротопоним, названия-посвящения, патронимические названия, притяжательные названия, родовые названия, служебные названия, топонимический формант, трансформация.

В диссертации исследуется ойконимия пограничной с Польшей территории Гродненщины. Цель работы — дать синтетическую картину особенностей наименований населенных пунктов западной часта Гродненской области, определить общие и отличительные черты в лексическом составе, семантической мотивации и структурно-грамматическом оформлении белорусских и польских наименований. Наряду с описательным, сравнительным и статистическим методами в диссертации широко практикуется методика исследования отдельного наименования в его топонимическом и социально-экономическом контекстах. Впервые изучается ойконимия Гродненского, Берестовицкого и Свислочского районов Гродненщины, которые граничат с Польшей, проводятся наблюдения над процессом становления и развитая региональной ойконимической системы в ее сравнении с ойкоиимичсской системой юго-восточной Белосточчины. В работе устанавливаются основные принципы номинации населенных пунктов, становления отдельных структурно-грамматических типов ойкошшов путем экскурсов в глубь столетий, исследуются процессы трансформации топонимов, которые происходят как внутри одной топонимической системы, так и в пределах двух топонимических систем в условиях их взаимодействия.

Материал и результаты диссертации найдут широкое применение на практике. Они будут содействовать ликвидации вариантности форм, которая наблюдается среди наименований многих населенных пунктов в официальных документах,, на картах, на дорожных знаках и в справочниках. Результаты и материал диссертации могут быть использованы при составлении ойконимических справочников, в работе краеведческих кружков, в преподавании курсов по топонимике в вузах, станут источником цепной информации для представителей разных специальностей гумманитарного направления — историков, географов, этнографов, археологов.

SU M M A R Y Yanuslikevich Stanislau Antonavich

PROPER NAMES OF SETTLEMENTS LOCATED IN WESTERN PART OF THE GRODNO PROVINCE

Key words: oikonymia, oikonym, antroponym, appealing word, hydronvm, names of appealing origin; canonical names, contamination, microtoponym, dedication names, patronymic names, possessive names, patrimonial names, syncategorematic names, toponymic fonnant, transformation.

The present research deals with studies of oikonyms current within tlie territory of the Grodno province bordering on Poland. The research aims to create synthetic picture of peculiarities of names of settlements located in the western part of the Hrodna province, to define common and distinctive features of their lexical structure, semantic motivation as well as structural and grammar composition of both Belarusian and Polish names. Besides application of routine descriptive., comparative and statistical methods, this research was also based on the abundant use of methods dealing with evaluation of individual names from the point of view of their toponymic, social and economic background. Oikonyms of the Hrodna, Berastavitsa and Svislach districts, i.e. the ones bordering on Poland, are considered in the thesis for the first time in the history of similar research. Much emphasis has been also given to the process of formation and development of the regional oikonymic system as compared to similar system of the south-eastern part of the Belostok province. Basic pnrtciples for nomination of settlements, formation of definite structural and grammar types of oikonyms are specified by means of historical analysis. Processes of transformation of toponyms within the single system as well as within the course of interaction of two toponymic systems.

Material collected and the results obtained can be widely used in practice. They will contribute to liquidation of numerous variants of the same settlements that could be come across in official documents, on the maps, road signs and in reference books. The results obtained and materials of the thesis can be also used in compiling oikonymic reference books as well as in activities of teams for studies of local lore, in teaching the course of toponymy at the higher educational institutions. They will become the source of valuable information for historians, geographers, ethnographers and archeologists..

- ffi-i