автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.03
диссертация на тему: Жизнь и творчество Дж. Гаджибейли (до эмиграции)

Полный текст автореферата диссертации по теме "Жизнь и творчество Дж. Гаджибейли (до эмиграции)"

I 1,1,1 'АЗЭРБАтН ЕЛМЛЭР АКАДЕЛШМСЫ НИЗАМИ ад. ЭДЭБШМТ ИНСТИТУТУ

Эл}азмасы Иугугунда

ТАЬИРОВ АБИД ЬОМИДорлу

ЧEJhУH ЬАЧЫБЭЛЛИНИН hЭJAT ВЭ МРАДЫЧЫЛЫРЫ

(МуИачирэтэ гэдэрки девр). 10.01.03 — Азэрба)'чан эдэби^'аты

Филолок^а елмлэри намизэди алимлик дэрэчэси алмаг учун тэгдим олунмуш диссертаси]анын

АВТОРЕФЕРАТЫ

Бакы — 1997

Иш Азэрба]чан Елмлзр Акадешцссы Низами адына Эдэ-бю]ат Институтунун «Харичдэ Азэрба]чан эдэби^аты» ше'-босиндэ ¡еринэ ]етирилмишдир.

Елми рэЬбэр:

— филолоки]а елмлэри доктору, проф. Л. В. ГАРАЛЕВ.

Рэсми оппонентлор:

— филелок^а елмлэри доктору, проф. X. Г. МЭММЭДОВ.

— филолога елмлэри намизэди Р. К- МИРЗЭЛЕВ.

Апарычы муэссисэ—М. Э. Расулзадэ адына Бакы Дев-

лэт Университета

Мудафиэ « » 1998"чп ил саатг/^'Г~д*э

Аззрба]чан Елмлзр Якадем^асы Низами адына Эдэби^ат Институтунун нэздиндэ Д.004.14.01 ихтисаслашдырылмыш шурасьшын ичласында кечирилэчэкдир.

Унван: Бакы, 370143, Ь. Чавид проспекти, 31, V мэртэбэ, Азэрба]чан ЕА Низами адына Эдэби^'ат Институту

Диссертас^а илэ Азорба]Чан Елмлэр Академи]асынын Мэркэзч Елми Китабханасында танышолмаг олар.

Автореферат «1597-чи ылда квн-дэрилмишдир.

Ихтисаслашдырылмыш Шуранын елми катиби ' '

ф. е. н. С. Л. ОСМАНЛЫ

ИШИН УМУМИ сэчилэси

МеВЗУНУН АКТУАЛЛЫГЫ. XIX асрин сону XX эсрин эввэллари Азэрба]чан халгыньш тарихиидэ вэ т&леЗиндэ хусуси доврдур. Ьэмин ил-лари чохлары ьаглы олараг миллэтимизии ингибаь девру адландырыр. Бир-биринин ардынча газет вэ журналларын нашри, мэктэблэрил, ачыл-масы, умуми^этлэ, бутавлукдэ халгын маарифчили]э ме^ш, Шэрг муьити, аб-ьавасы илэ б^умуш, Авропада Зетшпмиш демократии фикирли зщя-лыларын артмасы бу двор Аздрба^ган ь^атынын характерик чизкилэри-дир. Чар Рустуасынын мустэмлэкичилик см]асэтинэ гаршы мубаризэ, коь-нали]э, кололир, эталат вэ чзьалзтэ гаршы барышмазлыг ьисслэри, бир тэрэфдэн, мовчуд чами_цатии дц)агларыны сарсыдырдыса, дикэр тэрэфдэн, милли идеолоюуанын чучэртилэри кими гэбул сдэ билэчэ)имиз милли манлик, милли шуур ьиссини кучлэндирирди.

Мараглыдыр ки, совет тарихчилэри да ьаггында бэьс едилэн бу доврун Азэрба]чанын ичтимаи-си]аси, мэдзни к^атында мисилсиз рол о]надыга-ны вургуламышдыр. Лакин чох тээссуф ки, онлар чамицэтда баш верэн проссслэри ]алныз синфи мубаризэ негте]и-нэзэриндэн пумэтлэндирмиш вэ нэтичэда эдалатсизл^э Зол верилмиш, тарихи ьэгигэт таьриф «лун-мушдур.

Тэсадуфи де]илдир ки, совет мутэхэссислэри ьэмин донрдэн бэьс едар-кэн миллэтил нэьэнк сималарыцдан бир чохуну, о чумлэдэн Мэммэдэмин Рэсулзадэни, Элимэрдан Топчубашову, Олибэ] Ьусе]нзадэни, Эьмэдбэ] Апусви, Чдьун Ьачыбэ]лини Зумшаг ифадэ илэ десак, "унутмалы" олмуш-лар. Эслиндэ ьеч унугмамышлар да. 1сри кэлди-кэлмэди, онлара ьучумлар едилмиш, каь "дини ськамчы", каь "буржуа муьаррири", каь да муртэчс, миллэтчи кими ифадэ вэ ибарэлэрлэ коздэн салмышлар.

70 ил давам сдан совет режими тарихин бир парчасыиы халгын ьафи-зэсиидэн силмэ]э гисман наил олса да, хошбэхтликдэн тарихи сэнэдлэр, архив материаллары заманын шаьидлэри кимн бу кун чох мэтлэблэрин узэ чыхарылмасына ]ардым едир.

Ьэ]ат бу кун бутешукдз тарихэ, мадэни^этимизэ, а]рььа)рылыгда исз халгын занкин, ма"нави, эдеби хэзинэсини ]арадан шэхсицэтларэ мунаси-бэтда _)ол верилмиш ногсапдарын арадан галдырылмасыны зэрури етмиш-дир. Бу чзьэтдэн омур ]олу вэ Зарадычылыга узун иллэр б о] у халгдан киз-ладилмнш Ч.ЬачыбэЗлинин фэашщатшшн е]ронилмэси диггатэла]игдир. Тэдгигатда Ч.Ьачыбэ]Л)шии ьгдат вэ Зарадычылыгы арашдырылмыш, онун эдобиуат, мэдзшщэт вэ ичтимаи фикир тарихимизда ]ери вэ ролунун ел-ми дэгигликлэ муз1)энлэшдирилмосинэ чэьд кестарилмишдир. Бу, бир тэрэфдэн Ч.Ьачыбэ]линин Зазычы, публисист, журналист кими в] ранил мэ-сидирсэ, дикар тэрэфдэн, совет двврунун талаблари илэ таьриф олуимуш, гэрэзли Занашылмыш мз"иэвиуат тарихимизин муэцэн доврунун дузкун, об]ектив ишыгландырылмасыдыр.

Че]ьун бв]ин "Каспи" гэзетиндэ эдэбицат, мэдэни^эт, дин, инчзсэнэт, х^ри^э, маариф проблемлэринэ ьэср етдгци силсилэ мэгалэлэри ону доврунун тарихини зазан салнаамэчи-публисист сэвицэсинэ галдырмыш-дыр.

Чejhyн Ьачыбэртинин 1909-10-чу иллэрдэ гэлэмэ алдыш 'Ъачы Карим" повести охучуну муьитин мэнзэрэси илэ ]ахындан таныш едэн реалист нэсрин санбаллы нумунэлэриидэндир.

Бу тэдгигат ишинн халгымызьш б^ук оглу Че]ьун Ьачыбэ]лишш ьэ]ат вэ фэали^этинин илк дввруну комплекс арашдырмага биринчи чэьд кими пумэтлэндирмэк олар. Лакин бу, бугун мэсэлэлэрин ьалли дфш. Ч.Ьачыбэ]лишш чохчэьэтли, мэьсулдар фэали^этини бир намизэдлик дисссртаси]асы чэрчивэсинэ салмаг г<у р и - м ум к ун д ур. Мэ"лумдур ки, ]аз-магдан ]орулма]ан Че^ун ба] тэкчэ ]азычы-публисист-журналист ^х, ьэм дэ редактор олмушдур. О, муьачирэтэ гэдэр "Известна", "Иттиьад", "Азэрба]чан" гэзетлэринин редактору олмуш, бу саьэдэ газшн фэали^эт кестэрмишдир. Фикримизчэ, Чс]ьун бз]ип редакторлуг фэалицэти ajpь!чa тэдгигат мевзусу ола билэр.

Че]ьун бэ] козэл тэрчумэчи олмушдур, ьэрдэн ше"р дэ jaздыra мэ"лумдур. Ч.Ьачыбэ]линин рэсмлэри онун ьэм дэ jaxшы фырча устасы олдугуна дэлалэт едир. Шубьэсиз, фэалицэтинин бу саьэлэри дэ кэлэчэк тэдгигатчыларыны козлэ]ир. Биз исэ бу иши аловлу фэали^эти илэ Азэр-ба]чан мэдэнищэт, эдэбицат, мэтбуат тарихини зэнкинлэшдирэн, бунунла да она говушан, онун бир парчасыиа чсврилэн Ч.Ьачыбэши ирсинин арашдырылмасында илк аддым ьесаб едирик.

Ч.Ьачыбэ]ли ирсинин а^рыча тэдгигат предмети кими ejpэнилмэcи ьэм дэ она керэ актуалдыр ки, бу, ьэмин довр эдэби просесинин бутун вэ бутев мэнзэрэсинин ]аранмасыиа хидмэт едир.

ТЭДГИГАТЫН ОШЕКТИ. Ч.Ьачыбэушшш бэдии эсэрлэри, публиси-ситикасы, мэгалапэри, ьабелэ девру мэтбуат, архив сэнэдлэри, Азэрба]чан эдэбиуатшунасларынын эсэрлэри тэдгигата чэлб едилмишдир.

Бутун бунларла бэрабэр мевзу илэ бу вэ ул башга дэрэчэдэ баглы мо-нографща, мэгалэ вэ диссертаси)алардан да тэдгигат предмети кими ис-тифадэ олунмушдур. Догрудур, бу гисм эсэрлэрин демэк олар ки, эксэ-рицэтиндэ коикрет Ч.Ьачыбэупщэн бэьс едилмир. Лакин Че^ун бэ]ин ]аша!'ыб-.1аратдыш муьит, ону эьатэ едэн эдэби ичтимаищэт ьаггында ьэмин мэнбэлэр мараг дмурур.

ТЭДГИГАТЫН МЕТОДОЛОКШАСЫ. Ишин фэлсэфи-методоложи эсасларыны классик эдэбицатшунаслышмызын эн"энэлэри, бу саьэдэ муасир тэдгигатчыларыи угурлары, гэнаэтлэри тэшкил едир. Эсас тэьлил ме']ары тарихилик принсипидир. Гсуулмуш мэсэлэнин ьалли учун дис-сертаси]ада фш заманда тиположи-муга]исэли, тарихи-кенетик тэдгигат методлары тэтбиг едилмишдир.

ДИССЕРТАСШАНЫН МЭГСЭД ВЭ ВЭЗИФЭЛЭРИ. Тэдгигатчынын гаршысына го]дугу эсас мэгсэд XX эсрин эввэллэриндэ Азэрба]чанын ич-тимаи, мэдэни вэ эдэби ьэ]атында 4ejhyii Goj Ьачыбэ)лшши <>]нздиш ролу муэцэнлэшднрмэкдэн ибарзтдир. Бунун учун диссертант ашагыдакы вэзифэлэри hsjaTa кечирмэ]э чалышмышдыр:

- Ч.Ьачыбэ^лишш емур jtuiyny скроим эк;

- Эдибин ]ашадыш ичтимаи-мэдэни муьити вэ бу муьитдз опун тут-дугу MQBrejH арашдырмаг;

- Ч.Ьачыбз^ннин мэтбуатдакы имзалары илэ баглы japauMbim дола-шыглыгы арадан галдырмаг вэ белэликлэ дэ, онун муаллифлир-ши бир чох эсэрлэр узэриндэ бэрпа егмэк, дэгиглэшдирмэк;

- Азэрба^чан маарифчилик ьэрэкатында Ч.Ьачыб^линин озунэ-махсус хидмэтлэрини opraja чыхартмаг;

- Эдибин публисистикасындакы башлыча моюулары ашкарламаг ва публисистик j а р ал 1.1 ч ы ; ! ы гы н ы f г эсас хусусчщэтдорини Myajjan етмэк;

- Ч.Ьачыбэ]линин муьачирэтэ гэдэрки ил к бэдии ¡арадычылыг нуму-нэлэрини тэьлил етмэк вэ онларын нде]а-бэдии мэзицзглэрини узэ чыхартмаг;

- Эдибин мэтбуаг гарихимизэ вэ дикэр мэсэлэлэрэ дайр тэдгиг-лэрини.фикир вэ мупаьизэлэрини эдэбиуатшунаслыгымызын тарихи ин-кишафы бахымындан нэзэрдэн кечирмэк.

Диссертаауанын структуру мэьз диссертантын гаршьуа roj/iyry ьэмин мэгсэд вэ вэзифэлэрэ урун олараг гурулмушдур.

ТЭДГИГАТЫН ЕЛМИ ШНИЛШИ. 80-чи иллэрин сону 90-чы иллэрин эввэллэривдэ республика мэтбуатында Ч.Ьачыбэ]линия h9jaT вэ japa-дычылыгындан умуми шэкилдэ бэьс едэн бир сыра мэгалэляр дэрч олунса да, бу иш Ч.Ьачыбэ]лишш hqjaT вэ ]арадычылышндан бэьс едэн илк монографик тэдгигатдыр. Илк дэфэ Ч.Ьачыбэртшшн имзалары ксннш араш-дырылмыш, бу мэсэлэ илэ баглы мубаьисэ, мулаьизэ вэ фикир а]рылыг-ларыиа бир аздынлыг кэтирилмишдир. Илк дэфэ Ч.Ьачыбэ]линнн муьачи-рэтэ гэдэрки ирсинии библиографи]асы тэртиб олунмущдур. Илк дэфэ бэдии эсэрлзри, публисистикасы узэ чыхарылмыш, тэдшгат об]екти кими 9]рэ!1илмишдир. Ьсч бир довлэт китабханасында бир нусхэси белэ сахла-HbWMajaH "Ьачы Кэрим" хитабы М.Ф.Ахундов адына китабханада микро-филмдэн кочурулэрэк 84 шшэн соира ¡сии тэртибдэ. тэдгигатчынын он сезу илэ тэкрар нэшр едилмишдир. Илк дэфэ Ч.Ьачыб<эртншш публиси-стикасында дин, маарифчилик, хс]ри]|дчилик мэсэлэлэри арашдырыл-мыш, муэллифин мэтбуат тарихинэ авд пудлэри тэдгигата чэлб олунмуш-дур. Илк дэфэ Ч.Ьачыбэршнин эдзбиуат вэ мэдэницэт тарихимиздэ си-линмэз из бурахмыш бир сыра керкэмли сималар, онларын ьэ]ат вэ фэа-лицэти барэдэ галамэ алдыгы публисистика нумунэлэри узэ чыхарылмыш, арашдырылмышдыр.

МОВЗУНУН НЭЗЭРИ ВО ТЭЧРУБИ эьэмииэти. Диссертаауада тохунулан мэсэлэлэр муасир елми-нэзэри тэфэккурумуздэ аРтыг кеьнэл-миш, эн"энэви тэсэввурлэрин ]енилэшмэсинэ, фикримизин бу истигаматдз инкишафына муэ^ан дэрэчэдэ тэ"сир сдэ бил ер.

Диссертаси]анын нэтичэлэриндэн Азэрба]чан эдэбкцаты, мэтбуаты са-ьэсиндэ фундаментал арашдырмаларда, орта вэ али мэктэблэрда адэби^ат вэ мэтбуат тарихимизин тэдрисиндэ истифадэ олуна билэр. Дини кору-шлэри, бу саьэдэки ыурзтамиз арашдырмалары илэ диггэти чэлб едэн Че_]ьун бэ^н эсэрлэри илаьи^аты (уранэплэр учун кезал мэнбэдир. Дис-сертасщада бу ьагда этрафлы бэьс олундугундан тэдрис просесиндэ истифадэ едилэ билэр. Чс]1Л'и Ьачыбэ^инин ьэ]ат вэ фэали^эти илэ баглы республика гэзетлариндэ дэрч етдирдир! публисистика нумунэлэринэ керэ тэдгигатчы Азарба]чан Журналистлэр Бирлицинин Ь.Зардаби адына мукафагына ла^г керулмушдур.

ИШИН АПРОБАСШАСЫ. Диссертас^анын мевзусу Азэрба]чан Рес-публикасы Елмлэр Академ^асы Низами адына Эдэбицат Институтунун Елми Шурасында тэсдиг олунмушдур. Диссертасща ьомин Институтун "Харичдэ Азэрб;учан эдэби^аты" ше"бэсиндэ музакирэ олунмуш, ишлэ-ниб тамамланмышдыр. Ишин муддэалары илэ елми ичтимаицэт мэтбуат васитэсилэ мунтэзам мэ"луматлавдырылмыщдыр. Газет вэ журналларда Ч.haчыбэjлинин ьэ]ат вэ ]арадычылыпл илэ басты чохсары мэгалэлэр дэрч едилмиш, paдиoja мухтэлиф материаллар верилмишдир.

ИШИН IУРУЛУШУ. Диссертаси]а киринг, ики фэсил, нэтичэ, истифадэ олунмуш эдэби^ат ва диссертаы^а элавэдэн (Ч.Ьачыба]ли эсэрлэ-ринин библиографщ'а костэричиси) ибарэтдир.

ДИССЕРТАСЮАНЫН ЭСАС МЭЗМУНУ.

КИРИШДЗ мовзуиун актуаллыгы тутарлы дэлиллэрлэ эсасландырыл-мыш, мевзунун тэдгигат тарихиндэн вэ об]ектиндэн атряфлы баьс едилмиш, ишин м етодол ому асы, мэгсэд вэ вэзифзлэри ачыгланмыш, диссср-тасщанын елми ]снш»уи, мевзунун нэзэри вэ тэчруби эьамицэти, ишин гурулушу вэ апробасизасы ьагганда мэ'лумат верилмишдир.

"ЧЕШУИ ЬАЧЫБЭШИ - Л30РБЛ1ЧЛН МЛАРИФЧИЛШИНИН К0РКЭМЛИ НУММЭНДОСИ КИМИ" адланан биринчи фэсилдэ эди-бин ]ашадып.т ичтимаи-мэдэии муьитин агтарычы тенденауаларьшдан, онун омур ]олундан вэ публисистик фаагпгцэтиндэн бзьс едилир.

р^ф-'лиик^рзкатьиалд-улназифэлзринэдаир. XIX зсрин икинчи ]арысы - XX эсрии эввэллэри Азэрба]чан мэдэ-ницэтинин вэ ичтимаи фикир тарихшшн инкишафьшда хусуси мэрьэлэ тэшкил едир. Бу девр, мэ'лум олдугу кими, маарифчилик ьэрэкатынын тэшэккулу вэ формалашмасы девру кими тарихэ дахил олмушдур. Ьэмин ьэрэкат чзмн_Уэт hэjaтыныII бугуи саьзлэринэ сира]от етмиш, ичтимаи душунчадэ маарифчи дун]акорушу апарычы мошхуо чыхмышдыр.

Бэллидир ки, вз маыщэти с'тибары ила тиположи бир ьадисэ олаа маарифчилик ичтимаи-сосиал вэ мэдэни бир феномен кими илк эввэл Авропада /ХУШ эердэ/ метана чыхеа да, бу, озлу|ундэ сырф авропатипли бир ьадисэ олараг галмамыш, заман кечдякчэ оз эьатэ даирэсиии кениш-лэндирэрэк, кечэн эсрин орталарьнщан е'тибарэн Шэргэ-Аси]а]а да jajылмaFa башламышдыр.

Азэрба]чап нэинки Ислам алэминдэ, ьабелэ бутовлукдэ Шэрг рекио-нунда маарифчишуи илк олараг эрсэ].э кэтирэн елкэлэрдэн бири олмуш вэ бу ьэрэкат чох гыса бир заман эрзиидэ кениш вус'эт алмышдыр. Вити заманда, тэдшгатчылар лап эввэлдэн бела фикирдэдирдилэр ки, Азэрба]-чан маарифчили]ини "Авропа маарифчшп^и ме']арлары илэ щмэтлэнди-риб ^нилэшдирмэк олмаз. Азэрба]чан маарифчшпуиндэ Авропа вэ Ру-ауа маарифчнли]инин тэ'сири олса да, онун езунэмэхсус спесифик хусу-сицэтлэри вардыр."1

Ге|д стмэк лазымдыр ки, Азэрба]чан маарифчилик ьэрэкатынын тари-хи ьудудлары вэ сэрьэдлэри барэдэ ьэлэ биткин вэ Зекдил фикир форма-лашмамышдыр. Бэ'зи тадгигатчылар маарифчилирш башланшч мэрьэлэ-сини хе^ли ирэли чэкэрэк, ХП-ХУП эерлэрэ гэдэр апарыб чыхарырлар.2

Дикэрлэри бу ьэрэкатын XIX эердэ башланыб ела бу эердэ дэ баша чатдыгыны иддиа едирлэр.3

1.Вэлиханов Н. АзэрГ^чан маарифчи - реалист эдэбиуаты.Б., Елм, 1983.

2. еишов З.Этическая мысль в Азербайджане. Б., Азернешр, 1968.

3.Гасымзадэ Ф. XIX эср Азэрба]чан эдэбицаты тарихи. Б., 1974.

Ьалбуки проф. Jarnap Гара]евин ьаглы олараг геуд етди]и кими, XX эср Азэрба]чан маарифчили]инин инкишафында хусуси бир мэрьэлэ олараг м^дана чыхыр.1 Бу девр эдэбицатда маарифчи реализм вэ маарифчи романгизмин jairaïubï мевчуд олмасы вэ бир-бири илэ гаршылыглы тэ'сир мунасибатлэриндэ олмасы кими муьум адаби-тарихи ьадисэни тздшгатчы A3sp6aj4ai! эдэби^аты вэ мэдэни^эти тарихшщэ взуиэмэхсуслуг ьесаб едир. Ejhh замавда J.FapajeB илк дэфэ чох догру олараг тэсдиг етди ки, Азэрба]чан маарифчшпуи оз imeja вэ сосиал-ичтимаи тэркибинэ, истига-матлэринэ кора ьеч дэ jckhhhc вз jekpaihc ьадиса олмамышдыр. Бу ьэрэ-катын тэркибиндэ эн мухтэлиф истигамэтлэр тэмсил олунмушдур.2

Академик Камал Талыбзадэ чох догру олараг ге]Д едир ки, XX эсрин илк онилликлэриндэ баш верэн ичтнман-си]аси ьадисалар "Азэрба]чан халшнын мэдэни ьэ]атында jeHH саьифэлэр ачды, ajpH-ajpbi эдэби, маф-курэви чэрэ]анларын кэлэчэк истигамэтини ts'jhh етди"3. Алим даьа coupa ja3bip: "Jeirn эсрин мурэккэб тарихи шэраитини экс етдирзн XX эср здэбицаты да вз мевзу вэ мундэричэ зэнкинлици, мэсэлэлэрин кенишлир! вэ дэринлир!, эдэби мубаризалэрин каскишщи, ajpbi-ajpbi japaabi4buibir методларынын japaHMacbi вэ онларын а]рылыгда оз ид^а-бэдии вз естетик принсиплари угрунла апардыглары мубаризэси бахымындан jeHH бир здэ-6njjaT иди, милли эдэбиуат тарихиндэ ]ени бир мэрьэлэ иди".4

Шубьэсиз, бу девр эдэбидоатында эн муьум ]ениликлэрдэн бири эдэби просесдэ свзун эсл мэ'насында чэра]анлашиа просесинин инти-шар тапмасы иди; экэр XIX эср эрзиндэ эдэби^атымызда эсас е'тибары илэ маарифчи реализм инкишаф сдирдисэ дэ, бу эдэби napajamia janauibi, дикар эдэби чэрэ]анлар - тэнгиди реализм, романтизм, сентиментализм вэ с. apeaja кэлмэjэ башлады. Тэбии ки, маарифчи рсализмин езу дэ xcjjih дэрэчадэ мcтaмopфoзaja уграды: истэр мввзу -проблематика бахымындан истэрсэ дэ, бэдии форма /поетика/ саьэсиндаки jeiiHJiHKJiapu бахымындан. Маьщ]эт е'тибары илэ эдэби-ичтимаи фикир керчэклщэ даьа реалистчэ-синэ ]анашмага, сэнэтин ичтимаи варлыга мунасибэтиндэ даьа фэал вэ актив мунасибэт формалашдырмага чалышды. Бу исэ оз невбэеиндэ бутовлукдэ здэбидагымызда тангиди пафосу, критисизм елементлэрини керунмэмиш дэрачада кучлэндирди.

1 .^араев Я. Этапы азербайджанского реализма. Б.,Язычы, 1983,с.65. 2Ленэ орада, сэь. 66.

3.Талыбзадэ К.ХХ эср Азэрба]чаи тэнгиди, саь. 123

4.Талыбзадэ К. Кестэрилэн эсэри

"Молла Нэсрэддин" мэчмуэсинин нэшри илэ хусуснлэ вус'эт алан тэн-гнди реализм чарэ]шшнъш даврун апарычы чэразанына чеврилмэси мэьз бунунла баглы иди. Бу чэрэЗанын, онун бэдии-естетик принсиплэринин тэ'сири, мэ'лум олдугу кими, тэкчэ "Молла Нэсрэддин" мэчмуэси этра-фында бирлэшэн ]азычылара аид олуб галмырды; ьэмин деврдэ аз-чох реалист услуба мф едэн гэлэм эьлинин аксэр ьиссэси оз ]арадычылыг кредосуна вэ бэдии манерасына кера бу эдэби мэктэбин муэцанлэшдир-ящн умуми бэдии-естетик иринсиплэриндэн чох да кэнара чыха билмир-ди. "Молла Нэсрэддин" чэрэ]анынын банилари Чалил Мэммэдгулузадэ вэ Мирзэ Элокбор Сабир услубу, нечэ де]эрлэр, бир нов "деврун услубуна" чеврилмишди.

Тэнгиди реализм чорэ]аныньш пума] эндэл ери о двврдэ "Молла Нэсрэд-дшГдэн башга бир сыра мэтбу органларда - "Зэнбур", "Тути", "Ары", "Иршад", "Тэрэгги", "Ачыг соз" вэ дикэр туркдилли газет вэ журналларда олдугу кими, "Каспи", "Прогресс" кими русдилли мэтбуатда да ез эсзрлэ-рини чап етдирирдилэр. Тээссуф ки, бу кунэ гэдэр русдилли мэтбуатда чап олунан ]азычыларымыз, онларын асэрлэри эксэран инди]ачэн, демэк олар ки, эдэбрщатшунасларымызын дигтэт мзркэзиндэн канарда галмьнн, до врун эдэби просесинин тэдгигиндэ арашдырылма]а чэлб едилмэмишдир. Ьалбуки, ьэмин ]азычыларсыз вэ эсэрлэрсиз деврун эдэби просеси вэ мэнзэрэси ачыгча натамам вэ биртэрэфли корунур. Дикэр тэрэфдэн да, инди)ачэи санки кениш арашдырылыб тэдгиг олунмуш эдэби чэр^анлар, туталым, "молла нэсраддинчилик" эдэби мэктабинин «¡у, онун аьатэ даи-рэси вэ нуиарндэлари дэ, мэ'лум олур ки, ьеч дэ там вэ ахырачан о]рэ-нилмэмшидир.

XX эср Аз арба] чан маарифчшпушшн вэ тзнгиди реализм чэрэ]анынын тэдгигатдан кэнарда гапмыш квркамли нума]эндэлэриндэн бирн дэ Че^ун бэЗ Тгачыбэ]лкдир. Че]ьун бэ] ьэм туркчэ, ьэм дэ русча ]азмагына бахма>а-раг, даьа чох русдилли "Каспи", "Прогресс" вэ "АзэрбаЗчан" гэзетлэри илэ эмэкдашлыг етдгуи учун эсэрлэрини дэ чох заман бу дилдэ ]азмыш-дыр. Бу фактор, зэннимизчэ, муэллифин догма дилинэ лаге]д мунасибэти, ]ахуд ез дилини кифа]эт гэдэр ]ахшы билмэмэси кими баша душулмэмэ-лидир. Эксинз, Че]ьун бэ] бо]ук гардашы Узе]ир бэ] Ьачыбз]ов кими догма Азэрба]чан дилинин бо]ук тээсеубкеиш вэ тэблигатчысы иди вэ ана дилиндэ чох квзэл вэ езунэмэхсус колоритлэ ]азырды. 1алныз мэсэлэ бу-расында иди ки, о заман Азэрба)чан халгы учун русча сэлис ]аза билэн гэлэм эьлинин фэалиуэти сон дэрэчэ кэрэкли иди вэ русдилли мэгбуаты-мызын ]азарларынын фэалиуэти миллэтин мэнафс]ини мудафиа етмзк бахымындан эвэзсиз бир хидмат или. Чсуьуи б а] бу зэрурэти, еьти}ачы керэрэк бутун исте'дад вэ кучуну рус дилиндэ даьа чох ]азмага ]онэл-тмишди. /Бу мэсзлэнин нэ гэдэр муьум вэ эьэмидэтли олдугуну тэсэввур етмэк учун хатырлатмаг кифа]этдир ки, о двврдэ ьэтта туркчулук ьэрэка-тынын баниси ва умумтурк дили иде]асыньш эн чошгун тэблигатчысы Эли бэ] Ь.усеивала дэ ара-сыра русча ]азмалы олурду. Бундам башга, Эь-

мэд бэЗ Ага]св, Ьэсэн бэ] Зэрдаби, Нэриман Нариманов вэ б. да тез-тез русдилли мэтбуатда чыхыш едирдилэр/. Бу зэрурэт, бир тэрэфдэн ьэмин деврдэ ермэни миллэтчилэринин русдилли мэтбуатда бизим эле]ьимизэ апардыглары и;рзнч вэ беьтанчы тэблигата чаваб вермэк сь'пуачы илэ баглы идисэ, дикэр тэрэфдэн, халгымызын милли-мэдэни сэвмуэсини, исте'дад вэ габшпщегшш э]ани шэкилдэ нума^пн етдирмэк бахымыидаи ьэдсиз дэрэчэдэ кэрэкли иди.

Ч.Ьачыбэрш мэьз халгымызын бе]ук еьтауачы олдугу бу муьум вэ кэрэкли саьэдэ чалышан исте'дадлы гэлэм саьиблэриндэн иди. Ичтимаи эшдэсинэ вэ ф зал платина, публисистик фэшшуэтинэ керэ маарифчилик ьэрэкатынын керкэмли нума]эндэлэриндэн олан Ч.Ьачыбэрш бэдии ]ара-дычылыгывда даьа чох "Молла Нэсрэдцин" эдэби мэктэбинэ олуб,

тэншди реализм чэpэjaнынын бэдии-естетик принсиплэрини эсас тутурду.

Сон бир нечэ илдэ Ч.Ьачыбэ]ли ьаггьшда бир сыра мэгалэлэр дэрч едилсэ дэ, онун емур вэ фэали^эт рлу кифа]эт гэдэр этрафлы о^рэнилмэ-мишдир. Ьалбуки, бу керкэмли ичтимаи хадим вэ эдибин там елми био-графи]асьшы ¿аратмаг тэдгигатчыларымызын гаршысында дуран муьум вэ-зифэлэрдэн биридир.

Демэк лазымдыр ки, Ч.Ьачыбэршнин догум тарихи мухтэлиф мэнбэ-лэрдэ мухтэлиф чур щи олунур. Диссертантьш арашдырмасы костэрир ки, о, 1891-чи ил февральш 3-дэ Шуша шэьэриндэ анадан олмушдур. Орта тэьсилини Шуша вэ Бакынын реалны мэктэблэриндэ алмыш, эввэлчэ Петербург Университетинин Ьучуг факултэсини битирмиш, сонра исэ Парисин Сорбонна Университетивдз вэ Али Техники Мэктэбдэ тэьсил алмыщдыр.

Чс]кун бэ] эдэби-публисист japaдычылыFa кэнч икэн башламышдыр. О, тэхминэл 17-18 jaшлapындaн мэтбуат сэьифэлэриндэ чыхыш етмэ]э башламышдыр.

1907-чи илдэ о, бо)ук гардашы-даьи бэстэкарымыз Yзejиp бэ] Ьачыбэ-рвла биркэ илк Азэрба]чан операсы "Лерги вэ Мэчнун"ун тамашасыны ьазырламышдыр. 1908-чи ил jaíшapын 12-дэ "Исламаиуэ" меьманхаиа-сында кечэн бу тарихи тамашада Чс^ьун бэj Ибн-Сэлам ролуну ифа ет-мишдир.

Бир муддэт Эли бэ] ЬусеЗнзадэнии муцир олдугу "Сэадэт" мэктэбиндэ муэллим кими чалышан Че_]ьун бэj 1909-чу илдэ тэьсилини давам етдирмэк учун Парисэ кедир.

Азэрба]чана дендукдэн сонра Ч.Ьачыбарчи Бакыда чыхан бир сыра гэ-зетлэрлэ ГКаспи", "Баку", "Иршад", "Тэрэгги", "Прогресс" вэ б./ эмэк-дашлыг етмиш вэ мухтэлиф мевзуларда кул л у мигдарда мэгалэ, ьска]э, фел]етон вэ дикэр жанрларда эсэрлэр дэрч етдирмишдир. "Мусатманлыг",

"Известиси]а", "Иттиьад", "Азарба^чан" гэзетлэринин редактору олмущ-ДУР-

Лздрба]чан Демократик Чумьури|]эти деврундэ /1918-1920/ ьокумэт иумарндо ьс]'ати тэркибиндэ Парисэ - Версал Суш» Конфрансына кэлэн Че]ьуи без бир даьа Вэтэна га]ыда билмэмиш, омурлук Франсада галмалы олмушдур; чунки бу заман мэш'ум болшевик ишгалы нэтичэсиндэ Азэр-ба]чан Демократик Чумьури^зти артыг деврилмишди..

Парисдэ ^ашадыгы деврдэ Че)ьун бэ] чох мэьсулдар фэали^эт кестэр-миш ва бир сыра газет на журналларла амэкдашлыг етмишдир. Е]нн за-маида о, Парисда франсыз дилиндэ нэшр олунан "Гафгаз" ва Муньснла азэрба]чанча чыхан "Азэрба]чан" журналларыиа редакторлуг етмишдир.

Че^ун бэ] ьэмчинии "Азадлыг" радиосуиун асасыны пуанлардан бири олмуш вэ Советлэр Империзасьпщакы асарат алтындакы халгларьш тале-]инэ дайр арашдырмалар апармьшщыр. Бу саьэдэки фэали^этинэ керэ о, Муньендэки ССРИ-ии орэнэн Институтун мухбир узву сечилмишди.

ЧЛгачыбэрж муьачирэт деврундэ "Илк мусалман республикасы Азэр-ба]чаи", "Азэрба]чан матбуат тарихи", "Гарабаг диалекти вэ фолклору", "Ислам эле_)'ьинэ тэблигат вэ онуи Азэрба]чандакы методлары" кими елми эсэрлэр ]азмышдыр.

Мурэккэб вэ кешмэкешли бир омур _|олу кечэн Ч.Ьачыбэ]ли ьэ]аты-нын соиунадзк Франсада ]ашамыш, 1962-чи ил окт^абрын 2-дэ орада вэ-фат етмиш вэ Парисин Сеи-Клу гэбиристанлыганда дэфн олунмущдур.

Эдибин ]арадычылышны догру-дузкуи п^мэтлэндирмэк учун, ьеч шубьэсиз ки, онуи мэтбуагдакы имзаларынын дэгиглэшдирилмэсинэ бо]ук сьти]ач вардыр. Бунсуз, тэбии ки, ьеч бир муэллифин ]арадычылыгы ба-рэдэ а]дын вэ дэгиг тэсэввур алдэ етмэк мумкуи де]илдир. Бу мэ'нада Ч.Ьачыбэрииин имзаларынын тэдгигатчылар тэрэфиндэн дуруст муэцэн-лэшдирилмэмэси, а|цын мэсэлэдир ки, бизи гане едэ билмэз.

Таиынмыш тадгигатчы, салнамэчи - алим Гулам Мэммэдли кими аращцырычы бела нэдэнса, бу мэсэлэдэ долашыглыга ]ол верир. Белэ ки, о, Ч.Ьачыба]л1уэ мэхсус олан "Дагастани" "Ч.Дагастани", "Дж.Дагыстани" имзаларынын е]ни доврдэ ¡ашамыш башга бир журналиста - Чэмалэддин Мэммадзад^э аид олдугуну ге]д едир.1

Апардыгымыз арашдырма]а керэ, болшевик эгидэли Чэмалэддин Мэм-мэдзадэ /1864-1911/ "Шэрги-Рус", "Дэ'вэти-Гоч", "Сада" газетлэринда ча-лышмыш вэ "Дани" имзасы ила чап олунмущдур. .Тухарыда костэрилэн имзаларла исэ эсасэн "Каспи" гэзетиндэ Ч.Ьачыбэрш чыхыш етмишдир. Бундан башга о, ьэмнн гэзетдэ"Д", "Дж.Д", "Д.Д-ни", "Че] Дашстани" кими имзаларла 1917-чи иладэк /ады чэкилэн Ч.Мэммэдзадэ исэ 1911-чи илда вэфат етмишдир/ ]азмышдыр.

1 Мэммэдли Г. Имзалар.Б., Азэрнэшр, 1977, сэь.17;32;37.

Бу ики муэллифин ]азыларындакы мевзу, она janauiMa тэрзи, дил, услуб вэ дикэр эламэтлэр дэ кестзрилэн имзаларын ]алныз 4ejhyH 6aja мэхсус олдугуну тэсдиглэ]ир. Дикэр тэрэфдэн, бу фикримизи тасдигларн бирбаша фактлар да вардыр. Мэсэлэн, "Каспи" гэзетинин 1917-чи ил са_ртрындан бириндэ 4ejhyH бэ]ин бир мэктубу дэрч олунуб. Мэктубда о, Бакы мусэлман чэми^этлари комитэсинин "Известия" гэзетиндэ оз фэа-лмщэтини да^андырмасы барэдэ охучулара мэ'лумат верир. Мэктуб бела имзаланмышдыр: "4ejhyH ha4bi6ajoß /Д.Дагастани/".1

Бу вэ дикэр тэкзиболунмаз дэлиллэр костэрир ки, jyxapbma пуд олу-нан имзалар бирмэ'налы шэкилдэ Ч.Ьачыбэ^цуэ аид едилмэлидир.

Истэр муьачирэтэ гадэрки, истэрсэ дэ, муьачирэт деврундэ Ч.Ьачыбэ)ли чох кениш вэ мэьсулдар публисистик фэали|]этла мэшгул олмущдур. Зэманэсинин бир сыра мэтбу органларывда мухтэлиф диллэр-дэ /Азэрба]чан, рус, франсыз/ чап етдирдщи мэгалэлэрдэ о, деврунун эн муьум вэ актуал мэсэлэлэрини галдырыр вэ онларьш ьэлли ]олларьтны ахтарырды.

Халгымызын, бутевлукдэ Шзрг-Ислам алэминин сон эерлэрдэ душду] у агар вэзицзт, керилик бутун тэрэгтапэрвэр зи]апыларымыз кими 4ejhyH 6ajn дэ эн чох нараьат едэн бир мэсэлэ иди ва о, тэрзгпф чатмашн jeK-анэ jo луну маариф, елм вэ мэдэнедэтэ ]и]алэнмэкдэ керурду. Эдиби тэ-эссуфлэндирэн одур ки, вахты илэ бутун дуэда учун елм вэ урфан м.энбэ;и ролуну ojiiaMbiiii Шэрг алэми инди мэдэни инкишафдан бу гэдэр кери галмышдыр. "Инчэсэнэт вэ муезлманлар" адлы мараглы бир ]азысында о, тэсдиг едир ки, "Авропада janiibo куч вэ гылынч мещан cyjiajaiyia Шаргдэ поезда вэ инчэсэнэт ьаким иди".2 Халган гадим вэ ззшшн мэдэни эн'энэларини jeHHflaii дирчэлтмэк зэрурэтини тэ'кидлэ хатырладан 4ejhyn 6aj хабэрдар едирди ки, маарифеиз, инчэсэнэт сиз халг мэ'нэви чэьэтдэн мэьвэ мэькумдур.

Эдиб халган душду)У бэлаларын кекуну ахтараркэн, лап дэринликла-рэчэн кедир ва бэ'зан милли менталитетдэки муьум гусурлары ашкара чыхарырды.

Бу чэьэтдэн онун "Бизим сентиментализмимиз" адлы мэгалэси диггати чэлб едир. Муэллиф ьэмин мзгалэдэ милли психолокщадакы зэрэрли тенденещалары санки бир "чэрраь нештэри илэ" узэ чыхардыр: "Бизим ]аланчы хе]ирхаьлышмыза лазымсыз сентиментапизмимизи дэ элавэ ет-

1 "Каспи" гэзети., 8 ceírrja6p 1917, N 201.

2 "Баку" гэзети., 2 cciiTjaöp 1909, N 196.

мэк олар. Биз мусэлманларын сентиментализми ьаггында ^адыма чох jajbuiMbiiii бир лэтифэ душур. Бир варлы дэрддэн amajan касыба ]ардым етмэк, онун алиндэи тутмаг эвэзинэ бу бадбэхткн ьалына amajbip... Агламага иэ вар ки,... Чыхыш ]олу исэ мэ'нэви кумраьлыг, чэсарэт, фэал-лыг, еисржи тзлэб едир".1

Дана сопра Ч.Ьачыбэрш ]азыр ки, ил эрзиндэ "10 aj агламага мэькум сдилэн мусэлман сентименталист oJiMaja билэрми?" Муэллиф бу чур пси-холоки)анын формалашмасынын кеклэрини мусэлманларын дики ajnnana-рин ьэдсиз тз'сири алтында ]ашамаларыида корур вэ пуд едир ки, "гэлбин эбэди матэми бизим тэрб[уэмиздэдир".0, мэишэт вэ h9jaT тэрзи-мизлэ басты душунчэлэрини ]екунлашдыраркэн чох ачы бир neranaja кэ-лирди: "Биз матэм ичиндэ догулур, матам ичшщэ елурук. Анамыз бизэ суд эвэзинэ коз jauiM эмнздирир".2

Элбэттэ, муэллифин бу чур саркастик кулуш вэ HpoHiijaja эл атмасы онун галдырдыш проблема ьэдсиз hHccirjjania ]апашмасы, халгын дэрдлэ-ринэ урэкдэн jaiïMacH илэ баглы иди. Ч.Ьачыбэри "Бизим декенсратла-рымыз"3, "Е'тинасызлыгымыз"4, "Ев T9p6njacn ьаггында бэ'зи rej/uwp"5 кими мэгалэлэрипдэ дэ мши менталитстимиздэ, психолоюуамызда вэ мэишэтимиздэ тзрэгти вэ инкишафа мане олан чох чидци арштилзрдон бэьс едир, бунларын кекуну арашдырырды. Мэьз бу арашдырычылыг, галдырдыга проблемлэрин сзбэб-нэтичэ алагэлэрини ьэртэрафли ojpsiiHo тэьлил етмэк Ч.Ьачыбэрш публисистикасынын эн кучлу вэ чэлбедичи, ерш заманда, бир чох башга муэллифлэрдэн фэрглэндирэн эсас kcj-фидозтлэрдэн ьссаб едилмэлидир. Эдибин бэьс стд!ци мевзуиун кокунэ, мэпинз кетмэк чэьдлэри онун публисистикасына елмилик вэ мундзричэ дэрингпци кэтирирди.

Mejhyii бэ]ин тез-тез тохундугу вачиб мэсэлэлэрдэн бири дэ милли езу-нударк, милли дилэ мунасибэт мэсэласидир. "взунмузункулэр" адлы мэга-лэдэ эдиб jeira охумушлар арасында догма дилэ вэ милли мэдэшщэтэ гаршы "jaд" мунасибэти габардыр,муэллифи бу чур "зидалыларда" милли тээс-субкешликлик ьиссинин олмамасы кими мэнфи тзмгууллэр нараьат едирди.6

1 "Каспи" гэзети, 2 Maj 1912, № 99.

л

* 1енэ орада.

3 "Каспи", 8 апрел 1912, N 79.

4 "Каспи", 28 апрел 1912, N 96.

5 "Каспи", 2 Maj 1912, N 99.

6 "Каспи" гэзети, 24 апрел 1912, N 92.

Ьэмии мэсэлелэр "Ордан-бурдан"1, "Талабзларимиз барада"2, "Бир е'тиразла баглы"3 адлы мэгалалариндэ да мухталиф аспектлэрдэн галды-рылыр, музакирэ]э чэлб едилир.

"Дил ва мэктэб" адлы мэгалэдэ исэ Че]ьун ба] даьа чидди бир проблема тохунурду; чар ьокуматинин ]ерлардэ апардыгы "руслашдырма ыуаса-тииин мэнфи тзрэфлэрини ачыгла^р, ана дилинин мактэбларда в]рэдил-масинип лузумуну субута ]етирирди.'1

Маариф, таьсил, милли ма'навицат, онун сагламлашдырылмасы проб-лемларина дайр Че]ьун ба^ин куллу мигдарда мэгалалэри вардыр. Бу са-ьэдэ онун корд^у иш мисилсиз аьэшщатэ маликдир.

XX эсрин эввэлллэриндэ Азэрба]чан чэми^атинин, маарифчилик ьэрэ-катынын ьэлл етмэ]а чалышдыгы ан вачиб масалэлэрдан бири да хе]рицэ-чилик эн'анэларинин инкишаф етдирилмэси, хс)ри^ачи чэхпщэтлэрии ]а-радылмасы иди. Бу мэсэлэ ьэмин деврдэ ьеч да инди тасэввур едилдвуи кими, садача сосиал проблемлэрин ьэллина ]ардым кестармак учун ичти-маи тэшэббуслар сэвицэсинда едилэн чаьдлар характери дашымырды; бу, бутовлукдэ чэмицэтин мадани тарагги ва инкишафы намина ]аракан бе]ук бир ьаракат иди. Халгын елм, таьсил ва мэдэницэтинин инкишафы бир чох чаьатдэн мэьз бу ичтимаи ьэрэкатын интишар тапмасындан асылы иди. Чунки мустагил девлат ьалында ]ашама]ан бир халгын тарэггисина анчаг маарифчилик ьэракатына вус'эт вермэкла наил олмаг мумкун иди.

Демали, хсури^зчилик мэсзлэлэри асрин авваллариндэ дикар ичтимаи ишлэрдэн ьеч да аз аьзми^ат дашыма]ан, аксина халгын тале]и ва мэ'нэви-мэдэни инкишафы бахымындан глобал эьэхгиЦэтли бир проблем олараг керунурду. Бирча ону хатырлатмаг кифа^этдир ки, ьзмин деврдэ мэктэблэримизин, матбуатымызын, театр, эдэбнцат ва дикар инчэсэнэт саьаларимизин инкишафы хсули дэрэчадэ мэьз хе]рицэчилик ьэрэкаты-нын билавасита нэтичалариндэн бири кими орта]а чыхыр.

1 "Каспи", 7 аирел 1913, N 79.

2 "Каспи" , 23 апрел 1913, N 89.

3 "Каспи" , 7 ма] 1913, N 101.

4 "Каспи", 1917-чи ил. N 11.

Бир тарэфдзн, халгын агыр сосиал-игтисади дуруму, баш верэн милли-тарихи фачиэлэр, онларын гурбанлары /ермзни терроризми ила баглы шршнлар, гачгынлар, кутлзви ачлыглар вэ е./, дик эр тэрэфдэн да, мэ'нэви-мэдэни тэрэгги амиллзринэ дастзк верил мэси зэрурэти мухтэлиф истигамэтли xejpHjja4R,inK чэми^этлзринин ]арадылмасыны, инкишаф ет-дирилмэсини, Азэрба]чан чамицэти учун кеча де]эрлар, ьава вэ су гадэр вачиб вэ эьэминэтли бир ишэ чевирмишди. Осрин эввэлэриндэки чохлу xejpujja чэм)щатлэри мэьз бу тарихи еьти]ачдаи ]аралмышды.

Бу доврдэ фэашщэт костэрзн "HsMHjjaTn-xejpnjja", "Сэадат", "Ничат" "Нэшри-маариф", "Сэфа" вэ дикэр xejpujja чэмицэтлэри, заннимизча, милли ичтимаи-мэдэни тэрэтшиздэ авэзедилмэз рол ojitaMbirroiap. Тэ-эссуф ки, инд)фчан бу чэм!щэтларин фэал1-эдэти тадгигатчылар тэрэфин-дэн X усу си олараг орэнилмзмиш, онларын ичгимаи ьэ]атымызда сунадыг-лары аьзм1эдэтли рол ьалэ да кифа]эт гадэр дарк вэ е'тираф едилмэмиш-дир. Бу, бир чох чэьэтдэн ондан ирэли кэлмишдир ки, марксизм методо-лок1цасьша cejssnan тадгигатчылар xejpHjja4imHK мэсалэлэринэ, бу ан'энэлэрин инкишафына чидци ahaMujjsT вермэмишлэр.

Осрин эввэллэриндэ бир чох хадимлэримиз кими Ч.Ьачь^ли дэ xej-р!щэчилик мэсалэлэринэ, бу ан'энэлэрин инкишафына чидци ahaMHjjsT вермиш, публисистик Зарадычылыгында даим бу мовзуну диггэт мэрказин-дэ сахламышдыр. 4ejhyn 6aj бир тзрэфдэн xejpujja чэмщэтлэршшн била-васитэ ишиндэ, тэдбирлариндэ фаал иштирак едирдисэ, дикэр тэрэфдэн бу чур чэм1щэтлэрин кордузу ишлэрдэн, гаршысында дуран вэзифалэрдэн мутамади ja3btp, ичтимаиуэтин диггэтини бу cahaja jœ^TMaja ca'j костэ-рирди.

Эдиб Ä3sp6aj4aH ичтимаи hajaTbma дайр Заздыгы иллик ичмалларда1, "Ишыгьш шуасы"2, "Нэшри-маарифин мэктэблари"3, "Xcjpnjj очшш-jiiMH3HH 10 шгшуи"4, "Биз на етмэл1уик?"5 кими мэгалэлэрда xejpnjja4n-лик масэлалэриндзн вэ xejpnjja чэшэдэтлэришш проблемлэршщэн этраф-лы бэьс едир.

1 1Л П ..... ...-............ _ --„ . ____ft г О 4 С :______ 1ГЦЛ. |П1 л

iytj-чу Илдс» M^rfJIMdJi jiöjait» - ivacim , i, jaiiisap îïit,

чу илдэ мусэлман hajaTU - "Каспи", 1,6,9 jaHBap 1915 вэ с. 1 "Каспи", 18 Hojaöp 1914, N 259.

3 "Каспи", 26 waj 1915, N 120.

4 "Каспи", 15 Hoja6p 1915, N 256.

5 "Каспи", 7 феврал 1915, N 29.

Ч.Ьачыбэ^инин публисистикасьшда мараглы чэьатлардзн бири дэ бу-дур ки, о, тохундугу проблемлэрэ комплекс ]анашмаш, бутун тэрафлар-дэн она нэзэр салмага бачарыр. Коркэмли публисист адамлара тэ'сир етмэк, онларын ьисслэринэ тохунмаг, онлары ьэрзкэтэ катирмэк учун свзун гуввэсиндэн чох мэьаратлэ истифадэ едир. Онун публисиетикасыны ьэм дэ чэсаратли иде]алар публисистикасы адландырмаг олар. Онун гэлэ-мэ алдыш елэ бнр мевзу, елэ бир проблем рхдур ки, муэллиф бунлара данр конкрет тэклифлэрсиз кечинсин.Эдиб адэгэн бакс етди|и мевзу ба-рэсиндэ чох зэнкин фактик вэ ьэ]аги материал элдэ едир, проблемлэри мэьз бу материаллар асасында шарь едирди. Онун мэгалэлзриндэки инан-дырычылыг кучу ьэм дэ бунда]! ирэли калирди.

Ч.Ьачыб^ли публисистикасында илк бахышда ади корунэн, диггатдэн кэнарда галан бир мевзу, дстал, штрих елэ усталыгла вэ елэ инандырычы-лыгла, е]ни заманда, кезлэнилмэзлик еффекти илэ елэ тэгдим едилир ки, охучунун нэзэрлэри гаршысывда ьс]рэтамиз бир мзнзэрэ ]араныр. "Дэри мэсэласи" адлы мэгалэси буна чох кезэл мисал ола билэр.1

Зэннимизчз, Ч.haчыбэjлинин xejpиjjэчилик мэсэлэлэринэ дайр публи-систик ]азылары бу проблеми арашдыранлар учун чох дэ]эрли ма'хэз ро-луну ojнaja билэр.

дзяэри

Маарифчилик ьэрэкатынын узлащщуи эн муьум проблемлардан бири дэ Ислам дининэ, онун еькамларына мунасибэт вэ бу амилин халгын маа-рифлэнмэси вэ тарэггаси илз алагэландирилмэси иди. Мэ'лум олдугу ки-ми, Азэрба]чан чэмиуэтиндэ дини амилин ролу ьэдсиз дарэчадэ jYKCЭK иди вэ бу амиллэ ьссаблашмадан отушмэк мумкун дс]илди.

Ьэлэ "Экинчи" гэзетиндэ "Бизэ ьансы елмлэр лазымдыр?" башлыгы алтьнща музакирэлэр ачан маарифчи хадимлэримиз чалышырдьшар ки, халгын тэбии дини ьисслэринэ тохунмадан онун бэ'зи еькамларьшын та-рэгги додасыиа у}гун кэлмэдрфши ашыласынлар. Догрудан да, дини фун-ксионерлэр вэ чаьил адамлар тэрафиндэн хурафат сэвицэсинэ чатдырыл-мыш ба'зи еькамлар маарифчилик ьэрэкатынын _рлунда б^ук мaнeэjэ чеврилмишди. Буна кора дэ ифрат диндарлыгла бащы бир сыра мэнфи ьаллар маарифчи хадимлэрин даими тэнгад ьэдэфинэ чеврилирди. Дини мовьумата гаршы апарылан мубариза барадэ тэдгагатчыларымыз тэрэ-финдэн чох jaзьшмышдыp.

1 "Касои", 4 огфбр 1915, N 220.

Лакин бу мевзунун башга бир тэрэфи да вардыр. Бела ки, эсрин эв-вэллэриндэки мэтбуатымызда динлэ баглы тэкчэ тэнгиди ]азылар кетмир-ди; ]аранан тарихи шэраитлэ баглы олараг, маарифчи хадимлэримиз Ислам динини мудафиэ характерли чыхышлар да етмэли олурдулар. Халгы-мызын душмэнлари, хусусэн да ермэни-дашнак таблигатчылары мусэл-манчылыгьш умумицэтлэ, агрессив табиагли, чаьил, вэыни ва надан дин олмасы барздэ кениш бир кампани]а апарырдьшар. Буна кора да бир сыра ичтимаи хадимлэримиз, ^азарларымыз Ислам дини ила баглы бу беь-танчы фикирлэри гэкзиб етмэк учун мэслэкимизин мусбэт вэ ишыглы чэьэтлэри барэдэ ¡азы л ар дэрч етдирирдилэр. Эли бз] Ьусе]изада, Онмэд бэ] Апуев, Ьашым бэj Вэзиров, Элимэрдан бэ] Топчубашов вэ башгалары бу истигамэтдэ чох иш кермушлэр. Че]ьуп Ьачыбеули дэ мэьз адлары чэкилэн бу плс]ада)а махсус иди.

Тэсадуфи де]ил ки, артыг 10-чу иллэрин авваллэриндэи башхкуараг, о, матбуатда тез-тез Исламла баглы мовзу]а мурачизт едир, Исламын д^вр-лэри, онун ганунлары, дини а]инлэр ьаггьшда, ьабелэ чамиртда динин ролу вэ ]ери барэдэ санбаллы мэгалэлэрлэ чыхыш едирди. Ону эн чох нараьат едэн динимизэ гаршы едилэн ]ерсю /душмэнлэр тэрэфиндэн/ ьучумлар, Исламын бэсит вэ jaIшыш шэрьи иди.

Рун и заманда, муэллиф савадсыз эьали арасында бир сыра дини мэра-сим вэ а]инлэрин маыщзтинин дузкун баша душулмэмэсини керур вэ бу саьэдэ билкисизлщи арадан галдырмаг учун сырф тэблиги ва маарифлэн-дирмэ характерли мэгалэлэр дэ гэламэ алырды. "Ашура"1, "Мевлуд"2, "Эрэблзрин фэтьи вэ ьекмранлыгы доврундз ислам"3 вэ бир сыра дикар ]азылар бу гэбилдэндир.

Ч.Ьачыбв]ли тэкчэ динин чари проблемлэри илэ _|ох, ьам дэ Исламын тарихи, дикэр динлэрэ мунасибэти, онун дун]а мадэницэтиндэки зсри вэ ролу барэдэ мараглы елми-публисист мэгалэлэр зазмышдыр. О, мэзьзби-миз барэдэ Авроиада кениш ]а]ылан бир чох тэьриф вэ ]анлышлыглара ла]ип(нчэ чаваб верэ билирди. Муэллифин кениш с руд и с и] асы, монзу)а дзриндан бэлэдли]и, дэгиг вэ мэнтигли муьакимэлэри, сэлис вэ орижинал услубу бу мэгалэлэрин башлыча мусбэт ке]фщэтлэри са]ылмалыдыр.

"Руьаниларин еьти]ачы" адлы бир нечэ немрэдэ дэрч олунмуш мэгалэ-дэ Че]ьун бэ] ил к дэфэ руьаиилэримизин вэзиуэти кими чох чидди вэ кэрэкли бир мэсалэ)э тохунурду.4

1 "Каспи", 6 но^абр 1915, N 248.

2 "Каспи", 15 ]анвар 1915, N И.

3 "Каспи", 6 н<уабр 1915, N 248.

4 "Каспи", 29 но]абр, 3 декабр, 8 декабр 1915. NN 267, 270, 274.

Диссертасщанын икинчи фэсли - "Ч.ЬАЧЫБЭШИНИН МУЬАЧИ-РЭТЭ ГЭДЭРКИ БЭДИИ .ТАРАДЫЧЫЛЫРЫ ВЭ ЕЛМЙ АРАШДЫР-МАЛАРЫ" адланыр.

Муьачирэтэ гэдэрки бэдии japaдычылыFындa эн б^ук эсэри олан "Ьачы Кэрим" повестини Ч.haчыбэjли 1909-1910-чу иллэрдэ гэлэмэ ал-мыш вэ "Каспи" гэзетиндэ ьиссэ-ьиссэ дэрч етдирмишдир. Русча ]азылан бу эсэр ьэлз 1913-чи илдэ а]рыча китабча шэклиндэ дэ чап олунмушдур. 1917-чи илдэ повеет ]енидэн китаб ьалында, /бу дэфэ Азэрба]чаи дилин-дэ/ чапдан чыхмышдыр. Чejhyн бэj бу эсэрэ сонралар бир дэ пуытмыш, даьа ики ьиссэ элавэ етмиш вэ бир ьиссэсини ьэтта франсызча]а тэрчумэ етмишдир.

Ьэчмчэ чох да бо]ук олма]ан бу эсэрин сэрлевьэалты ады "Загафгази]а мусэлманларыньш ^атындаи етудлэр"дир. Муэллиф бу икинчи адла эсэрин жанр езунэмэхсуслугу вэ бэдии-естетик сэчи^эсини чох сэрраст муэ|]эи етмишдир.

Повеет композита чэьэтдэн мараглы бир ¡урулуша маликдир: бела ки, а]ры-а]ры мустэгил ьекаЗэлэрдэн ибарэт олан эсэр /чэмиси 6 ьека]э, даьа сонра ики ье^э дэ элавэ олунуб/, ваьид бир гэьрэман васитэси илэ бирлэшдирилир. Бу чур композита, зэннимизчэ, бир тэрэфдэн, эсэрдэ нашл олуиан ьадисэлэрин, эьвалатларын динамик шэкилдэ дэ]ишмэсинэ имкан вериреэ, дикэр тэрэфдэн, охучу марашны ахырачан тутуб сахла-мага кемэк едир.

Е)ни заманда эсэрин гурулушундакы бу чур фрагменталлыг муэллифин услубундакы лакониклик вэ тэсвирлэрдэки _|ыгчамлыгла башьщыр.

'Ъачы Кэрим" повети ез идЫа-бэдии хусуси^этлэринэ кора XX эср Азэрба]чан нэсриндэ инд^эчэн тэдгигата чэлб едилмэмиш мараглы нуму-нэлэрдэн биридир. Эсэр русча ]азылмасына бaxмajapaг, сон дэрэчэ коло-ритлидир. Муэллиф ьаггында сеьбзт ачдыш гэьрэманын ьэ]ат вэ мэишэт шэраитини, арзу вэ душунчэлэрини, эхлаг вэ давранышыны, адэт вэ эн'энэлэрэ баглылышны елэ тэбииликлэ тэсвир едир ки, санки "натурада шэкил чэкир".

"Загафгази]а мусэлманларынын ьэ]атындан етудлэр" ез услубуна вэ жанр хусусицэтларинэ керэ XIX эср рус рзычысы Глеб Успенскинин /1843-1902/ эсэрлэрини хатырладыр. Онун эсэрлэриндэ, хусусэн дэ "Растер]а]ева кучэсинин мэишэт вэ адэтлэри" силсилэ ьека]элэриндэ рус мешшанынын р^аты натуралист бир тэрздэ тэсвир едилир вэ хусуси колорита клэ дигтэти чэлб едир.

Рус эдэби^атында Г.Успенскинин ады илэ баглы олан бу чур натуралист бэдии очерк-ьска]элэр силсилэси, чох куман ки, Ч.Ьачыбэ]ли]э та-ныш иди вэ о, ьэмин бэдии формадан мэьарэтлэ бэьралэнмиш, Азэрба^ чан эдэбицаты учун ]ени олан ьэмин форманы эдэбицатымыза дахил етмишдир.

Дикэр тэрэфдэн, эсэрда XX аср Азэрба]чан тэнгиди реализминин тэ'сири ачыг-а]дын ьисс олунур: Чалил Мэммадгуулузадэнин ва дикэр "молланэсрзддиичи" jaзapлapыIl услубуна хас олан тэнгиди кулуш, иро-шца, сужет вэ композита садэлир1, лакониклик бу повестил эн ]ахшы хусуащэтлэриндэндир. Лакин, е]ни заманда, 'Ъачы Кэрим" повестиндэ "молланэсрзддинчилэра" хас олан ифшаедичи, саркастик сатира апарычы де]ил, бурада муэллифин тэнгиди к упущу хэфиф бир тэбэссуму хатырла-дыр: о, эз гэьрэманыны, онун с]иблэрини зла салмыр, ону русва] етмзр чалышмыр, ону сосиал бир тип кими инкар етмир; садэча олдугу кими костармэ]э вэ ислаь етмэ]а чалышыр.

Сарказмдан дана чох ¡ункул ирсллфчр, езопвари ¡умора устунлук вер-мэси, муэллифи ба'зэн билэ-била кулмэли ситуаауалар ]аратмага се в г едир.

Эсэрин баш гаьрэманы Ьачы Кэрим ез характеринэ кора М.Ф.Ахундовун мэшьур Ьачы Гара образыны /"Сэркузэшти-мэрди-хэсис" / хатырлатса да, бу, заьнри бзнзе]ишдир; чунки М.Ф.Ахундов оз гэьрэма-ныны мустэсна бир типаж кими, ^э'ни оз хэсислщи илэ мэшьур олан адам олараг тагдим едир, Ьачы6з]линин гаьрэманы исэ мустэсна бир тип де]илдир, о, умумицэтла мусалман тачирлэринин тимсалы олан умуми-лзшдирилмиш образдыр, - хэснслик чаьэти бурада залныз гэьрамана аид хусуси бир эламэт дejил, умумэн тачирларин эксэриуэтинэ аид олан ча-ьэтдир.

Ч.Ьачыба]линин башга эсэрлэриндэ оллу!у кими, бу повестиндэ да ма-раглы бир кс]фи]]эт вар: асэр санки бир кино, jaxyд тамаша ссенарисидир /муасир андамда/. Эсэрда "сэьнэ мизаны", "нума^ии етдирмэ" кими дра-матуржи унсурлэр чох кениш ]ер тутур. Бу ону квстэрир ки, муэллифдэ драматуржи ксте'дад да ]ох де]илдир.

Квркэмли публисист вэ маарифчи хадим Ч.Ьачыбфшнин гэламиндан чыхан эн мараглы бэдии нумунэлардэн бири дэ онун "Пристав ara" ьека]-эсиднр. Бир чох чэьэтдэн диггэти чалб едан бу ьека]э 1907-чи илэ Эьмэд 6aj ArajeBHH нашири вэ редактору олдугу "Прогресс" гэзетиндэ дэрч олунмушдур.1 /"Дагыстани" имзасы илэ/.

Мараглыдыр ки, 4ejhyn Gajuir 6ejyK гардашы - даьи Лзорба]чан бэста-кары, публисисти, ]азычысы вэ ичтимаи хадими Ysejiip 6aj ha4bi6ajoB да бундан ьала бир неча ил эввэл е]ни адлы бир сатирик beKaja ¡азмышдыр.2

1. "Прогресс" газ., 1907, NN 6,7

2. "Иршад" гзз., 1905, N 6.

Заьирэн ьэр ики эсер бир-биринэ чох бэнзэ]ир: ьэр икисинин мовзусу cjiii-f бир ьадисэдэн кетурулмушдур. Лакин ejiin бир ьадисэ бу эсэрлэрдэ мухтэлиф чур нэгл олунур /Рус ьокумэтинин ]срли нумазэндэлэриндэн олан приставы« кэнддэ интизарла кезлэнилэн кэлиши вэ онун кэндли-лэрлэ рафтары/. Лакин бела умуми, охшар чэьэтларинэ 6axMajapar, бу ики heKajanH взунахас хусусицэтлэринэ керэ там мустэгил эсэрлэр ьесаб етмэк мумкундур. Фикримизчэ, эдэби^ат тарихимизин мараглы факты кими ьэр ики эсэр а]рылыгда вэ мупуисали шэкилдэ тэдгигата чэлб еди-либ, тэьлил олунмалыдыр.

Бу ьека]элэрдэки фэргли чеьэтлэр исэ ьэр икудэн зввэл, муэллифлэ-рин фарди услуб вэ эдаларындакы езунэмэхсуслугдан,тэсвир олунан ьади-caja ]анашма тэрзиндэн вэ с. ирэли кэлир.

"Пристав ara" ьека]эси Ч.Ьачыбэринин эн jaxuibi асэрлэриндэн бири олмагла бэрабэр, XX эср Азарба]чан нэсринин шщщэчэн тэдгигатчыла-рын диггэтиндэн кэнарда галмыш мараглы нумунэлэрдэндир. Муэллифин верди]и ге]дэ керэ, эсэр баш вермиш ьадисэ вэ конкрет фактлар эсасында ]азылмышдыр.

XX эср эдэб1щатымызда рус ьакимицэтинэ, онун ]ерлэрдэки мэ'мурларына гаршы бу чур сэрт тэнгиди мунасибэт бэслэ]эн эсэр чох аздыр, дссэк, j9mn ки, сэьв етмэрик. Биз эввэллэр дэ ]азычы вэ драма-тургларымызын эсэрлэриндэ чар мэ'мурларынын сурэтлэринэ раст кэл-мишик. Лакин ьэмин сурэтлэр Ч.Ьачыбе]линин "Пристав ага"сындан хе]ли дэрэчэдэ фэрглэнир. Ьэлэ кечап асрин орталарында М.Ф.Ахундовун - jenn довр эдэбиуатымызын банисинин комеди]аларында, чар мэ'мурлары, билдгуимиз кими, адэтэн acajuiu вэ га]да-ганун japaTMara ча-лышан, адамлары пис ишлэрдэн, огурлут вэ гулдурлугдан чэкиндирэн ьекумэт нума]эндэлари кими керурук. Сонралар тэнгиди реалистлэрин -"моллаиэсрэддинчи" ]азычыларып эсэрлэриндэ рус мэ'мурларыны рушвэтхор, сурундурмачи вэ дикэр мэнфи сифатлэрдэ ара-сыра да олса, кора билирик. Лакин эдэб1щатымызда рус ьакими^эти нума]эндэсинин эсэрин эсас гэьрэманы кими бирбаша тэнгид ьэдэфинэ чеврилмэси факт-лары сон дэрэчэ аздыр. Ч.Ьачыба]линии "Пристав ara" hCKajacHHiin бир эьэми_цэти дэ ондадыр ки, эсэр рус ьаклмиуэти нума]эндалэршш pyceaj едан, амаисыз тэнгид ьэдэфинэ чевирэн надир бэдии нумунэлэрдэндир.

Эсэр сэрт реалист бир гэлэмлэ, саркастик бир ифша пафосу илэ ja-зылмышдыр. Ьека]эдэ муэллифин мэгсэди бир тэрэфдэн, чар мэ'мурларынын Азэрба]чан кэндлиси илэ вэьшичэсинэ рэфтарыны, онла-рын ганичэн, гуддур симасыны квстэрмакдэн, дикэр тэрэфдэн исэ, мусэл-ман кэндлисинин авамлыганы, ьу1угсузлугуну, зэлил вэзицэтини ьэр чур зуэтмэ дезумлу]уну тэнгид етмэкдэн ибарэтдир. Муэллифин тэлгин етдищ-нэ керэ, ьеч бир кунаьы олма]ан фагыр кэндлилэрин малына вэ чаиьша истэди]и шэкилдэ гэсд едэн вэ бунун мугабшшндэ ьеч кимдан чэкинмэ]эн мэ'мурларын ьэ]асызлыгы, ьарынлыш, вэыпшнуи, бир тэрэфдэн режимин ез табиэтиндэн ирэли хэлирдисэ, дикэр тэрэфдэн кэндлилэрин ьэр ьансы

бир ьаким, мэ'мур гаршысында ьэдсиз тэ'зим вэ горху ду]малары онлара гаршы бела rejpn-илсали рэфтар едшгмэсинэ рэвач верир.

Фактлара со]кэнмэси, олмуш бир ьадисэпи нэгл стмаси муаллифи ара-сыра Myajjen публиснстик мудахилалэрэ вадар едир. Ьэмии публисистик пудлэр ез мэзмунуна, ифшаедичи пафосуиа кора эсэрин бэдии мотни илэ сых шэкилдэ yjymyp.

Мэсэлэн, ]азыч1Д асардэ Пристав аганын Чарыглы кэидилдэ терэтди]и агласышаз вэьшиликлэри атрафлы тасвир стдикдан сонра тэьк^ачинин днлиндэн бела бир рич'эт верир: "... Сиена эта происходила в XX веке, в одной из губернии Закавказья, составляющей нераздельную часть" культурной "Русской империи, весьма" артистически" ужасающейся при известиях о турецких зверствиях в Македонии, или об английских - в Индии..."1

Истэр ез реалист тэсвиринэ, истэрсэ дэ тохундугу мевзунун актуал-лышна вэ ohOMnjj.Ti'HHa, чэсарэтли муэллиф мовгсршэ корэ "Пристав ara" heicajacH XX эср нэсримизин дигтэтэла]иг нумунэлэриндэн биридир.

Ч.Ьачыбдлинин бу ьека]эсиндэки мовзуну давам етдирэн башга бир асэри дэ вардыр. "Загафгаз^а кэндлисинин ь^атындан" адландырдыш бу эсэр2 жанр вэ услуб х ус ус njj этл эр и н о корэ "Ьачы Карим" повестила, тэнгиди пафосуна корэ исэ "Пристав ara" ьека]эсинэ дана чох бэнзэ^ир. Чар ма'мурларынын езбашыналыглары, кэндлилэрэ гаршы ьадсиз зулму, азгынлыш, Ky76ejiiiuinjii бу эсэрин дэ башлыча ифша ьэдэфидир.

Эдибин rejA етди^имиз ьека]элэри эсрин эввэллэриндэ асарэт алтьцща олан Азарба]чан халшнын ьэ]атыны, онук ьугугсуз вэзиуэтшш, чар режимшшн дозулмэзл1цини чаллы шэкилдэ тэсвир едал сон дэрэчэ raj-мэтли бэдии левьалэрдир.

Ч.Качыба]ли, ejfti-i заманда, ьачмчо кичнк олан, услуб вэ формасына кора зн'энэви шзрг притчаларыны хатырладан мараглы миииатур hCKaja-лэр дэ гэлэмэ алмышдыр: "Догру чаваб", "Тамамилэ гэнаатбэхшдир", "Бу.елэ азудур"3, "Барьшшаз ara'"1, "Мудрик ьаким"5, "Нумунэви субут"6 кими кичик притча-ыжцэлардэ муэллиф, адэтэн, эхлаги-тэрб1фви эьэ-Mujjs'ivm эьвалатлар наш едир ва дидактик нэтичэ чыхартмага исэ охучу-нун ез ихти]арына бурахыр.

1 "Прогресс" газ, 1907, N 7.

2 "Баку" газ., 12 щул 1909, N 154.

3 "Прогресс", 1912, N 5.

4 "Каспи", 22 апрел 1912, N 91.

5 "Каспи" 3 Maj 1912, N 100

6 "Каспи", 11 Maj 1912, N 105.

Умумирэтлэ, Ч.Ьачыбэршнин бэдии нэсриндэ сужет садэли)и, тэсвир-дэ колориглик, тэькщэнин _)ыгчамлыгы ва лакониклщи эсас ке]фи_уэтлэр-дэндир.

Кэнч зашларындан мэтбуатла сых эмэкдашлыг едэн вэ мэтбуатымызын тэшкилиндэ, инкишафында бе]ук хидмэтлэр квстэрэн Че_)ьун бэ] ьэм да мэтбуат тарихимизи арашдырыб тэдгиг етмишдир. Онун шэхси архивиндэ тапылмыш, лакин чап едилмэмиш бир тэдгагаты эдибин бу саьэдэки иши ила таныш олмага имкан верир.1 Азэрба]чан мэтбуат тарихинэ ьэср етди]и бу эсэри Ч.haчыбэjли кэнч ]ашларында ]азмыш олдугундан, мэт-буа2тымызын нисбэтан гыса, лакин зэнкин вэ эьэмицэтли довруну эьатэ едир /"Окинчи"дэн 'Ъэгигэт"э гэдэр/.

Ьэмин тэдгигатда Че]ьун С а] "Экинчи", "Шэрги-Рус", "Иршад", "Молла Нэсрэддин", "Рэьбэр", "Дабистан", "Фэдузат", "Тазэ ь^ат", "Торэгги", "Прогресс", "Иттифаг", "Зэнбур" кими милли мэтбуат тарихимиздэ енэмли ]ер тутам газет вэ журналларьш japaнмa шэраити, фэалицэт истигамэтлэри, проблемлэри вэ с. ьаггында мэ'лумат всрир, миллэтимизин мэ'нэви-мэдэни иикишафы вэ дирчэлиши бахымывдан он-ларын ьэр биринин хидмэтлэрини гщмэтлэндирир вэ ролуну дузкун муэцанлэшдирирди. Мэтбуат тарихимизэ ьэср олунан илк тэдгигатлардан бири кими, зэннимизчэ, Ч.Ьачыбэрпшин бу эсэри хусуси эьэми^этэ ма-ликдир. Дуздур, бурада бэ'зи суб]ектив мулаьизэлэрэ да раст кэлирик, лакин буговлукдэ кетурдукдэ, кэнч муэллифин ерудисщасына, мэ'луматлылыгына вэ проблемэ кениш ]анашма габилицэтинэ гх^ран галмамаг олмур.

Куман едирик ки, Че^ун бэ]ин бэьс етдщимиз эсэри мэтбуат тарихи-мизии араншырычылары учун пумэтли мэ'хэздир.

4ДЛхачыбар1и коркомли тарихи шэхсдцатшцжыиз_ьапъшда

Чс_)ьуи бэ] халгьшызын, турк дугуасыньш керкзмли сималары илэ да-им сых элагэ сахламыш, онларын фэадиуэтини, japaдычьшыFыны емру бо}у излэмиш вэ тэблиг етмишдир. Онун ьэдсиз са^ы илэ андыгы белэ квркэмли шзхсицэтлэрдэн бири дэ турк дун)асыньш бе]ук чэфакешлэ-ривдэн олан Исма^ш бэ] Гаспиралы иди.

И-Гаспиралыньш Барчасара^да нэшр етди|и "Тэрчуман" газети вэ онун турк халглары учун ирэли сурду)у: "Днлдэ, фикирдэ, эмэлдэ бирлик!" шуары Чejьyн бэ]ин мэгсэд вэ амальша чох ]ахын иди вэ о, Исма]ыл бэр ин турк халгларынын милли-мэдэни дирчэлишиндэ эвэзсиз рол о]на-дыгыны ьэмишэ ьврматлэ ге]Д едирди.

1 Бах: МДЭИА, фонд 649, иш N 104, сэь. 14.

Ч.Ьачыбэушнин И.Гаспиралы ьаггында ]аздыгы эн кезэл ]азылардан бири бу 6ojyK туркчу идеологун вэфаты мунасибати илэ гэламэ алдыгы мэгалэдир. Ьэмин магалэдэ муаллиф пахты илэ /1914-чу иллэ/ Петербург-да McMajt.LT бэ]лэ керушмэрши хатырла]араг ]азырды:"... О заман мэн онун шнлэмэк еьтирасы илэ пэфэс алан снфэтинэ, чанлы, агыллы коз-ларинэ бахдыгча, гочапыгдан узаг, гудрзтли, кучлу сэсинэ гулаг асдыгча ез-озумэ демишднм: Бах, бу инсан оз заьмэтинин бэьрэсини хорэчэкдир. Вэ мэн о заман ]анылмамышдым."'

Турк-мусэлман алзмн учун И.Гаспиралынын влумунун нечэ 6ojyK итки олдугуну a4biraajan 4cjhyn 6aj бу 6ojyK фикир вэ эмэл саьибинин ез саглыгьшда нечэ jyKcaK MapTa6aja галхдыгыны охучуларына хатырлатмагы озунэ борч билирди: "... Onyit саьиб олдугу epy;nicnjaja нэинки бутун дугуаньш так-так мусэлманлары, ьэтга ьэр ьансы бир авропалы ьосад апара билэрди... Шэрг дутуасы илэ мэшгул олан Лвропа мэтбуаты е'тираф етмишдир ки, И.Гаспиралынын ьэр бир созу вэ фикри онларын арасында 6ejyK чэки]э саьибдир... Онун сэсини, демак олар ки, бутун дуща мусэлманлары ешидирди. Онун Ьиндистанда, Мисирда, Турки]адэки муьазирэларинин бэьрэсини корурук."2

4ejbyH 6ej И.Гаспиралынын ортаг эдэби турк дили tuiejacbiira хусуси диггат ajbipwp вэ ьесаб едирди ки, бу, 6ojyK мутэфэккирин эн мараглы вэ чэлбедичи иде]аларындан бири иди.

Ч.Ьачыбэ]ли Азэрба]чанын коркэмли ичтимаи вэ эдэби хадимлари, сэнэт усталары ьаггында jepu калдикчэ мараглы фикирлэр сорамишдир. О, Аббас1улу ara Бакыханов, Ьэсэн 6aj Зэрдаби, М.З.Сабир, Ьашым 6ej Вазиров, А.Диванба]оглу,. bycejn Эрэблински, Мирза Ara Зл1-уев кими шэхси^атлар ьаггында мараглы пудлэрлэ мэтбуатда чыхыш етмишдир.

Ч.Ьачыбэршши /isjdpnn ]азыларыпдан бири да онун Азарба^чанын га-дын шаирэлэрэ ьапындакы мэгалэсидир. Бу мовзуда о, ики дэфа ja3-мышдыр: биринчн дэфэ 1911-чи илда "Каспи" гэзетиндэ, икннчи дэфэ исэ Парисдз муьачирэтда оларкэн jenn;ian ьэмин MOB3yja пуытмышдыр.3

"Азарба]чан куллари" адлы магалэсинда 4ejhyH 6aj jc;y(n нэфэр Азэр-6aj4aH шаирэсиндан бэьс едир; Агабсуим ara, Ашыг Пари, Кевьэр ara, Фатма ханым Камина, Хуршуд Бану Натаван, Фатма Бикэ вэ Губалы Би-кэ.

1 4ej Дашстани. HcMajbm 6aj Гаспиринскинин хатирэсина, "Каспи" гэз. 1914, N 204.

2 Jena орада.

3 Бах: МДЭИА. ф. 649, иш N 19.

Эдэбщ|аг тарихн.мизла илк дэфэ олараг бу шаирлэрин бэдии ирсини Ч.Ьачыбз^ли рус вэ франсыз диллэринэ тэрчумэ етмиш, онларын jарады-чылыш ьаггында елми мулаьизэлэр св)лэмишдир.

Диссертас1уанын НОТИЧЭ ьиссзсиндэ тедгигатын нэтичэлэри умуми-лэшдирилир.

Диссертаыцанын аса с муддэалары ашагыдакы чап олунмуш ишлэрдэ вз эксини тапмышдыр.

Китаб

Ч.Ьачыбэ]ли: 'Ъачы Кэрим"(рус дилиндэ), Бакы, Азэрнэшр, 1995-чи ил (Тартибчи вэ ей созун муэллифи А.Таьировдур).

Китаб ьагганда Республика мэтбуатыида бир сыра ресензэдалар дэрч олунмушдур:

1. Тэдгигатчынын тапынтысы "Азэрба]чан муэллими" гэзети, 1995, 24 август, N 14 (7464).

2. TejMypoB А. (педагожи елмлэр намизэди) "Ьачы Кэрим"ин муэллифи Ч.Ьачыбэ]ли "Азэрба]чап" гэзети, 1995, 27 ccHTja6p, N 183 (1200).

Мэгалэлэр

1. Таьиров А. Ч.Ьачыбзрчинин имзалары. "Азэрба]чан" гэзети, декабр.

1994. N 236 (1000).

2. Таьиров А. Загафгазща мусэлманынын hejarbiiuuiH етудлэр. "KyHaj" гэзети. 24 декабр. 1994. N 100 (123).

3. Таьиров А. Ч.Ьачыбэри Гаспирински ьаггында. "Азэрба)чан" гэзети. 18 jaimap. 1995. N 12 (1029).

4. Таьиров А. ЧЪачыбэ^инин дини корушлэри. "Ме]дан" гэзети.

1995. 6 0KTja6p. N 30 (110), 13 окт]абр, N 31 (111), 20 окцабр, N 32 (112).

5. Таьиров А. Ч.Ьачыбэрти: даьа бир суал. "Халг гэзети". 1995. 16 декабр. N 22 (22133).

6. Таьиров А. Ики муэллиф, "йки пристав ara". "Эдэбнуат гэзети".

1996. 12 jaHBap. N 2 (2974).

7. Таьиров А. Надир сэнэд. "Халг гэзети". 1996. 5 jansap. N 3 (22146).

8. Таьиров А. Ч.Ьачыбэ]ли мэтбуат тарихимиз ьаггында. "Азарба]чан

VV,T;!J!IiV"" Р"»Т" i4v»nn-jrr ы S Г74ЙМ

9. Таьиров А. Ч.Ьачыбз]Линин 4 ьека]эси ьагганда. "Одэбиуат гэзети". 3 Maj N17 (2889). 1996.

10. Таьиров А. Ч.Ьачыбэ]линин публисистикасында маарифчилик. "Азарба]чан муэллими" гэзети. (10 ce¡rrja6p N 35/7615) 1996.

11. Таьиров А. Ьачы Кэримин даьа ики сэркузэшти. "Здэби^ат гэзети". (20 сснфбр, N 36(3008), 1996.

12. Таьиров А. Ч.Ьачыбэринин публисистикасында хе]ри^эчилик мэ-сэлэлэри. "Республика" гэзети.( N 38 27 но]абр 1996.)

А.Г.Тахиров

Жизнь и творчество Дж.Гаджибейли (до эмиграции)

РЕЗЮМЕ

Жизнь и творчество видного журналиста, просветителя Джейхуна Гад-жибейли (1891-1962), оставившего яркий след в истории литературно-культурной, общественно-политической мысли Азербайджана XX в., лишь в конце 80-х и начале 90-х годов стали предметом отдельных публикаций на страницах печати.

Диссертация представляет собой первое монографическое исследование, посвященное жизни и деятельности Дж.Гаджибейли до его эмиграции в 1919 году.

Проблематика исследования связана с изучением фактов биографии, раннего творчества, псевдонимов, подписей Дж.Гаджибейли.

В результате освещения указанных вопросов внесена определённая ясность в дискуссии, соображения и разногласия, связанные с ними, дан анализ художественного творчества автора до эмиграции, в том числе повести "Гаджи Керим", рассказов и фельетонов.

Рассмотрение публицистики писателя позволяет выделить в пей богатую проблематику, связанную с вопросами просвещения, менталитета, морали, религии, печати. Специально выделена область наследия Дж.Гаджибейли - работы, посвященные жизни и детельности выдающихся личностей, оставивших неизгладимый след в истории национальной литературы и культуры.

В диссертации также представлена библиография произведений Дж. Гаджибейли периода до эмиграции, опубликованных в печати.

В республиканской печати опубликовано 12 статей автора по теме диссертации и записанная с микрофильма повесть ДжХаджибейли "Гаджи Керим", которая ныне, через 84 года, повторно издана в новом оформлении с предисловием автора диссертации.

A.H.Tahirov

Life and Creative Activity of J.Hajibeyli (before emigration)

Summary

Life and creative activity of J.Hajibeyli (1891-1962), the eminent journalist, enlightener, who left a bright trace in the history of literary-cultural, socio-political thought of Azerbaijan in the XX century, became the subject of a series of publications in press only at the end of 80-ies and at the beginning of 90-ies.

The thesis is the first monographic research dedicated to the pre-emigration life and creative activity of J.Hajibeyli in 1919.

The problems of the research are connected with studying the facts of biography, early creative activity, pseudonyms, signatures of J.Hajibeyli.

As a result of enlightening the above-mentioned questions, definite clarity was brought to discussion, views and disagreements in this regard, pre-emigration activity of the author, as well as his novel "Haji Kerim", stories and feuilletons were researched.

Consideration of the writer's publicistic activity makes it possible to distinguish the rich problems connected with the issues of enlightenment, mentality, morals, religion, press. J.Hajibeyli's field of legacy - his works, devoted to the lives and activities of outstanding personalities who left indelible traces in the history of national literature and culture - was especially distinguished.

The bibliography of J.Hajibeyli's pre-emigration works, published in press is introduced in the thesis, too.

About 15 articles of the author on the theme of the thesis were published in the republican press and the novel "Haji Kerim" by J.Hajibeyli was recorded from the microfilm and was republished after 84 years in new arrangement with the foreword of the author.