автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.11
диссертация на тему:
Азербайджанские рукописные сборники ХVIII-XIX веков (маджмуа, джунги и байазы)

  • Год: 1994
  • Автор научной работы: Чаббарлы, Севэр гызы
  • Ученая cтепень: кандидата филологических наук
  • Место защиты диссертации: Баку
  • Код cпециальности ВАК: 10.01.11
Автореферат по филологии на тему 'Азербайджанские рукописные сборники ХVIII-XIX веков (маджмуа, джунги и байазы)'

Полный текст автореферата диссертации по теме "Азербайджанские рукописные сборники ХVIII-XIX веков (маджмуа, джунги и байазы)"

A39PBAJ4AH ЕЛМЛЭР АКАДЕМШАСЫ ЭЛМЗМАЛАР ИНСТИТУТУ

РГ8 ОД

Эл)'азмасы Ьугугунда

,1 г." •■

ЧАББАРЛЫ СЕВЭР ЬЕ.ЩЭР гызы

XVIII—XIX ЭСРЛЭР A33PBAJMAH ЭЛЛАЗМА ТОПЛУЛАРЫ (мэчмуэ, чунк вэ бэ]аз)

10. 01. 11 — Эдэби^ат вэ фолклор мэтншунаслыгы

Филолоки)'а елмлэри намизэди алимлик дэрэчэсинин нддиасы учун олан днссертас^аньш

АВТОРЕФЕРАТЫ

БАКЫ — 1994

Иш Азэрба]чан Елмлэр Академи]'асы Эл]азмалар 1-1 титутунун фарс эл]азмалар ше'бэсиндэ ¡еринэ ]етирилмишд

Елмн рэЬбэр: филолокща елмлэри доктору Ч. М. НАРЫЛЕВА

Рэсми оппонентлэр:

филолоки]а елмлэри доктору, профессор Г. КЭНДЛИ-1 РИСЧИ;

филолоюца елмлэри намиззди К. К. ШЭРИФОВ

Апарычы тэшкилат — Азэрба]чан Елмлэр Академий Шэргшунаслыг Институту.

Диссертаси]'анын мудафиэси 1994-чу ил иЛЦ^Н^ць\\

«» -до саат « »-дэ Азэрба]чан ЕлмЛэр Акаде

]асы Эл]азмалар Институтунун нэздиндоки филолоки]а е лэри намиззди алимлик дэрэчэси алмаг учун диссертаа лар мудафиэси узрэ 71. 004. 24. 01. Ихтисаслашмыш ш) ньш нчласында •кечирилэчокдир.

Унван: 370001, Бакы, Истиглали^эт кучэси, 8.

Диссертасн]а нлэ Ол]азмалар Институтунун китабх; сында таныш олмаг мумкундур.

Автореферат ЬМуЧу^ 1994-чу илдэ ке:

рилмишдир. О <

Ихтисаслашмыш шураиын елмн катибн,

филолоки^а елмлэри намиззди

ЧЭЛШЛЗАДЭ I

иш сэгсалеси

Уевауяун актуаллкгы. Лахкй вэ Орта Шэрг халгларкннп эдэби-медани ирсинин тэдгигя• адэйиз'Затиунаслыган башлича проблеилеуин-двн биридир. Бу халгдарын Ъэр биринин мэ'нави сорввтккин топланнб лазныи едми дэрэчэдо исти^адаси еэ твдгиги иклли бдэбиз'з&тларын' ¡¡араныгсына без'ук вэ осасла то'скр кестэрмкшдар. Шэрг халгларккын едэбизз'ат тарихинин кнккааф'ыерЫлэлэринин тэдгнгиндэ дэ эл^иа-ларын иустэсна эЬ.эцк^эти варднр. Эл^азна абидэлери бутовлукдэ эдабиззат тарихинин тадгигиндэ, адры-а^ры свнзткарларын - алии, щаир, педагог, зазэты, иэдэни^эт хадимлэри вэ башгаларкгшн эсер-лэринин едрэнилиэсиндо-ияк бэ эсас, мэнбэлэрдэн са^ыльр.

Лахнн вэ Орта шэрг халгларыша мэхсус олзазмаларин он'гневи форма вэ нему, иезыун вэ суяет бахшшдан захынлкгша.дезрумузэ гэдэр кэлкб «а тан зазылы абйдзлвр бир даЬа су бут едир. Гед::и Разины абидэлэр ичарисиндэ элз'азиа топлуларьиый - «унк та оэзазла-рын, .ыечыуэларин азунэнахсус зерк вардкр. Эсрлэр бо.ту,. окзиликлэр ерэиядэ заранан эл1азиа топлулары тэртиби 'Ш-ПК эсрлзрдэ ез кк-квагафыяын ди зуксэк мэр]ялэс::нэ чатмыодыр. МэЬз буна кбра да Ьз-мин деврун элзазаа топлулары тэдтгат учун хусуси иараг догур'ур. Азрк-азры асэрлэрин алзазаадарн, автогра^иары онларык иуэллиЛэринин зарадкчшшганы, йутевлукдэ эдзбиз'з'ат тарихкни, азры-азрц адэбм эсврларик ыэтнини озрэтаэк учун. зэвкив материал ззрирсэ, чунклэр, .бэ.]азлар вэ иэчмузлэр исэ бутун. бу чаЬ.атлэри илз з'анаты, халгкя зрвгуну'охй'здан, оилэр арасында геейрат газака», сеэнлэн сэнэтаарларц"узэ чыхарвр, адаы-а^'ры гааирлэрпи.диванларнна.бе'зон дах»я олиазан'ше'^лэри агакарлазыр,, Бу дэ^'эрли ыэнбэлзр Ьэичиккн -зарбазчанлнлары« башга халгларын.сэкэткарларкна мунаскбэтини,эдэ— бн елзгалар тарихини. «¡¡рэниак. учун дэ "эанхив материал верир.Элзаз-, иа толлулары,. хусусилэ дз бедазлар Ьэм дэ есаоен кичйкНзчмли ли-, ркк эсерлэрдля ибарэт слдугувдая ■халгь- иэ'нэви чаЬэтдэн гкдалав-дырыр, гэлбини охиазыр, он у дахилэн . зэнкиялэшдарир.

Элзазха-топлулары Ъэы дэ ез доврунун хэ'ттатлыг савэтинин,- алмазна кктабы тарихинин вэ китабщунаслыгын тэдгиги-учун дэзэрли иэнбалэрдир. Чунки истэр назиунча, истэрсэ да формата кухтслиф-олан 6у разила абидэлэрин бэ!зилэри хусуси сифаришлэ деврун иэяЬур хаттат вз музэЬЬиблэри,, чилрдчи вэ башга алзазлашунао ус тал ар и «э-рафиндэн Ьазкрланмкадьгр.

Бэзаз.танк тартиби ^Тахын вэ Орта Шэргин бут^я халгларынвн • вдебиззат вэ мядагиззат тарихлэриндэ бир зн'эна шэклиндэ олиуи в»

- ц -

б у кун дэ да вам едир. ¿¡эЬз бука керэ дэ 'пе>мкн хадгларын эд:.<5кдзат тарихинв аид тэдгигатларда, китзбларда ел;]аз1'.ани;; бу дэ

муэ^эн ¿ер а.зрылиыядыр. Лакин Аээрбаз ча:! здэбиззать; таркхиядэ бу, бир проб лен ккми бутевяухдз Ъ?лэ вэ Ьэллкни кеглэзир.

¡¿клди эдэб1;]д атлар тарихи учуй сэ«п.1эвн Ь.адксэ алан чунк вэ бэзазчнли* эн!энеси да эдэбизз'а? тар/.хиндэ дкьаа бэ тэзкиралэрлэ бэрао'зр иуЬуи эЬаииззэт даиьшт!дыр, буна хера да онларын Ьэртэрэф-ли тэдгиги зэрурлдар. Бу алдазиз топлулары илк ие'тэбэр нэнбэ ки-ии азрк-азры таирлэрин зарадьдалыгы илэ баглк цуэззэн дэрэчэдэ арашдцрылса да, бутев вэ сие текли шэкклдз озрэкиль'эаяздор .Ьалбуки, ше'р топлусу тэртяби ан'енэсикин кнккша^нда муЬум иерЬэлэ олан ХНЕ-ХП ворлэрэ аид бэз'азлар, чунклвр вэ мэчмуэлэр $дэйиЦат тари-ки учун хусуси еЬэикззэ? дааы'зыр.

Азорбаз'чан едэби^затыйьи деврл-зрэ белуинбекидг Ш• ¿хзиллизия Орта еерлэрэ аид едилыэскнэ, ХЗл-ХХ эерлэркн исэ Ьэрэсянкн азрыча бир деьр Ьесаб йлу.чыаскна бахаазар&г, 6утун бу деврлерин эдэби-иэдэни Ьадисэлэркндэ у дуй и вэ охшар чеЬэт.чар чохдур. Ьэиш. деврдэ Азербазчанда аевчуд олан хаялыгларда ¡гухтэлиФ вакрларин фэализ 39т кестериеск, эдэби мачдкелвркн тэзккяи XX аеркн эввеллэрвндэ дв давал етаивдар, бу исэ иуэззэн иевзуларын комплекс еэкклдэ тэдгеги-их н вачидли^кну. кес тэртр. Б у деврун башльига адэб м кевзуларыидан бкри дэ ве'р топлусу эаратааг ^н'енэси олкупдур. Ларачызш узаг верлэра аид олоа да, ше'р топлусу з'зратыаг эк'экэои Хтй?. з'узиллик-дэ, хусусаи эсрин икинчи заркскнда вэ XIX аерд-э едни истигааэтде инкиааф етаишдир. Елэ буна керэ дэ Х'А5,вэ XIX эерлера аид алмазна топдуларн азрылигда дедил, бутеэлукдэ тэдгигата чэлб олуниушдур.

Тадгигатьм ели и ^енилидк; Сои дезрлярд? атрь-азры эл^ззыа топ лулары, онларын тартибчилэри, иэзиун в? гурулузлары,■ елыи д&,]эри вэ вЬэикззети Ьаггьшда муэ^зон изгалелер, ¿азылар ие^дака чыхаыш-дыр.* Бунунла белэ, Азарбадтанын азри-алрь- бглкзлэриндэ Ьазь'рлан-

1 Султанов й.С. Гэди« чу яку вэрэгл^^г'ерп, "Банк" гэзйти,20 Левра 1965: ,!екэ oнyи,Mvг9ддйV9.Бax:8лiaт)мaлap каталогу,ч.П.Бакы, "Ели" 1;этрИ1латы,Т971,с, 3-6; СзЬэрлк -"'л.тр.Ьезианянки "4глина-мэ" асери,АдУ-нун "Глык всярлзр"и/Лил в-"1 соркдась/,

Бакы, 1976,'® 3,с.5-7; Яскчрли 3?ыан.Эйкрк• де<5кли. -"Гли вч пэ-¿ат",1965,4 2,с.2'»-25; ЗареЪмедов Мрмуд.в.зги1) та ачтлар диза-ры, "Эдебиззат во ничвеомэт" шзетк,3 аьг'уст, 19^8; Нагызева Ч. Ачалиааыш сеИкфолер,"ш гэ Ьа^ат",Т9'?9,ж I,с.3^35; ¿знв ону» Кирзэ Ьеикд Сазан бэзазы."Кнч0сонэт" гезети,Т9 август. Т992; Нагызева Ч. .Паша^ва и. «араглн бир ше'р топлусу,"Ми" гвзети, 19 феврал,1987; оенэ онларын МэЬчмчэд йеЬди В'етда."Улдуя" журналы, 1989,« I, с.38-42.

иыо вя «ухтаякф кэзмунлу зядагма топлулары инди^вдэк-а^рыча тад-ГИГ ол умам надир.

Диссертасизадз Азврбадчанда клк дэ'^а олараг олзазиа топлулары-нын з'аракаа бэ кккииа^ ¿олуна ¡¡эзэр с алым au, онларын иэзмун ьэ фориасьг, гурулуп гэ тэркиби аратдырнликв, бу евээскз ¿азвлы аби.дв-лэрия гстэр бутевлхкдэ эдабиззат вэ иэдениз'з'ет тарихилиздэ.исгэр-сэ да ajpH-ajpu сенэгкарларын эдэби ирсинии езрэнилаэсикдэ iiYhïu ehsuKjjsTü таарЬ олунмушдур. Тэдгигат нэтичэсиндэ истэр Азарбадчан-да зараднчшшгы индизэдэк аз .езрэнилииш ajpw-ajpu сенеткарларын есэрлзрк, кстэрсз дэ йэули киии даЪи шаирин ajpu-ajpu эсорлэри-нин елдазиа топлуларьш да олан кадир нусх-элэри, ошарын ajpn-ajpu ие'рлориндэв н^муяалэрг vso чыхарнлаиа вэ тедгагата чалб слунаущдур, ÀjpH-ajpK шакрлэрин, эдабиззат вэ мэдвнидзат хадиилэринин т-эртиб етдиглэри танк вэ'бэзазлар, изчаувлер ашкар едилмиш, Ьэикн овхслэ-рин XYffi-XIX асрлэрдэ ,бу ен'внэниа инкгаафывда цисилсиз хидиэтлэри кестарилмиздир.'

Дкссертасипанын есас тэдгигат объекта. Азерба^чан Елмлар Ака-дешдасы Элдазаалар Институтундз сахяаннлан Xlf-XIX' эсрлэрэ аид чхнклзр, бэ^азлар, цухтэлиф иэчмуэлэр, ajpH-ajpu санэткарларын Зарадычалигкна аид материаллар, гадим даябасыа китаблары, эл^аз-иа каталоглары, тэзкирэлэр дкссертасиз'анкн асас тэдгигат 063'екти-ни твшккл едяр. Иевзу иалэиэркэя 'Азэрйадчая ЕА Низаии адына Азэр-<5аэчан адэбизз'ата иузезинии хэзинзсийдэ сахлаиылан бэ'зи ;азылы ебидэлэр дэ тэдгигат а чел б едилиишдир. Кенэкчи вдеЗиздат кики меэ-зу ила баглы Агэрбазчан гэ башга елкэ алиялэркнин ¿л«и эсэрлэри дэ ¿ери кэлдикчэ кэоэрдэн кечирилмиидир. Бунлардая алавэ элдазиа топ-луларкннн инкитаф тарихини езрэяыэк ytïh XYIü-XIX есрлэрдэя вявеж вэ сояра зараниыи ¿азылы абидэлэр, АзэрбаЗчандан кэнарда зараннб бура кэтирилиил, елэчэ дэ эксинэ, Аээрбазчандан апарылмш бэзазлар, чунялэр дэ тэдгигата чалб рлуныупгдур.

Тэдгигатьгн кетодолохи есаснны итгасир елмин вдебиззатэтнаслкг иэсэлэлэринэ даяр raprcuja го^дугу цуддэалары, иуаскр фйлологларын," Зазылы абидэлэр узериндэ ишлаз'эн алиылзрин зенкин тэчрубэоинин нв-тичэсиндэ «ездана чыхан тэдгигат -хсуллары тэшкил едпр.

Тадгкгатын ивгсед se вэзифэлэри, XW-XIX есрлвр алз'азка топ-луларннын елки тоЫили диосертасизада есас иэгсвд кики гарвы^а го-Зулиув1дур. Бу мегсэдэ наил олиаг -ï4ïh диссертантын -узерине дгшав везифвлар ашагыдакылардан ибарэтдир:

- б

- jaxSB вэ Орта ïepr. елкелериндэ, о чумлэдэи Азербазуанда эл-¡¡азиа топлуларынын даранаа тарихинэ нвзэр салиаг;

- Зл^аваа топлуларынын невяэрини uvajjeu етиэк, онларьш баа-лыча сзчиззэзи-ххсудиззэтдэрини ачыб кастераэк;

- XÏÏ1-XIX еорлзр Азэрбазчан алЗазма топлуларынын фориа вв струх?урларывы шэ^энлэшдкрмэк, Аазрбазчанш ajpa-ajpu Оелкэдэ-риндэ ¿араниыщ елдазиа топлуларыны груплашдыриаг;

- XYSi-xrX еорлэр Aseptíajvaa элз'азыа топлуларынын эдаби^зат . таргхикде ¿ерини ю эЬэииздетани ачый кеотэраэк.

Йяия тачр^би aheîiH.i.jaTK. ' Диссертантки элдэ етдеди кэтича вэ декундар кадетакдэ бу саЬэдэ aneóujjar вэ кадэниздэт тзряхмкизин ■ 1вдгиги ила баглы апарылачаг арашдыриаяарда фаjдали ода бидар.Тед-гигатдав Ьэнчинин али мэктэблэрин филолокиза вэ иэргшунаслыг фа-хултэлэриния хусуои курсларвнда да даре вэсаитк куш иотафадэ олу-на бклэр.

Тэдгагатии апрсбаси.1асы, Диссертасизанын эсао иуддэалары ц\ел-лифин едай нашрлэрдэ вэ республиканки девр*.матбуатында чап стдир-дази материалдарда, Ьэичинкн диссертантки Элзазиалар Институтувуи ели и конфранс еэ сеикнардарындакы чнхыыарында ез аксини тапиыи-ЯЧ?.

Йаин Ьэчми вэ гурулушу, Дрссертасиj а иши кириш, ики фасил /Ьэр'фэсил еэ нэвбэсиндэ блр ъ^ча белив ja а jpt-'лур /, нэтичэ вэ, истифадв едилиии едабиззат сизаЬыоындан ибарэтдар.

im эсас цэзауну

Диссертасизанын кирит Ьиссескндэ сечилыит иевэунун актуаллыгы есасландырылыр, онун иагсед ва вазифэлэри, елии ¿еаилиз'и цуаз'з'эн-двшдарилир вэ тедгигатын елии, тачруби дезэри кестаридир.

Биринчи фасил - "Азэрбазчан адебиззаты тарихиндэ злзазаа топ-лудары, онларын невлэри ва.инкишаф ¡рлдары" ики бвлаадau ибарэт-дар.

"Орта вер элja3iiа топлудары вз 'онларнн невлзри" адлы биркнчи бодце да Захын ва Орта Еэргдэ, о toi ладан Азарбадчанда j ара клип илкив эдзазаа топлуларынын иаЪиjjэти i© иазмуну, невлэри вэ гурулушу назэр'дан кечирилир. Гадки иэнбалэрин, елэча да чохчпашдли вл jasua мплуларынын езранилиеси кестэрир ки, бу ¿азылы абадэлар ис тер.орта еердэудэ, истэрсв дэ сон э?зилдиклэрда асасан кч ад алтг да такнникадар: T. tîïhk, 2. Ь-э^аз, 3. Uawya.

Эл^авиа топлуларынын бу невдеряидп оедар чаЬотд^р чохдур.бун

керэ дэ бир спгра Ъалларда онларын едни бир неву, Лахин вэ Орта Шэргин цухтэлиф (Зелкзлэриндэ йаяга-бапга адлар алтында даЬа ыэв-Ъур олиуялар.Мэсэлан, Орта Асидада елзазма топлулары учун "бэзаз" ады кеииш зазшдагы Ъалда, Иран, Турки^э вэ Азэрбгзеднда исэ бу зазшш абидалэр "чунк" вэ иэчиуэ" адлары идэ даЬа чох танынырлар. Диссертаскзада "чунк"."бэз'аз" вэ "иачиуэ" иэфциларинкн ивншвзи вэ онлар.чн даиыдыгы ивгаун арамдырылыр. Орта эср мвнбэлэркндэ, елэчв дэ чагдаш тедгигатларда "чунк" сезунун Ъинд ыэгаюли олмаск вэ илк енчэ "кайл" цз'.касыны дашыааси, сонралар исэ ири'лэталя ше'л> топлуларынын бела адландырылмасы кестэрилир. Эрэб ламели "бэзаз" исэ орта эсрлэрдэ, елэчэ да сонракы деврлардэ элз'азыашу-наслыг бахшындан ики иэфЬуму билдирыишдир: I. Мухтэли$ яэ'рлэр вз гездлэр зазнлаш заддаш китабчаои; 2. Ккгабын, эсзрин аглаиа варианты,

"Бэзаз" сезу Аээрбазчанда да1за чох "бэзаз" иэклиндэ ямэаиип вэ бир сира Ьалларда невЬэ, хэрси^э вэ дани иэзиуяду байга мэтн-лери езундэ бирлешдирэн заддаи китабчаси иефЬруну билдиркишдир,3

Начнуалэр- элзазиа топлуларняыя бириячи яки невунэ нисбэтэн даЬа кенет ыэ^уиу билдирир. Кстер пеяакар хзттаглар, истэрсз дэ эдэбиззат Ьэвэскарлари, сонралар псе тэдгигатчылар торэфиндэн Ъа-зырлашш ыэчмуэлэр даЪа чох цуо.ззэн иевзу ило баглн 1в'-' нэзылэ, Ьэы дэ нэсрлэ зазилиыш эдэби цуцунэдэри, рисалолери, халг Ьеказ'зтлз-рини езуядэ бирлэшдарир. XIX вер едэбиззатшунасларнаын тэртиб ет-

. чт*> . < Г '

Цухаамед Гиесу,рин.Гиес~ул-дугот,чилди I, Дутанба."Адиб", 1987, с.гчВ/зДЭдэбиззатшУнаслыг тешинлэри дугзти.'йртиб едэни: Э.МирэЬшдов, Бакы,"Маариф,,119761оЛ91. ___

2 Бах:<^>м» ^^ ^^

Цухамиед Гиесуддин.Гиес-уд-^угог.чилди I, с.248/з/.

3 Аэерб^чан дилияин иззЬлы лугати.Т чилд.Бакы.АвэрбаЗаан ССР ЕА-ныя не®ри;Уаты, 1956,0. 183,241; Эдвбид^атвуваслыг терииялври луге*и, оЛ8,

диклеви елз'азиа топлуларшш иачнуе адлаядыриалары диггати чалб ■ едир.^ Изч^уелар да чунклар мши даЬа чох ириЬа'млк элдазиа топ-луд ар ивкдкадэдар.

Олдазма топлулари сырасында кунумузэ гэдар кэлиб чатан ан гэдии нумунэлар XY есра аид чунклзр Ьесаб олунур.2 Бела чунклар-дэн бири Санкт-Петербургдакы Салтыков-Щедрин адына Демэт кутлэ-ви китабяаиасында сахланылир."3 '&нк вахтилэ Эрдабилдаки .fflejx Оэ-фи иэгбарэсиндэ олмушдур. Сафэвк Ьекмдзрларыннн ыеЬурлари олан t ал^азиада гирха дахын танынмыш Карг шаиринин, о сырадан Азарбаз-чан шакрлзриндэн Эбулула, Низами вэ Мучираддан Бедлэганинин фарс ча a¡e' рлэриидэн нуиугшгар вардыр. Топлуда Ушан ше'рлзр Ьаггындг ruca ие'лумат да верилир. XY эсрдэ тэртмб олуниуш вэ ^рсча мэш-hyp "Хамса" муэлли([дэринин эсерлариндэя нуиунэлари азунда бирлав даран "Хуласатул-хэмс" да бела гедии вэ дадарли елдазиа толлула-рындандьрЛ Орта асрлердэ йизаыинин "Хэиса"си да адричагда иуед-jeH мевзулар узра сечилмиш парчаларын толлусу шаклинда тэртиб олуниуш вэ "Хуласэтул-Хаисв" адлакдцрылиыодыр. 5

Чхнк-бедаз вэ мачиуз тэртиби зн'анвси сонракы еорлэрда да м ниш ¿азылиышдыр. Керкамли Азарбадчан кайр и Саиб Тэбризин.ии ез а. «ла твртиб етдади ва "Bajas" адлавдырдигы элдазма топлуоу бу сэ ветэ Орта еорлэрда дуксэк гидивт зериддидини кестэрир. Топлуда иухталиф шаирлэрин, асасен да ^аиб 1йбризинин чагдаяларынын фар| ча ¿аздыгы те'рлэрдвн нуиуналар топланыьидыр.

Азарбадчанда твртиб олуниуш гадам алмазна топлулари асасен фарсдилли иаирлзркн асарлэрини азундэ бирлашдирир. Бела топлула да Хагани ва Низами илэ ¿анаши, Шаргин иэшЬур сез усталарындан Сэ'ди, Ъафиз, вэ с. шаирлэрин дэ ©сэрлариидэн иуиунэ^ар ус туалук тэшкил едир. XYI1 есрэ вэ сонракы ¿узиллида аид элдазиа т

I Еах: Азарба^чанда nsiahyp олан щуеранын аш'арына иэчмуэдир, I чилд. Тэртиб едэни: Ь.Э.Талибов,Бакь,"Елкг Д 986.

3 Atilla Oakirimli. KeotspwiQa асэри, с.18?.

3 С.ШеДрин адина Довлат кутлэьи китабханасы.Санкт-Петербург, . влезла, ¡suíp: л- s22.

4 бзбэкистаи ЕА Бирунв адына Шэргшуиаслыг Институту, ^лтазыа Л I424.

3, Азэрбазчаи ЕА вл^азиалар Институту, ал^азия,

ларында исэ фузулияин ana дилиндя ¿аздыгы гэзэллэри муЬум jep тур. - •

Xffi-XIX эсрларда Азэрба^чанда uapcaje эдабид^атн кении jajbi-р„ Бу Ьал hauMH дэврэ аид алмазна топлуларынын ыаэиунунда да уну кестэрир.

&>слкн икинчи белмэси "XYMIX эср елдазиа топлуларынын форой, структуру вэ эсас иэзмун хусусиззэтлари" адланыр.

ХИ-Х1Х эсрлэрдэ Азэрбазчанда тартаб олунмуш элдазма топлула-узариядэки муиаЬадэлэр кестгрир ки, бу деврдэ газеллэрдэн иба-т чунклар даЬа чох дадылыгадыр. Бела топлулардая бирияия scao ссаси наыа'луи бир петакар хэт.тат тэрэфиндэя квчурулыушдур. Эл-змаикя эввэл вэ сон Ьиссолэри кса Пир-iíehcyü Шввабын эли ила . .зылыкшдыр. Диван гурулуяу птэклкндо тэртиб олуниуш алдазиадакн тун ше'рлэр фарсчадыр вэ гэзэллэрдэя ибаратдар. Сонунчу хусусиз-т'^рабагда тэртиб рлуяауп эл^арца топлулары учу я сачит j-эви Ьал-ip. Бу дэврун Элдазаа топлуларында гэзэллерлэ з'анаш рубаи.ыухем' с вэ лирик ше'рин. башга нумунэлэш дэ вардыр.

XIX эсрдэ Ьазырлаяыкш элдазиа топлулары ичэрисиндэ ыэзиунча Ла чох невЬз вэ синэзэнлэр'дэн кбарэт бэ^азларын чохлугу даггзтк »лб едир. Белэ элз'азаа бэпазлардан С.Э.Ширвани, Ю.Нэвваб.Г.За-:р киыи керкэилк Азэрбазчая-иаирлэривдн ше'рлэри устунлук тэшкил [ир. Ьэаин элзазыалар чох юман ки, цачлислэрдэ охунмаг учун тер-¡6.олунДугукдан онларда i¿aahyp-C93 усталарынкя бу мовзуда з'аздыг^ ры осэрлэрэ даЬа кениш. з'ер верилмипдир. .

Ш-XIX эсрлэрэ аид елзагыа ие'р.топлуларынын гурулут вэ иээ-'н бахшындан тэдгиги зени,. орияинал тэртибли.бир нечэ з'азшгы ¡идани ашкара «ыхарды. Оялардан бкри 1292/1875-чи илдэ Шагания Ззид кэндиндэ Молла ИэЬэциэд адлы биршаир тарэфадан шикаста-'Стэ':лиг хэтти ила ¿азылида эл^азмадыр / Б-1965 /.

Фнкдэ МэЬэммэдин оз ше'рлэриндэн башга / онлар чохлуг тэшкил ;ир / Азарбадчан туркчэсиядэ халг ше'ри услубуида з'азылцыщ гоша-ip, кэзеллэиалэр дэ верил^ишдир. Ше'рлэр XYffi-XI.X эсрларда janauira' > нисбзтчн аз таньнан шаирлэрэ махсусдур.

Халг ше'ри услубунда зазнлмыщ осарлэрдэн ибарат бир нечэ ал-i3ua топлусу да Гутгашында Ьазкрланишдир. Гутгашында «удэррнслик шиш, бурада бэ^ук нуфуз саЬиби кими танки ан Абдулла Эфевдияин (тти ила зазнллш белэ.чунклэрден бир нечэ с и Элзазаалар йнотиту-гяда сзхланылыр. Ьэыин чунклэр дэ залныз Азербадча» туркчэсиндэ

jasburjffffl впгашгвс, ыурэббе, караула вэ ба;}атадары аЬато едир.То дудаки чохоадлы ше'рлэр сырасында Девлат, СалеЬ.Аяшг.Мучрки Кари Цуштаг, Сабкр кии и Загиф едаби мактвбкнкн даваычыларынын дарады чилыгиндаа верилииш нуиуналор дкггатк чалб едар.

Бу деврун иэЬсулу олан зе тэригет лаирлэркякн яе'рлорини ез да бирлэшдирен бкр алдазаа толлусу да uyhy« елми ehamijjaT даши jnp„ Отуэдак вртиг теригэт шакрккин ше'рларинддн ибарэт бу топл 1273/1836-чы ил таряхлидяр / Б-5914 /. Toiwyja hau незила, hau-кэсрлэ гадала ал кадка эсерлэр дахкл едалмивдкр. Эсасэн фарсча j зклмьл Ьаиин эоерлэр ичэрисиндэ Ш.Сивасйник сок замаилар ашкар едалыиш туркчз "Кул-ланк-абад" адяы аллегорик эсэри^ хусуск мара догурур. Гоплудь Сивасинин даЬа бкр неча эсари дэ вардыр. Мачм} да 1йцчинин ики ¿уздэн арткг тэригат башчысы Ьаггында гнса ua'j иат верклигвдир.

Казн вэ нзсрлэ ¿азьшыга асарлэрдан ибарэт элдазиз топлулар! ичерисиндз Искандер баз Ргстэибазовун тэртиб етдкчи бкр мэчнуэ елки дэзарк вэ актуаллыгы клэ сечклкр. Бела ки, ыачыye да муэлл! фин 1905-чи клде Шуе а да се^лэдиди нитгияин иэтяк ва ISÎ-j-чк ил тарихли геддерк гардур. И.рустамбазов истэр яитгивдэ, истэрсэ гездлэриндэ ерманм-иусэлван ихтклафшшн кеклэринэ гохунур вэ х гынк бу бэладен гуртарыаг учун бкрлэЕМэЗа чагырнр.

Днссертасязада нэза вэ кэср эсарлэринден кбарат башга мочи лэр дэ, с чумлэдэн Э5дулгэнк Нухэвинин, Мэимэдтагь- Сидгинин и91 ыуалари дэ неээрдан кечирилир. Тэдгигагда hair чинин jepu кэлдак байга туркдилли хглглар одэбиjja-гында бу гэбкддэн ояан тогслула да нэзэр салыныр еэ онларын эдэби алагалэр гарихинин езрэкилма бахыкыь'дан ehamijja™ ачыгланыр. '

ХУШ-Х1Х асрларэ аид ще'р топлулары ичэрисиндэ мэзаун вэ гу лушча бкр нев гаргаыг олан елдазма топлулары да мушаЬидб олуну Бела топлуларда ше'.рин ыухталиф нуцунелари азуна jep тапмыЕдг^ Б-2379 шкфрлк элдаэца бела топлулардандыр. Топлуда Нэбатанин и тэлиф иэзиунда фарсча ве Азарбадчая турхчэси яла даздыгы ше'рл 7стуйлук тэшккл едир. Eypaja ajptJ-ajpH шалрлзрин лирик ше'рлзх илэ данашв, Гумряиии, ДэхиЛин, ^дэкик невЬэ вэ сйнэзэнлэри дг дахкл едилАШшдир.

I Мусапева А. Орта чаглар аляего^ик жанр ернйди-"КУЛшанй^-аба; Азэрбазчан ССР ЕА-нын Че рузэлэри",Бакы, 1989,F 6,c.57-¡»2.

- п -

Белаликлэ, XYŒ-XÏX эсрлерда Азёрбазчанда Ьаэнрланиып слЗassit а топлулары хзэриндэня иуп?аЬид?лэр костарир км, бу деврда Ьэыин сенат истар гурулуш, иотероэ да иазиун бахкаындая даЪа да инки-шаф етыип ва кен.иш зазьиньшдыр. Тэдгиг олуяен деврдэ эсасан агаа-гыдакы мазиунлу алдазма тогслулары тэртиб олушулдур:

1. Лирик ие'рлэрден кбарэт чунклэр. Бела ше'р топлуларыннк 'езлэри да бир нечэ група адрылкр:

а) фардлэр топлусу; б) рубаклар топлусу; в) газаллэр за баи-га ес'р нуаунэларя топлусу; г) /крик ие'рин 6ууун невлэряни eha-та едан гарыиыг топлулар.

2. Казн вэ îïqqp нумунэлэриндэи ибарат иэчыуэлэр,

3. ïïesha ва синэзэнлэр бэзазн4 ".

Таригэт шаирлэрия ше'рлариндзн ибарэт э.л]а зиа топлулары.

5. Халг ие'ри услубунда -зазшшыш есарлердан ибарэт чунклэр.

Феслкн сонунда бу эн'енэния XIX эсркн сокларвнда Аззрбазчан-да хУсусилэ кении ¿адылдыгн кныгланднрылыр вэ Ь.ЭоГ&Зибовун, Эсйузнкбин, С.Куитазын тэртаб етдиклэри-цэчмуалор иэзэрдан кечи-рюшр. Тадгкгатчынын фикринчэ алзазиа. топлусу тэр-тиби.эн'энэси б? кун дз ajpti-ajpii эдэбиззатиунасларын чапа Ьазирладыглары «ух-талиф цэзиуялу ыэчиуэлэрин нумунэлэриндэ1 езукун з'енк бир uapha-яэсини jaaajt-p.

Дтосертасп j.mu;-; ккинчи фэсли "XÏÏB-XIX эсрларда алмаза а топ-лулара bô ондарнн Азарбадчан едэбкзз'атн тарихиндэ з'ерй" адланыр. Икк балмэдэн ибарэт фз'сил "Элдазма вэ даабасиа топлуларн" адли Г1араграфла башлаз'кр. Б ура да ХУШ—XIX эсрлэрэ аид и'адир ел^азна топлулары назердэн кечирилир. Здэбкздат •гарихкаизхн Ьар тэрэфяи тэдгиги учуя авсзсиз гаднаглар олан бела элз'азиа тояяуларз ичз-расиндз М.Ш.БазеЬии, Раглбан, Мэхфинин, аэааияка ?зрж5 зтдихла-рй чунклэр вэ ае'р мэчауэяара хусуск мараг догтрур. Бу anjasua тсшулары Азэрбазчанын мухуалифбэякэяэряндэ - Канчедз, Тифяисдз-ъг Гарабагда Ьазырлавддадыр. XX эсрия эзвэляэриздз дз елдазма

I Кичн хезанэси. Фарс дидиядеи.тэр«уы£ едзни; А „Сэров.1! у. Бака "Кзнчлик" 1977; Савду^иа ае'рлер, 1 чги.яд» тзртаб едэни: Ч.Геп-рэманов. Баки, '!Кэнчлякл, 1978; jj чидд, тэртаб едзни вэ редак-тору:Ч.Элиоглу.Бакь%"Кзкадйк'',1978; кудрик сезлэр. Тзртибчн-■ лер: Г.Бегдели, Г.Сглезмзнзадэ/З.Сасани. Бакы,в,1аэичи",Т979; Рубаиляр алаииадэ. Фарсчадан тэрчкиэ, m сез зэ шерЬларин цуеллифи И. Султанов „Бака, Аззрнешр, 1989; Ъикиэт хазигоси: тортибчилэр: Э.Сзфзрлй, Х.Луойфг»и,Бакн,"йаариф", 199?.

топлусу тэртиби ен'анзси едни мэзцун вэ гурулувда давац етсишдир. Еу дэврэ аяд додэрди элдазаа топлуларындан бири керкэнля рос eau Э.Эзиизадэнин тартиб етдкзи "Муитахэбат" адлы эе'р мэчиувсидир. Мэчиуедэ 73 шаирин зарадычылыгындан нуиунэлэр топланаыздыр ки, онларын ичвркскндэ щэргин uasihyp сез усталары ила заначи, Дилэф-руз Дэроэнди, Хануи Дзрбэнди, Седид hyceji; Еакуи вэ байга аз та» нынцви шаирлэрин дэ пе'рларинэ раст кэлкрик. фзелин бу Ьисоэсин-дэ hauMKHKH XIX эсрин ахырларында дашбасма усулу иле чап олуииув чунклэр вэ цухтэлиф мэзиунлу иэчиуэлар дэ нэзэрдан кечкршшр.

Фэслии биринчи белмэси Азэрбазчанын ыухтэлиф белкэлэриядэ ha-зырланмыи элдазиа топлуларынын тадщгинэ. haep олунмутдур.ХГМГХ еорлэрэ аид элзазиа топлулары узариндаки иуиаЬидалар кестэрир ки, бу даврда Азэрбазчанын ири шаЬэрлэринин чохуида чуйк, бэд'аз вэ ивчиуа тэртиби кениш зазшмыш бир вя'енэ швклини алмшдкр. Бу ба-хымдая дирвандя вэ Гарабагда тэргу.б олуииуш элдазиа топлулары ус-тунлук ташкил едар. Буну нэзэра алараг Ьэиин белкэлэрдэ Ьазырлан-ыыш элдазиа топлулары груплаодырылараг, адрыча башлыглар еттында тэдгиг олуяур.

XYlí-XIX эерлерда .Азэрбазчанын байга балкэлэри ила ыугазисэдэ Внрванда, хусусилэ дэ онун маркэзиндэ- гэдимдэн бэри кэркэмли едэби шэхеиззатлари илэ сечилан Еамахы шаЬэринда ше'р, сэнэт даЬа чох инкишаф етыишдир ки, бу да ез-езлузундэ элзаэма топлуларынын да даЪа кениш jajtmaoH учун зэыин заратангадыр. Шамзхыда тартиб олуниуи элдазиа топлуларынын надир нуыунэлериидэн бири Элз'азиалар Институту яда сахланылан Б-Л32 аифрли чункдур. 238 вярэглик бу ел-Зазна ез -тартиби бахымындан гэдии чугаслэрн хатырладь®. Топлудакы ее'рлэрин чоху Окрван вз Гарадаг шаирларининдир ки, оиларнн да ичэриевндэ С.Э.Шярванинин фарсча гвзаллэри ве1 Ьетазери устунлук таыкил едир.

Кэлбэли ибн ЛУтфэли йэз Еирваяиник П6б/т751/-чм клдд ииче весте'лиг-ликасто хетти илэ заэдыгы бедаз илк невбедэ начисли ja илэ сечилир. КичикЪечили Öajаза Налим,Саиб Тэбриэи во Рагибин ше'.рлэри дахил едилыишдир. Рагкбии ше'рлэриник диггатлз езрэнил-vacH кестэрир ки, бу шаир ела Кзлбэли Нирванинин езудур. Гезд едэк ки, Рагиб твхэллуслу да h? бир юирванли юаир иэ'луидур. "Бедтус-сэфаи адэби ыашшеишш фаал узву, инчэ гэзэлдэр куэлли$и ГаJap ha-чы Мэйемиэд оглу / вэ|!аты-1б1в-ч;1 кл /,

Ширванда тэрткб олуниуи даз'эрли элдазиа тоялуларпндан бири дэ 18Э5-Ч» мл тарлхли иочиуедир.

Ыэчауэ ¡штеатла балладкр. Бурада зерилмиш рэсми заяксиала-рын сурэти, ajptt-ajpu сэнэдлэрин тэртиб га^даси, елзча дэ Гачар шаЬларынып мэктубларн хусуси карат догурур. Хэчиуздокк нэар эеэр--лэри ичэрисиндэ "ТоЬ^отУс-селатлн" адлн рисалэ дэ дштэти чэлб едир. Адиндак кс-рунду,jy кипи, султанлар учун даэнлиш бу рксалэ-дэ деврун ехлаг аэсэлзлэри ачыгланыр. Цэчыуанин он дэзэрли чэЬэ-ти орада фузулинин "ОэЬЬот ве Мэрэз" адлн асэркнии «этиикип ja-3№uactsдыр. ¡нэухг.яая бу эсрриния çmjaa'Jaciv тарлхилшс бахдаыядан онун Эл^азмалар Кнстктутунда сахланылан яусхэлэри ичэрисиндэ икин-чк зерк- тутур. Цэчау»дэ мэшЬур Шэрг саирлеринин, о чумдчдэн Изваяния ше'рлори дэ нардкр. Ширванда Ьазирлаirura эл^азиа тошхуларкяын араидь'рыласаон костэрар кк, онлар рэнкарэяк вэ ыухтэлкф тэртибэ малккдир. аирванын чунк, бэзаз вэ иэчыуэ тэртибчилэрк бу сэнэти даЬа да зэнккнлэадирэрэк она jemi-jeHH унсурлэр.чаларлар элавэ етаяклэр.

XIX эсрин бирш'-ш. з'арысняда Ширваидэ Ьазкрланцасы еЬтнмал олу-нан надир элзазыа топлуларындан бири дэ М-180 ии^рли чункдур. Ьэ-бкбулла Сэиэдзадэнкн коллексизасындан дахил олан вэ кнчэ нэстэ"-лиг хэттклв кечурулиуш бу топлуда онун Ширваяда зазылиаоы Ьаггыя-да бир гез'дэ раст кэлирик.* Тэдгигат яэтичэсиядэ адднн олду ки, чунк Сэыэдзаданин хэтти илэ зазыяанадыр. 70 шаирин ирипзтали есэр-лэркндэн нуцунэлэри ghata едэн бу чункдэ Азарбадчан шаирлэринин ше'рлэри даЬа чохдур. Онларын ичэрисиндэ Эрдэбил, Тэбриз, Кэнчэ, (Нирван, Xoj, Гудзал, Газах вэ Гарабаг шаирдэринэ раст кэлирик.

Чуякун мараглн хусусиз^этлэриядэн бири дэ орадзкы ajpui-ajpH ше'рлэрин муэззэн изяЬларла верилиэсидар. иэселон, элзазыаннн бир Зериндэ баилыг кипи верилииш фарсча бир гезддэ бир нечэ шаирин Уирзэ Иефинин Ьучрзсинэ топлапшаси вэ онларын Аббасгулу ara Бакы-хаиовун бир ае'ринэ нэзирэ ¿азмалары гез'д олунур.^ Башлыг-гез'дин алтында ЗазеЬии» Начинин, Шеjхкн, Иирза йевзмиэд Ьэсэиин фэрдлори верилир. Керундузу кии и, чунк Азарбазчанда одеби ыэчлислар тарихи-ни эз'ревмэк бахышндан да эвазсиз газнагдыр.

аирзанда йазырланына чунклэр аэчиуэ вэ бэзазлар Азэрбазчанин бу гэдии пе'р-сэнат очаг"Нда fujasua топлуларышн кепиш вэ рэнка-

1 Бах: %нк, елзазыаси. Азврбапчан ЕА Эллазиалар Институту,fi-160, вер. 53 б.

2 %нк,олзазиасы, Аээрбазчан ЕА Элзазыалар Институту, шифр:и-180, вэр.8 а.

- I«t -

рэик шэ1ж.1дч jajBJÜflHrHHB, xycусилэ дэ XIX Зузилликдэ бодхк инки-ва$ золу кечдкзики субуг едир. Азэрбаз«гакын байга бвлкэлвриндеа фэргли слараг Ц'гкахыда XIX вера аид вл^езиа толлуларвнда Ьэчвлэ-рии чохлугу диггета чэлб едар.

- Араздкрналар кестврир ки, Нирванда иэдресэ талзбэлэрм у чу H дэрслкк-к'.так, hau дэ хусуси сифаришлэ Ьазырланмьи иачнуэлер дэ ортаза чихиыадир.

' Белаэнкн сокракы Ьиосэсиндэ Гарабагда тэртиб олуныуш элдазиа топлулары араидырылыр. XYI0-XIX есрлэрдз Азэрбазчанын ыэдэта чз'па1 дэн а» чох у.лккааф етакы белкэлэриндан бири да Гар'абаг. хусусилэ дэ .онун иэркези-Суша пэЬэри олыушдур. XIX эсрдэ бу сэЬэрдэ ияя адэби «ечлисин / "Мэчлкси-унс", "Яэчлиси-фэрзмуяан" / фэализ'зат костараескнан езу бурада ше'р-санетин зуксэк севкззэсинэ дэлалэт едир. Га^абаг шаирлэрииия тэртиб етдакдари елз'азма топлулары окр сында Кскондзр баз Рхстэибэ^овун / 1645-1918 / нэчиуэси хусусилэ диггэтк чэкар / Б-236 /. Мачиуэ 1881-чк клда Еулада Ьаэырланини-дкр. Цэчиуэ саксанэ захын паяркн фарсча еэ Азарбазчан туркчэси илэ зазклаыга пе'-рлэркйй. вЪатэ.едкр.

. АЗкдэиин ан ызраглы ва дадарли чайтариндан бири Ърадакы ие'рлэркн japa:r:a сабэблэринин вэ зазьииа тарихларинин кестарил-ыэсидар, Бела rejмэр сезсуз ки, a,jpn-a;ipa иаирларин, хусусшш дэ аз тавьвинш санеткарларнн ba.jaT ве Зарадычылыгтш азрэныэк б! хтшнаан олдугча эЬэии.тзэтлидлр. Фагир, Кир МеЬди Хэзанк, Tshpe-иан Нирзе бу деврдэ Гарабагда загоааыз бела сез устяларындзндьгр.

Вахтила Мир МаЬсун Нэввабын ихтидаркида олан бир чунк дз ел дадари илэ сечклвр / Б-Шб /..Элэазыа гэрта олараг уч Ькссадэн ибаратди?- Онун аввэли вэ сону Нэввабын ез хаттн илэ з'аэклиьада; Чункун эсас Ьиссасини тэшкил слан oiiïactî исэ баига хэтлэяир вз даЬа гэдимдар палеографах хУсуси.тлетлзрина корэ Х®,есрэ акда Чгнк еввэлдэн нагие олдугу учун Бэвваб она елавалвр едерэк теки лаздириишдар. Чунк асасан ,]ахьш вэ Орта it эрга к uanhyp фаредалда вакрлэркнин ше'.рлэриндэн ибарэтдар. Бурада Нэввабын езунук tepe Зазднгы ше'рлер да вардь'р. Топлудахы ше'рлэр ичэрисинда Се°да е на вериллии нулуналэр чохлуг тэякид етса дэ, онларыи бир чоху С ди Сиразинин ,iqx. Се*ди^и-Санинин, зэ'ни Се'ди^и-Гарабагинивдкр Сазсуз ки, б у мэсэлэнин дагиг араядырнлиасы хусуси бир тэдгагат невзусудур.

Гарабагда твртиб олуниуя алмазна топлулары бу даЗарда хетт«

лыг свнэтаяин дэ зуксэх иикиш'аф е?дизини кеотэрир. Бу бяхыыдаи Д-96Й гаи^ли чунк хУсусилэ ейнии^етлидир. 1285/1Рб8/-чи илдэ тертаб олуниуя чуякун хвгтаты иячэ нэстэ'лиг-иикэстэ хэттиния устады олнуга МэЬзииэдрэЬки Гарабагидир. %нк тэртибчияин -?«рсча З'аздыгы т свзу иле бапшдыр. Эн'енэви Ьзид вэ сэнадан сонра тэр-тибчя чукку Рустэи 693 Нустафз бэд оглуяун хаЬигси илэ Ьазырлалк-гины гезд едир. ^дакар олараг Ьазырланиыи бу нэфис чункдэ Сэ'ди ■во Ьафиз гэзэллэри илэ занаин, Натевакын даз'ысы Эбул^ат хая Тути, Ашыг Гарабаги, -Сани, Ьуыаа Тэбризи кипи Азарбазчая шаирлериния Зараднчилыгындан да аз да олса 'йуцунэл'вр верилиитпдкр. лирик ие'рлар диваны яаклиндэ тэртиб олунмур в?? гизэл, рубай вв ^зрдла-ри езуядз бирлэшдиркр.-

XIX асрдэ. Гарабагда тэртиб олуяыупз элдазиа топлуларында тебин ки, дерет иаирлврин ле'рлври чохлуг тэякил едир. Бу бахыыдан Мэмо бэ;] Маиаиния 1290/1874/-«. илдэ тэртиб етдизи чунк /Е-72*»/ хУсу-силэ еЬэииэзэтлпдир. Чункдэ эсасэн ГСушада заиамыш вэ Мэио безлэ Ьзаэср олыутс гсаирлэрин гае'рлариндан нуиуиэлар верилцкидкр.

Гарабагда йазырланмыл элдазма топлулары насрва нэзылэ заэыл-ыыл есэрлэр иэчауэсиндэн, лирик ве'рлари вЪатв еяэя чукк-тэрдэн вв невЬзлэрк, сияэзэнлари озундэ топлазан бадазлардан ибарэтдир.

Фэслин и кита и беднеем "Азарбазчан адэбйззаты тарихинин езрз-нилиэсиндэ влзазиа топлуларынын эЪэииззэти" адлаяыр. Азэрбазчая едэбкззаты таркхини, эдэби мэктэб вэ иэчлислэри, елзчэ дэ азрн-азры сэнэткарларын ззрадычылыгнны езрэниэкдэ элз'азиа тогтлуларыныя цустасна эЬаииз.рти вардыр. Тэкчэ бу факты ге^д етиак кк^азатдир ки, иэЬз бу зазнды абидэлэр эсасында Саиб Тэбризияин ана дклинда Заздьты гэзэллэри, Разина Кэнчэвиния, Фэзлиния, Ваги<!ин, Моллп Чуыанын вэ башга сез усталарынкн ела алеминэ бэлли олыазан ше'р-лари ашкар едилмигадир.1-

Элдазиа тяплулара е,1ни заианда адэби элагалэр тарихинин тэд- • гиги учун зэнкин газнаглардыр. Бу'бахьмдан XIX эср езбэк иаири Султан хан Эданын тэртиб етдази чуяк хУсусила еЬаииззэтлизир. Орта Асизада Ъазырланиыш ва Ьазнрда Азарбазчан ЕА Элзазиалар Ияститу-тунда сахланылан бу элдазиа /С-Э84 / рубаилардэн ибарэтдир. Чунк-

I Бах: Ь.Араслы.Саиб Тэбриэи.-"ЗдэбиЦат" газета,23 аарт.Т^; X. .]у о и Фов. Рэ эиз з а Кэнчэви.-" Азарбазчан" Д 956, * 206-207; Г.Чадани.А, Ц.цатэа дэ.^злинич бир газэли.-я3д9биззат вэ инча-санчг", Ц март 1977; 'Ч.Нэгкл'^ва.Гаирин чая олуныамют бич гэ-зэли.-йЭдйби,11ат вэ инчрсанэт",27 и1ул,Т9бР; Ц.ЛарэЬиэдов.Нол-ла Т»1уыа,-П3даби1.1ат во инчасэяет",Т6 занвар Т980.

ft 1 TS

1 а> 1 CS s

4 ч s 3 CD ■о S

£ со ф э X Ф Ч ft

и о о so со -г-э ф ж

о s ■о Ф со ' s

ф ф s S О «ï ft

ft S3 л CD X ф

а> s ф <0 ф ч

ч g ts - a со сз ft

s CO В5 m S s

es Ф § § g* ё ф га ft cu

ю & в « ft ф ■ S С и се i в

ra H ф «1 Xi я a

a со ft ч S M >< s;

и. ф CO с: Ж s a 2

я « W &S СО ft ft

« о к X re •е- CO

tn >< s • 55 •г-э Ч со Ч

а a » & ft OI >» ft ft

Ti СО ■о ч t-. СО

к ft •Et Е-* ft tr* о M

а> ft s Е? го О £- t<

ш ч 23 Р. со m ф

» ч Е Я Ф «s СО X

о. s Г— Ч Ч ce ф

<0 a «. ф s a со о

ь 43 t- U ft со ф

ф в, <0 3 в: п ф ч CO •Í-Э si со •r-s

о св Я ф со Ч в S

S ST Ч О ф Ф ф О

в L. со s а ft -s

te э a a ■о s ст>

S ф. ч ft ф s ft ce

s J3 CS я « s ф ф

s f ф TS Ч « ft

4 M и (d о

et s ж s л

n íd со СО « ф

ë ф о ft Е- д 3

в Ч >> s <u в

ft ft со « • со

- S х> ф ■о ■о я

ce « s ft ft хэ a СО «0

s* В a; s ф к f- ю •rs

и s хэ со ф ft «

ft a ю •< a ф ф

са 4 ф 1 t. ес

S ф « к s; 3S

ft « s о ч a: a

s аз р* о ft ж я

s CD a •г-*; со ф X д pi*

X ф >< ф X m

к ft д Ч № m • ч

s tü со >4 « Ф ft р.

а) 'T—j * * ф с ft es я

t-. ft i эс S <x> ч се

ce В со ce о в

X S « ф ь W s

m в s о. ж œ

tt> а> s ф t» 3 S ф се

w Ж a п чэ я a t>

I

>>

о

Й H

- <t>

ss -n

Я TS

is №

Е- Ч

S <0

•g £ а

s ■о

(D ВТ

I 00

n s

s s

a g

ф

д as

CD Еэ

со (в

S со

О P.

Ч S

Sä s

<0 ф ч

х

>< го

ft Я

а ео

Ф е

• 3 к

Р. Ч

го cd

Ч f

t». x

ч gs

и X г

. ta к

ft л я

ф со &

4 ТО Т7 EÎ тг 05

5 Ч Ü ¡Я ф Р-ь те

qj ï Р!

M ■<

Р1

ГО о

ч >=t л ft

о о

ф о

s « «

р. X X <0 I

Ч & S

в g ч

si ф

я Ч

s

в о

о s го я м <0

и »

« х ф

к ' со

« w и г; з.

я вг

1

(<

®

ё

XD

« ч

•о ft

к s

ф а

g о (О ОС

ft (-4 •гэ !

■rs Ч

Я g

к; со P. M ф <3

4 К о -« ш

5 я

ф г>> s w

s

Ю Pi ГО « !=t « ф M ii.

(г §

ft а. ф

Я g

05 Ф « ts

i ш X «

а с.

ss s X я s ft й (Я ч

t- и! Я

fr- со со

т^ -rs •го ч M ГО ■О

ф •

W ft ф g

ф « 5 к

Ь о

ф (о

S 1

ф а

е а

р

V л

гэ

Ж Ф

3 «

a s

и (0

cu

X X

в X

ев

ft -• Г-Э ф

о Ч

fi t> ф

s

I ft

s а а я

t- -S3

6» а я ф ft ■о ч со s ф ч нов л' в и

ГО Я Е H to Ч в

а

ляп р< н

га ч х >». я

ч со

с .«а.

О

fr- -я-

СО Я О

? Д

Я

. с >• ^. M ф

СО Ф

st »=*

Я 'Г7

t? гз

СО, Sí

ас

•ГЭ Г4

& S

« ^

и

§ 5

4 к

•rv (-,

«Ч tí Ф

fr-

" -

a

О я*

ce ft я. s-

5 <в

ф ra ф t-,

ft s хз

ni »

о ft .s

s «

X

s

о ф

ft H

Ф ÍD Ч T-î

ф. *rs

>5 s

3 и & го ф е*

а я) а

í3 со О Ф •с? со (ab«

4 'О -ф Ч а:

ф >» >. m X I- о О ц) 'Г7 Р*. Ч ф о -о а: я

2 x о

т. га t* и ч о ft ч >»

ß Й Рч

•5 43 я д> S к t.

3

m >. X я ü I •<"3 ю

- СО

Ф S С! « « (0 с.

ft m sc s X о о »

5 i? £= ф S

X О я

со Я

11 • в *г-г р* о л ф ft

О Ч (О

к ■о

s 1 Ts X

s > s § с Ч a (V)

к X P. g ю s Ф 1С

s s f M ft a

ft S ce » з ф в ft ж -

ф s в э > CD

ч s >о ¡z е X

ф ь в S со i

*t ф 2 H со as £ • t- •

s -гг. a ft T? 33 Ч со <D {Г

ф T^í з: ф CO X >< X

TS S 2 fr- S aj о •

СО 3 s Щ 34 ¡г Ь i: .

a ф ce го s ¡y 2 s s

>• J3 E- « 03 s В x: ft

s ф ч s; CV ft X с CD

Ш X ь с CD et ч

à к 2 t- Ч ф Œ Ф ей CO

ft >. « X ф X ft «

ж ce и X et >>

CO >. tr 1 ft CU ф

1 о •ra \ ф CD Б Ч

a >» ce f h го CD Ф

ft ч ЧЭ о g X д

•г".-. с ft ос^ ф s £

Я! о Ф CL X SU s >> CD

fr- CO X § к CO «C

a -< N ы e с fti*-

s» ee Ф ce в- s „

я a a •a- •Г-; TD

о CO. >> с s s>» X xB

СО о ч s « s -

К* ч • t— *сс 4 ce & ft CD 2 a X

X CD ft X fc* £ ч 2 CO

s Ü ft ft X tr '

• • X ft CT s ф s * ee-r-n

Л s s: rs s s ce t.. Oí X «1

& ft со ю a со h СБ 3 g в Ю X ft

ft е Ф CO s tr ce X се ф

ф et ч о s КЭ s s pu со

Ч f-. M >> ft a

3 Œ CD « 2 et et ф (Li 1

кг TV -r-г Я л ф a Си да Д •S • ж

ю s CT t- t- ф • ft

се « ft u « о ft s ce en

(Г. •f~5 ce « PS ч

2 t=; Ф et a ru ft X ш ft

S ф a CM о s ».

В CU ф 1 ф a ф 2 а> •

со к и S w s 14 См go

со СО 23 X о . V СО со

•C-S (n С- >> N 1—1 s ta Е •

53 ce Í. X 4 CT • Во

се Ч' ft о ft tr •г-э a

к cd и § ф Ф а>

ч р. & Ч s >Ч a t-í • • 2 i>

Е" ф a о ф ф X СО -С

ф со к а> >> s • се геО\

a < ce s С в s 43 ft

•г-э ft о S &

s а "Л CS ф ф RC

и TS о <3 a a Ф о

дир. Нисбэтан ириЬэчмли /2% вер./ бу да;}эрли идчиуэдэ Гудси Вэ-нандинин, Мирза Ara РэЫиин вз dam* а зерли иаирлэрин дэ гае'рлэри-нэ раст кэлирик. М.Сидгинин эдеби-ыэдэни ^эализзэтини «зрэниэк бахкяындан да иараглн олан бу иэчиуанин бир дэззри до онда Фузу-линин ики эсэринин - "СэЬЬэт вэ Мэрэз" вэ "СеЬбетул-эсиар"ын ja-зылмасыдир. Мараглыдкр ки, элдазиада фузулинин ады МеЬэиыэдэли веклинда зазылигадыр /Б-2258, вар. 208 а /. Фузулинин "СеЬбэтул-эсиар" эсэри мэчмуэдэ "Дер кез^иззэти-ыивечат" ады алтында верил-иилдир. Зсеркн иечиуэдаки ыэтяини онун Тэбриз чапы вэ академик нэгари Бакы ила ыугаз'исз етдакдз а^дкн олду ки, элзазиада олан дэрд dejr чашгарда зохдур. !.йчмуэдэки "CahhST вэ lia раз" эсэринин иатви дэ мугазисели шакилда езрэнилмишдир, Муазз'эн едилииядир ки, "СэШэт вэ Марэз"ин бу нусхэсинин иатни асэрин иевчуд багега элзаэ-малары илэ иугазисэдэ даЬа цукэиаэлдир, Эсэрин тэнгиди иатнинин тертибинда гаубЬэсиз ни, М.Сидгинин бу иэчиуэскндэн дэ истифадэ олуниалкдыр.

¡Гэкинин Зоззид кэндиндэ тэртиб олунмук бир элзазма топлусу да едзбиззат тарихииизин тэдгиги бахыиындан нв'тэбэр иэнбэдир/Б-Т96б/. Злзазиаза дахил едилииго те'рлэрин чоху атыг ае'ри услубунда зазыл-игадыр. Каир Молла МэЬзииэдин тэртиб етдази бу топлуда онун еэ ше'рлэри дэ вардыр. Топлудакы Атыг ВаяеЬин, Ашыр Тунинин, Миски-нин, Лале Нухалынын ¡ле'рлери хусуоилэ караг догурур. Абдулла Эфэн-да Гутгашынльннн тартиб етди.]и чункдэ дэ эсасэн халг гае'ри услубунда зазылыга гае'рлэр тансил олунхушдур.

XYÜ1-XIX есрлэрин елзазиа топлуларь1 бир сира унудулыул сэнэт-карларын зарадычьлыгыны ез'раниэ^э дэ кеиак едир. Населен, Б-2379 шийрли чункда (}аряднчнльгн индизэдэк езраиилиэмита Маввэчыя вэ Ме~ Ьзббат адлы бир таныимамш шаирин гое'рлзри агпкар едилмиидир.

Лиссертаси^ада Ьэичиния 1930-чу илдэ куллэлэнмиш Мирээ Ьаиид без Зэнкезурлунун тэртиб етдизи ^нкун /А-2Т9 / вэ Элаббас Музни-бия эсрин эввалиндэ чапа йазирладыры ив"иуэнин аЬаия.Цэти да ачыг-ланыр„

Диссертасизаннн нэтичэ Ьиссэсинда тадгигат натичэсиндэ ирэли сурулмуга «уддэалара з'екун вурулур.

Диссертасизаннн эсас мэзиуну ачтгыдакн нетфлэрдэ ез ексини та пи ьи дыр:

1. Бэзазлар. "Омар зурду" гззети,198Р, 4 фаврал.

2. Марагль бир те'р иэчмузси Иаггинда. "П Республика елми-

иэзэри конфраноынын матерналяары". Бакы, "9рнакп нэтри^ 1991, с.65-67.

3. .Гарабаг ¡ааири Искендэр баз Рхстеыбэ;)ов. "Эдэбиззат" гээети, 199?, 16 окт^абр.

ХЖ-Х1Х есрда баЗазчылнг иэктэбинин йирванда даваыы.иЭдэби;)-^ат" газета,199Э, 15 занвар.

Гарабаг шаири Искэндэр бе;} Рустэибэзовун автограф б^авы Ьаггывда. "Ели" газом, 1993, 8 занвар. 5. ХТЙП-Х1Х аср ел^азма базазларкнын форма вэ структуру. "Лахын-узаг кечиишимиз вэ ел;}азиаларьшыз", Елии-нэзври конфрансын иатериаллары. Баку, "брнак" невритам, Т993, с.бТ-б'».

г

/

АЗЕРБАЙДШСШ РУКОПИСНЫЕ' СБОРШ1КИ ХУШ-Х1Х ВЕКОВ (маджмуэ, джунги и байазы)

Реферируемая работа предстевляет собой первое монографическое исследование,посряпшноо системному и всестороннему изучению азербайджанских рукописных сборников ХЛИ-Х1Х веков.

Диссертация состоит из ВЕедения,двух глав,заключения и списка использованной литературы.

Зо введении обосновывается актуальность теки .раскрываются цель и задачи исследования.

Первая глава диссертаций,названная "Рукописные сборники в истории азербайджанской литературы,их виды и пути развития".состоит из двух частей. В первой частя главы рассматриваются вопросы истории я развития традиции составления рукописных сборников в странах Ближнего и Среднего Востока,в том числе и в Азербайджане. Установлено,что самые ранние рукописные сборники,составленные в Азербайджане,относятся к ХУ веку. Здесь же классифицированы три вида рукописных сборников: джунги,содержащие в основном лирические стихотворения,байазы,состоящие из стихов религиозного содержания и мадшуа,имеющие в своем составе сочинения как стихотворного,так и прозаического характера. Во втотоЗ части главы исследуются ¿ормы,структуры и характерные тематические особенности сборников ХУШ-Х1Х веков,

Втоиая глава.также состоящая из двух частей,посвящена подробному изучению рукописных сборников,составленных в различных регионах Азербайджана в исследуемом периоде. Установлено,что традиция составления рукописных сборников в ХУШ-Х1Х вв. больше всего распространена в ЦЬрвоне я Карабахе. Подробному текстологическому анализу подвергаются рукописные сборники,составленные в этих регионах. Рассмотрены также аналогичные письменные памятники,составленные в других регионах Азербайджана. В результате тщательного исследования рукописных сборников обнаружены новые стихи некоторых малоизвестных азербайджанских.мастеров слова - поэтов ХУШ-XIX ев,.выявлены неизвестные списки некоторых произведений Физу-ли,а также раскрыта значимость рукописных сборников во всестороннем изучении истории азербайджанской литературы.

В заключении излагаются основные вывода диссертации.

XKIII-XIX centurea Aserbaigan manuscript

Collections (maguua, juu^rf ¿.afi. bayazi) Reviewed work presents itself the first monographic investigation dedicated to the systemed and detailed study of XYIII-XIX oentures Azei'baijaci manuscript collections.

The dissertation consists of preface,two chapters.conclusion ana the list 01 the used literature.

She acouality of the theme,the aim and the object of the investigated material were substantiated in the preface.

2he first enactor of the dissertation naiiec "2he uscript collections in Azerbaijan literatux-a ,the sorts and ways of their development" consists of parts,Ihe questions of the history and -„fc-3 ¿(s-velo^jent of the tradition of cotapiting of taanuscript collections iu the countries of Hear and Middle East, including Azerbaijan were reviewed in the first part of the chapter.lt is established that,the earliest manuscript collec- " tions coiupilico in ¿zortaijaa belong to the XT Centura.Three aorta of ti.u manuscript collections are classified in the first part 0/ the chuptQi-soungs-bBEically containing the lyric poems) bayazi-containing the poems of religious subject;magtnua-havins in itself both-verse aria prose woris.

In the second part of'the chapter the forms,structures and characteristic subject pecularities of the XVIII-XIX contures collections were investigated.

The second chapter,which is consists of two parts is dedicated to the detailed study of Danuscript collections coapiled in various regions of Azerbaijan at investigated period.

It is established that,the tradition of compiling of manuscript collections in XVIII-XIX centures were widely spreaaed in bhirvaa aud UasdVss.She ..isnacciipt collections compiled in this region« were subjected to the detailed textual analgias,Tha analogous written Monuments compiling in othor regions of Azerbaijan were also reviewed.As a result the new poems of not'popular Azerbaijan poets of XVIII-XIX centurea viore reviewed.The list of ifiiull's some unknown literary works were reviewed.Besides all of this,came to li^ht the value of manuscript collections,in the field of studying history.

The main results 01 the dissertation stated in the conclusi