автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.02
диссертация на тему: Башкирская микротопонимия: структура, семантика, этимология
Текст диссертации на тему "Башкирская микротопонимия: структура, семантика, этимология"
РЭСЭЙ ФЭНДЭР АКАДЕМИЯЬЫ ТАРИХ, ТЕЛ ЬЭМ Э5ЭБИ8Т ИНСТИТУТЫ
Кулъязма хокутында Х0СЭЙЕНОВА ЛЭЙЛЭ МЩХЭТ КВДЫ
БАПЖОРТ МИКРОТОПОНИМИЯЬЫ: СТРУКТУРА, СЕМАНТИКА, ЭТИМОЛОГИЯ
Специальность 10.02.02 - Рэсэй Федерациякы халыктары
телдэре (бапшорт теле)
Филология фэндэре кандидаты дэрэжэьенэ диссертация
(башкорт те ленда)
Рилми етэксе -филология фэндэре докторы, профессор Э.Ф.Ишбир?ин
0фе - 2002
РО С СИЙС КАЯ ^АКАДЕМИЯ НАУК ИНСТИТУТ ИСТОРИИ, ЯЗЫКА И ЛИТЕРАТУРЫ
На правах рукописи
ХУСАИНОВА ЛЯЙЛЯ МИДХАТОВНА
БАШКИРСКАЯ МИКРОТОПОНИМИЯ: СТРУКТУРА, СЕМАНТИКА, ЭТИМОЛОГИЯ
Специальность 10.02.02 - Языки народов Российской
Федерации (башкирский язык)
Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук (на башкирском языке)
Научный руководитель -доктор филологических наук, профессор Э.Ф.Ишбердин
Уфа-2002
ЙОКМЭТКЕЬЕ
ИНЕШ.........................................................................................5
I БУЛЕК. Топонимияла микротопонимдардыц статуты ьэм улардыц структур-1\У?ьяъ.алыш типтары.....................................................13
1.1.Топонимияла микротопонимдардьщ статуты.............................13
1.2.Микротопонимдардыц структур-ьудьяьалыш типтары...............29
2.1.Ябай тезелешле микротопонимдар........................................33
§1.Топонигеддэн (тамыр нигездэн) торган ябай микротопонимдар.36
1.1.Уртаклык исемдэрдец МТ рэтенэ кусеуе.................................36
1)Географик терминдан яьалган МТ-дар.....................................36
2)Башка уртаклык исемдэрдэн яьалган МТ-дар...........................37
1.2.Яцгыдлык исемдэр?ец МТ рэтенэ кусеуе.................................38
1)Антропонимдар?ан яьалган МТ-дар........................................38
2)Ойконимдардан яьалган МТ-дар.............................................39
1.3.Башка ьуд теркемдэренен, МТ рэтенэ кусеуе...........................39
§2.' Топониге? + топоформант' моделле ябай МТ-дар...................41
2.2.Кушма микротопонимдар....................................................50
§1.Ике топонигеддэн тороусы МТ-дар..........................................52
и
1)Иэнэшэлек юлы менэн яьалган МТ-дар...................................52
2)Ьейкэлеу юлы менэн яьалган МТ-дар (изафет бэйлэнешле МТ-дар)...................................................................................57
3)Башкарылыу юлы менэн яъаярап МТ-дар................................58
4)Ярашыу юлы менэн яьалган МТ-дар.......................................59
§2.0с топонигеддэн торган кушма МТ-дар...................................59
§З.Дурт топониге??эн торган кушма МТ-дар...............................64
§4.Бшн топонигез?эн торган кушма МТ-дар................................65
§5.Кыдкартма МТ-дар...............................................................66
I. З.Микротопонимияла диалекталы!эм фонетик куренештэр....67 II БУЛЕК. Банжорт микротопонимдарынын, лексик-семантик теркемдэре..............................................................................74
II. 1.Географик объекттьщ физик-географик уденсэлектэрен теп билдэ буларак куркэтеусе МТ-дар..............................................80
§1.Географик объекттьщ у?енсэлектэрен ки?еу агзалары
аша белдереусе МТ-дар..........................................................80
§2.Географик объекттьщ формаьын, нимэгэлер окшауын,
кулэмен белдереусе МТ-дар....................................................83
§3.Географик объекттьщ ьаны, идэбе менэн бэйле МТ-дар..........84
§4.Территорияныц климаты, ундагы фай?алы ка?ылмалар менэн
бэйле МТ-дар........................................................................84
§5.Географик объекттарзын, урынлашыу урыны, ориентация
менэн бэйле МТ-дар..............................................................85
§6.Удемлектэр донъяьы менэн бэйле МТ-дар.............................86
§7.Хайуандар донъяъы менэн бэйле МТ-дар..............................86
§8.Эмоциональ бидэкле, образлы МТ-дар..................................86
§9.Географик терминдар?ан якалган МТ-дар............................87
§10.Кешенец ьэм хайуандар?ьщ тэн елештэре менэн бэйле МТ-дар........................................................................................88
и
II. 2. Иэмгиэт тормошо ьэм кешелэр?ец шеголе, хужалыты менэн
бэйле МТ-дар...........................................................................88
§1.Кешелэрдец хужальгкитеуе менэн бэйле МТ-дар...................89
§2.Антропонимияга бэйле МТ-дар............................................91
§З.Этнонимияга бэйле МТ-дар................................................. 92
§4.Административ ьэм башка королмалар тураьында мэглумэт
биреусе МТ-дар.......................................................................93
§5.Социаль теркемдэр менэн бэйле МТ-дар...............................94
§6.Тарихи вакоталар ьэм куренекле шэхестэр менэн бэйле МТ-
дар........................................................................................95
§7.Рухи донъя, мэ?эниат, йола, гереф-гэ?эт, ышаныу-юраузар, дин
менэн бэйле МТ-дар................................................................95
II. 3.Башка телдэр менэн менэсэбэтле МТ-дар..............................96
II. 4.Лексик-семантик мэгэнэлэре билдэле булмаБан МТ-дар.........97
II. б.Банжорт микротопонимдары араьында кудэтелгэн семасиологии бэйлэнештэр........................................................................98
§1. Синонимия........................................................................98
§ 2 .Антонимия........................................................................101
§3.Омонимия........................................................................105
III БУЛЕК. Топонимияла этимологик анализ: фэнни этимология
ьэм халык этимологияъы..........................................................110
ШЛ.Лингвистикала ь.эм топонимияла этимологик метод.............110
Ш.2.Башкорт микротопонимияьында этимологизация.................113
§1.Асык, ацлайышлы этимологиялы МТ-дар...........................119
§2.Ярым-асык этимологиялы МТ-дар......................................121
§3.ЭтимологияЬ-ы билдэье? МТ-дар.........................................127
§4.Хата этимологиялы МТ-дар................................................133
ЙОМГАКЛАУ..........................................................................145
Шартлы кыдкартмалар.............................................................163
Э?эбиэт исемлеге.....................................................................164
Кушымта.................................................................................182
ИНЕШ
ПРОБЛЕМАНЫЦ АКТУАЛЛЕГЕ. Куп тармаклы ономастика фэне - телсе-галимдар тарафынан ьэйбэт ейрэнелгэн елкэлэрдец бе-реке. Лэкин тел катып калган куренеш тугел, кирекенсэ, ь.эр сак усештэ, динамикала. Был тэбиги: тел - кешелэрден, уд-ара аралашыу коралы, ъ.эм ул, кешенец ацлы йэшэйеше менэн тыияд бэйле булган-лыктан, тарихи удеште туранан-тура сагылдыра бара. Кешелек йэшэуен дауам итэ икэн, телдэ яцы ьуддэр, куренештэр барлыкка килэ, тимэк, эдлэнеуселэр есен материал йыйыла. Топонимия фэне лэ был тэбиги удеш, удгэреш процесын инкар итмэй.
Башкортостандыц ь.эм башкорттар йэшэгэн айырым тебэктэрдец топонимияьы тюркологияла уд йедон билдэлэгэн. Шулай да башкорт топонимияъында быта тиклем игтибар удэгенэн ситтэ калган елкэ - башкорт микротопонимдары — элегэ тиклем махсус ейрэнелмэне. Микротопонимдар (МТ) бетенлэй йыйылмаган ьэм ейрэнелмэгэн тиьэк, дур хата булыр. Еэдэттэ топонимистар, бигерэк тэ региональ топонимдарды ейрэнеуселэр, теп топонимдар ьэм МТ-
о
дар аракында аралык уткэрмэйдэр, уларды бергэ тикшерэлэр. Иэгни, топоберэмектэрде йыйыу, туплау осоронда уларды кластарга айыр-майынса теркэйдэр ьэм анализлаганда ла бер идэптэ карайдар. Шулай да МТ-дар теп топонимдар менэн сагыштырганда ъан ягынан куберэк, ьэм улар атаган географик объекттар да терлелеге менэн айырыла. Ауыл халкы есон айырым бер агас, таш ниндэйдер эь.э-миэткэ эйэ икэн йэки ул ниндэйдер вакиганьщ тере кэйкэле булып тора икэн, был объекттарга исем бирелэ. Шуга 15-20 йорттан торган бэлэкэй ауыл тирэьендэ бер нисэ тидтэ топоберэмек теркэргэ мемкин. МТ-дардын, куп осракта яцгыдлык исемгэ Караганда уртак-
лык исемдэргэ якын тороуы, хатта атамага кусеу стадияьындагы иейлэм формаьында осрауы тикшеренеуде йэнлэндерэ генэ. Э инде берэмектэрден, карталарБа теркэлмэйенсэ, хальж хэтерендэ ьэм тел-мэрендэ йэшэуен куд уцында тотьак, уларды йыйыу процесын тидлэтеу фэн есен бигерэк тэ меьим. МТ-дар теп топонимдарга Караганда халыктын, тарихына, кенкурешенэ нытырак бэйле, шунлык-тан тарихи удгэрештэр йогонтоьона ла улар тид бирелеусэн. Бегенге кендэ тормошободда эьэмиэтен югалткан кайкы бер объекттар (йэйлэу, ьаклау, карауыл, йэштэр йыйыны урындары, ьыу тирмэн-дэре ь.б.) онотолоу, югалыу едтендэ, рэсми теркэлмэгэнлектэн, оло быуын кешелэре менэн бергэ улар тураьындагы хэтирэлэр, легенда-лар да ьакланмай. Былар бетэь.е лэ башкорт МТ-дарын йыйыу, мах-сус ейрэнеу, торкомлэу кэрэклеген дэлиллэй. Башкорт телендэ МТ-дар монографик планда бытаса ейрэнелмэгэн, шунлыктан улардын, лингвистик тэбигэте тулыьынса асылган тип эйтеп булмай. Диссер-тацияла башкорт топонимияьында МТ-дардын; статуты1 билдэлэнэ, улардыц структурами, семантикаьы, этимологияьы тикшерелэ ь.эм ошо аспекттарда теркемлэнэ. Бедден, диссертацион эштен, актуаллеге шуныц менэн билдэлэнэ.
ЕИЛМИ ХЕЗМЭТТЕЦ Т0П МАКСАТЫ. Башкорт МТ-да-рынын, уденсэлектэрен асыклау куп яклы гикшеренеудэр нигедендэ, йэгни структур-ьудьяьалыш, лексик-семантик ь.эм зтимологик планда алып барыла. Был аспекттарда ейрэнеу тубэндэге конкрет максат-тарды куд уцында тота:
1) топонимияла МТ-дардыц статутын билдэлэу;
1 статут (рус/лат) и. Нимэнелер башкарыу, кулланыу, эшлэу тэртибен билдэлэгэн кагизэлэр йыйылмаьы [ БТЬ - 2, 1993 : 232 ].
2) башкорт МТ-дарыныц структур-ъудьяьалыш типтарын асык-лау;
3) башкорт МТ-дарын лексик-семантик ояларга торкемлэу;
4) МТ-дарда сагылыш тапкан терле фонетик куренештэрде, диалект уденсэлектэрде курьэтеу;
5) хальгк этимологиякьшыц ъ.эм фэнни этимологияныц менэсэбатенэ бэйле бэхэсле проблемаларды яктыртыу ъ.эм хэл итергэ ынтылыш яьау.
ТИКШЕРЕНЕУЗЕЦ МЕТОДОЛОГИК ЬЭМ ТЕОРЕТИК нигеде итеп, ономастик материалды ьэм МТ-дарды ойрэнеу буйынса хэдерге тел рилеме тикшеренеудэре, башкорт ь.эм башка терки телдэре буйынса эшлэусе галимдардьщ хедмэттэре алынды. Тикшеренеу ба-рышында Н.А.Баскаков, В.А.Никонов, Н.В.Подольская, А.В.Су-перанская, Э.М.Мурзаев, Т.Ж.Джанузаков, О.Т.Молчанова, А.В.Матвеев, Г.Е.Корнилов, Г.Ф.Саттаров, Ж.Г.Кейекбаев, Т.Р.Байышев, Н.Х.Мексутова, С.Ф.Миржанова, Н.Х.Ишбулатов, М.В.Зэйнуллин, Э.Ф.Ишбирдин, Р.З.Шэкуров, А.Э.Камалов, Ф.Е.Хисаметдинова, М.Р.Усманова ь.б. ралимдардын, хедмэттэре ейрэнелде. Диссертация-ны ядыу процесында МТ-дарга карылышлы монографик хедмэттэр, терки телдэре грамматикалары буйынса ядылган академик бадма-лар, фэнни-теоретик мэкэлэлэр, конференция материалдары файд-аланылды.
ТИКШЕРЕНЕУЗЭ КУЛЛАНЫЛГАН МЕТОДТАР ЬЭМ АЛЫМДАР. Куйылган максатка ирешеу ъэм кутэреп сыккан мэсьэ-лэлэрде уцышлы хэл итеу эдлэнеу методтарын дере? ьайлаудан тора. Тикшеренеудец методологик нигеден башкорт телендэ ьэм тюрколо-гияла телсе-галим топонимистар кулланган фэнни-теоретик положе-ниелар тэшкил итте. Географик объектгарды номинациялау прин-
циптары кэм топоним яьау ысулдары тасуирлау ьэм статистик ме-тодтар менэн билдэлэнде. Берэмектэрде лексик-семантик анализлау мэгэнэуи ояларды айырырга мемкинлек бирде. Туранан-тура кудэтеу, телдэн ьэм ьораулык менэн материал туплау вариантлы легендалар йыйырра ярдам итте. Формант анализ, терле телдэрдэге факттарды сагыштырыу, лингвистик статистика ъ.эм сагыштырма-тарихи план-да тикшереу аша меьим ьыгымталар яьалды. Бемумэн, ономастика-ла шщ таралган теп 4 лингвистик методты курьэтергэ мемкин: дес-криптив (тасуирлау), сагыштырма-тарихи, сагыштырма-типологик кэм ареаль методтар [Общее языкознание..., 1973:318; Теория и ... 1986:193].
ТИКШЕРЕНЕУЗЕЦ ОБЪЕКТЫ ЬЭМ ТИКШЕРЕЛГЭН МАТЕРИАЛ. Ьэр топонимик эдлэнеу регион билдэлэу, географик ми-кротерриторияны асыклаудан башлана. Бындай ьорау бедден, алга ла килеп бадты. Бетэ Бангкортостандыц йэки башкорттар йэшэгэн ауылдардыц (курше елкэлэрде лэ идэпкэ алып) МТ-дарын бер диссер-тацияла анализлау мемкин тугел. Эйтергэ кэрэк, ГДР лингвистары куптэн инде топонимдарды диссертацион метод менэн ейрэнэ. Элекке ГДР-дьщ бетэ территориями бик бэлэкэй ареалдарга буленгэн. Ь.эр диссертант уд ареалындагы 200-250 атама менэн эш итэ. Эдлэнеу ба-рышында ьэр атаманыц тэуге тапкыр теркэлеуенэн башлап, бегенге кенгэ тиклемге тарихи удеше, удгэреше кудэтелэ, этимологизацияла-на. Бындай диссертациялардыц тарихи-археологик инеш елеше шул профиль буйынса махсус белгес менэн бергэ ядыла [Теория и ... 1986:185].
Тикшереу есен хэдерге Башкортостандьщ коньяк район-дарында ьэм урта елошендэ урынлашкан башкорт ауылдары ьайлап алынды. Ишембай, Берйэн, Белорет, Еафури, Кырмыдкалы, Ар-
хангель, Стэрлетамак, Ауыргазы, Стэрлебаш, Мэлэуез, Кугэрсен, Койергэде, Ейэнсура райондарынан йыйылган топоматериалды теп объект буларак куриэтэ алабыд. Был регионды ьайлауыбыд осраклы тугел: беренсенэн, башкорттар был тарафтарда элек-электэн йэшэгэн, был - башкорттардыц тарихи тейэге [Мажитов, 1977:240]; икенсенэн, бында башкорттар башка халыктар менэн ад ассимиляциялашкан ьэм телебедгэ башка телдэрдец йогонтоьо адырак; есенсенэн, бед ьайлаган территорияла терло класка караган географик объекттар осрай. МТ-дарды йыйыу максатында диссертант тарафынан ьанап утелгэн райондардыц кубеьенэ фэнни командировка якалды. Шулай ук 1993 йылда беддец тарафтан Р.З.Шэкуровтын, «Коньяк Уралдыц географик атамаларын йыйыу буйынса кыдкаса ъ.ораулыры»на ни-гедлэнеп тоделгэн «Башкорт МТ-дарын йыйыу есен кыдкаса ьорау-лык» куп кенэ материал тупларга ярдам итте. Недемтэлэ Башкорто-стандыц утыдга якын районыныц башкорт ауылдарында хэдерге вакытта осраган ос мецгэ якын топоберэмектэн торган шэхси картотека булдырылды. Бынан тыш, Тарих, тел ь.эм эдэбиэт институты картотекаьын файдаландык. «Башкорт АССР-ньщ топонимдары ьудлеге»н8н дэ бер ни тиклем материал алынды. Ъ.удлектэ нигеддэ теп топонимдар теркэлгэнлектэн, МТ-дарды дурырак топоним исеме менэн йеретеу осрактарында мерэжэгэт ителде. Стэрлетамак дэулэт педагогия институтыньщ башкорт теле ь.эм эдэбиэте кафедраьы ар-хивында ьакланган студенттардын, диплом ьэм курс эштэре ниндэйдер дэрэжэлэ эдлэнеугэ булышлык итте. Шулай ук бында ту-планБан 60-сы йылдардан башлап бегенге кендэргэ тиклем уткэрелгэн диалектологик практика осоронда диалекталь берэмектэр менэн бер рэттэн теркэлгэн топонимик материал да беддец есен дур табыш булды. Беддец карамакка тел гилеме кудлегенэн эь-эмиэтле
тип табылган МТ-дар, Башкортостандыц башка районында осрауына карап, тешерелеп калдырылманы, элбиттэ, шунлыктан диссерта-цияныц темаъын «Башкорт микротопонимияьы» тип атау хедмэттец асылына тап килэ.
ХЕДМЭТТЕЦ ГИЛМИ ЯЦЫЛЫЕЫ БУЛЫП тубэндэгелэр тора:
1) башкорт тел гилемендэ МТ-дарды системалы ейранеу буйын-са тэуге махсус тикшеренеу булып тора;
2) топонимияла МТ-дардыц урынын билдэлэу ьэм улардыц удара менэсэбэтен асыклау;
3) башкорт МТ-дарыньщ яьалыу моделдэрен билдэлэу;
4) лексик-семантик теркемлэу аша терле территорияла йэшэусе терки халыктары топонимияьында уртак булган окшаш як-тарды курьэтеу;
5) фэнгэ халык этимологияьыныц квело йогонто яьауын кэм фэнни этимологик анализдьщ эьэмиэтен ми^алдар аша як-тыртыу.
РИЛМИ ЭШТЕЦ ТЕОРЕТИК ЬЭМ ПРАКТИК ЭНЭМИЭТЕ шу-
нан гибэрэт: тикшеренеудец положениелары ь.ам ьъпымталары башкорт ьэм терки лингвистикаьында яцы эдлэнеудэргэ, асыштарга этэргес кос булыуга дэеуэ итэ ала. Бынан тыш, махсус урта укыу йор-ттарында хэдерге башкорт теле ъ.эм махсус курстар буйынса лекция-лар укыуда файдаланырра, махсус семинардарда, курс йэки диплом эштэрен башкарганда рилми ьэм рэмэли сыганак сифатында кулла-нырга мемкин. Шулай ук мактэп укытыусылары Башкортостандыц тарихын, мэдэниэтен ейрэткэндэ, тыуган якты ейрэнеу менен бэйле кластан тыш уткэрелгэн сараларда куллана ала.
ЯКЛАУЕА СЫТАРЫЛЕАН Д9Й9М ТЕОРЕТИК ПОЛОЖЕ-НИЕЛАР.
- МТ-дар башкорт ономастикаьынын, шактай дур елешен тэшкил итэ ъэм уденэ гена хас билдэлэргэ эйэ, мэдэлэн, тик айырым микротерри-торияла гына таралыуы, кешелэр хэтерендэ ьэм телендэ ъ.акланыуы, куп компонентлы булыуы (иудбэйлэнеш йэки ьейлэм формакында), удгэрештэргэ тид бирелеуе ъ.б.
- МТ-дарды семасиологик аспектта тикшереу был елкэлэ синонимдар, антонимдар, омонимдар кеуек семантик ояларды куркэтергэ мемкин-лек бирде. Был тел куренештэре башкорт теленец махсус лекси-каиында уденсэлектэргэ эйэ.
- Этимологик анализ халык этимологияь.ыныц башкорт этимоло-гияьына косле йогонтоьон курьэтте ьэм был МТ-дарды фронталь йыйыудыц, ейрэнеудец актуаллеген билдэлэй.
- Башкорт МТ-дарын лингвистик анализлау аша башка терки телдэр менэн уртак ьэм уденэ генэ хас айырмалыктар булыуын курьэтте.
ХЕЗМОТТЕЦ АПРОБАЦИЯЬЫ. Тикшеренеудец ыэдемтэлэре Тарих, тел ьэм эдэбиэт институтыныц тел тарихы ьэм диалектология булеге ултырышында каралды. Кайьы бер проблемалар буйынса фе-кердэр 11эм кудэтеудэр Стэрлетамак дэулэт педагогия институтында йыл ьайын удгарыла торган Билми-методик конференциялардын, башкорт теле секцияъында яьалган сыгыштарда яктыртылды. Бынан тыш, тикшеренеудец кайыы бер теоретик мэсьэлэлэре буйынса БВЬ.-ньщ 50 йыллыгына ъ.эм укытыусылардьщ инновацион укыу йортта-рында эшлэргэ эдерлэугэ арналган вуз-ара фэнни-гэмэли конферен-цияьында (СДПИ, 1995); БДУ-ныц 40 йыллыгына арналган башкорт филологияьы ьэм журналистика факультетыныц фэнни-гэмэли конференцияьында (БДУ, 1997); «Суверенитет шарттарында соци-
аль-эудем шэхес тэрбиэлэу (формирование)» республика фэнни-гэмэли конференцияьында (СПК, 1998); М.Буранголовтыц тыуыуына 110 йыл тулыуга арналган «Фольклор ьэм ысынбарлык» фэнни кон-ференцияьында (ТТЭИ, 1998); «Филологик фэндэрде ейрэнеу ьэм укытыу проблемалары»на арналган Бетэ Рэсэ�