автореферат диссертации по истории, специальность ВАК РФ 07.00.02
диссертация на тему: Деятельность организации "Змаганне" в Западной Беларуси (1927 - 1930 гг.)

Полный текст автореферата диссертации по теме "Деятельность организации "Змаганне" в Западной Беларуси (1927 - 1930 гг.)"

§ БЕЛАРУСКІ ДЗЯРЖАУНЫ ПЕДАГАГ1ЧНЫ УН1ВЕРС1ТЭТ ^ ІМЯ МАКСІМА ТАНКА

£

УДК 329.13(476)(091)(043.3)

ДАНІЛОВІЧ ВЯЧАСЛАУ ВІКТАРАВ1Ч

Дзейнасць арганізацьіі “Змаганне” у Заходняй Беларусі (1927- 1930 гг.)

07. 00. 02 - айчынная гісторьія

Аутарэферат дьісертацьіі на суісканне вучонай ступені кандидата гістарьічньїх навук

Мінск-2000

Праца вьїканана у Беларускім дзяржауньїм педагагічньїм універсітзце імя Максіма Танка

Навуковьі кіраунік - доктар гісгарьічних навук, прафесар Мацко А. М.

Афіцьшньїя апанентьі: доктар гістаричньїх навук, прафесар Ладьісеу У. Ф.;

кандидат гістаричньїх навук, дацзнт Літвін А. М.

Апаніруючая арганізадня - Брзсцкі дзяржауньї універсітзт

імя А. С. Пушкіна

Абарона адбудзецца “28” красавіка 2000 г. у .14 гадзін на пасяджзнні савета па абароне дисертацьій Д 02. 21. 03 прьі Беларускім дзяржауньїм педагагічньїм універсітзце

імя Максіма Танка па адрасу:

220050, г. Мінск, вул. Савецкая, д. 18, ауд. 482, тзл. 268-79-91.

З дьісертацьіяй можна азнаеміцца у бібліятзцьі Беларускага дзяржаунага педагагічнага універсітзта імя Максіма Танка.

Аутарзферат разасланьї “24” сакавіка 2000 г.

Вучоньї сакратар савета N кандидат педагагічних

па абароне дьісертацьій / навук, дацзнт

^ І- Багдановіч

АГУЛЬНАЯ ХЛРАКТЛРЫСТЫКА ПРЛЦЫ

Актуальнаснь тэмы дьісертацьіі. Проблема гісторьіі арганізацьіі “Змаганне” не даследавалася . паслядоуна і у цэлым. Вьівучаліся толькі некаторыя асобныя пьітаїші дaдзeflaй праблемы і тое, галоуным чьшам, у кантэксце іишьіх больш шьірокіх тэм.

Таму распрацоука тэмы дьісертацьіі запауняе пэуныя прабелы у вьівучзнні беларускага рэвалюцыйна-дэмакратычнага і нацыямальна-пызвалекчага руху У Польшчы канца 1920-х гадоу, дазваляе лепш уявіць палітьічньї спектр тагачаснай Заходняй Беларусі.

Акрамя таго, у складаны час адбудовы беларускай дзяржаунасці пстарычны вопыт, праудзівае бачанне мінулага маюць важнае значэнне. Яны служаць лепшаму паразуменню паміж беларусамі і суседнімі народамі, могуць засцерагчы ад пралікау, падказаць шляхі актьівізацьіі палітьічнай і нацыянальнай свядомасці грамадства.

Сувязь працы з буйньїмі навуковьімі праграмамі. тзмамі. Праца над дысертацыяй вялася у межах навуковага напрамку “Нацыянальныя асаблівасці сацьіяльна-зканамічнага, палітьічнага і культурнага развіцця Беларусі”. Тэма даследавання зацверджана на Вучоным савеце БДПУ імя Максіма Танка (пратакол № 5 ад 4 сакавіка 1997 г.).

Мэта і задачы даследавання. Мэта дысертацьн’ - на аснове крытычнага аналізу разнастайных крьініц раскрыць у як мага больш поуным выглядзе працэс стварэния, дзейнасці і ліквідацьіі арганізацьіі “Змаганне”, вьіявіць яго асаблівасці і характэрныя рысы.

У адпаведнасці з пастауленай мэтай аутар вырашае у працы наступныя задачы: паказаць сацьіяльна-зканамічньї і палітьічньї фон дзейнасці змаганцау; раскрыць асаблівасці працы, структуры і членскага складу арганізацьіі; вьіявіць месца і ролю “Змагання” у вызваленчым руху у Заходняй Беларусі і сярод палітьічньїх сіл усёй Польшчы; адлюстраваць узаемадзеянне змаганцау з Та-варыствам беларускай школы (ТБШ), ступень уплыву арганізацьіі на Тава-рыства; прааналізаваць дзейнасць “Змагання” у сейме і па-за ім; вьісветліць якое месца адводзілася у працы змаганцау барацьбе за вызваленне паЛітьіч-ных зняволеных, супраць -терору і рзпрзсій польскіх улад і іх прьшльнікау; вызначыць, якую ролю адыграу уплыу Кампартьіі на дзейнасць арганізацьіі.

Аб’ект і прадмет даследавання. Аб’ектам даследавання дадзенай працы з’яуляецца беларускі левы рэвалюцыйна-дэмакратычны нацыянальна-вызваленчы рух у Заходняй Беларусі у канцы 1920-х гадоу. ;

Предметам жа гэтага даследавання з’яуляюцца асаблівасці утварэння, развіцця, дзейнасці, ідзалогіі і ліквідацьіі арганізацьіі “Змаганне”.

Метадалогія і метады праведзенага даследавання. Метадалагічную аснову дысертацыйнага даследавання склалі прынцыпы пстарызму і аб’ектьіунасці, каштоунаснага падыходу да разглядаемага аб’екта. Прынцып гістарьізму

диктує вивучзнне і узнауленнц У пазнанні аб’екта даследавання менавіта такім чинам, якім єн рзальна фармавауся у прадзсе свайго развіцця. Принцип аб’ектьіунасці патрабуе усебаковага ахопу вивучаемай з’явьі з улікам магчм-мих поглядау па дадзенай праблеме. Каштоунасньї падьіход (при захаванні прьіііципау гістарьізму і аб’ектиунасці) дазваляе даць ацзнку вивучаемаму аб’екту як станоучай ці адмоунай з’яве. .

Специфіка аб’екта даследавання, а таксама мзта і задачьі, пастауленьїя у праци, визначилі вибар наступних канкрзтних метадау гістаричнага даследавання: гісторьїка-генетичнага (вивучзнне гістаричньїх падзей і з’яу у пра-цзсе іх развіцця ад зараджзння да гібелі ці сучаснага стану, што дазваляе у найбольшай ступені наблізіцца да рзальнага гістаричнага аб’екта), гістори-ка-тьіпалагічнага (вияуленне агульньїх рис у прасторавих групах гістаричньїх падзей і з’яу ці вьілучзнне аднародних стадий у іх бесперапинна-часа-вьім развіцці), гісторьїка-сістзмнага (устанауленне функцьіянальних сувязяу гістарьічньїх падзей і з’яу, раскрьіцце унутраньїх механізмау іх функцьіяна-вання), гісторьїка-параунальнага (параунанне гістаричньїх падзей і з’яу у прасторьі і часе, вияуленне падабенства і адрознення паміж імі).

Павуковая навізна і значнасиь атрьіманьїх вьінікау. Навуковая навізна дисеріацьіі заключаецца у тим, што упершишо прадпрьімаецца спроба рознабаковага аб’ектьіунага даследавання арганізациі “Змаганне”; разглядаюцца неиьшучаньїя бакі яе гісторьіі; удакладняюцца зробленьїя раней вьісновьі па характару дзейнасці змаганцау; далейшае развіццб 'атримлівае асвятленне ужо закранаушьіхся аспектау праци арганізациі.

Дзейнасць “Змагання” даследуецца на шьірокім дакументальїшм матзрьіяле, у тим ліку раней не уведзеним у навуковае абарачзнне.

Вьшікі праведзенага даследавання могуць бьіць викаристани для далейшай распрацоукі праблем гісториі рзвалюцийна-дзмакратичнага і нацьіянальна-вьізваленчага руху у Заходняй Беларусі.

Практичная значнасиі атпьіманих вьінікау. Дисертацьія у значнай ступені запауняе прабельї у вивучзнні беларускага рзвалюцийна-дзмакратичнага і нацьіянальна-визваленчага руху у Польшчи 1927 - 1930 гг., а таксама міжнацьіянальних адносін у гзти час у Заходняй Беларусі. Гзта даследаванне дазваляе пераняць станоучьія моманти з вопиту мінулага і засцерагчися ад зроблених у той час памьілак.

Матзрьіяли і виснови дисертациі могуць биць викаристани у навучальних дапаможнікад і лекцийішх курсах па гісториі Беларусі навейшага часу, при падрихтоуци спецьіяльних курсау па гісториі беларускага рзвалюцийна-дзмакратичнага і нацьіянальна-визваленчага руху (асабліва яго левага кірунку), а таксама нациянальньїх адносін у Беларусі.

АсноУньїя палсжзнні дьісертаиьіі. якія внносяииа на абарону.

1. Стварзнне арганізациі “Змаганне” било абумоулена сацияльна-зкана-мічним і палітичним становішчам Заходняй Беларусі у складзе польс-кай дзяржави канца 1920-х гадоу. Арганізацьія пераняла праграмньїя па-

лажзшіі Беларускан сялянска-работніцкан фамады (БСРГ), але яе дзей-насць адрознівалася большай левай рады кал ізацьіяй і праяван лявацка-сектанцкіх рыс, што тлумачыцца це^нан сувяззю з Кампартыяй. З аднаго боку, такая сувязь спрыяла афармленню структуры “Змагання” і выка-рыстанню арганізаиьіяй багатага палітьічнага вопыту камумістау. З дру-гога ж боку, залежнасць ад Кампартьіі абмяжоувала нацыянальна-вызва-ленчы напрамак працы “Змагання”.

2. Членскі склад арганізацьіі “Змаганне” не быУ аднародным у ілзйна-палі-тычным плане. У адрозненне ад большасці кірауніцтва арганізацьіі, у яе мясцовых актьівістау пераважалі імкненні да прыярытэту нацыянальна-вызваленчых мэт над сацьіяльна-класавьімі. Таму увесь час існавання “Змагання” унутры арганізацьіі ішла барацьба за вылучэнне на першы план нацыянальна-вызвапенчай дзейнасці.

3. Арганізацьія “Змаганне” мела значны уплыу у асяроддзі ТБШ і з канца 1928 г. ажыццяуляла непасрэднае кірауніцтва працай Таварыства, захоу-ваючы яго левы рзвалюцыйна-дэмакратычны характар. Фактична “Змаганне” і ТБШ уяулялі сабой у 1929 - 1930 гг. адзіную арганізацьійную сістзму.

4. Барацьба за вызваленне паліплчньгх зняволеных, супраць тэрору і рэпрэ-сііі польскіх улад і іх прьіхільнікау была адным з асноуных напрамкау дзейнасці арганізацьіі “Змаганне”. Увогуле яе праца насіла, як у сейме, так і па-за ім, акты^ны шматфанны характар і стала значным укладам у раэвщцё беларускага левага рэвалюцыйна-дэмакратычнага нацыянальна-вызваленчага руху у Польшчы.

Асабістьі Уклал суіскальніка. Дысертацыйнае. даследаванне і публікацні атрыманых шліікау праведзены аутарам самастойна.

Апрабацыя пьпіікау льісертацьіі. Дысертацыя абмеркавана на пасяджзннях кафедры гісторьіі Беларусі, навукова-праблемнага савета гістарьічнага факультэта БДПУ імя Максіма Танка і рэкамендавана да абароны (пратакол № 6 ад 23 снежня 1999 г.). Асноуныя палажзнні і вьшікі дысертацыйнага даследавання выкладзены аутарам на II беларуска - французскім архіуньїм семінарьі (Мінск, 8-10 лютага 2000 г.).

Апублікаванасць пьінікау. Па тэме даследаванім аутарам выдадзены 8 артыкулау у навуковых зборніках і часопісах. Агульны аб’ём публікацьій -48 старонак. .

Структура і аб’ём дьісертаиьіі. Дысертацыя складаецца з уводзін, агульнаґ; характарьістнкі працы, асноунаґі часткі, высноу, спіса выкарыстаных криніц і літаратурьі, дадаткау. Асноуная частка уключае 3 главы. Агульны аб’ём дысертацьн складає 121 старонку. З іх 13 старонак займає спіс крьшіц (IV, назва) і літаратурьі (91 назва), а 8 - дадаткі.

АСНОУНЫ ЗМЕСТ

Ва уводзінах змяшчаецца невялікі пстарычны экскурс, даецца агульная ацэнка стану даследуемай праблемы, акрзсліваецца кола пытаншу, якія патрабуюць иавуковага вывучэння, вызначаецца какірунак дысертацыйнага даследавання.

Агульная характарыстыка працы адлюстроувае усе неабходныя палажзіші, якія адпавядаюць сучасным патрабаванням.

У першай главе даецца агляд крьшіц і літаратурьі па тэме.

Неабходна адразу адзначыць, што у гістарьіяграфіі няма спецыяльнага даследавання па арганізацьіі “Змаганне”. Разам з гэтым, дзейнасць змаганцау атрымала некаторае асвятленне, у той ці іншай ступені, у шэрагу гістарьічньїх прац.

Да першых друкаваных выданняу, якія змяшчаюць дакументы і матэрыялы аб гісторьіі арганізацьіі трэба аднесці кнігу Т. Жэпеццы і К. Жэпеццы1 (звесткі аб парламенцкіх выбарах 1928 г., і паслах сеймавага клуба “Змаганне”); а таксама зборнік сеймавых прамоу паслоу-змаганцаУ, выдадзены яшчэ самой арганізацьіяй2.

У савецкай гістарьіяграфіі да першых спроб асвятліць сярод інших некаторыя питанні дзейнасці “Змагання”, адносяцца брашуры А. Сталевіча, Б. Тарашкевіча, Л. Якаулева, П. Мятлы3.

Аднак, гэтыя працы, якія пісаліся па “гарачых слядах” падзей, не насілі навукова-даследчага характара і таму уяуляюць сабой інтарзс больш як крьініцьі. Агульным іх недахопам з’уляецца аднабакова-тэндэнцыйны пракамуністьічньї падыход да ацзнкі падзей, які вёу да памылковых высиоу. Гэта тлумачыцца татальнай заідзалагізаванасцю тагачаснага савецкага фамадства. Акрамя гэтага, аутары слаба абапіраліся на дакументальныя матэрыялы, якія да 1939 г. у большасці знаходзіліся у архівах Польшчы.

У полі.скай жа гістарьіяфафіі у гэты час з’явіліся кнігі Г. Элскага і

3. Урбаньскага4, якія виключна з праурадавых пазіцьій аналізуюць

1 Rzepeccy Т. і Rzepeccy К. Sejm і Senat Rzeczypospolitej Polskiej 1928 - 1933. - Poznan: Wielkopolska Ksiggamia Naktadowa K. Rzepecckiego, 1928. - 2S4 s.

2 Z pracy na terenie Sejmu Biaforuskiego Rlubu Poselskiego Cblopsko-Robobiiczego “Zmaganje”. - Warszawa: ARS, 1930. - 22 s.

3 Сталевіч А. Заходняя Беларусь - калйнія Польшчы. - Менск: ЦК Мопр’у БССР, 1930. -48 с.; Тарашкевіч Б. Заходняя Беларусь - плацдарм імпзрьіялістичнай інтзрвзнциі. -Менск: Беларуская Акаазмія Навук, камісія па вывучэнню Заходняй Беларусі, 1931. -20 с.; Якаулсу Л. Заходняя Беларусь. - Менск: Бел. дзярж. выд-ва, 1931. - 88 с.; МятлаП. Аб Таварыстве беларускае школы і яго бараыьбе. - Менск: Беларуская Акадзмія Навук, камісія Заходняй Беларусі, 1932. - 34 с.

4 Ebki <5. Sprawa biatoruska, zaiys historyczno-polityczny. - Warszawa: Drukamia

wspilczesna, 1931. - 105 s.; UrbaAski Z. Mniejszoici narodowe w Polsce. - Warszawa: Wyd-wo “Mniejszosciej Narodowych”, 1932. - 380 s. •

сацьіяльна-зканамічнае і палітьічнае становішча нацыянальных меншасцяу у тагачаснай Польшчы. Адиак адіюсна нацыяиальна-вызваленчага руху аутары абедзвюх прац абмяжоуваюцца толькі каьстатацыяй асобных фактау.

Пасля 1932 г. назіраецца доугатзрміновьі перьшд, у які адсутнічаюць публікацьіі аб дзейнасці змаганцау. Гэта тлумачыцца імклівьім рухам гістарьічньїх падзей, а для савецкай гістарьіяфафіі яшчэ і рзпрзсіямі, якія распачаліся У 1933 г. у СССР супраць былых дзеячоу БСРГ, “Змагання” і ТБШ па несправядліваму абвінавачваншо у здрадніцтве. У вьініку гэтага у савецкай гістарьіяфафіі на доугі час было накладзенае табу на асвятленне гісторьіі вышэйзгаданых арганізацьін.

КарэнНы пералом адбыуся толькі пасля І 956 г., калі гэтыя несправядлівьія абвінавачванні бьілі зняты. Вывучэнне левага рэвалюцыйна-дэмакратычнага нацыянальна-вызваленчага руху Заходняй Беларусі было, пастаулена на больш аб’ектыуную павуковую аснову. З’явіліся артыкулы і працы М. С. Арэхвы, Б. Клейна, У. А. Палуяна, І. В. Палуяна, А. С. Ліса, А. А. Сарокіна, С. В. Говіна, А. М. Мацко, У. Ф. Ладысева1, у якіх ужо на новым фунце у той ці іншай ступені адлюстроувалася дзейнасць змаганцау.

Больш фунтоуна, на багатым фактычным матэрыяле заходнебеларускі рэвалюцьшны і нацыяналыт-пызваленчы рух асветлены у калектыУнай манафафіі “Революционный путь Компартии Западной Белоруссии”2. У ёй знаншлі адлюстраванне і пэуныя аспекты працы “Змагання”, як арганізацьіі, якая цесна супрацоунічала з КПЗБ. Адиак ёсць некаторыя недакладнасці У датаванні і апісанйі падзей.

Арэхиа М. РэвалюцыГшы рух у Заходняй Беларусі У гады белапольскай акупациі. -Мінск: Таварыства па распаусюдасванню палітмчльїх і павукових ведаУ Беларускай ССР, 1958. - 32 с.; Кіеіп В. ЯисЬ геиоіисуіпу па \Уі1еіізн:2у2піе V/ ІаІасЬ 1920 - 1939. - W^lnius: Рап5І\у. Wydaw. ІІІ-гуроІНусгпе^ і паикоже), 1961. - 110 з.; Полуян В. А. її Полуян И. В. Революционное н национально-освободительное движение в Западной Белоруссии (1920 -1939). - Минск: Госиздат БССР, 1962. - 222 с.; Ліс А. Браніслау Тарзшкевіч. - Мінск: Павука і техніка, 1966. - 167 с.; Сорокин А. А. Аграрный вопрос в Западной Белоруссии (1920 - 1939 гг.). - Минск: Наука и техника, 1968. - 204 с.; Сорокин А. А. Освободительное и революционное крестьянское движение в Западной Белоруссии (1920- 1939 гг.). - Минск: Изд-во БГУ, 1970. -171 с.; Говіп С. В. Друк Заходняй Беларусі {1921 — 1939 гг.). - Мінск: Выд-вз БДУ, 1974. - 95 с.; Мацко А. Революционная борьба трудящихся Польши и Западной Белоруссии против гнета буржуазии и помещиков (19181939 гг.). - Минск: Беларусь, 1972. - 336 с.; ЛадысеУ У. Шлях да свабоды. З гісторьіі рэвалюцыйна-вызваленчага руху У Заходняй Беларусі у 1919 - 1939 гг. - Мінск: Полымя. 1973. - 132 с.; Ладысев В. Ф. В борьбе за демократические права и свободы. - Минск. Беларусь, 1988. - 189 с.

2 Революционный путь Компартии Западной Белоруссии / А. Н. Мацко, Н. С. Орехво, Т. И. Притыцкая и др.; Под ред. А. Н. Мацко и В. Е. Самутина. - Минск: Беларусь, 1966. -420 с.

Асобныя факты дзейнасці змаганцау асвятляюцца у манаграфіі У. А. Палуяна “Беларуская сялянска-рабочая грамада” Аутар характарызуе аргані-зацьно як пераемніцу справы Грамады, адиак не приводзіць адрознеиняу у іх працы. Даследчык працягвае разглядаць беларускі кацыянальна-вызваленчы рух у міжваеннай Польшчы у манаграфіі “Революционно-демократическое движение в Западной Белоруссии в 1927 - 1939 гг.”2. У ёй сярод іишага У. А. Палуян зрабіу спробу паказаць на навуковым грунце формы і метады барацьбы, сацьіяльна-палітьічньї характар “Змагання” і ТБШ. Як адмоуную з’яву аутар адзначае лявацка-сектанцкі ухіл у іх дзейнасці, але не указвае на яго прычыны. Увогуле ж з-за шырокай тэмы манаграфіі усебаковага адлюст-равання у цэлым гісторьія гэтых арганізаций не атрымапа.

Аднак, недахоп усіх вышэйпрыведзеных прац - аднабаковая, толькі з пазіцьій пануючай на той час камуністьічнай ідзалогіі, характеристика фактау і падзей. Галоуная увага аутарау сканцэнтравана на асвятлешіі узаемадзеяння змаганцау з Кампартияй. У бодьиіасці прац адсутнічаюць спроби крытычнага аналізу гісториі “Змагання”.

Некаторыя дакументы і матэрыялы, якія тычацца дзейнасці арганізацьіі надрукаваны у зборніках дакументау3.

Немалое месца у асвятлешіі гісторьіі “Змагання” належыць мемуарам і зборнікам успамінау удзельнікау вызваленчага руху у Заходняй Беларусі, у тим ліку і саміх змаганцау4.

1 Палуян У. А. Беларуская сялянска-рабочая грамада. - Мшск: Навука 1 тэхшка, 1967. -223 с.

2 Полуян В. А. Революционно-демократическое движение в Заладной Белоруссии (1927 -1939 гг.). - Минск: Наука и техника, 1978. - 360 с.

3 Борьба трудящихся Западной Белоруссии за социальное и национальное освобождение и воссоединение с БССР. Документы и материалы: Сб.: В 2 томах; Т. 1. 1921 - 1929 гг.; Сост. В. И. Жигалов, Л. П.Хлимантова, Т. Д. Либерооская, Н. С. Орехво, В. А. Полуян, И. П. Ховратович; Под ред. В. И. Гурского, Н. С. Орехво, В. А. Полуяна. - Минск: Госиздат БССР, 1962. - 620 с.; Борьба трудящихся Западной Белоруссии за социальное и национальное освобождение и воссоединение с БССР. Документы и материалы: Сб.: В 2 томах; Т. 2.1929 - 1939 гг.; Сост. И. П. Ховратович, Л. В. Аржаева, В. Н. Жигалов, Н. С. Орехво; Под ред. А. Н. Мацко, В. Н. Жигалова, Н. С. Орехво. - Минск: Беларусь, 1972. - 560 с.; Революционный авангард трудящейся молодёжи Западной Белоруссии (1921 - 1939 гг.). Документы и материалы: Сб.; Сост. М. А. Бобер, Е. И. Купревич, Т. Д. Либеровская, А. Н. Плешевня, Н. А. Таболина, Л. Н. Яшенко; Под ред. В. Н. Жигалова, Н. С. Орехво. -Минск: Изд-во БГУ, 1978. - 328 с.; Революционное движение в Вильнюсском крае 1920 -1940. Документы и материалы: Сб.; Сост. В. Каицявичюс, Ю. Марцинкявичюс, Н. Орехво, 11. Таболина; Под ред. Р. Малюкявнчюсо, Ю. Марциикявичюса, Н. Орехво, М. Тамошюна-са, А. Филимонова. - Вильнюс: Минтае, 1978. -448 с.

4 У сурцвыя гады падполля: 36. усп&мшаУ; Склад. М. С. Арэхва, Т. А. Нлылькш, П. С. Пышкш; Пад рэд. М. М. Мяшкова. - Мшск: Дзяржвьщ. БССР, 1958. - 361 с.; Рагуля В. Успамшы. - Менск: ВЦ “Бацька^шчына”, 1993. - 94 с.; Вильнюсское подполье. Воспоминания участников революционного движения в Вильнюсском крае (1920 -

Питанні гісторьіі арганізацьіі закраналіся і у польскаґі гістармяірафіі.

У 1961 г. у Варшаве выПшау зборнік прамоу, запытау і прапаноу левых рэвалюцыйна-дэмакратычных і камуністьічньїх паслоу сейма1, у якім змяшчаюцца звесткі аб паслах-змаганцах, асобішя прамови некаторих з іх.

Факти дзеннасці “Змагання” прыведзены у працах Ю. Кавальскага, Г. Цімека, А. Аннзнкеля, А. Баршчзускага, А. Бергман, Е. Тамашзускага2. Непасрэдна пьітаїшхмі дзеннасці арганізациі на Беласточчьше заГімауся Г. Маецкі3.

Парауноуваючи адлюстраванне гісториі “Змагання” у савецкан і польскай гістарьіяграфіі, нельга не адзначыць, што працьі польскіх даследчыкау адрозніваюцца меншай заідзалагізаванасцю і, як вьінік, большан аб’ектыуиасцю. Аднак, ні савецкія, ні польскія напукоуцы ва умовах жорсткага ідзалагічнага диктату не мелі магчьімасці аб’ектыуна і усебакова прааналізаваць гістарични шлях змаганцау.

1939 гг.): Сб. воспоминаний; Под ред. И. Каросаса, Б. Клейна, Р. Малюкявичюса, А. Олькина, Р. Шармайтнса. - Вильнюс: Vaga, 1966.-397 с.; Годы испытаний и мужества: Сб. воспоминаний; Сост. Н. С. Орехво и Н. С. Сташкевич; Под ред. Н. Ф. Капич, Н. С. Орехво, А. Н. Мацко, Г. Д. Матюшенко. - Минск: Беларусь, 1973. - 415 с.; Муха-Мухнопский Г. Пути-дороги. - Минск: Беларусь, 1973. - 207 с.; M'icko Я. Май мауюпвае орца. - MincK: Юнацтва, 1983. - 493 с.; Орехво Н. С. Дела и люди КПЗБ. - Минск: Беларусь, 1983.-287 с.

1 Postowie rewolucyjni w Sejmie (lata 1920 - 1935). Wybor przem6wieri, interpelacij i

wnioskow; Pod red.: T. Daniszewskiego, G. Iwariskiego, M. Minkowskiego. - Warszawa: KsigzJca i Wiedza, 1961. - 667 s.

3 Kowalski J. Zarys historii polskiego ruchu robotiiiczego w latach 1918 - 1939. Cz. 1. Lata 1918 - 1928. Wyd. 2 rozszcrzone. - Warszawa: Ksi^zka i Wiedza, 1962. - 435 s.; Kowalski J. Trudne lata. Problemy rozwoju polskiego ruchu robotniczego 1929 - 1935. - Warszawa: Ksi?z-ka i Wiedza, 1966. - 795 s.; Bergman A. Sprawy biitoruskie w II Rzeczypospolitej // Prace Bia-lostockiego towarzystwa naukowego. - 1984. - № 28. - S. 1 - 287.; Cimek H. Legalne chiop-skie partie rewolucyjne w drugiej Rzeczypospolitej. - Biafystok: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1988.- 159 s.; Cimek H. Sojusz robotniczo-chlopski w Polsce 1918 - 1939. - Warszawa: Ksiijz-ka i Wiedza, 1989. - 504 s.; Historia Sejmu Polskiego: W 3 t; Pod red. J. Michakkiego, A. Ajnenkiela - T. 2. Cz. 2. A. Ajnenkiel. II Rzeczpospolita. - Warszawa: Paristwowe Wydaw-nictwo Naukowe, 1989. - 419 s.; Barszczewski A., Bergman A., Tomaszewski J. Ignacy Dwor-czanin - bialoruski poiityk i uczony. - Warszawa: Wyd-wo Uniw. Warszawskiego, 1990. -101 s.; Бергман А. Слова npa Epanic.naoa Тарашкешча. - Mihck: Мастацкая nirapaTypa, 1996,-192 c.

3 Maecki II. Dziafainosc Bialoruskiego Klubn Poselskiego “Zmahannie” na Bialostocczyznie w latach 1929 - 1930 // Powstanie i dzialalnosc Biatoraskiej Wtos'ciaiisko - Robotniczej Hromady na Bialostocczyznie; Pod red. M. Nasowicza. - Biafystok: Wydzial propagandy KW PZPR w Biafymstoku, 1973. - S. 132 - 136; Maecki H. Dziatalno&f Towarzystwa Szkoly Bialoruskiej n Biahsstocczyznie // Prace Biaktstockiego towarzystwa naukowego. - 1988. - № 31. - S. 201 -217; Maecki H. Dzialalnosc Biabmskicpo Wtosciarfsko-Robotniczego Klubu Poselskiego na Bialostocczyznie w latach 1928 - 1930 // Prace Bialostockiego towarzystwa naukowego. -1988.-Xs;31.-S. 219-229.

У сучаснай беларускай гістарияграфіі час ад часу з’яуляюцца асобния публікацьіі, якія закранаїоць пэуныя аспееты дзеннасці “Змагання”.

Гэтыя аспекты часткова асветлены у манафафіі І. В. Палуяна1 і шізе Я. А. Місарзвіча і М. Д. Каралёва2. Апошняя праца змяшчае шмат звестак з гісториі арганізацьіі таму, што мае у якасці дадаткау шэраг архіуних дакументау і матэрыялау, якія тычацца яе дзеннасці і раней не публікаваліся, а таксама невядомыя успаміньї змаганцау і удзельнікау падзей, звязаных са “Змаганнем”. Аднак, трактоука аутарамі абедзвюх прац фактау гісториі арганізацьіі паутарае хібьі савецкай гістарьіяфафіі.

Можна адзначыць і асобныя артикулы У. Ф. Ладысева, А. М. Вабішчзвіча, У. І. Адамушкі3.

Питанні дзеГшасці змаганцау закранаюцца і у сучаснай польской гістарияграфіі (гіраци К. Гамулкі і 3. Запароускага)4.

Такім чинам, спецыяльныя манаграфіі па гісториі “Змагання” адсутнічаюць. Існуючьія даследаваїші даюць вузкую, часта аднабаковую характаристыку дзеннасці арганізацьіі і не дазваляюць скласці поунае Уяуленне аб яе месцы і ролі у беларускім вызваленчым руху у Польшчи. Мэтай запоуніць гэты прабел і кіравауся аутар дадзенай дьісертациі.

1 Полуян И. В. Западная Белоруссия в период экономического кризиса 1929 - 1933 rr. -Минск: Павука і тзхніка, 1991.-205 с.

2 Місарзвіч Я. А., Каралйу М. Д. І. С. Дварчанін. Гісторьїка-біяграфічньї нарыс. - Гродна; Абласное аддзяленне Беларускага фонду культури, 1995. - 302 с.

3 Лады ссу у. Цяжкі шлях вьшрабавашіяу // Беларускі гістарьгчнь) часопіс. - 1994. ~Кі 1. -

С. 81 - 88.; Ладисеу У. Вьіпрабавапне часам і жыццём (да 75-годдзя Зп'варэння і дзейнасці Кампартиі Заходняй Беларусі) // Беларускі пстарычны часопіс. - 1998. - № 4. - С. 36 -45.; Вабішчзвіч А. Нацыянальная школа у Заходняй Беларусі (1921 - 1939 гг.) П Беларускі гістарьічньі часопіс. - 1994. *>№ 2. - С. 38 - 46.; Wabiszczewicz A. Sytuacja szkolnictwa bialoruskiego па Bialorusi Zachodnicj w latach 1921 - 1939 // Spolpczenstwo biabniskie, litewskic і polskie na ziemiach polnocno-wscliodnich (1 Rzeczypospolitej (Biatorui Zachodnia і Litwa Wschodnia) w latach 1939 - 1941. Pod red. M. Giiejewskiej і T. Strzembosza. -Warszawa: lnstytut Studiow Politycznych PAN, 1995. - S. 190 - 203; Вабішчзвіч A. Таварыства беларускай школы (1921 - 1936 гґ.) // Беларускі пстарычны часопіс. - 1997. ->fc 1. - С. 86 - 92; Адамушка У. Язэп Амяльяпавіч Гаурьшік II Беларускі пстарычны часопіс.-1995,-№2.-С. 174-182. '

4 СопкЯка К. Biaforusini w H Rzeczypospolitej // Zeszyty naukowe Politechniki Gda&kiej. -1992. - № 495. Ekonomia. № XXXI. - S. 3 - 179; Zaporowski Z. Sejm Rzeczypospolitej Polskiej 1919 - 1939. - Lublin: Wyd-wo Uniw. Marii Curie-Sklodowskiej, 1992. - 265 s.; Zaporowski Z. Stosunki polityczno-spoleczne na p6taocno-wschodnich Krcsach druglej Rzeczypospolitej 1918 - 1939 // Spoleczertstwq biatoruskie, litcwskic і polskie na ziemiach p<5hiocno-wschodnich II Rzeczypospolitej (Biatorui Zachodnia і Litwa Wschodnia) w latach 1939 - .1941. Pod red. M. Giiejewskiej і T. Strzembosza. - Warszawa; lnstytut Stodtfw Politycznych PAN, 1995.-S. 57-65.

Прапаноуваемая праца напісана галоуным чынам на дакументах і матэрыялах, выяуленых аутарам у архівах Беларусі, Літвьі і Польшчы.

Найбольш вялікая колькасць дакументау і матэрыялау, якія адлюстроуваюць дзейнасць змаганцау, знаходзіцца у Нацыянальным архіве Рзспублікі Беларусь. Там змешчаны звесткі аб узаемадзеянні “Змагання” з іншьімі партьіямі і арганізацьіямі тагачаснай Польшчы; удзеле змаганцау у парламенцкіх выбарчых кампаніях 1928 і 1930 гг. і у барацьбе насельніцтва Заходняй Беларусі за свае сацыяльнае і нацыянальнае вызваленне. Усё гэта знаходзіцца у фондзе Прадстауніцтва ЦК КПЗБ. Газеты “Змагання” змешчаны у фондзе друкаваных выданняу.

Акрамя таго, дакументы і матэрыялы аб працы арганізацьіі, развіцці лева-га рэвалюцыйна-дэмакратычнага і нацыянальна-вызваленчага руху у Заходняй Беларусі знаходзяцца у фондах Брэсцкай казённай палаты, Камандавання акруговага корпуса № IX, Палескага ваяводскага управлення Дзяржаунага архіва Брэсцкай вобласці; Гродзенскага акруговага суда, Гродзенскай гарад-ской рады, Навагрудскага ваяводскага упраулення, а таксама у аддзеле павукова-даведачнай літератури Дзяржаунага архіва Гродзенскай вобласці; Ві-лейскай павятовай каменды дзяржаунай паліцьіі Філіяла Дзяржаунага архіва Мінскай вобласці у Маладзечне; Віленскага гарадскога староства, Гарадскога суда Вільні Літоускага Цэнтральнага Дзяржаунага архіва; Аддзела бяспекі Міністзрства унутраных спрау, Палітичньїх інфармацьійньїх камунікатау Ка-місарьіята урада Архіва актау новых у Варшаве; Беластоцкага ваяводскага Упраулення Архіва Дзяржаунага у Беластоку; Беластоцкага ваяводскага Упраулення, Віленскага ваяводскага упраулення, Пракурорскага упраулення пры Акруговым суддзе у Беластоку Цэнтральнага архіва Міністзрства унутраных спрау і адміністрацьіі у Варшаве.

Важнай крьініцай даслёдавання бьш таксама звесткі са зборнікау даку-ментау і маррыялау. Вьїкарьістоуваліс'я 1 даныя афіцшйнай польскай статыс-такі, сценаграмы пасяджэнняу сейма, матэрыялы польскай і беларускай пе-рыядычнай прэсы, друкаваных выдаиняу змаганцау, КПЗБ і КПП.

У другой главе разглядаецца працэс утварэння арганізацьіі.

У першым параграфе характарызуецца сацьіяльна-зканамічиае і палітьічнае становішча Заходняй Беларусі У канцы 1920-х гадоу.

Цяжкае зканамічнае становішча краю абвастрала сацыяльныя супярзчнасці, якія яшчэ больш пагльїбляліся жорсткім нацыянальным прьіпіетам і палітьічньїм бяспрауем ва умовах диктатуры Пілсудскага. У вьшіку у насельніцтва Заходняй Беларусі бьілі шырока распаусюджаиы левыя і лева-радыкальныя настроі. Усё гэта стварала спрыяльныя абставіньї для узмацнення рэвалюцыйнага і нацыянальна-вызваленчага руху.

У другім параграфе асвятлятоцца парламенцкія выбары 1928 г. у Польшчы і утварэнне “Змагання”.

З самага пачатку лес змаганцау быу цесна звязаны з Кампартыяй. Аргані-зацыя была утворана па ініцьіятьіве ЦК КПЗБ, пры падтрымцы камуністау з

поспехам прайшла цяжкае выпрабаванне недзмакратьічнимі вьібарамі у сейм і правяла туды трох паслоу, склаушых аснову Беларускага пасольскага клуба (БПК) “Змаганне за інтарзси сялян і рабочых”. Утварэнне клуба стала важным дасягненнем беларускіх левых рэвалюцыйна-дэмакратычных нацыя-нальна-вызваленчых сіл. Заходнебеларускія вьібаршчьікі галасавалі за канды-датау-змаганцау, бо бачьілі у іх сапраудных прадаужальнікау традыцый і справы БСРГ. Аднак камуністьі адразу ж пачалі ціснуць на БПК “Змаганне за інтарзси сялян і работнікау”, каб надань першаснае значэнне у яго дзейнасці лева-радыкальнаму, а не иацыянальна-вызваленчаму кірунку.

Арганізацьія займала актыуную пазіцьію і на выбарах у сенат. Сенацкая выбарчая кампанія вьіявіла здольнасць змаганцау цвяроза ацзньваць палітич-ную сітуацьію і ісці дзеля агульных мэт на супрацоуніцтва з іншьімі блізкімі па нацыянальна-вызваленчым задачам беларускімі палітьічньїмі аб’яднаннямі па-за межамі лева-радыкальнага блока. Гэты факт засведчыу моц у “Змаганні” нацыянальна-вызваленчай плині, якая магла супрацьстаяць ціску Кампар тьіі. .

У трзцім параграфе адлюстроуваецца стварзнне нізавьіх структу] арганізацьіі.

Прафамная дэкларацыя Беларускага сялянска-работніцкага пасольскаг клуба (БСРПК) “Змаганне” (змена назвы сеймавага пасольскага клуб змаганцау адбылася у маі 1928 г.1) засведчыла імкненне ажициявіць народн; дэмакратычную рэвалюцыю, пераемнасць прафамных палажэнняу БСРГ жаданне стварыць падобную ёй арганізацьно.

Аднак, “Змаганне” вымушана было пайсці па шляху стварзні сакратарыятау, як мясцовага рабочага апарату свайго сеймавага клуба, бо фармальнага боку не лічилася арганізацьіяй, якая існує па-за пасольск; фракцыяй сейма, паколькі не мела ні уласнай прафами, ні статута, якія бы б афіцьійна приняты і ззцверджани яе паунамоцньїмі органамі. Утвариць 5 падобния органи змаганцам не дазвалялі перашкоди і рзпрзсіі з боку улад.

Кірауніцтва арганізацияй ажиццяуляу БСРПК “Змаганне” праз Цзнтраї ни сакратарыят у Вільні, які кантралявау рэдакцыю газеты змаганцау і дз< насць павятовых сакратарыятау, апошнія ж накіроувалі працу упаунава> них і падсакратариятау, з якімі быу непасрэдна звязаны широкі мясцовы тыу. Сакратарияты клуба сталі леїальнимі цзнтрамі палішчнай, аргані цыйнай і культурна-асветнай дзейнасці “Змагання” на месцах. Яны існавш 18 паветах2. Калі ж зиходзіць з сярздняй лічби ^паунаважаных арганізаці іх памочнікау у паветах, і дадаць да гэтага асабовы склад саміх струк

1 Полуян В. А. и Полуян И. В. Революционное н... С. 125.

2 Нацыянальны архіу Рзспублікі Беларусь. Ф. 242 Прадста^ніціва ЦК КПЗБ, воі спр. 162, л. 212 - 213; Дзяржа^ны архіу Брэсцкай еооласці. Ф. 1 Палескае ваяво; Сгшаїлснне, воп. 9, спр. 822, л. 102.

БСРПК “Змаганне”, то колькасць змаганцау можна вызначыць у межах 1,3 -1,6 тыс. чалавек.

Стварзнне нізавьіх структур арганізацьіі адбывалася пры актыунай даламозе Кампартьіі і інших саюзнікау змаганцау па лева-радыкальнаму блоку. Разам з гзтым “Змаганне” мела неаднародны у ідзйна-палітьічньїм плане склад сваіх структур. Сярод мясцовага активу арганізацьіі, у адрозненні ад кірауніцтва, пераважала імкненне да прыярытэту не лева-радыкальнага, а нацыянальна-вызваленчага кірунку працы.

У трзцяй главе аналізуюцца напрамкі дзейнасці змаганцау.

У першим параграфе характарызуецца удзел “Змагання” у вызваленчым руху.

Арганізацьія прымала актыуны удзел у вызваленчым руху у Заходняй Беларусі. За кароткі час “Змаганне” згуртавала значны актыу, распаусюдтіла свой уплыу на вёсцы і у горадзе. Змаганцы цесна супрацоунічалі з іншьімі прадстаунікамі левага рэвачюцыйна-дэмакратычнага і нацыянальна вызваленчага руху у краі. У дзейнасці арганізацьіі бралі актыуны удзел камсамольцы і лева-радыкальна настроєная моладзь.

“Змаганне” праводзіла масавую палітьічную працу па арганізациі бзраць-бы насельніцтва краю за сацыяльнае і нацыянальнае вызваленне. Важнае месца як ап'тацыйным сродкам змаганцы адводзілі прзсе і выдавецкай дзейнасці. Тьіповьімі -метадамі 'палітьічнай барацьбы арганізацьіі бьілі: сталы дзейсны удзел у акциях лева-радыкальных сіл; правядзенне у большасці нелегальных мітьінгау і дэманстрацый, бо атрымаць на іх дазвол улад было практычна немагчыма; шырокае выданне і распаусюджванне камунікатау, адозвау і улётак з нагоды палітьічньїх падзей; збор подпісау пад рззалюцьіямі пратэсту супраць дзеянняу улад. “Змаганне” удзельнічала у сацыяльна-зкана-мічнай барацьбе сялян і рабочых Заходняй Беларусі праз арганізацьію забас-товак, выступленняу пратэсту і прафсаюзау. Прычым змаганцы імкнуліся да палітьізацьіі гэтай барацьбы. У асноуным іх праца разгортвалася сярод сялян, сельскагаспадарчых і прамысловых рабочых, моладзі.

Пад ціскам Кампартьіі, у якой усё больш выяулялася імкненне фарсіраваць рэвалюцыйны працэс з мэтай паскорыць сацьіялістьічную рэвалюцыю у Польшчы (шіх> асабліва яскрава вьіявілася з пачаткам у 1929 г. сусветнага зканамічнага крьізісу і тлумачилася курсам Камінтзрна на сусветную сациялісшчную рэвалюцыю, блізкасць якой празмерна • перабольшвалася1), “Змаганне” з кожным годам у большай ступені вылучала максімелісцкія лозунгі і патрабаванні з разлікам на абвастрэнне палітьічнай барацьбы. Такая лявацка-сектанцкая пераацэнка і схематызацыя аб’сктыуных тэндэнцый развіцця грамадства на практыцы стварала штучныя перашкоды на шляху супрацоуніцтаа з іншимі беларускімі партьіямі і арганізацьіямі, якія

Ладисеу У. Цяжкі шлях... С. 85 -86; Ладысеу У. Випрабаванке часам... С. 41.

адмоуна ставіліся да сацьіялістьічнай рзвалюцьіі, але паслядоуна змагаліся за нацыянальныя правы беларускага народа. Гэта звужала базу змаганцау сярод насельніцтва, змяншала іх уплыу і вяло у вьініку да спаду левага рэвалюцынна-дэмакратычнага і нацыянальна-вызваленчага руху у краі. Аднак у “Змаганні” увесь час назіраюцца спробы вьійсці за лявацка-сектанцкія рамкі, вызначаныя Кампартыяй, і надаць прыярытэт нацыянальна-вызваленчай дзейнасці. Але арганізацьіі не удавалася канчаткова пераадолець ціск камуністау, ад якіх яна знаходзілася у значнай залежнасці.

У другім параграфе асвятляецца супрацоуніцтва змаганцау з ТБШ.

Лінія Кампартьіі і “Змагання” на усемагчымае пашыренне працы Тава-рыства і ператварэнне яго у масавую левую рэвалюцыйна-дэмакратычную арганізацьію была у цэлым паспяховай у палітьічньїх і тактычных адносінах. ТБШ уладам цяжэй за усё было забараніць без выкрыцця сваёй рзакцьійнасці і шавінізма. Акрамя таго, гэта тактыка дазваляла вырашыць праблему абме-жаванай (з-за стварэння арганізацьіі на базе сеймавага пасольскага клуба) колькасці змаганцау праз павелічзнне членскага склада Таварыства. Спалу-чэнне дзейнасці параунальна нешматлікага па складу і авангарднага па тыпу левага рэвалюцыйна-дэмакратычнага нацыянальна-вызваленчага “Змагання” і масавага прагрзсіунага, культурна-асветнага ТБШ дазволіла ахапіць і з’яд-наць у адзінай пльїні усе беларускія левыя рэвалюцыйна-дэмакратычныя сі-лы. Таварыства з шырокай сеткай гурткоу і БСРПК “Змаганне” з мясцовьімі сакратарьіятамі і актывам па сутнасці уяулялі сабой адзіньї палітьічньї і арга-нізацийиьі левы рэвалюцыйна-дэмакратычны, нацыянальна-вызвапенчы рух. Дзякуючы У першую чаргу актыунай працы змаганцау, усе спробы польскіх улад падпарадкаваць ТБШ праваяіліся і яно захавала левы рэвалюцыйна-дэмакратычни характар. .

Сапрауды, дзеГінасць Таварыства была празмерна лалітьізаванай, што су-пярэчыла яго статуїу. Але апрауданнем гэтаму служыць шавіністьічная палі-тыка польскіх улад у галіне асвсты, культуры і у вогуле у адносінах. да нацыянальных меншасцяу, якая неаднаразова выводзьза беларускіх дзеячоу, нават з памяркоуньїмі поглядамі, на шлях рэвалюцыйнай барацьбы. У такіх варунках імкненне да палітьізавання ТБШ было натуральным вьінікам узмац-нення рэвалюцыйна-дэмакратычных настрояу у грамадстве. Разам з гэтым, “Змаганне” праз супрацоуніцтва з Таварыствам унесла значны уклад у куль-турна-асветную працу сярод беларусау, у павелічзнне іх палітьічнай і нацыя-нальнай свядомасці.

Недахопамі гэтай супольнай дзейнасці з’яуляліся спробы празмерна завастрыць патрабаванні і лозунгі змаганцау, праявы пад ціскам КампартьіІ у іх працы лявацка-сектанцкіх тэндэнцый, невысокая з'яднанасць і хісткасць часткі членау ГБШ, іх ідзйна-палітьічная непаслядоунасць і г. д., што тлумачыцца, галоуным чынам, членскім складам і характарам арганізацьій.

ІЗ

Аднак, у супрацоуніцтве з Таварыствам праяуляліся імкненні “Змагання" да прыярытэту агульнабеларускіх нацыяналыю-вызваленчых мэт, разумение згубнасці для вызваленчага руху лявацка-сектанцкай тактьікі камуністау.

У трзцім парафафе паказваецца барацьба змаганцау за вызваленне палітьічньїх зняволеных.

Барацьба за вызваленне палітьічньїх вязняу, супраць тэрору і рзпрзсій польскіх улад і іх прьіхільнікау складала адзін з асноуных напрамкау працы арганізацьіі, якая увесь час адчувала на уласным вопыце ціск гэтых рзпрзсій і тэрору. Але, нягледзячы на гэта, “Змаганне” ад пачатку і да канца свайго існавання вяла актыуную барацьбу за вызваленне палітьічньїх зняволеных, супраць рзпрзсіунай палітьікі улад і дасягнула у гэтым значних поспехау. Змаганци дамагліся разам з іншьімі левимі сіламі частковая амністьіі для палітьічішх вязняу. Дзякуючы барацьбе арганізацьіі, гартавауся дух змагароу супраць рэжыму Пілсудскага за сацыяльнае і нацыянальпае вызваленне беларускага народа. Дзеннасць “Змагання” стварала прэцэдэнт, вучила маси не баяцца адстойваць свае правы і змагацца за паляпшзнне свайго існавання.

Аднак рзпрзсіуная машына диктатуры Пілсудскага была значна маинеіїшай за усе тыя сродкі барацьбы, якія мелі у сваім арсенале змаганцы, у вьініку чаго яны самі сталі ахвярай гэтай машыны.

У чацвёртым парафафе разглядаецца праца паслоу клуба “Змаганне” у польскім сейме.

Арганізацьія разгарнула у сейме знзргічную шматбаковую дзейнасць на карысць народных мас Заходняй Беларусі, у абарону культуры і нацыяналь-ных правоу беларускага народа. Трибуну сейма і пасольскія правы паслы-змаганцы вьїкарьістоувалі для зносін з насельніцтвам, каб праз галаву урада гутарыць з народам, падымаць яго палітьічную і нациянальнуїо свядомасць.

Пры разглядзе у сейме дзяржауных бюджзтау, абмеркаванні законапраек-тау і працы урада пасли клуба “Змаганне” вьіступалі з яскравимі выкрывау-чьімі прамовамі. Праз сейм імі было унесена, без уліку супольна паданых з іншимі фракцьіямі, 11 запытау і 13 прапаноу, 9 з якіх мелі зкстрани харак-тар1. Змаганцы рабілі заявы пратэсту у сувязі з парушэннем дзмакратичних правоу і свабод Урадам і мясцовимі уладамі, уздьімалі жыццёвыя патрабаван-иі звяртаушыхся да клуба ліодзей. У сваіх выступлениях пасли критьїкавалі Унутраную і знешшою палітику польскіх улад; імкнуліся раскриць каланіза-тарскі характар іх дзеянняу на “Усходніх крэсах”, няздольнасць урада кіра-ваць зкапомікай і палепшиць сацьіяльна-зканамічнае становішча насельніцт-ва; викривалі самавольства паліциі і мясцовай адміністрациі, рашуча асудж-алі існуючьія парадкі. Не пазбягалі жорсткай крьггикі і палітичния апанеігги. Уся критика вялася змаганцамі з пазіций іх левых сацьіялістичньїх перакананняу.

1 НізЮгіа Sejmu... Т. 2. Сг. 2. А. Діпспкіеі. 11 Ягестрояроіііа. Б. 340.

Паспяховыя для “Змагання" перавыбары у сейм у Лідскай выбарчай акрузе засведчьші значную ладтрымку арганізацьіі насельніцтвам.

Аднак часта дзеянні сеймавага клуба “Змаганне”, пад уплывам Кампартиі, бьілі не пазбаулены сектанцтва, што адмоуна адбівалася на яго працы і вьіклікала зразумелую нязгоду часткі паслоу і актыву, якая спрабавала надаць нерашасны характар менавіга нацыянальна-вызваленчай дзейнасці аргалізацьіі. Але пры усім гэтым клуб разам з іншімі прадстаунікамі лева-радыкальнага блока быу важнай сілай у сейме і ііа-за ім, якая праводзіла лінію бескампраміснан барацьбы з дыктатурай Пілсудскага.

У пятым параграфе адлюстроуваюцца парламенцкія выбары 1930 г. у Польшчы і ліквідацьія “Змагання”.

Рэжыму “санацьіі” удалося аслабіць алазіцьію, у значнай ступені кансалідаваць кіруючи лагер і умацаваць диктатуру у краіне. Парламенцкія выбары 1930 г. засведчьілі расклад сіл у Польшчы на карысць рэакцыйных, антыдэмакратычных груповак. Прьічьінамі ж страты узначальваемьімі Кампартыяй левьімі сіламі значнай часткі гапасоу выбаршчыкау сталі не толькі широкая распаусюджанасць рзпрзсій і фальсіфікацьш. Да гэтага дачьшіліся аптацыя духавенства за урадавыя спісьі1; стомленасць грамадства ад працяглай палітьічнай барацьбы, жаданне хоць бы нейкай стабілізацьіі ва умовах зканамічлага крьізісу, што спрыяла веры выбаршчыкау у абяцанні улад палепшыць становішча народа праз неабмежаваную уладу харызматычнай асобы Пілсудскага; а таксама, у значнай ступені, сектанцкая пазіцьія, занятая левьімі радьїкапамі пад уплывам камуністау, што перашкаджала стварэншо адзінага фронту апазіцьіі супраць диктатуры.

Нягледзячи па активную перадвыбарчую працу ацалелага актыву “Змагання”, забаропа усіх выбарчых спісау арганізациі адняла у яе шанс на адпауленне. Арыштаваныя змаганцы бьілі асуджаны на турэмную няволю за антыдзяржауную дзейнасць2.

Усё гэта сведчыць аб тым, што польскія упады імкнуліся найхутчэй разграміць “Змаганне”, бо яго дзейнасць сприяла росту лева-радыкальных, рэвалюцыйных настрояу у насельніцтва Заходняй Беларусі.

Разгром арганізацьіі фалічна звузф легальний магчьімасці КПЗБ, пазбавіу яе парламенцкай трибуны.

ЗАКЛЮЧЭННЕ

ГТрааналізавани і абагульнены у дисертацьіі матэрыял дазваляе сцвяр-джаць наступнае.

1. Узнікненне “Змагання” было абумоулела канкрзтльїмі сацыяльна-экана-мічньїмі і палітичнимі варункамі у Заходняй Беларусі як складовай часткі

' Еккі Є. БргаиаЬіаЬжіїка... 5.75.

3 Хароголлкі Z. 5еіт КгесхурозроШ^... 8.42 - 43.

польскай дзяржавы канца 1920-х гадоу, агульным імкненнем беларусау да нацыяналытй кансалідацьіі, сацыяльнага і нацыянальиага оызвалення. Арга-нізацьія з’яулялася непасрздным прадаужальнікам справы БСРГ. Паміж імі існавала не толькі цесная ідзалагічная, але і асабовая сувязь, бо большасць змаганцау вийшла з шэрагау Грамады. “Змаганне” уяуляла сабоґі удалы вы-падак з’яднання сеймавай фракцьіі і яе сакратарыятау на месцах з шьірокім мясцовым актывам. Фармапьна арганізацьіі як быццам бы не было, паколькі сакратарыяты сеґімавага пасольскага клуба змаганцау разглядаліся як падсоб-ныя органы парламенцкай фракцьіі. Таму улады доугі час не маглі прад’явіць “Змаганню” абвінавачвання. У той жа час арганізацьія не толькі існавала, але і карысталася вялікім уплывам сярод насельніцтва, якое пакутвала ад цяжка-га сацьіяльна-зканамічнага становІшча і палітьічнага бяспрауя.

З-за сваей спецьіфікі “Змаганне” не мела афіцьійна зацверджанай праграмы. Праграмная ж дэкларацыя сеймавага клуба змаганцау, утрьімліва-ла патрабаванні поунага ажыццяулення асноуных дэмакратычных пераутва-рэнняу і з’яулялася па свайму характару рэвалюцыйна-дэмакратычнай з асоб-ньімі патрабаваннямі паусацьіялістьічнага характару. У цэлым яе можна названі» праграмай народна-дэмакратычнай рэвалюцьй. Ідзалагічньїя ж пазіцьіі кіраунікоу арганізацьіі характарьізаваліся перш за усе класавым падыходам да рашэння сацыяльных пытанняу і ацзнкі палітьічньїх падзей. Кірауніцтва “Змагання” стаяла за арганізацьію класавай, рэвалюцыйнай барацьбы, легаль-най і нелегальная, парламенцкай і непарламеїшкай, палІтьічнай, зканамічнай і ідзалагічнай аж да звяржэння існуючай улады. Дамагчыся гэтых мэт змаган-цы імкнуліся шляхам з’яднання працоуных, стварэння саюза рабочих і сялян, арганізацьіі сумеснай барацьбы народных мае краю і усёй Польшчы.

У насельніцтва Заходняй Беларусі “Змаганне” мела папулярнасць менавіта як арганізация-прадаужальнік справы БСРГ. Аднак у дзейнасці змаганцау, якія падтрьімлівалі асноуныя палажзнні праграмы Грамады, паступова Сталі праяуляцца пэуныя адрозненні ад працы грамадоуцау, асабліва з 1930 г. Та-кіх адрозненняу некалькі: 1) выразнае адмежаванне ад беларускіх нацыяналь-на арыентаваных партый, груповак, арганізацьій і інтзлігенцьіі не лева-рады-кальнага напрамку; 2) узмацненне сувязі з прадстаунікамі іншьіх нацыяналь-насцяу краю і усёй Польшчы, сгалае узгадненне дзейнасці з інтзрнацияналь-ным рухам працоуных; 3) павелічзнне увагі да рабочых (асабліва сельскагас-падарчых), з’яуленне лозунга дыктатуры пралетарыяту, як гегемона рэвалю-цыннага руху; 4) большая акрэсленасць у сялянскім питанні, скіроуванне бядняцкіх і серадняцкіх сялянскіх мас да барацьбы на чале з пралетарыятам не толькі супраць акупацьшнай польскай улады, але і супраць буржуазіі і ку-лацтва; 5) адкрытае выяуленне прасавецкан пазіцьіі і станоучых адносін да СССР, падкрзсліванне ролі пераутварзнняу у ім як абавязковага Узору.

З кожным годам “Змаганне” усё мацней радьжалізавапася у левым кірунку. Усё часцей арганізация выконвала ролю легальнай пляцоукі для дзе-янняу камуністау. З аднаго боку, цесная сувязь змаганцау з Кампартыяй

спрыяла афармленню структуры “Змагання” і выкарыстанню арганізацияй багатага палітьічнага вопыту камуністау. З другога ж боку, залежнасць ад Кампартьіі, у якой на той час паиавалі лявацка-сектанцкія тзндзнциі, вяла да праявы іх у працы змаганцау. Яны незаусёды улічвалі змены палітичньїх настрояу і паусядзённых патрабаванняу розных пластоу насельніцтва, кан-цзнтравалі увагу на агульных задачах, адсоувалі на другі план нацыянальна-вызваленчую барацьбу, вьізначаліся рззкім і бескампрамісньїм падыходам да папітьічньїх апанентау.

У вьініку “Змаганне” не стала буйной арганізацьіяй, яго уплыу сярод насельніцтва быу значна меншы, чым уплыу БСРГ у свой час. Дачьшіліся да гэтага ріпрзсіуная палітьїка улад, якая біла па актыву змаганцау, а таксама лявацка-сектанцкія тзндзнцьіі у Кампартьіі і яе трактоука “Змагання” виключна як пляцоукі для легальнай дзейнасці КПЗБ, што абмяжоувала нацыянапьна-вызвал&нчы напрамак працы арганізациі, зву жал а яе базу сярод насельніцтва/1; 4; 5; 6; 8/. .

2. Умоуна змаганцау можна падзяліць на 3 групы. Першую групу складала значная частка мясцовых сакратароу і упаунаважаных сеймавага пасольскага клуба на чале з Я. Грзцкім і П. Крынчыкам, якія билі камуністамі. Другую групу складала частка мясцовых сакратароу і упаунаважаных на чале з Я. Гаурьілікам, І. Дварчанінам і Ф. Вальшцом, якія стаял і на рэвалюцыйных сацьіялістьічньїх пазіцьіях блізкіх Кампартиі. Трзцюю фупу складала вялікая частка мясцовага активу, якая прьітрьімлівалася левых рэвалюцыйна-дэмакратычных і нацыянальна-вызваленчых пазіцин. Погляди усіх трох плыняу унутры “Змагання” бьілі широка адлюстравани у друку арганізациі.

Менавіта такі неаднародпы склад змаганцау і дачьшіуся да існавання сярод іх незадаволенасці прыярытэтам сацыяльна-класавых мэт над нацьіянальїіа-вьізваленчьімі. Барацьба ж за вылучэнне апошніх на перши план ішла напрацягу усяго перыяду дзеГшасці "Змагання" /6; 8/.

3. Змаганци мелі значны уплыу у асяроддзі ТБШ, гшенна супрацоУнічалі з ім на ніве абароны беларускай культуры і асветы, карьісталіся падтрымкай большасці членау Таварыства. Праз гэта супрацоуніцтва “Змагшше” Унесла значны уклад у культурна-асвеїную працу сярод беларускага народа. Уплыу арганізацьіі яшчэ больш узрос з начаткам спроб польскіх улад пад-парадкаваць ТБШ сваім інтарзсам, калі змаганци узначалілі барацьбу суп-раць гэтага і ажьіццяулялі непасрэднае кірауніцтва дзеґшасцга Таварыства, захоуваючы яго левы рэвалюцыйна-дэмакратичны характар. У 1929 -1930 гг. “Змагашіе” і ТБШ уяулялі сабой адзіную арганізацьійную сістзму в/.

4. Змаганци разгарнулі ахтиуную шматфанную парламенцкую і пазапар-ламенцкую дзейнасць. “Змаганне” праводзіла вялікую палітьічную працу, адным з асноуных напрамкау якой была барацьба за вызваленне палітичньїх зняволеных, супрпаць тэрору і рзпрзсій польскіх улад і іх прьіхільнікау. Выкарыстоуваючы сваё легальнае становішча, пасли сеймавага клуба змаганцау актыуна умацоувалі левыя рэвалюцыйна-дэмакратичныя сіли і

арганізоувалі нацыянальна-вызваленчы рух у Заходняй Беларусі. Стала праводзіліся мітьінгі, сходы і дзманстрацьіі, хоць гэта і было звязана з рызыкан для жыцця паслоу, нягледзячы на фармальнае права недатьїкальиасці іх асоб. Сакратарыяты клуба, якія існавалі у большасці заходнебеларускіх паветау аб’ядноувалі вакол сябе значны актыу, звязаны з шьірокімі пластамі насельніцтва. Нягледзячы на сталыя перашкоды улад і іх прьіхільнікау, “Змаганне” мела сваю прэсу і вяла шырокую выдавецкую дзейнасць, якая выкарыстоувалася для агітацьіі. Актыуная праца змаганцар дазволіла згуртаваць вакол іх досыць значныя масы насельніцтва краю.

Але навучаны вбпытам БСРГ дьіктатарскі рэжым Пілсудскага зрабіу усё, каб не даць утварыць иа базе сеймавага пасольскага клуба масавай арганізацьіі. Тым не менш, “Змаганне” карысталася вялікай падтрымкай сярод шьтрокіх народных мас Заходняй Беларусі і была уплывовай палітьічнай арганізацьіяй, якая адыграла значную ролю у левым рэвалюцыйна-дэмакратычным і нацыянальна-вызваленчым руху беларусау Польшчы у 1927 - 1930 гг. Дзякуючы змаганцам бьілі выхаваны і загартаваны шматлікія прьіхільнікі і актьтістьі левага рэвалюцыйна-дэмакратычнага і нацыянальна-вызваленчага руху. Сам факт утварэння “Змагання”, у абставінах, калі дзейнасць такіх арганізацьій пераследавалася і за(їаранялася, з’явіуся значным дасягненнем левых рэвалюцыГша-дэмакратычных сіл, нечакаїїим для улад /2; 3; 4; 5; 6; 7; 8/.

Селмавы пасольскі клуб змаганцау быу апошняй спробам прадстауніцтва р парламенце Польшчы левага рэвалюцыйна-дэмакратычнага і нацыянальна-вызваленчага беларускага руху. Ліквідацьія арганізацьіі і масавыя арышты яе активу, рэзкае абмежаванне працы ТБШ і закрыццё яго мясцовых структур, пераследаванне усялякай легальная апазіцьійнан дзейнасці узнялі значзнне нелегальных метадау палітьічнай барацьбы і сталі пачаткам новага этапа У беларускім левым рэвалюцыйна-дэмакратычным і нацыянальна-вызваленчым руху.

Такім чынам, беларускі вызваленчы рух, узбагачоны вопытам барацьбы “Змагання”, быу і застаецца прыкметнаЙ вехай у гісториі беларускага народа на яго ахвярным шляху да свабоды.

СПІС ПУБЛ1КАЦЫЙ А^ТАРА ПА ТЭМЕ ДЬІСЕРТАЦЬІІ

1. Даніловіч В. В. Вьітсжі арганізаць;і “Змаганне” // Весці Беларускага дзяржаунага педагагічнага універсітзта. -1998. - № 2. - С. 90 - 96.

2. Даніловіч В. В. Абвастрэнне палітьічнага становішча у Польшчы. Ліквідацьія арганізациі “Змаганне” // Весці Беларускага дзяржаунага педагагічнага універсітзта. - 1998. - № 4. - С. 86 - 90.

3. Данилович В. В. Сотрудничество организации “Змаганне” с

Товариществом белорусской школы // Актуальные проблемы исследований в области гуманитарных и естественных наук: Сб. науч. ст. / Бел. гос. лед. ун-т им. Максима Танка; Под ред. А. А. Гируцкого, Т. А. Григорьева, А. А. Гримотя, А. П. Жнтко, Н. А. Цыркун. - Минск, 1998. С. 176-179. .

4. Даніловіч В. В. Друк арганізациі “Змаганне” // Питанні гісторьіі Беларусі: 36. навук. ар. / Бел. дзярж. пед. ун-т імя Максіма Танка; Пад агуль. рэд. А. М. Лютага. - Мінск, 1998. - С. 80 - 85,

5. Даніловіч В. В. Дзейнасць арганізаціі “Змаганне” па падрыхтоуцы да ЕУрапейскага сялянскага кангрэса // Питанні гісторьіі Беларусі: 36. навук. ар. / Бел. дзярж. пед. ун-т імя, Максіма Танка; Пад агуль. рэд. А. М. Лютага. - Мінск, 1998.-С. 188- 195.

6. Даніловіч В. В. Дзейнасць мясцовых сакратарыятау клуба паслоу сейма ад арганізаціі “Змаганне” // Весці Беларускага дзяржаунага педагагічнага універсітзта. - 1999. - № 1. - С. 77 - 82.

7. Даніловіч В. В. Барацьба арганізациі “Змаганне” за вызваленне паштычных зняволеных // Весці Беларускага дзяржаунага педагагічнага універсітзта. - 1999. -№ 3. -С. 111 - 116.

8. Даніловіч В. Дзейнасць пасольскага клуба “Змаганне” У польскім сейме // Назаусёды разам. Да 60-годдзя уз’яднання Заходняй Беларусі з БССР: 36. навук. ар.; Пад агуль. рэд. М. П. Касцюка і І. Я. Навуменкі; Укладальнік У. І. Навіцкі. - Мінск: “Беларуская Энцыклапедыя”, 1999. - С. 41 - 46.

РЭЗЮМЭ

Даніловіч Вячаслау Віктаравіч Дзейнасць арганіацьіі “Змаганне” у Заходняй Беларусі (1927 - 1930 гг.)

Ключавыя словы: арганізацьія, левыя сільї, радикалізм, рзвалюцьшна-дэмакратычны і нацыяналыщ-вызваленчы рух, выбары, сейм, паслы, сакратарыяты, мясцовы актыу, політичная і культурна-асветная дзейнасць, друк, мітингі, рзпрзсіі.

У дьісертациі даследуецца актуальная праблема беларускай гісториі. Аб’ектам даследавання з’яуляецца беларускі левы рэвашоцыйна-дэмакратычны нацыянальна-вызваленчы рух у Заходняй Беларусі у канцы 1920-х гадоу. Предметам жа яго з’яуляюцца асаблівасці утварэння, развіцця, дзейнасці, ідзалогіі і ліквідациі арганізациі “Змаганне”.

Аутар ставіць мэту на аснове крытычнага аналізу разнастайных крьініц раскрыць у як мага больш поуным выглядзе працэс стварэния, дзейнасці і ліквідациі арганізациі “Змаганне”, вьіявіць яго асаблівасці і характэрныя рысы.

Метадалагічнуїо аснову 'праведзенага даследавання склалі принципы іістарьізма, аб’ектиунасці і каштоунаснага падыходу да разглядаемага аб’екта.

Павуковая навізна дьюсртациі заключаецца у тим, што упершиню нрадпримаецца спроба комплекснага даследавання арганізациі "Змаганне”; раїглядаюцца невывучаныя бакі яе гісториі; удакладкяюцца рапей зробленыя высновы па характеру дзейнасці змаганцау; далейшае развіццЗ ш рі.імлівае асвятленне ужо закранаушыхся аспекта^ працы арганізациі.

Дзейнасць “Змагання” даследуецца на цшрокім дакументальным матзрыяле, у тым ліку раней не узедзеным у навуковае абарачзнне.

Винікі праведзенага аутарам дьісертациі даследавання могуць биць выкарыстаны для далейшай распрацоукі праблем па гісторьй левага рэвалюцыйна-дэмакратычнага і нацыянальна-вызваленчага руху у Заходняй Беларусі, пры викладанні гісториі Беларусі навейшага часу У навучальных установах.

РЕЗЮМЕ

Данилович Вячеслав Викторович Деятельность организации “Змаганне” в Западной Беларуси (1927 - 1930 гг.)

Ключевые слова, организация, левые силы, радикализм, революционно* демократическое и национально-освободительное движение, выборы, сейм, послы, секретариаты, местный актив, политическая и культурнопросветительская деятельность, печать, митинги, репрессии.

В диссертации исследуется актуальная проблема белорусской истории. Объектом исследования является белорусское левое революционнодемократическое национально-освободительное движение о Западной Беларуси в конце 1920-х годов. Предметом же его являются особенности создания, развития, деятельности, идеологии и ликвидации организации “Змаганне”.

Автор ставит цель на основе критического анализа разнообразных источников раскрыть как можно в более полном виде процесс создания, деятельности и ликвидации организации “Змаганне”, выявить его особенности и характерные черты.

Методологическую основу проведённого исследования составили принципы историзма, объективности и ценностного подхода к рассматриваемому объекту.

Научная новизна диссертации заключается в том, что впервые предпринимается попытка комплексного исследования организации “Змаганне”; рассматриваются неизученные стороны её истории; уточняются ранее сделанные выводы по характеру деятельности змаганцев; дальнейшее развитие получает освещение уже затрагивавшихся аспектов работы организации.

Деятельность “Змагання” исследуется на широком документальном материале, в том числе ранее не введённом в научный оборот.

Результаты проведённого исследования могут быть использованы для дальнейшей разработки проблем по истории левого революционнодемократического и национально-освободительного движения в Западной Беларуси, при преподавании истории Беларуси новейшего времени в учебных заведениях.

SUMMARY

Vyacheslav V. Danilowich

Activity of the organization “Zmaganne” in Western Belarus in 1927 - 1930 years

Key words: organization, left powers, radicalizm, revolutionary-democratic and national-liberation movement, election, the Sejm, deputies, secretariat, local active members, political and cultural-enlightenment activity, press, meeting, repressions.

In the dissertation the actual problem of the Byelorussian history is investigated. The object of the study is the byelorussian left revolutionary-democratic national-liberation movement in Western Belarus at the end of 1920 years. The subject of the study is the peculiarities of foundation, development, activity, ideology and liquidation of the organization “Zmaganne”.

The author sets a goal to reveal as much as possible the process of foundation, activity and liquidation of the organization “Zmaganne”, to expose its peculiarities and characteristic features on the basis of critical analysis of various sources.

Principles of the historism objectivity and valuation approach to the subject under consideration comprised the methodological basis of the conducted investigation.

Scientific novelty of the dissertation is concluded in the fact that the attempt of complex study of the organization “Zmaganne” is made for the first time; the unstudied aspects of its history are considered; the earlier elaborated conclusions about the character of “Zmaganne” members’ activity are made; the coverage of the earlier considered aspects of the organizations’ activity gets further development.

The activity of “Zmaganne” is studied on the basis of rich documentary materials, which were not included into circulation by scientist.

The results of the conducted investigation can be used for further elaboration of problems on the history of the left revolutionary-democratic and national-liberation movement in Western Belarus, as well as for teaching Belarussian history of the modem times at the educational institutions.

Подписано п печать 10.03 2Р00 . Объем 1 п.л. Тираж ВО экз.

Заказ 300 . Бесплатно .

РотапринтБГПУ им. М. Танка. 220809, г. Минск, ул. Советская, 18.