автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.02
диссертация на тему: Драматургия Калтая Мухамеджанова

Полный текст автореферата диссертации по теме "Драматургия Калтая Мухамеджанова"

С-;.

С"-Г

^ ‘ -

Дг Цолжазба к,укднда

Жумабай Эб1лов

КДЛТАЙ МУХАМЕДЖАНОВТЩ ДРАМАТУРГИЯСЫ

10. 01. 02 - каз1рг1 кдвак, эдебиет1

Филология рылымдарыньщ кандидаты гылыыи дэрежес1н алу уш1н дайындадаан диссертацияньщ

АВТОРЕФЕРАТЫ

Алматы - 1995 жыл

Жумыс Кожа Ахмет Яссауй атындагы казак-турік халыкаралык университетініц халыкаралык журналистика кафедрасында орындалды

Гылыми жетекшісі

Казахстан Республикасы Улттык Гылым академиясынын корреспондент-мушесі, филология гылымдарыныч докторы, профессор, Казахстан Республикасы Мемле-кеттік сыйлыгынын лауреаты Р.Нургалиев.

Ресми оппоненттер: - филология гылымдарыяьщ докторы, профессор Н.Габдуллин.

Жетекші уйым

филология гылымдарыньщ кандидаты Е.Жакыпов.

М.О.Эуеэов атындагы Эдебиет жене енер институтыныц казіргі казак едебиеті белімі

Диссертация 1995 жылы " " сагат

Эл-Фараби атындагы Казак мемлекеттік улттык университетініц (480021, Алматы, 8л-Фараби дадгылы, 71) жанындагы филология гылымдарыныц докторы дережесін беру женіндегі Д. 14.А.01.22 мамандандырылган Кеиесініц межілісінде щоргалады.

Диссертациямен Эл-Фараби атындагы Казак мемлекеттік улттык университетініц гылыми кітапханасьінда танысуга болады.

Автореферат 1995 жылы

таратылды

Мамандандырылган кецестін гылыми хатшысы, филология гьглымдарыныц докторы, профессор

Н.Омашев

Такдорыптьщ зарулігі. Калтай Мухамеджановтыц комедиялары мен драмалык туындыларын халыктын, дастурлі кулкі поэтикасы-мен уштастыра зерттеу ісі эл! колга алша койган жок. Ал каламгерлердіц комедияларындагы азіл-.кулкі табигатынан талай гасырдыц сшынан еткен халыктык кулкі дзстурініц езіндік ерекшеліктерініц бедер-саулесін керуге болады.

Комедия жанрынын, халыцтыц сан гасырлык; мадениетімен жалгаса дамуы кернекті эдебиет зерттеушілері тарапынан зер-деленіп келеді.*

Бір атап айтатьш нэрсе, импровизацияльщ комедияны жанр-лык тургыдан зерттеп, жуйелеу маселесі алі дурыс жолга койылган жок.

Эр елдін куле білу кабілетіне карай кулкі тудыратын тасілдері болады. Ал. енді осы тасілді долданушылар -кулдіргілер немесе енерпаздар. Импровизациялык комедиялар-дагы кулдіргіштердіц бір тобьша кулдіргі зцгімелердегі кейіпкерлерді, екінші тобьша кулдіргі енерпаздарды (куларды) жаткызсак кдтелеспейміз. Бірак, кулдіргі кейіпкерлер мен енерпаздардыц арасын беліп тастауга болмайды. 0йткені кулдіргі кейіпкерлер іс-арекеттерініц енерпаздар іс-аре-кетіне кешіп журетіні бар. Бутан да атусті ман берілуде.

Аунзекі тілдін, импровизациялык комедиялардын; калыптасу-ына тигізген асерін жан-жакты ацгімелейтін зерттеу ецбек-,

* Бахтин М.М. Проблемы поэтики Достаевского. - М.. 1963; Творчество Франсуа Рабле и народное культура средневековья ренессанса. - М., 1990.

тердіц бар екендігін айтуымыз керек. Бул орайда кептеген

галымдар мен мэдениет кайраткерлері тушымды ой-пікір калып-тастырды. Сонын; нзтижесінде халыктын кулдіргі ацгімелері мен сатиралык комедиялардыц арасындагы байланыс, сондай-ак

кулардын, кулдіргі 1с-арекеті едауір зерттелді.* Бірак сол кулдіргі ацгімелердегі кейіпкерлер іс-арекетінін, кулар

іс-арекетіне кешуінін, ерекшеліктерін танып-б!лу назардан тыс калып келеді.

* Калтай Мухамеджанов комедияларынын, ерекшеліктерін та-

ньіп-білудіц туйіні осы сауалдардын, жауабын тугел таппайынша шешілмейді. Міне, такырыптыц зарулігі де осыдан туындайды.

Такырыптьщ зерттелу децгейі. Казак адебиеттану гылымы К-Мухамеджановтыц шыгармашылык есу жольи басты назарда устап келеді. бйткені драмашы таланты керермендерге жаца кубылыс ретінде эсер калдырады. Ягни драмашы каламынан туындаган ко-медиялык шыгармалардын; кай-кайсысы да кубылыстык мэнге ие

* 1. Эуезов М. Елубай бмірзаков.' Шыгармалар. 12-том-дык. II том.- Алматы. 1969. 90-95-беттер; Жалпы театр енері мен казак театры. 33-бет. //Сонда; Халык артисі. 254 бет// Сонда; Куандыков К- Театрда туган ойлар.

- -Алматы, 1972, 9-10, 57-59, 61-62 беттер; Сонікі:Туцгыш

улт театры. - Алматы. 1969. 17-18-беттер; Нургалиев Р. Кулкі кудіреті. //Жулдыз. N 6. 1987; Тзжібаев 3.

Алгысез. //Калтай Мухамеджанов Екі томдык тандамалы шыгармалар. Пьесалар, Сценарийлер. 1-том.- Алматы, 1984. 231-237-беттер; Кожамкулов С. Шеберлік мектебі,

- Алматы. 1993. 27-29, 38-48. 130-138, 202-211-бет-

тер.

- З -

болды. К. Мухамеджанов шыгармаларына М.Эуезов, Ш.Айтматов, К.Симонов. А.Токмагамбетов. Г. Мусірепов. Г.Мустафин. З.Збішев, З.Тажібаев, Т.Ахтанов, Э.Нурпейісов. Р.Нургалиев. Э.Кек1лбаев. Б.Кундакбаев. Т. Токбергенов. К.Куандыков,

А.Жубанов. Ж. Ахметалиев, СДирабаев секілді каламгерлер мен театр, енер кайраткерлері жогары бага берді.»

* Айтматов Ш. Менін; Калтай досым //Калтай Мухамеджанов. Пьесалар.Сценарийлер. 0нер жайлы ойлар,- Алматы.1989, 5-6-бет; Ахтанов Т. Сахнада жастар емірі. //Социалистік Казакстан. 22-мамыр, 1959; Ахмэталиев Ж. Заманменен

кадамдашып //Советтик Киргизстан. 12 кдркуйек, 1980; Збішев 0. Сахнада кулкі //Лениншіл жас. 24 наурыз, 1964; Зуезов М. Біз бул кулкіге дан ризамыз.//Лениншіл

жас. N 76.12 сауір. 1959; Габдуллин Н. Габит Мусірепов

- драматург. - Алматы. 1982. 182-183 беттер; Мустафин Г.

• Ой зуендері. - Алматы. 1976; Мусірепов Г. Шыгармалар. 4-ш1 том. -Алматы, 1973.46-бет; Жубанов А. Сахнада

кулкі. //Лениншіл жас. 24 наурыз. 1964; Кекілбаев 0. Алда тагы аскар таудай парыз тур. //Казак адебиеті.23 желтоксан, 1988; Кирабаев С. Патриоттык, спектакль. //Казак адебиеті.28 кантар, 1968; Кундакбаев Б. Калтай Мухамеджанов. //Уакыт жэне театр. - Алматы, 1981; Нургалиев Р. Куретамыр. - Алматы, 1973.76-бет_; Нурпейісов 0. Толгау. Раздумье. - Алматы. 1972^' Тажіба-ев 0. Слово о моем друге. //Казахстанская Правда. 7 января, 1979;Токбергенов Т. Дарынды каламгер. //Ленин жолы.3-акпан, 1979; Токмагамбетов А. Талант тасада кал-майды. //Ленин жолы. 29 кантар, 1968; Симонов К. Строгое искусство. //Известия. 1 февраля, 1988.

Аталган акын-жазушылар. енер адамдары. театр сыншылары-нын макалаларында драмашы комедиялары мен драмаларында кетерілген алеуметтік маселелердін, арасалмагы. поэтикасы. стилі, жанрлык, ерекшеліктері женінде, комедияларыныц жалпы халыктык кулкі дзстурімен байланысы туралы аздьі-кепті пікір айтылды. Бірак, булардьщ барлыгы К.Мухамеджанов шыгармашылыгы женіндегі тутас бір гылыми ецбек болып табылмайды.

- Зерттеудіц мацсаты мен міндеттері. Диссертанттьщ алдына койган басты максаты мен міндеті мьшадай:

- Драмашы комедияларындагы улттык характердіц. улттык ой-сана проблемасыньщ бейнелену ерекшеліктерін ашу;

- осы мак,сатты жузеге асырудагы аунзекі тілдін, аткарган кьізметіне бага беру;

- драмаш туындыларындагы идеялыц мазмун бірлігін устап турган керкемдік тасілге токтала отырып. онын, барлык туынды-ларьш біртутас дуние ретінде карастыру;

- драмашы туындыларындагы ен басты керкемдік адістін ауизекі сейлеу (тіл) пародиясы екендігін айкындау;

- драмашы комедияларындагы аунзекі кулкі тасіліне арка

суйей отырып. ауь/зекі сейлеу (тіл) пародиясыныц іс-арекет пародиясына айналу завдылыктарын зерттеу. Соныц негізінде казак сатиралык комедиясы мен лирикалык комедиясынын,

аражігін ашудагы тужырымдарды теориялык тургыдан толыктыру.

Зерттеудіц едісі мен методологиясы. К- Мухамеджанов пь- . есаларьида кетерілген улттык ой-сана проблемасы диалектика-сын ашуга арі оны бейнелеудегі керкемдік адіс-тасілдерді са-ралауга тарихи-салыстырмалы адісті пайдаландык. Бул ретте

В. Шкловский. Л.И.Тимофеев. М.О.Эуезов, Е.Смайылов, Б.Кенже-баев, М.Дуйсенов, Р. Нургалиев, ТДожакеев. Н. Габдуллин,

Е.Жакыпов, Т.Кэк1шев, М.Базарбаев, Ш.Айтматов, К. Симонов. Г. Мус1репов, С.Муканов, Г. Мустафин. Э.Тэж1баев, Т.Ахтанов. Э.Кек1лбаев, Р. Рустембекова. М.Илеужанов. Е. Сурков. БДундакбаев. КДуандык,ов. Э.Сыгаев сиякты эр децгейдеп эдебиетш!, енер танушы, театр танушылардыц эр кезде жазган сьш макалалары мен рецензиялары такырыпты зерттеуд1ц кез!не айналды.

Каламгерлерд1н шыгармашылык лабораториясына арнап кызыкты ецбектер жазган 61л1кт1 зерттеуш1лерд1ц методология-сы да кещнен пайдаланылды. Ал, диссертацияныц нег!зг1 материалы рет1нде К-Мухамеджановтыц "Белт1р1к бер!к астында", "Кудаги кел1пт1", "Куырдак дайьш", "0з1ме де сол керек" ко-медиялары мен "Жат елде", "Кектебедег1 кездесу", "Б1з пер!ште емесп!з" драмалары жэне драматургтЩ жеке архив!нде сакталган колжазба нускалар мен кундел1к, хаттар. баяндама-лар. сейленген сез текстер! алынды.

ЗерттеудЛц гылыми жащалыгы. Бул - К. Мухамеджанов дра-матургиясы жен1ндег! тунгыш келемд! зерттеу ецбек. Драмашы комедияларыныц нег1з!нде улттык ой-сана проблемасы мен мэцгурнЧк проблемасыныц диалектикасы арнайы карастырылды. Диссертацияда ауызек1 сейлеу парсщиясы, пародиялык, бел1к. пародиялык кайырма, пародиялык, соктыгыс, улттык ой-сана де-ректер1, дерект!к компоненттер. улттык, эмоциялык кетер1цк1 кец!л куй. улттык эмоциялык, ел1кпе кец1л куй. улттык юмордыц (эмоцияныц) эуенд!к сипаты (багыты), улттык юмордыц харак-терл1к багыты. к,ондырма мэнгурттш, кондырма емес мэнгуртПк улттык; ой-сана проблемасыныц аморальдык катына-сы, улттык, юмордын, ем!р к,убылыстарына белсенд1 эрекет!, сыцарланган диалог деген терминдер кеЩнен колданылып отыр.

Диссертант К-Мухамеджанов комедияларындагы каЬармандар іс-арекеті аркылы рухани даму кезеціндегі улттык болмыска керегар асер еткен олкылыктар мен улттык ойлау жуйесіндегі карама-карсылыктардын, сырьм теориялык тургыдан далелдейді. Диссертацияда "Кулар" деген угымныц пайда болу себебі ауы-зекі тіл пародиясынын, іс-арекет пародиясына айналу завды-лыгьш жан-жакты зерттеу аркылы аныкталган. Диссертант казак импровизациялык комедияларын алгіндей екі топка белу аркылы пародия туралы мулдем жана концепция усша отырып. ауызек! тіл лародиясын дербес жанр дарежесіне кетерген. Мунъщ езі жалпы пародиянын, жеке жанр ретіндегі кьізметін барынша улгайтады. Диссертациянын, осы гылыми жацалыгы - казак сати-ралык жане лирикалык комедиясыныц. сондай-ак импровизациялык комедиялардыц поэтикасын танудыц методологиялык кілті болып табылады. Диссертант улттык ой-сана проблемасы мен мацгурттік проблемасынын, аракатынасына алгаш рет зер сала отырып, емірлік материалды пьесанын, идеялык мазмунын айкын-даушы арі автордьщ шьидыкка кезкарасы ретінде карастырады. Ал деректік компоненттердін, кай-кайсысы да идеялык багыттау-шы. Бул да диссертант негіздеген гылыми жацалык.

Енбектіц теориялык, жэне практикалык мані. К.Мухамеджанов комедияларынын, табигатын тану казак комедиясын жанрлык тургыдан карастыратын зерттеу енбектерге кец жол ашады. Себебі аунзекі сейлеу (тіл) пародиясы мен 1с-эрекет пародия-сы деген угымдар толык тілдік айналымга енген кезде сатира-лык, музыкалык комедия багытындагы эр алуан ойын-сауык турлері мен жалпы казіргі аунзекі кулкі табигатын зерттеу маселесі жаца сураныска ие болуы мумкін. Сондыктан бул енбек актерларга, сондай-ак университеттер мен институттардьщ фи-

лология. журналистика факультеттер! студенттер1не кемеюй оку куралы бола алады. Диссертацияныц улттык психология мен улттык сананы зерттеумен шугылданатын психологтарга, фило-софтарга. социологтарга мацызды дерек беру тургысындагы кыз-мет1 де улкен болмак.

Зерттеу жумысын сыннан епйзу (апробация). Диссертация Эл-Фараби атындагы улттык университетШц казак эдебиет! ка-федрасынын гылыми кецес!нде талкыланып, кабылданган. Диссертацияныц нег1зг1 мазмунын ашып берет!н 4 гылыми макала жарык керд!. Гылыми конференцияларда баяндама жасалды. Диссертация материалдарын диссертант "К.Мухамеджановтын драматургиясы" деген атпен университетт!н жогары курс студенттер!не арнаулы курс рет!нде окып жур.

Диссертацияньщ курылысы. Диссертация кЛр1спеден, нег!зг! ек! тараудан жане корытындыдан турады.

ДИССЕРТАЦИЯНЬЩ НЕГ13Г1 МАЗМУНЫ

Диссертациянын, к1р!спес1нде диссертация такырыбынын маныздылыгы. м1ндет1. максаты, кай денгейде зерттелгещцг1 гылымга коскан жаналыгы, сондай-ак практикалык мэн1 айкын-далды.

К. Мухамеджанов жазган "Белт1р1к бер1к астында", "Кудаги кел1пт1", "Куырдак дайын", "9з1ме де сол керек", ат-ты комедиялардын, барлыгы да бут1н б!р ултка тэн улттык ой-сана проблемасын козгайды. Жекелеген адамдардын, ой-сана-■

сындагы жет1мс1зд1к, рухани жан элем!ндег1 таяздык улттык ой-сананын дамуьма нуксан келт1рет1н болса. онда ол улттык проблемага жатады.

Диссертант кулкШ мшез-кулыктардын, улттык ой-сана проблемасына айналуынын, басты ерекшел1ктер1 мен зандылыкта-рын айгактайтын кызыкты гылыми тужырымдар жасаган. Маселен, халык ауыз эдебиет!ндег1 кулд1рг1 образдар улттык ой-сананыц белгШ б!р уакыт ШндеП улкен езгерюке ушырауыныц айгагы бола алмайды. Б1рак бул кей1пкерлерд!ц 1с-эрекет1ндег1

кулк!л! кврШстердШ о баста халыктык ой-сана думпуШц эсер1нен тугандыгы сезс!з. Вйткен! улттык ой-сана проблема-сын кетерет1н шыгармалар не кей1пкерлер ен эуел! халык жан-дуниес!нде пайда болган жат касиеттер эл1 ез!н1н нэти-жес!н толык айгактамай турган уакытта керШс беред!. Ал кейшкерлер 1с-эрекет1ндег1 кулкШ кубылыстарга эр уакытта накты 61р ем1рл1к материал нег1зге алынады. Халык ой-сана-сындагы кулкШ эрекеттердщ кандай да б1р нэтижес! керШс берген уакытта емгрлгк материал да езгер!ске ушырайды. Де-

мек, халыктык комедиялык образдардыд (Алдар Кесе, Тазша бала. Кожанасыр, т. б.) тууына езек болган о бастагы ем1рл1к

материалдыц б!р замандарда улттык ой-сана проблемасыныц керсеткШ болгандыгы еезс1з.

Сонымен улттык ой-сана проблемасы деген1м!з не?

Диссертанттыд айкьидауынша улттык ой-сана проблемасы.. деген1м1з улттык ойлау мен улттык сана аралыгындагы накты жагдайды сипаттайтын эстетикалык категория.

Улттык ой-сана проблемасы шег! бар кубылыс. Ягни ол да белгШ б1р тарихи кезещп камтиды да. езШн езектШпн

бірте-бірте жойып. баска процестерге ауысады. Мундай ауысу процесі ой-сана проблемасынын, накты натижесінін, аякталганын айгактайды. Бірак ол улттык ой-сана проблемасынын жанаша мазмундануы болып табылмайды. бйткені улттык ой-сана пробле-масы арбір тарихи кезец сайын турленіп отыратын процесс емес. ол улттык сана табигатыныц бутіндей езгеруіне тікелей катысты кубылыс. Улттык сана болмысын езгертуге эсер етуші куштердін, барынша бас кетеретін тусы улттык дуниетанымнан интеллектуальды дуниетанымга карай бет бурган тарихи кезен. Олай болса. улттык ой-сана проблемасы узілісті кубылыс.

Калтай Мухамеджанов пен оган дейінгі драматургиялык ту-ындылардагы кулкі етілген обьектінін, улттык ой-санага каты-сын дурыс ажырату ушін диссертант казак здебиетіндегі кулкі багытын ескіден жацага карай жылжушы жэне жацаны тежеуші деп екі топка беледі.

Муныц алгашкысына Калтай Мухамеджановка дейінгі туынды-лар. екіншісіне К. Мухамеджановтьщ ез туындылары енеді. Нактылап айтканда, комедиядагы кулкілі кубылыстыц ескіден жанага карай багытталуьиыц уш белгісі бар.

Оныц бірінші белгісі - таптык белгі.

Ягни. куні еткен. ірге тасы кирай бастаган таптыц кулкі нысанасына альиуы. Буган Бейімбет Майлинніц пьесалары бас-тан-аяк мысал бола алады.

Ескініц жацага карай жылжуыныц екінші белгісі - ескініц санадагы саркыншагы немесе уйреншікті мінез-кульїктар. Ушіншісі - юморлык сезім.

Енді осы' юморлык сезім женінде академик З.Кабдолов бы-лай дейді: "Юмор бар жерде ылги сын бар деуге болмайды,

юморда жазушы журтка тиер пэлендей пале-жалесі жок. бір алу-

ан окшау кимылдар мен кубылыстарды жай рана кец1лд1 кулк1ге айналдырып, окырманньщ ойын кезеп, бойын серг1ту1 де ыкти-мал".*

1с-ерекеттег1 логикалык кайшылыктьщ улттык, ой-сана проблемасына катысын комедияга катынасатын кеМпкерлердщ барлыгыньщ 1с-ерекет1 аркылы аныктау м1ндетт1 нерсе емес. Бул меселе ер комедияда ер турлх санга ие болады.

"БелтхрХк бер1к астындагы" мен "Кудаги кел1пт1дег1" уш кей1пкерд1н 1с-ерекет1 ой-санадагы логикалык кайшылыкты си-паттаса, бул м1ндет "Куырдак дайында" Ережеп пен Жаканньщ рана улес1не ти1п тур. Комедиялык туындыда улттык ой-сана проблемасы б1ртутас формада да немесе б1рнеше елеуметИк проблемалардыц жиынтык нысанында да бейнелене беред1. "Белт1р1к бер1к астында", "Кудаги кел1пт1" комедияларында едет-гурып, т1л, кадр меселес1 улттык ой-сана проблемасыньщ нег1зП езег1не айналса, "Куырдык дайында" тек кадр месе-лесШц айналасына топтастырылган.

Комедиялардыц б1р1ндег1 кемеск! рана сез1лет1н ем1рл1к материадцардыц немесе эпизодтык 1с-ерекеттерд1ц ек1нш1схнде курделен!п, толырып отыруы - интеллектуальды даму кезецШц улттык ой-сананы езгертуш1 купймен тжелей сабактас нерсе. Ярни, улттык ой-сананыц кубылу, езгеру агыныньщ ерек-шел1ктер1не карай жацадан пайда болган ем1рл1к материалдар б1р-б1р1не орын босатады немесе толыктырады. Авторлык кон-цепцияньщ мацызын кушейтетгн де осы ой-сана агыны мен ем1рл1к материалдыц алмасу ерекшел1ктер1. Улттык ой-сана проблемасы ете дамымалы кубылыс. Бул процесс езШц ерб1р

* Кабдолов 3. Сез енерь - Алматы, 1992, 124-бет.

даму сатысыкда тек сыншыл кезкараска кушейткіш мэн беретін кулкілі ic-эрекеттерге назар аудартады. Муныц айрыкша манызы бар. бмірлік материал кулкі шакырмаса, онда оган деген сыншыл кезкарас та актуальды емес деген сез. Сондыктан жанадан пайда болган емірлік материалдыц комедиялык туындыда езара орын алмастырып отыруы ен, алдымен улттык ой-сана проблемасы-ныц аскьшу процесій сипаттаудыц здісі.

Улттык ой-сана проблемасын козгайтын комедиялардагы ерекше кезге шалынатын нэрсе - кулкілі ic-эрекет иелерініц рухани жан таяздыгы жагынан егіз козыдай ук,сас болуы. Бул типтік бейнелердіц гана емес, сонымен катар типтік емірлік материалдардыц жиынтыгы.

Типтік емірлік материалдар интеллектуальды даму ке-зецінде зртурлі нысанда керінеді. Улттык ой-сана проблемасы-нын бастапкы сатысында керініс берген емірлік материалдар жиынтыгына деген сыншыл кезкарас сипатыныц соган мазмундас, бірак баска ортадагы типтік емірлік материалга орай езгеруін интеллектуальды кезеннін даму зацдылыгы реттейді. Бул ара-дагы басты ерекшелік кезецніц кейінгі сатысындагы сьшшыл кезкараска езек етілген емірлік материалдыц о бастагы емірлік материал мазмунынан алыстап кетпейтіндігі. Улттык ой-сана проблемасы езініц нзтижесі аныкталатын туска жакын-даган сайьм кулкілі кубылыстыц алеуметтік кыртысы калыцдары гана емірлік материалдыц типтік жиынтыгына айналады.

Типтік бейне женінде ете кеп жазылды.* Типтік образдыц барлыгы бірдей типтік емірлік материалды жинак„таушы бола

* Белинский В.Г. Поли. собр. соч. т. YI. М.. 1976. стр. 340; Горький А.М. Полн.собр.соч. т.26. М. , 1955. стр.98; Жумалиев д. Типтік проблемасы жайында //Эдебиет жэне искусство. N 1. 1955; Кабдолов 3. Сез енеоГ.-Алматы. 1976;

Хасенов М. ¥намды образ жэне типтендіру. - Алматы. 1984.

бермейді. емірлік материалдыц типтік жиынтыгын кажетсіну -улттык ой-сана проблемасыныц тез аскынатын ете назік та-бигатшан сабакталады.

Ал енді типтік емірлік материал жиынтыгы типтік .кубылыс ретінде кай кезде танылады? Буран накты жауап айтсак, типтік емірлік материал - типтік кубылыстыц хабаршысы ретінде танылады. Ол халыктьщ сыншыл кезкарасына катты іліккенімен типтік кубылыс ретінде кабылданбаган. арі ой-сана проблемасы ретінде алі ешкім мойындамаган кезде пайда болган емірлік материал. Осы ерекшеліктер типтік емірлік материалдар жиын-тыгын типтік кубылыс ретінде кабылдауга кедерг! жасайды. Оньщ типтік кубылыс екендігі улттык ой-сана проблемасыныц натижесі аныкталган уакытта мойындалады.

К. Мухамеджановтыц шеберлігі комедиядагы персонаждарды 63ІНІЦ авторлык концепциясына барындыра алатындыгынан да сезіледі. Жалпы персонаждардыц уксастыры К-Мухамеджановтын барлык комедияларында кездесетіндігі сыншылар тарапынан ай-тылган. Алайда. К-Мухамеджанов комедиясындагы кейбір персонаждардыц улттык ой-сана проблемасын бедерлеуде ерекше мацыз аткарып турганын айту керек.

айгілі комедиялардагы кулкі шакыратын кейіпкерлер орны-ньщ алмасуы драмашыныц улттык ойлау мен емірлік материалдыц арасындары уйлесімділікті реттеу максатынан туран. Автор персонаждарды алмастырганда улттык ой-сана проблемасын айрактайтын жацадан тушдаран емірлік материал мен каЬарман-дардыц ойлау жуйесі арасындары карама-карсылыкты дал бейне-леуді кездеген. '

Кулкі турызатын емірлік материалра улттык дастурлі ой-лаудын карама-карсы койылуы улттык ой-сана проблемасыньщ

аскьіну процесій айкьіндауднн елшемі. Ал персонаждардьі алмас-тьіру улттнк ой-санага катнстн ец кауіпті проблємалардьі сурьіптап, екшеп суреттеуге кемектеседі.

Улттнк ой-сана проблемасьі дегеніміз - мангурттік проб-лемасьі. Ал Калтай Мухамеджановтьщ авторльїк концепциясьі -мангурттікке карснлнк концепциясьі. Калтай комедіїяларьіндагн мангурттік проблемасьі кекейкестілігініц бастн бір себебі -улттнк болмнстнц бутіндей езгеруініц баска куштерден гері тікелей улттнк сананнн езі аркнлн жузеге асатьіндьігн. Бул улттнн езін-езі тежеу процесій тездетеді.

К. Мухамеджанов комедияларьшан мадгурт адамньщ тур-тусін кермейміз. Есесіне олардьщ іс-арекеттєрінде улттнк болмнска тан емес психологиялнк езгерістер бар. Драмашн осьі жанадан пайда болган улттнк болмнска тзн емес нарселерді улттнк ой-сана проблемасн ретінде карастьірадьі да, болашак урпактнн мацгурттікке ушнраунна тоскаунл коюга умтьіладн.

К.Мухамеджанов комедияларннда мангурт адамньщ керінбеуінін езі мундагн мангурттік идеяснньщ улттнк ой-сана проблемасьшнц натижесі аннкталмаган уакьітпен сайкес ке-летіндігінін айгагн. Муннц езі мангурттік идеясьіньщ керкем шнгармада артурлі формада бейнелене беретіндігінін де далелі. Булай болунньщ бірінші себебі автордьщ сол мангурттік маселесіне карнм-катьщастарьшьщ кандайльїгьіна бай-ланьїстн. Екіншіден, жазушн туйсігініц интеллектуальдн даму кезені акелген емір шьшднгнмен уйлесімділігі де улкен роль аткарадн. Біріншісі кай дауірдіц адебиетінен де орьщ алуга тиіс шнндьїк. Ендеше. жазушн карьім-катьінасьі мангурттік проб-лемасьш улттьік характердегі керегар езгерістерді ашуга кон-дьірма ретінде пайдаланадьі. Мангурттіктід адебиетке кондьірма

болуы оныц кез-келген улттык болмыска катысты маселеге иык туйістіріп туратын касиетінен туындайды. Демек, бул табиги ерекшелік. Ал, жазушы туйсігі мен интеллектуальды кезец шын-дыгыныц уйлесімділігі аркылы бейнеленетін мацгурттік пробле-масы - кондырма емес. оныц кондырмага айналуы - улттык ой-сана проблемасынан ажырап калуы. Интеллектуальды даму ке-зеціндегі мацгурттік проблемасы - осы кезец мен жазушы туйсігініц арасында уйлесімсіздік пайда болса кондырмага ай-н'алуы мумкін. Ал, уйлесімділік пайда болганда мацгурттік тірі организм іспетті куй кешеді. Бірак туптіц тубінде мацгурттіктіц кондырмага кешуі зацды процесс. Єйткєні интел-лектуальді даму кезеціндегі мацгурттік улттык ой-сана проблемасы секілді шегі бар кубылыс.

К. Мухамеджанов комедияларындагы мацгурттік кондырма емес, тірі процесс. Оныц белсенділігі кондырма мацгурттіктен жуз есе кушті. Сондыктан да барынша езекті. Тіпті улттык ой-сана проблемасы аскынып, мацгурттікке соктырмай коймайды. Оны тежеу - мацгурттікті тежеу.

Кыскасы, К. Мухамеджанов комедияларындагы мацгурттік проблемасы жалпыныц іс-арекетіне ортак. З.Кекілбаев пен Ш.Айтматов туындыларындагы мацгурттік проблемалары жалкыныц іс-арекеті.аркылы жалпыга кешіріледі. Жалкыга тан мацгурттіктіц жалпыга тан мацгурттікке айналуы да белгілі бір зацдылыктарга арка суйейді. Бул арада жазушыныц улттык ой-сана проблемасына катысты емірлік материалдарды екшеу кабілеті айрыкша орын алады. Мацгурттіктіц кебіне-кеп жалкыдан жалпыга кешуіне осы фактор себепші.

Ал К-Мухамеджанов комедияларында кетерілген мацгурттік проблемасыныц жалпылык сипаттан жалкылык сипатка кешуі -

шартты. Себебі, оныц комедияларында іс-ерекеті мецгурт адамга жуыктайтын кейіпкерлер бар болганымен, соган кара-ма-карсы алынган кейіпкерлердіц езі де улттык ой-сана проблемасыныц нетижесі аныктаган келецсіз жейттерге ортак адам болып табылады. Сондыктан да жалпыныц жалкылык сипаты негурлым шартты болган сайын мецгурттіктіц улттык ой-сана проблемасымен сыбайластыгы согурлым артады. Шарттылык - ко-медиядагы улттык ой-сана проблемасыныц тарихи шындык екендігініц керінісі.

Интеллектуальды даму кезецінде мораль мен мецгурттік проблемасыныц аракатынасы курт езгеріске ушырамайды. Есесіне екеуініц де улттык ой-сана проблемасына катысы белсенділігін айрыкша кушейтеді. Мецгурттік проблемасы кондырмалыктан бел-сенді позицияга ауысса, улттык ой-сана проблемасы амораль турінде керінеді. Себебі, ауьізекі сейлеу пародиясы когамда орныккан мораль сипатыныц керегар жатый, ягни, оныц туптіц тубінде езгеріске ушырауга тиісті жагын айгактауын кушей-теді.

Улттык болмыс езгерісі туындататын моральга карсы мораль когамдагы бурыннан бар моральдыц келешекте одан сайын Кулдырайтын жагына алдын ала назар аударады. Ендеше амораль-дык моральдыц сапалык езгеріске енген турін тугызбайды, бурынгы моральдыц езгеріске ушырауы мумкін екенін тусіндіре отырып, оны кУЭДыратып алмаудан сактандырады. Меселен, К.Мухамеджанов комедияларындагы тіл, діл, салт-дестур, едет-гурып, жалпы улттык болмысты сактау проблемалары - сол кезде когамда калыптаскан моральдыц сапасын кулдилататын нерселер.

Мацгурттік проблемасы улттык ой-санага ез бетімен си-

- 16 - ' паттама бере алмайды. Ол тек улттык ой-сана проблемасы аркылы гана бага береді. Далірек айтсак,, мзцгурттік кашанда

- жанама мазмун. Оныц негізгі мазмунмен кірігіп кететін кезі

- интеллектуальды даму кезені- Бул кезецнін, шындыгы К. Муха-

меджанов комедияларында жан-жакты камтылгандыктан. ол

мангурттік проблемасын Ш.Айтматовтан да. Э.Кекілбаевтан да бурын кетерді деп айта аламыз.

¥лттык ой-сана проблемасы асіресе аунзекі сейлеу пародиясы ерістеген елдердін, адебиетіне айрыкша тан болып отыра-ды. Ал ауьізекі тіл пародиясынан ешуакытта белініп кермеген халык - казак халкы. Кай халыкта ауызек! сейлеу пародиясы еркен жайса, сол халыктын, едебиетінде улттык ой-сана проблемасы сулбаланатьшы зандылык,.

Диссертант казактыц кулдіргі ацгімелеріндегі кулкінін, жасалу тасілін 1с-эрекет пародиясы жане аунзекі сейлеу пародиясы деп екіге беледі.

Алгащысы кулардын іс-арекеті мен кулдіргі сездерді

жанрлык тургыдан дал екшейді. Кейінгісі К-Мухамеджанов коме-дияларынын, табигатына тан керкемдік ерекшеліктерді негіздейді. Нактылай туссек. іс-арекет пародиясы казак сати-ралык комедиясынын,. ауьізекі тіл пародиясы лирикалык комедия-ныц тууына ыкпал жасады. Осы екі турлі пародиянын шыгу тегін зерттеу. олардьщ бір-бірінен айырмашылыгьш білу казак, комедия сыныч улттык ерекшелігін зерделеуге кемектеседі. Бул ушін онын, улттык эмоция тургысындагы сипатын танып алу кажет. Ол

- интеллектуальді даму кезенінін, улттык эмоцияга эсер!.

Эмоциялык байлык - юморлык сезімге тамызык!* Эмоциялык

* Брехт Б. О литературе. - М., 1988; Выготский В. Психология искусства. - М.. 1985; Рихард 3. Эмоция человека. -М.. 1981; Сухомлинский В. Методика коллективного воспитания.

- М.. 1983

байлыктыц тутандыргышы - букілхалнктнк сенім. Содан туындай-тын кетеріцкі кеціл куй.

Жалпы алганда, интеллектуалъды даму кезедінін, улттык болмыска катынасы темендегі сипатта керініс берді. Бірінші. халыктыц эмоциялык куйініц улттык эмоция байлыгымен уштасуы.

Екінші улттык юмордьщ емір кубылыстарына белсенді зрекеті. Эмоциялык байлык кетеріцкі кеніл-куйдін саз зуеніне ыкпалын кушейтсе. улттык юмордын, белсенділік сипаты айналадагы кулкілі іс-арекетті бейнелеу мумкіндігін шектен тыс жогары-латады. '

Елуінші жылдардын, аяк кезі мен алпысыншы жылдардын бас кезіндегі халыктыц эмоциялык куйініц ауендік, ауездік сипаты тек саз енеріне гана емес. сол кезде туган кейбір комедиялык туындыларга да эсер етті. Мэселен. К-Шацгытбаев, К.Бай-сей1товтын "Беу кыздар-ай" мен К.Мухамеджановтыц "Белтірік берік астында" пьесасы улттык юмордьщ емір кубылыстарына белсенді зрекетін бейнелейтін туындылар. Бірак екі комедия-дагы юмордыц табигаты екі белек. "Беу. кыздар-айдагы" юмор улттык эмоцияныц зуендік сипатына жакын. "Белтірік берік ас-тында" комедиясындагы юмор характерлік багытымен сипаттала-ды. Муныц сырын толык тусіну ушін мына жзйттерді білген жен.

Улттык эмоцияныц зуендік сипаты халык бойындагы бурын-нан бар жаксы касиеттерді тулетеді. Жаксы сезімдер ацгал. нангыш. сенгіш адамдардыц іс-зрекеті аркылы жарыкка шыгады. Сондыктан да ауендік сипатка негізделген юмор жан-дуние сулулыгына, нангыш, ацгал сезімдерді ашатын эмоция иелеріне табан тірейді.

Улттык юмордын характерлік багыты эмоциялык кеніл-куйдін уакытша табигатынан туындайды. Бул арада интел-

лектуальды даму кезецінде улттык кетеріцкі кецілдін улттык санага тигізген ыкпалынык эр! ілгерішіл, ер! керегар багытта болатынын да айтып отырмыз. Ілгерішіл багыты улттык юмордьщ еуендік сипатьша жаркын бояулар косса, керегар багыты улттык юмордыц характерлік жуйесініц алдын ала сезгіш, болжарыш, таныгыш касиетін тарих аренасына алып шыкты.

Эмоциялык кеціл-куйдіц еуендік сипаты шырармашылык (по-этикалык) киялдыц эстетикалык есерін ерекше кабылдайтын-дыктан да характерлік жуйеге ауыса бермейді. Ал ауызек! сейлеу пародиясыныц характерлік жуйесінсіз улттык ой-сана проблемасын бейнелеу мумкін емес.

Сонымен, ауызек! сейлеу пародиясы мен іс-врекет пароди-ясыньщ айырмашылыгы неде?

Муньщ екеуі де ауызек! тілдіц зкспрессивті шагын турінен бастау алады. Ауизекі сейлеу (тіл) пародиясы деген урым Оурынры сез колданыстарында кездеспейтіндіктен де оныц жанрлык табиратын аныктап алу негізгі шарт. Біздіцше, паро-дияра берілген аныктамалар эруакытта бір іздіц, бір шецбердіц аукымынан алыстап кермеген сиякты.

Здебиеттердегі аныктамаларда кебіне пародияны каламгер шырармаларындары кемшіліктерді сынайтын едеби жанр тургысы-нан тану жаты басым.*

* Бахтин М.М. Литературно-критические -.статьи. - М„, 1986, стр.305,., 314-,-- Большая ^советская зйЦШОйггедия.-т. 19> • '//Советская энциклопедия. - М., 1975; Брехт “Б. О литературе. .

- М., 1988, стр. 18; Краткая словарь литературоведческих

терминов. - М., 1978. стр.109; Русская литературная пародия. Ред. Б.Бегак, Н.Кравцов, А.Морозов, - М. -Л., 1930; Пародия как литературный жанр. // Русская литература. N 1, 1960;

Кожакеев Т. Сатира жене деуір. - Алматы, 1976. 168-бет; Кожа-кеев Т. Пародия, //Сатиралык жанрлар. - Алматы, 1985, 52-62-беттер.

- 19 -

Асылы халыктыц бітім-болмьісьінан кайнап шыккан кулкі та-бигатьм айкын сипаттайтын нэрсе-сол халыктыц ез1 шыгарган кулдіргі ацгімелер. Ол о баста аунзекі кулкі турінде да-мыган. Ауизекі кулкіні тарататьш - ауызек! тіл. Ауизекі кулкі ауызек! тілдін, уш не одан да аз сейлеммен жеткізілетін белігінде гана сакталады. Одан арі аунзекі кулкі - кулкі етілген обьектіні баяндау туріне кешеді.

Кейіпкерлер характерін ашуда аунзекі тіл пародиясыньщ аз сейлемнен курылган белігіндегі кулкілі мінез-кульш; нышан-дарын характер кактыгысына айналдырудын манызы зор. Аунзекі сейлеу пародиясы - адам м1нез-к,улк,ындагы жетімсіздіктін. устамсыздыктын. айтеуір бір кемшіліктін хабаршысы. Сол кемшілікті жеке бас маселесінен калпыга ортак, маселеге уштастыру арекеті басталган жерден іс-арекет пародиясы пайда болады.

К. Мухамеджанов комедияларында ауизекі тіл пародиясынын аз сейлемнен курылган белігіндегі мінез-кульш; нышаны узына бойына сакталып. онын, езі тутас халыктык характерге. улттык болмыс сипатьиа айналып отырады. Мунын сыры неде?

Бар маселе-ауызек! тіл пародиясы айтцан келецсіз мінез-ку'лнк керінісініц табигатьш тап басып тануда жатыр. Кулкі тугызган жагдайды бейнелеу тасілі дегеніміз - аунзекі тіл пародиясы хабарлаган мінез-цульїк кемістігін белгілі бір образга айналдыру тасілі.

М1нез-к,улык кемістігі характер аркылы ашылады. Ал характерге сыншыл кезкарас сипаттама береді. Осы сипаттама ав-тордыц немесе окырманныц м!нез-к,улык кемістігіне берген багасы болып табылады. Бір ескеретін жагдай К. Мухамеджанов комедиялары мен импровизашялык, комедиялардагы сыншыл

кезкарас сипаттамасы екі баска, бйткені, импровизациялык комедия кейіпкерлерініц іс-ерекетіндегі мінег-кулнк кемістігіне деген сыншыл кезкарасты баяндаушы адам езі ие-леніп кетеді.

Кулкілі іс-ерекетті баяндаушы адамньщ да, ауизекі тіл пародиясыньщ завдылыгын сщтаушы адамныц да сыншыл кезкара-сы орта^ емірлік материалдан туындап жатуы мумкін. Сол ортак, сыншыл кезкарастан туган кулкінін авторлык кезкараска тен болып калуы жардайды баяндаушыныд баска ортадары адамдардьщ сыншыл кезкарасы мен сипаттамаларын тугел камтып жеткізу кабілетініц темендігіне де байланысты. Сондык,тан да баяндау тесілі емірлік материалра деген сыншыл кезкарас сипаттамала-рьш жеткізудід пародиялык тесілін к,а?ыс калдырып, оныч орнын кейіпкердіц іс-ерекетініц тууына себепкер болган жагдайды тусіндіру аркылы толыктырады. Демек, кулкілі іс-ерекетті ба-яндаушы адам эпос айтушысына уксайды. Бул арада ец ескер-тетін меселе баяндаушы адам кулкі шакырушы кейіпкер бейнесін калай сомдаса, оный тупнускага сэйкес келу келмеуіне кара-мастан, халык; угымында ол солай калыптасады. Осыныц езі ба-яндаушыныд аунзекі сейлеу пародиясы бейнелейтін мінез-кулнк кемістігініц сол уакыттагы халыктык ой-санага катысын тар шедберге кешіріп жіберетіндігін айрактайды.

Ал енді осы ауызек! сейлеу пародиясы айрактаган мінез-кульїк иелерініщ мінез-кулкнн жеке адамныц атынан баян-дауга кешіреек не болар еді? Ондай жардайда алдымен аталмыш кейіпкерлердіц куатты тілініц мінез-кульш; кемістікгерін бей-нелегіш касиеті елеірейді. Бул арада іс-ерекетті баяндаушы жеке адам езіне улкен міндет жуктеп алады. Ол - аунзекі тіл пародиясы турызган сездіц куатын сол куйінде жеткізу

міндеті. Бірак бул баяндаушыныц колынан келмейді. бйткені, аунзекі сейлеу пародиясы тугызган куатты сезге есер еткен жатдай баяндаута кешірілгенде ете-мате усак-туйек нэрсе бо-лып шыгуы мумкін. Сондыктан да баяндаушы куатты сездіц тууы-на 'эсер еткен жатдайды езінше ецдеп, эрлеп, ■ кушейте баян-дайды. Егер баяндаушы ауьізекі тіл пародиясы айткан куатты сез аз болтан жагдайда не істейді? Ондай кезде ол киялыныц ушкырлыты мен тіл шеберлігін іске косуы аркылы куатты сез иесініц іс-ерекетін кушейтеді, сездік корын байытады. Енді кейіпкердіц тіліндегі курескерлік касиет оньщ - іс-ерекетіне кеше бастайды. Нак осы тустан пародия кейіпкерлерініц езі баяндаушы тулгага кешуді бастауы ыктимал. Сейтіп мінез-кулнк кемістігі ушін аунзекі тіл пародиясыныц сыньша ушыратан кейіпкер енді бірте-бірте курескер тултага айнала туседі. Оньщ курескер кейіпкерге айнапуы аунзекі сейлеу пародиясына езек болтан жатдай мазмуныньщ тутастай езгеруі деген сез. Будан эрмен карай ауизекі тіл пародиясыныц стильдік ерек-шеліктерініц жалпы нобайын сактай отырып, дамыта ма, жок алде ауизекі тіл пародиясы кейіпкерлерініц бірнетеуініц куатты сезін бір адамньщ іс-ерекетіне кешіре ме - ол баянда-ущыньщ ез еркінде. Іс-эрекет лародиясннда кулдіргі ацгіме мазмунына баяндаушыныц ез мінез-кулкьіндагьі ерекшеліктер коса кабат енеді. Баяндаушы кулдіргі ецгімені жай тана айтші бе-руші емес, оны езініц кулдіргі ic-кимылымен толыктырушы да. Онык ic-кимылы ецгіме мазмунындаты іс-кшнлта жан бітіріп, онн ез бойына кабылдай алатын болса, онда баяндаушы ецгімеге кеп езгеріс енгізбейді. Егер аунзекі сейлеу пародиясындагн кулкі мазмуны ic-эрекетке, кимыл козгалыска толы болса онда

баяндаушы оны о бастагы маамукынан квп бурмаламай езгертуі мумкін.

Аунзекі сейлеу пародиясындагн кимыл-козгалысты іс-ерекет пародиясьша сол калпында кешіруде Оаяндаушыньщ енерпаз-дык, касиеті зор роль аткарады. бнерпаздыц екінші бір адамныц дауысын, кимыл козгалысын, мимикасын, дене туркьшдагы физио-логиялык белгілерді айнытпай келтіретін кабілетінсіз аунзекі оейлеу пародиясы Оейнелеген мінез-кулнк белгілері іс-ерекет мазмунына сол калпында кешпейді.

Іс-ерекет пародиясы - енерпаздыц кулдіргі іс-ерекетті, Кимыл-козгалысты ойлап тапкыштык касиетініц ецгіме мазмунына айналуыньщ формасы. Эдетте "кулар" деген угымныц езі аунзекі тіл бейнелеген мазмуннан емес, елгіндей кулкілі іс-ерекет, кимыл козгалысты ойлап тапкыштардыц енерпаздык цабілетініц негізінде кдлыптасса керек. Демек, Алдаркесе жайындагы кулдіргі ецгімелер кулардьщ (енерпаздардыц) ез іс-врекеті мен аунзекі сейлеу пародиясын мазмундаудыц бірлігінен куралган деуге ебден болады. '

Шындыгында да, баяндаушы аунзекі тіл пародиясыныц мінез-кулнк^кемістігін характер кактыгысн "аркылы жеткізе--алатын мумкіндігін шектеп, оган тен тесілді бутіндей езгер-теді Аунзекі тіл пародиясыныц мінез-кулнк кемістігін аз сезбен бейнелейтін шартын іс-ерекет пародиясыныц композиция-лык курылымын КУРЗУ максатында куштеп бузады. Іс-ерекет па-родиясыннц характер бейнелеу тесілдері белгілі бір компози-циялнк курнлнмга суйенеді. Іс-ерекет пародиясыныц композици-ялык курылымына кулкі тугнзган емірлік жагдайга баяндаушыныц ез кезкарасыныц катысы катты есер етеді. Ал аунзекі тіл па-

родиясыныд композициялык К¥РЫЛЫМЫ мінез-кулнк кемістігіне деген букіл халыктык сыншыл кезкарас сипаттамалары аркылы калыптасады.

Бір кызыгы, ауызек! тіл пародиясында композициялык, курылым болмайды. Бірак интеллектуалъды даму кезедінде ауыз-екі тіл пародиясы белгілі бір композициялык та. сюжеттік те курылымга суйенеді. Ол курылымды кулкілі к¥былыска деген сыншыл кезкарастыд табигаты гана айгактайды.

Букіл халыкка ортак кулкілі кубылыска деген сыншыл кезкарасты тутасымен бейнелейтін. тутас халык кере алатын картина усынылган кезде гана аунзекі тілдегі пародиялар тутас композициялык жэне сюжеттік курылымдарга бірігетіндігіне кез жеткізуге болады. Буныц бір гана далелі бар. Ол - К-Мухамеджановтыд комедиялары. Драматург ез кейіпкерлерінід мінез-кулкьш ашуда ауьізекі тілдегі пародия-лык тасілді колданады. Сондыктан оныд комедияларыныд композициялык курылымы басынан аягына дейін бір-бірімен іштей тыгыз байланысып жаткан бірнеше пародиялык беліктерден тура-ды. Эрб1р пародиялык белік бірнеше пародиялык кайырмалардан куралады.

Жалпы алганда, емірлік материал деген угымныд аясы кед. Бул угымды к¥Райтын компоненттерді шартты турде: тари-

хи-окига деректері. турмыс деректері. дастурлі мінез-кульїк деректері, улттык ой-сана деректері. детективті деректер деп бірнеше турге белдік. Аталган деректер драмашыныц кай • такырыпка калам тербеуіне байланысты пьесада артурлі тургыда камтылады. Сондай-ак, емірлік материалдыд деректік сипаты пьесаныд идеялык мазмунын айкындайды.

Бул пікірлер диссертаиияда К. Мухамеджановтыд сахнада

койылган "Жат елде", "Б1з перште емесШз" драмаларын "Шерменделер",* "МенШ дерт1м"** атты алгашкы нускаларымен езара салыстыру аркылы дэлелденед1". Сол аркылы драмашынын, комедияларында кетер!лген идеялык мазмуннын драмалык туынды-ларында теревдет1ле тусу!н1н сыры ашылады.

Диссертацияда Ш. Айтматов пен К- Мухамеджановтыд "Кектебедег! кездесу" пьесасын жазуга ыкпал еткен жагдайлар. кос каламгерд!ц суреткерл!к туйс!г1ндег1. жазушылык тэж!ри-бесшдег! уксастыктар, талант табигатындагы жакындык касиет-термен датар ем!р шындыгыныд, уакыт бедер!н1ц драмада кер!н1с табуыныц керкемд!к тэс1лдер1, драманы жазу женхндег! дайьмдык, эволюциясы жеке архивт!к материалдар нег1з1нде жэне теориялык тургыда сез болады.

Нег1з1нен, "КектебедеП кездесуге" кез!нде сыншылар жогары бага берд!.***

Ауызек! т!лд!н характер ашу каб!лет1 драмалык туынды-ларда да айрыкша каб!лет!мен кер1нед1. Характер ашудьщ пародиялык жэне драмалык соктыгыс тэсШер! ауызек! т1лд1н экс-прессивт! шагын формасын катац сактайды.

Драмалык соктыгыс каЬармандардыц м!нез-кулкьи бейнелей алганмен, оныц б!р максатка багындырылган композициялык; тутастыкка курылуы сирек ушырасады. Т1пт! бул тэс!л

1. Мухамеджанов К- Шерменделер. //Колжазба автор ар-

хив1нен пайдаланылды.

2. Мухамеджанов К- Мен1н дертям.//Колжазба автор архив!-

нен пайдаланылды. ■■

3. Симонов К. Строгое искусство.//Известия.1 февоаля

1988; Нургалиев Р.Аркау. 2 томдык. 2т. - Алматы. 1591;

Кундакбаев Б. Квктебедег1 кездесу. //Социалиста Казакстан, 2 желтоксан, 1974; Уэлиев К. Ар алдында арылу. //Казак здеби-ет1. 2 желтоксан. 1978; Сарбалаев Б. Кектебеде кезде-сей!к.//Ленинш1л жас. 10 желтоксан, 1975; Сурков Е. Запас прочности. //Правда, 16 февр.1973; Левин М. Наш современник //Советская культура. 24 июня, 1974; Панкин Б. Трудное восхождение.//Комсомольская правда. 20 февраля.1973;

"Кектебедегі кездесуге" дейік эдебиетте байкалмай келген кубылыс десек артык емес.

К- Мухамеджановтыд драматургиясын зерттеу негізінде мы-надай нэтижеге дол жетті:

- улттык ой-сана проблемасыныц К-Мухамеджанов комедия-сындагы ец басты елеуметтік мэселе екені аныкталды;

- улттык ой-сана проблемасы мен медгурттік проблемасы-ныд диалектикасына алгаш рет барлау жасалынып, олардыд пайда болу жэне асдыну, езгеру зацдылыктарыныц сыры ашылды. Интел-лектуальды даму кезедінде улттык ойлау жуйесінде карама-дар-сылыктардыд кушейетіндігіне кез жеткізілді;

- Казак аунзекі кулкісінід аунзекі сейлеу (тіл) пародиясы мен іс-арекет пародиясы аркылы бейнеленетіндігі тудгыш рет аныдталып, импровизациялык комедиялар жанрлык тургыдан жуйеленді;

- Аунзекі тіл пародиясыныц іс-ерекет пародиясына айна-луыныд заддылыгы тексеріліп, алгашдысыныц казак лирикалык комедиясыныд, кейінгісінід казак сатиралык комедиясыныд жанрлык негізі болып табылатындыгы гылыми тургыдан дэлел-денді;

- Бурын жалпы пародия ретінде танылып келген эдеби па-родияныд ауьізекі тіл пародиясыныц бір белшегі гана екендігі айкындалып, улттык мінез-дульїк пен ой-санадагы ауыткуларды тап басып бейнелеуде ауьізекі тіл пародиясыныц му^кіндігі жазба (эдеби) пародиядан элдекайда жогары екендігі расталды. Ал "кулар" деген угымныд езі ауьізекі сейлеу (тіл) пародиясы-ныд іс-зрекет пародиясына айналу процесінід жемісі; '

- Казак вдебиетіндегі К-Мухамеджановка дейінгі туынды-ларда (асіресе Б.Майлин шыгармаларында) бейнеленген кулдіргі

кейіпкерлердіц мінез-кулкьі мен іс-арекетінін кебінесе УЛТТЫК эмоциялык елікпе кеціл-куйден. ал К. Мухамеджанов кейіпкер-лерінін, іс-зрекеті улттык, эмоциялык кетеріщі кеніл-куйден тугандыгы тугырланып, осы екі турлі кеціл-куй мінез-кульїк кубылыстарын керкем сомдаудыц басты белгісі ретінде танылды.

- Улттык эмоциянын ауендік багыты (сипаты) мен харак-

терлік багытыньщ болатындыгы аныкталып. улттык ой-сана проб-лемасьи ернектеуде характерлік сипаттыд ауендік сипаттан элдекайда дабілетті екендігі айгіленді. Осы айтылган ерек-шеліктер ауьізекі тіл пародиясьм дербес жанр ретінде угынуга мумкіндік береді; '

- К. Мухамеджанов драматургиясын зерттеу барысында жацадан жиырмага жуык термин тілдік колданыска пайдаланылды. Сейтіп улттык ой-сана проблемасын бейнелеудін, керкемдік тасілініц біртутас терминдік жуйесі жасалынды.

- Диссертацияда деректік компоненттердін, емірлік мате-риалга. ал емірлік материалдьщ керкем бейне жасауга тигізген ыкпалы жайында теориялык байламдар усынылды.

Диссертация тацырыбы бойынша жарияланган мацалалар

1. Комедия жэне улттык ой-сана проблемасы.//КР¥ГА-нын хабарлары. Ил эдебиет сериясы. N 3. 1994.

2. Комедия жэне ауызек! сейлеу. //Зерде. N 2. 1995.

3.Комедиядагы тартыс жэне комедиядагы характер. //Жа-лын. N 11. 1995.

4. Лирикалык комедияньщ керкемдік ерекшеліктері. // Ны-сана. А., 1995

5. Облыстык театрлар неге кагажу кала береді? //Социалист^ Казакстан, 29-тамыз. 1989.

РЕЗЮМЕ

В кандидатской диссертации, наименованной "Драматургия Калтая Мухамеджанова" всосторнне рассмотрены художественные особенности комедии и других драматургических произведений народного писателя Калтая Мухамеджанова.

Диссертация составлена из 2 глав. Первая глава озаглавлена "Конфликты и характеры" в комедий" а вторая "Конфликты и ситуации в драме".

В диссертации диалектически раскрыты проблемы национального самосознания и манкуртизма. Эти проблемы, являющиеся основным лейтмотивом комедии К.Мухамеджанова, раворачива-ются по мере их градации и анализируются по степени общественной значимости.

Превалирующим художественным средством в комедиях К.Мухамеджанова. диссертант определил пародию поступков и действий носит закономерный характер. Если первое из них положило основу казахской лирической комедии, то второе-казахской сатирической комедии. Диссертант ососновал данное утверждение со строгим научным подходом. Литературная пародия наглядно сопостовляется с разговорной пародией. А также, в названной главе, характерные особенности национального юмора проступают через олицетворенное национальное самосознание. Дана оценка драматическим произведениям К. Мухамеджанова. В ней выведены соотношения фактических сведений с компонентами художественного образа.

В диссертации при изучении драматургии К Мухамеджанова были введены в языковой обиход около 20-ти терминов и создана целостная система терминов художественного осмысления проблем национального самосознания.

Candidate dissertation under the title "Kaltai Mukhamedzhanov’s drama" widely considers the comedies peculiarities and other drame works written by Kaltai Mukhamedzhanov.

. Dissertation is comprised of 2 chapters. The first chapter is under the headline" Characters and conflicts in comedies". The Second is called "Conflicts and Situations in drama". Chapter 1 depicts issues of ethnic mentality and mankurtism. These issues, which are considered to be the nucleas of Mukhamedzhanov's comedies are under thorough analysis.

The reasercher defined parody of the spoken language parodies as the dominant feature of all K.Mukhamedzhanov’s comedies .

Metamorphosis of the spoken language parodies into the actions parodies is of natural phenomenon. If the first metamorphosis is the basis of Kazak lyrical comedy then the second laid the ground for Kazak satirical comedy. The researcher substantiated the above-mentioned idea in a sound scientific manner. Literary parody is compared with the spoken parody. The chapter under consideration depicts the characteristic features of the ethnic humour through personnified national counciousness.

The second chapter gives assesments to K.Mukhamedzhanov’s dramatic works.

It reveals the coorelation of factual data with components of the belles-lettres characters.

About 20 terms have been introduced to the language and the whole system of words of the artistic understanding to the issues of ethnic conciousness is a contribution to K.Mukhamedzhanov’s drama works.

10.10.95 жилы басиага цол цоймлды. Пішімі бОхв'І/Іб. Васпахаиалмц Кагаэ К?2. Офсеттік басылым. Шартты баспа табагы 1,3. Шартты болу тацбпсы 1,97. Есепті баспа табагн 1,0. Таралымы 100 дана

Тапсырыс 512

К^азиомГЛГЗИ. Каспахананыц мскон-жаПы: -180096, Алматы ^аласы, БегеибаЛ Батмр кешссі, 221.