автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.01
диссертация на тему: Философия народного быта и природы в творчестве Виктора Карамазова

Полный текст автореферата диссертации по теме "Философия народного быта и природы в творчестве Виктора Карамазова"

НЛЦЫЯНАЛЬНАЯ АКАДЭМ1Я НАВУК РЭСИУБЛ1К1 БЕЛАРУСЬ

ОРДЭНА ДРУЖБЫ НАРОДАУ 1НСТЫТУТ Л1ТАРАТУРЫ ¡мя ЯНК1 КУПАЛЫ

УДК 882.6 (092) Дарамазау

дудзшская дзша юсю-тадэвушауна

Ф1ЛАСОФ1Я НАРОДНАГА ПОБЫТУ I ПРЫРОДЫ У ТВОРЧАСЦ1 В. КАРАМАЗАВА

10.01.01 — беларуская лпаратура

Аутарэферат

дысертацьп на атрыманне вучонай ступеш кандыдата фшалапчных навук

Мшск — 2000

Работа выкаиана у 1нстытуце лпаратуры ¡мя Янк1 Купалы HAH Беларуа

Навуковы KipayHÍK - доктар фшалапчных навук

Яскев1ч А. С.

Афц<ыйкыя апаненты:

доктар фшалапчных навук, прафесар Сшькова Л. Дз. (БДУ),

кандидат фшалапчных навук, дацэнт Шынкарэнка В. К. (ГДУ).

Апанфуючая установа — Беларусю дзяржауны педагапчны ушвсратэт ¡мя М. Танка.

Абарона адбудзецца "ff " ;йстапада 2000 гола у 7 г О О гадзш на пасяджэнш савета па абароне дысертацый Д 01.41.01 у 1нстытуце лЬаратуры ¡мя Янк-i Купалы HAH БеларуЫ па адрасу: 220072, г. Мшск, пр. Ф. Скарыны, 66, тэл. 284 27 20.

3 дысертацыяй можиа азнаёмщца у Цэнтральнай навуковай б|6л1ятэцы ¡мя Якуба Коласа HAH Бе л ару с i (г. Míhck, вул. Сурганава, 15).

Аутарэферат разасланы "/Ъ " кастрычнжа 2000 года

Вучоны сакратар савета

па абароне дысертацый, ^^^

доктар фшалапчных навук t-i^-j Г. В. Ккялёу

АГУЛЬНАЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА РАБОТЫ

туальнасиь тэмы дысертаиьм. Мастацкая л1таратура, з'яуляючыся той ушкальнай |рмай чалавеказнауства, дзе homo sapiens разглядаецца непадзеленым на асобныя сменты i працэсы (ад xiiuimibix, фiзiялaгiчныx да пахасацыяльных, олагакасм1чных, духоуных), на сённяшш дзень пакуль што адна вывучае чапавечае .щцё у яго неперарыунай, але вечна рухомай жыццёва-спантаннай цэласнасцк М1ж м, мастацкае пазнанне у адкрыцш вечных законау часта бывае апераджальным да асй эпох1, пярэдка творы значных ш'съменшкау утрымл1ваюць у сабе слушныя ютэзы, як!м тольм з цягам часу навука утворыць адпаведныя катэгорьп i тэорыю1.

Аднак, варта прызнаць, што на сённяшш дзень застаецца нераспрацаванай аблема аргашзуючай рол i у структурыраванш мастацкага твора працэсу •iтаспасц^жэпня тсьметмка, што шляхам творчасщ i дзякуючы ей выспявае у стацкую фшасоф1ю. Яна адкрывае тое пэунае кола законау быцця, што пазнаецца у йбольшай паунаце толью праз вобразнае мысленне. Менавгга таму гаратуразнаучыя тэрмшы "светапогляд шсьмешика", "светауспрыманне", "мастац-я канцэпцыя"2 пры сучасным ан&'ше мастацю'х творау, а тым больш творчасц! у цэ-!м, паступова д;шоушл1Ся катэгорыяй "мастацкая фшасоф1я". Творчасць В. Карама-за, засяроджаная на стыку чалапек - побыт - прырода, сталася у цэнтры глабальных аблем цыв1л1зацы1, мастацкае асэнсаванне яюх вымагала абвостранага ццэптуальна-фшасофскага мыслення гнсьменшка. Таюм чынам, анал13 ф1пасоф11 на-днага побыту i прыроды у творчасц! праза1ка выходз1ць у шэраг запатрабаваных ном часам Л1таратуразнаучых даследванняу.

Проза В. Карамазава ужо была аб'ектам мастацкага anani3y, да апошняга часу а нрадстаулена дастаткова уважл'вым разглядам "бягучай" крытык1, нарэшце, следаваннем асобных яе аспектау у тыпалапчным супастауленш з intiibiMi :ьменшкамг\ Аднак л1таратуразнаучай работы, дзе б творчасць В. Карамазава зглядалася у манаграф1чнай паунаце, да цяпepauJнягa часу няма. вязь работы з буйным1 навуковым"! праграмам'1. тэмам'|. Работа выканана у паведнасщ з планам 1нстытута л1таратуры HAH Беларус!.

эта i задачы дысертаиыйнай работы. Мэта даследавання - вызначэине творчан нцэптуальнай звышзадачы В. Карамазава, якая у шматстайнай форме i ¿дэйным яулсшм рэал1завалася у кожным творы на працягу усёй мастацкай дзейнасщ

л . Днепров, Искусство человековедения. - Л.: Сов. писатель, 1985. -СД5.

л . Воронов В. Художественная концепция. - М.: Сов. писатель, 1984., Поляков М. Я. Вопросы )тикн и художественной семантики Издание второе, дополненное. -М.: Сов. писатель, 1986. озейко А. Проблемы взаимоотношений человека и природы в современной белоруской прозе (И. ашниксв, В. Козько, В. Карамазов): Автореф. дис. ...канд. филол. наук. - Мн., 1987; Судьева Н. облема личности в белоруской прозе конца 70-х - начала 80-х годов (на материале произведений Адамчика, В. Козько, В. Карамазова): Автореф. дис. ...канд. филол. наук. - Мн., 1988; вагродская Н. Проза А. Кудрауца, В. Карамазава i В. Казько: праблема творчай ¡ндывщуальнасщ: гореф. дыс. ...канд. фшал. навук. - Мн., 1996.

гпсьмепшка, а таксама наказ, як яна структурыруе элементы творау у адно маета ц цэлае, стварае адпаведны сабе тып героя, ролевую функцыю (дэфармашзац персанажа I шт. У суня м з гэтым вырашаюцца наступныя задачы:

1. Вызначэнне мастацка-фЬасофскай дамшанты творчасш В. Карамазава.

2. Раскрыццё мехашзмау узаемазвязанасщ пам^ж вопытам экзютэнцыявання сам гнсьменнжа I яго лггаратурным1 героями

3. Акрэсленне нерыядау фаркиравання творчай шдышдуальнаст npaзaiкa.

4. Класфкацыя творау малога жанру у адпавсднаст з выявлением у ¡х мастац духоуна-маральнай канцэпцьм.

Методыка даследавання. Дысертант прытрымл!вауся распрацаванага у мне галшах навую метаду, агульным прынцыпам якога з'яуляецца працэсуальны пады: да аб'екту даследавання з разглядам яго у катэгорыях вучэння аб цэласнасш, частш могуць быць адны I тыя ж, а цэлае у кожным канкрэтным выпадку — адметн дзякуючы непауторнасщ, ушкальнасш адносш-сувязей элементау нам ¡ж сабо! сктэмай. У лггаратуразнаустве гэтая метадалопя распрацоувалася у працах Скафггымова "Нравственные искания русских писателей" (1972), М. Бахцша "Авто герой в эстетической деятельности"(1979), Г". Гачава "Национальные образы ми (1978), А. Яскев1ча "Ритмическая организация художественного текста"(1991), Палякова "Вопросы поэтики и художественной семантики"(1986). У дысерта] цалкам выкарыстаны л1таратурна-крытычны матэрыял, прысвечаны творчасш Карамазава.

Навуковая нав1зна атрыманых выыкау. Дысертацыя з'яуляецца першаю спрос манаграф1чнага даследавання творчасщ В. Карамазава у яе цэласным аб'ё Упершьтю у шырока метадалалчным аспекце даследуецца рэал^зацыя акчлялапчш пазнаваучай функцьи мастацкай лгтаратуры у творчасш тсьменшка. Практычнае значэнне атрыманых выникау. Асноуныя палажэнш 1 выва дысертацьп могуць быць выкарыстаны у далейшым пры вывучэшп сучаы беларускай прозы, пры падрыхтоуцы лекцый, спецкурсау у ВНУ, нашеанш курсавь: дыпломных работ.

Асноуныя палажэннн дысертацьп, яюя выносяциа на абарону.

1. Мастацкая фiлacoфiя В. Карамазава ёсць вобраз ушверсальнага закону, яю раза! шшым1 вызначае напрамак маралыш-духоупай жалюцьп чалавецтва. Г выяуляецца у а$п-арскай паз1цьп, выбары герояу, сюжэтна-кампазщыш структуры, у псторьп узнйененя карамазауемх творау (паводле сведчанняу твор1 пcixaлorii аутара).

2. Пящступеннаць станау экзютэнцыявання асобы: 1) карамазауекг герой у пэун моманты з любоую уз1раецца у прыроду, 2) праз пачуццё яму адкрываецца быцшны ракурс, 1 3) сам праюс такога кантакту змяняе унутраны зм> персанажа, што 4) апрадмечваецца у побыце, 5) ва уах сферах чалаве1 дзейнасш.

3. Наяунасць трох этапау у фарлправанш творчай шдывщуальнасщ В. Карамаза ягая можна вызначыць наступным чынам: I - "прыродапазнавальны " перь творчасш (1958 - 1974гг.), II - раман "Пушча" (1974 - 1979гг.), III

"'пасляпушчапскГ перыяд творчасш (1979 - 2000гг.). Вщаць, вызиачыць сабою асобны этап творчасш i раман "Бежанцы" (1993г.), Kani будзе дашсана другая яго частка.

. КлаЫфшацыя ycix апавяданняу В. Карамазава на тры групы са скразной маральна-духоунай канцэпцыяй чапавека- i прыродапазнання. Усе разам апавядашп ствараюць агульны вобраз этычнага закону, увасобленага аутарам у макЫме "вакцыиа супраць хлуснГ. . Вызначальным у аутарскьх маральных адносжах да свету з'яуляецца прынцып узаемаузгодненаац прыроды i карамазаускага героя, яго ладу жыцця. Гэта адпавядае таму, што i прырода мае уладу над чалавекам, i, наадварот, чапавек над ей. Глабальныя праблемы экалогИ у тгюрчасш В. Карамазава становяцца дыягназам духоунага стану усяго чалавецтва. ica6icrbi уклад caiCKaJIbHiKa. Дысертацыя i артикулы, у яю'х aпyблiкaвaны вынш ысертацьп, нагпсаны без сааутарау i адлюстроуваюць асабюты уклад аутара у учасныя Л1таратуразнаучыя даследавашп.

.прабацыя работы. Дысертацыя была абмеркавана на пасяджэнш аддзела сучаснай еларускай Л1таратуры [нстытуга Л1таратуры ¡м. Я. Купалы HAH Беларусь Асноуныя алажэнш яе выкладашся у дакладах на навуковых кацферэнцыях: Pэcпyблiкaнcкaя звуковая канферэнцыя "Чалавек. Культура. Эканом1ка" (Mihck, 1996); III Ижнародная навуковая канферэнцыя "Славянскгя лггаратуры у кацтэксце сусветнай" VIihck, 1997); Каласавшы. М1жнародная навуковая канферэнцыя (MiHCK, 1997); 11жнародная навуковая канферэнцыя "Мова - лгтаратура - культура" (Mihck, 1998). лублтаванасиь вын1кау. BbmiKi дысертацьп надрукаваны у 9 артикулах у авуковых i навукова-метадычных часотсах, зборнжах матэрыялау навуковых анферэнцый.

Cnic публкацый даецца у канцы аутарэферата. труюура i аб'ём дысертацьп'.

ысертацыя складаецца з уводзшау, агульнай характарыстьто работы, трох раздзелау, ывадау, cnica выкарыстанай лггаратуры i рэзюме. Агульцы аб'ём дысертацьн — 107 гаронак, cnic выкарыстаных крмшц—251 найменняу.

АСНОУНЫ ЗМЕСТ РАБОТЫ

Ва "УводзЫах" абгрунтоуваюцца важцасць i актуальнасць дысертацыйнай тэ-ы, правамернасць i неабходнасць даследаванняу у абраным нагарунку, вызначаецца тецыф1ка метадалапчных падыходау, фармулююцца галоуныя задачы i мэта даследа-шня з канстатацыяй аспектау нав1зны дысертацык Падкрэоцваецца, што працэс юрчай трансфармацьн жыццёвага матэрыялу у эстэтычны - мастацм твор, як! па-!дле раненгных стэрэатыпау толью иабл1жана ахоошвауся уяуленням1 аб .ывучэннГ жыцця шсьмсшикам, з вышыш сучаснага мастакоускага вопыту характа-лзуецна як адзш з фенаменальных зыходных актау творчай ncixanorii, у цэнтры яко-- пажыццёвае маральна-духоунае спасщжэнне творцай знешняга свету.

Адзначаецца, што, незалежна ад агульнай характарыстыю паслявасш лтратурнай генерацьп, якая ужо дауно нясе асноуны цяжар лггаратурнай служ творчая шдывщуальнасць В. Карамазава з яго нсардынарным мастацюм набытк асабл1васцю яго пазнаваучых падыходау да рэчаюнасш бачыцца нам у гику адмеп постацей сучаснага лпаратурнага працэсу. Менав1та анталапчная узаемасувязь ча века I прыроды, клопат з клопатау яе зберажэння у чыстаганным наступе сённяш цывiлiзaцыi - галоуная, скразная, фшасофская тэма творчасш В. Карамазава, пры часнай моднай увазе да яе часам ужо 1 забываецца, што ён першы пачынальшк у шай лтсаратуры экалапчнай тэмы у глыбшным яе разуметь.

У першым дысертацыйным раздзеле "Чалавек на зямлГ разглядаюцца а вяданш ус1х карамазаусгах зборшкау, што выходзш на працягу яго творчасць На и крэтным матэрыяле прасочваецца, як у працэсе творчасш адбываецца трансфармг пае аб'яднанне у адно мастацкае цэлае мноства элементау acaбicтaгa вопыту з метнааутарсюм размеркаваннем ¡х ад паверхш да глыбин у структуры твора.

Жыццёвы вопыт В1ктара Фипмонав1ча Карамазава шчыльна звязаны найпер раённым горадам Чэрыкау на Магшеушчыне. На той нацыянальнай прасторы, у ся насгаушкау, з 27 чэрвеня 1934 года пачынае разгортвацца лес гэтага мастака слова, здараецца звычайна, кал1 нараджаецца талент, душа хлопчыка з шчырасцю I даве] раскрылася у такой паунаце акаляючаму свету прыроды 5 святлу тутэйшых люд: маральна-духоуным традициям ¡х жыцця, што прадвызначыла далейшы унутр; прасцяг выспявання творчай асобы. I тое, што прыходзша пасля, апраб1равалася к] тычным парогам першапачатковай чысцип душэуных крытэрыяу. Сем1гадовы узр мала падыходзщь для выпрабавання вайной. Можна пэуна сказаць, што гады ваенн л1халецця абвастрьип карам азаусю унутраны зрок, слязу дзщящ зрабип раунаваж сусвету, многае, што магло здацца дробным, yзнялi да ктотнага. Значна уплывала стыль шсьменшка, зразумела, прафсс1я жypнaлicтa. Першае апавяданне В. Карамаз было надрукавана у 1958 годзе у альманаху "Советская Отчизна", а першы збор "Падранак" (1968) застау маладога шсьменшка, каш ён ужо - пасля крычауа мшраёню "Новае жыццё", абласной газеты "Магшёуская прауда" - працавау (з 1! года) у стал 14пай "Звяздзе". Дзссяцдгадовы стаж незабыуных карэспандэнцюх ва ровак па людзях адб^уся на стыл11 змесце апавяданняу зборшка.

Анагйз апавяданняу В. Карамазава пацвярджае правамернасць разумения м тацкага таленту менавгга як своеасабл1вага "творчага звышзакладзенага шетынкт; Вядома, малы апавядальны жанр дастаткова абмежаваны, каб выявщь праз яго пэун эстэтычную канцэпдыю, здзейсшць шырою масгацю анаш'з Быцця 1 прыйсщ да метнай мастацкай ф¡лacoфii. Даследуючы апавядашп В. Карамазава, усё ж можна к статаваць, што у ¡х выразна выяуляецца пастаяннае адзшетва таго быцшнага змее яга адкрывау мастак. Адзш з доказау гэтага бачыцца у тым, што розныя па адлюст ваных падзеях, невял!юя па жанру творы зборшкау "Падранак" (1968г.), "Па тал снезе" (1973г.), "Вясёлка еярод 31мы" (1978г.), "Дома" (1984г.), "Аброчны кры (1994г.) можна умоуна пaдзялiць на тры групы, дзе сэнсавы змест першай працяг

1 Андраюк С. А жыццё - вышэн за усё: Выбранае: Лгг.-крытыч. арт.; Нарыс творчасш. - Мн.: Мает. лгг., 19! - С. 306.

та творамi другой группы, думю якой далей падхоплтае i заканчвае наступная, )эцяя група. Натуральна, клас(ф[кацыйныя межы вагаюцца i часта не вытрым-[ваюцца, што i зразумела: аутар знаходз1уся у працэсе штуггыунага асэнсавання бы-¡йнага закону.

Да Пвршвй групы адносяцца апавяданш, дзе repoi жыццём cimím моцна пленены у прыроднае наваколле i таму пастаянна становяцца у маральна-этычную ¡туацыю выбару: як абыходзщца з жывой прыродай. Гэты выбар складае умовы i ерспектывы таго, што персанажы В. Карамазава альбо падпадаюць маральна-гычнаму уздзеянню прыроднага асяроддзя, альбо добраахвотна адмауляюцца ад яе :ыватворнага ахавання i разв1цця у чалавеку яго станоучадухоунай сутнасш. Па В. арамазаву, толью пачуццё любов! да добрага, разумнага, вечнага (што успрымаецца к прыгожае) у асяроддз1 nepaaprani3ye унутраны змест персанажа у нагарунку этыч-ага уласканалення. Адсутнасць любов1, гвалтоуна-сиажывецю'я адносшы вышгур-оуваюць героя у этычную дэградацыю, бо перад вачыма такога чалавека паустае ycÍM шшы "тэкст" прыроды: разбурэнне, улада моцнага над слабейшым, кожны сам за ябе, смерць i ¡нш. Tepoi па-рознаму судакранаюцца з прыродай, з навакольным жыц-ём i адпаведна з ix выбарам адбываецца пераарган1зацыя (узгадненне) унутранага гычнага зместу героя. Да гэтай групы апавяданняу мы аднос1м: "Зялёныя tohí", "Па лончыну песню", "Жыве легенда", "Цяжкая дружба", "Рыбацкае шчасце", "Кал1 ён обач", "Расказы старога егера", "Падранак" (зб. "Падранак"); "Па талым снезе", (зб. Па талым снезе"); "Векавое", "Апошняе паляванне з лайкай" (зб. "Дома").

Другую групу утвараюць апавяданн1, дзе працягваецца мастацкае даследаванне aro ж героя. В. Карамазау ¡мкнецца паказаць, hito ж адбываецца, кал i чалавек ад-юунай альбо станоучай узаемаузгодненасц1 з нерукатворным наваколлем апынаецца обач з людзьм1 супрацьлеглага ni яшчэ не вызначанага кшталту, Kani герой акунаецца вясковы ui гарадск! побыт, што i сам выступае як пэуная сша. Сюды варта зал1чыць павядашн: "Нязгаснае", "Буюшч", "Каштаны", "Я люб1у яго...", "Навальнща у павод-у", "JlÍMeiicKi сшытак" (зб. "Падранак"); "Прыл1пала", "Жаваранак" (зб. "Па талым незе"); "Дома", "Гарадсия", "Дзяльба кабанчыка" (зб. "Дома"); "МалагЫчок дэмакра-bii" (зб. "Аброчны крыж"), прычым anomui адначасова адностца да другой i трэцяй рул.

Пастаянна карэл1руючы свой унутраны змест з "тэкстам", яи написаны у пры-одзе для чалавека, рэгулярна сутыкаючыся з магчымасцю nepañcui на "сшавыя л1нй" ужога поля, карамазаусю герой вяршыць свой лес у пэунай складанай i часта - аг-зстунай пстарычнай, эпохавай прасторы. Як складваецца жыццё чалавека, узае-тузгодненага з прыродай, якая прасочваецца адпаведнасць пам1ж якасцю (адмоунай [i станоучай) унутранай духоунаецх карамазаускага героя i "функцыянальнай форму-ай" яго жыцця, да ягах вын1кау лесу яна прыводз!ць - знаходз1ць мастацкае адлюс-раванне у трэцяйалошняй групе апавяданняу. У яе уваходзяць апавяданн1: Занозненыя паязды", "AnomHÍ брыз" (зб. "Падранак"); "Не першы снег", "Дзед" (зб. Па талым снезе"); "Галапагосы", "Галуба", "Сямёнауна" (зб. "Дома"); "Супрацъ неба на зямл1", "Жанчына у чорным i афган", "Маладз1чок дэмакратьй" (зб. "Аброчны рыж").

Карамазаусгая апавяданш паасобку выразна утсваюцца у агульны TuriaJiari' рад сучаснай беларускай прозы. "Апошняе паляванне з лайкай" пераюпкаецца з г вяданнем А. Кудрауца "Жул1к" - пра сяброуства чалавека i сабага, а абодва разам адносяцца з пазнейшым па часе творам чарнобыльскай тэматыю I. Пташшь "1львы". Тыпалапчна блпмм\ бачацца карамазаускае "Дома" i "Паездка па спакой' Калодзежнага; пэуныя napaiiejii можна правесш пам1ж карамазаусюм "Па талым с зе" i "Паляванне на старых азёрах" А. Жука; стасуецца з карамазаусюм1 апавяданн першай групы у пэунай ¿нтэрпрэтацьн i "Блакпны вецер" М. Стральцова. Аднак тал - з'ява уникальная i таму - адзшкавая, цэласная. У цэлае творчасць аргашзуецца св< поглядам тсьменшка, што выспельваецца яго aca6icTbiM лесам, а у творах выяуляе бе як мастацкая фшасоф!я.

У друпм раздзеле "Фшасофя побыту" анал1зуюцца нарысы i аповесщ, 5 адносяцца да першага перыяду творчасш тсьменшка: "Руны мараны", "Вясёлка ся; 31мы", "Пагоншк", "Спираль", "Бярозавыя вешм". Разгляд нарысау мэтазгодны, заз1рнуць у творчую лабараторыю, дзе з фактычнага матэрыялу жыцця выспельвае пэуная мастацкая канцэпцыя. Увогуле, пачатак творчасц1 падобны на чарнавш, яга сам здольны вытлумачыць многае у канчатковым "мастацюм прадукце". Пры anai нарысау адзначаецца, што для тсьменшка важная не сголыа дакладнасць у адлюст eaimi канкрэтык! дэталяу побыту, як спроба прасачыць, яюм чынам менавга мрыр задае, падпарадкоувае i моцна арган1зуе у адно гэты склад жыцця: i у гаспадарцы, прыладах працы, i у выхавашп, i у сямейных традициях, i у народнай этыцы i эстэ цы.

Карамазауская аповесць "Пагоншк" пабачыла свет у дзесятым нумары часог "Полымя" за 1971 год, што быу апошн1м годам ж>фнал1сцкай працы тсьменшка. За ты час ён паспеу перайсщ са стал1чнай "Звязды" (1969 г.) у "JliM", а у 1971 - на лерадыё. Пры параунанн1 аповесш "Пагоншк" з карамазаусюки апавяданням1 пад нага тыпу фабулы ("Навальн1ца у паводку", "Жаваранак", "Гарадсетя"), выра праяуляецца перавага буйнога жанру у магчымасц1 шырэй разгарнуць аутарскую м тацкую фшасофно. У гэтым творы яскрава выяуляецца карамазауская канцэпц згодна якой чалавек, унутрана падпарадкаваны, узгоднены тагам заганным зако! быцця, па яих буяюць у свеце хлусня, зло, самазшшчэнне рода (с!мвал зязк драпежн1цы), смерць, ynocinb праявы гэтых законау у тое, што яго акружае не тол падчас непасрэдных учынкау, акгыунага уплыву на падзе1. Нават пааунае захава> свайго адмоунага стану - ёсць сапраудны, хоць i нябачны, гвалт над акаляюч жыццёвай прасторай, над людзьм!.

Фабула аповесц1 "Сшраль" аналапчная апавяданням другой групы малых т pay, дзе асоба, узгодненая станоучым працэсам быцця, захоуваючы свой стан сул насщ, перастварае вакол сябе усё, што трапляе у "ap6iiy" яе лёсу. У гэтым творы яи выразней праяуляецца характер карамазаускага экалапзму. Так, гасьменн1к не ас соувае, напрыклад, щ з'яуляецца бясшкодным адкрыты спосаб здабычы выкапняу. тое звяртае на сябе увагу тое, што галоуны герой схшьны да складу мыслення, 31 чайнага для чалавека, яга жыве сярод прыроды: ён выбудоувае светапоглядныя м с1мы праз антрапалапчныя aHanorii з аб'ектамьЫстэмаш наваколля.

Лдпаведна мастацкай фшасофп В. Карамазава, вяртанне страчанага этычнага за-эну у душу Сцяпама, адмоунага героя аповесщ "Бярозавыя вент", адбываецца дзя-/ючы не сголью размовам на "маральную тэматыку" ш, тым больш, "экспансаванню" :>псьц1х прынцыпау, а, менав1та, праз захаванне стэрэатыпу этшчных паводзш у па-шеннях, на чым трымаецца род, народ. Праблема узгодненасщ з этычным тэкстам эыроды 1 побыту, як 1 у "Пагоншку", зашыфравана у самой назве аповесцг. эярозавыя венш". Некалью разоу у тэксце узгадваецна народная традыцыя, у якой сазваецца звязаным быццам не звязанае - побыт I ацаленне ад маральных хвароб: ^зед твой вучыу парыць, пакуль чалавечы дух пераборае усяет дурны дух".

Сучасшк сваей эпох1, В. Карамазау, адлюстроуваючы рэчаюнасць, часцей ста-ць пытанне: не што ёсць, а што адбываецца? Прырода, побыт 1 жыццё чалавека ся-)д ¡х, мараль, традыцыя, космас над галавою, - усё гэта працэсы. Яны ¡снутоць разам, еднасщ 1 руху, адначасова. Еднасцъ падразумявае лшн судакранання, а тоеснасць 1мому сабе азначае адзшкавасць, перарыв1стасць сувязей з шшым! 1 размежаванне. ('ны мараны па В. Карамазаву - гэта, лггаральна, песш пауночнага ветру, але ж ру->1 - гэта карэльск1 эпас, яга выконваюць, спяваюць .поди. Пагонтк - гэта гвалтоуны :цер, вядомы пасожсюм плытагонам, але ж I Анкуда "погнау" чалавека пад плыт. ятляе бераг Балтыйскага мора цi бераг Сажа - пятляюць, адпавядаючы 1м, берагавыя :сю. Цшгуць валопш на жытнёвых палях - цвггуць на хатшх дыванах, на гармо-ках. Палюе зязюля на сва1х птушанят - чалавек чынщь гвалт над чалавекам. иа;пз аналапчнасш гэтых працэсау прыводзщь В. Карамазава да адкрыцця таго, што >ыроднае наваколле можа утвараць у людзях "вакцыну супраць хлусш" (выраз В. Ка-мазава), а ¡гнараванне гэтай ''вакцыны" прыводзщь да "¡нфщыравання" чалавечай 'шы. Але пакольк! гэта працэсы, а не статычная, нязменная дадзенасць, дык толью зга узровень свядомасш I падсвядомасш прыводзщь да немагчымасщ свабоднага 1бару. Змены у чалавеку уплываюць на шмат што у знешшм свеце. Тамм чынам, па Карамазаву выбар - адказная ( не толью асабютая справа. Выбар мяняе лес асобы, а ачыць I цэлага свету. Каб паказаць усё гэта у адным творы, трэба падаць шырою шюнак жыцця, што, зразумела, па сше вялжаму жанру. I пэунай заканамернасцю даецца зварот В. Карамазава да жанру рамана.

У ТРЭШМ раздзеле "Экалопя душы" анал1зуюцца рамап "Пушча", аповесщ (зень Барыса 1 Глеба", "Краем Белага Шляху", "Крыж на зямл1 I поуня у небе". ;вярджаецца, што карамазауская творчасць у сённяшшм аб'ёме дае магчымасць пры следавашп праблемы светапогляднага зместу творау гэтага аутара адкрыць для сябе адзел ¡сцшы", яю 1 сам ш'сьменшк змог аианщь адно у вышку доугага мастакоускага тяху: 'Тэты шлях пралёг праз людзей, яшя школ1 ш' амаль ш'кол1 не хлусип, не рабш гага нават не з прынцыпу, усвядомлена, а ад прыроджанага супрацъстаяиня хлусн1, бол/ асяроддзя-прыроды, у якой жьш 1 дзе хлусня, як у годным жыцщ гншь, нега шшароднае, што не здольнае прырасш. Жыццё у прыродзе, як потым аказалася, 1ла для мяне своеасаблтай вакцынай супраць х_лусш. Як гота вакцына дзейн1чала, \1>ацца / бачыцца у тварах, фактах, словах, у непрыглушаных часам балявых ад-чаннях (курау наш —Дз. Д)"1. Сапрауды, кожны твор В. Карамазава аргашзуецца

рамазоз В. Возвращение в себя // Неман. - 1994.-№ 12. - С. 119.

гэтым маральиым прынцыпам. Ён здзяйсняецца праз мастацкае бачанне самога х ця шсьменшкам у пэуных "тварах, словах, фактах, адчуваннях" i праз тво] увасабленне праяу этычнага закону зноу жа у адпаведных героях, дыялогах, падз пачуццях.

Да рамана "Пушча" карамазаус^я творы давал i як бы сумарную канцэпцыю зшства чалавека, яго побыту i прыроды. Вшпю жанр звёу на раманнай праст мнопх, раней расмданых па асобных творах, герояу, паяднау ix у адметны тып. I залася, што ix вызначае адно: усе яны жыццём сва1м моцна уплецены у npupoj наваколле i таму пастаянна становяцца у маральна-этычную атуацьпо выбару: абыходзщца, трымаць сябе з жывой прыродай. Гэты выбар складае умовы i перс тывы таго, што repoi В. Карамазава альбо падпадаюць маральна-этычнаму уздзея: прыроднага асяроддзя, альбо добраахвотна адмауляюцца ад яго жыватворнага axa ня i развщця у чалавеку яго станоучадухоунай сутнасщ.

Раман "Путча" - спроба мастацкага пазнання узаемаузгодчепасцг этьр якасщ характару героя з этычным "тэкстам" наваколля, якая нараджаецца у прац альным судакрананш чалавека i ушверсума. Мэта аутара — паказаць адкрыту» з'яву як дынам[чны адвечны працэс рэчаюнасщ — вызначыла кампазщыю, cici герояу рамана. Адпаведна лггаратурнаму канону, пацверджанаму самш жыццём, ноучыя repoi у рамане любяць прыроду, адмоуныя — ¡гнаруюць або учыняюць на спажывецк1 гвалт. Новым прырашчэннем да )Ько ¡снуючых мастацк1х прыёмау бачыцца тое, што шсьменшка найбольш щкав1ць сама рэакцыя героя як адве узаемазваротны працэс, бо менавгга на стыку чапавек-прырода адбываецца дзе^ "вакцыны супраць хлуеш". Тут шукае аутар адказы на свае пытанш, што i чаму 6iuua з героем? Дзе заканчваецца гэты працэс?

Аутар паказвае, што станоучая якасць пачуццяу да прыгожага у прыродзе водзщь душэуны лад героя на касм1чныя рытмы, i гapмoнiя з îmi адкрывае, у а веднасщ з магчымасця\й чалавека, мудрасць сусвету.

Для раскрыцця сваёй мастацкай ф1ласоф1( nicbMeiiniK робщь таксама акцэн' там, што такое эстэтычна-маральнае апраменьванне - не адзшкавы момант у жь героя, а з'ява пастаянная i iepapxi4Ha вышэйшая, бо гаруе yciM астатн1м ладам ¡снавшшя i самаздзяйснення. Этычная прышчэпка, падораная галоуцаму герою рал Валошку самой прыродай, распаусюджвае свае уздзеянне i за межы прафеси, а значыць, што не залежыць ад кшталту прафес1Йнага занятку, xi6a што, у ляс справе найбольш выразна i доказна вщавочныя cina i якасць яе уплыву. Aimociiu сына, маш, жонк1, правераныя на жыццёвую мужнасць нават яе смерцю, ашчаднас даткл1васць з yciMi людзьм1, яки трап Lui у apôiry Валошкавага лесу, - усе гэта вы чалася гармшачнасцю, этычнай насычанасцю i зладжанасцю разнастайных прац: жыцця.

Таюм чынам, духоуны змест асобы у Карамазава ируе арга}пзацыяй побы-светапогляд i этычная iepapxifl апрадмечваюцца, матэрыял1"зуюцца у характары i л; штодзённага хатняга бытавання. Навщавоку, што В. Карамазау сцвярджае раманак-эстэтычным, мастацка-пластычным доказам, ¡снаванне у прыродзе закону, па як прырода адкрывае свае ¡ецшы у адпаведнасщ з пачуццям1 чалавека, а структура ге напрамую залежыць ад прачытання ¡м прыроднага тэксту. Менав^та для абазначэ

гага узаемазваротнага працэсу 1 вышкау такога узаемауздзеяння нам! прынжа у асш рабочага тэрмшу иапяццс "(узаема)узгодиенасць".

У В. Карамазава зауважаецца зноу жа некаторая дэфармашзацмя канфлисгу: сна адбываецца у змяшчэнш сэнсавых, лапчных акцэнтау, канфлттаванне само па 5е становища другасным, 1' яго функция пераарынтуецца як у лакальнай Ытуацьм, ¡задычна ашсанай у рамане, так 1 у цэлым твора. Удакладшм, што у раманс [ушча" аутар не адмяняе канфл1кту, а дэфарматзуе яго функцыю, ролю у творы. га напрамую звязана з тым, што геро1 В. Карамазава, як правда, людз1 не баявггага паду, яны не маюць ворагау. Яны нават не вельм1 змагаюцца сам1 з сабой, бо жывуць оста, ю'руючыся не столью наборам свядомых прынцмпау, хоць таюя, зразумела, ць, а найбольш - пачущё.и любое/ да добрага у прыродзе, у людзях, у соныуме.

В. Карамазау, вшавочна, адным з першых шсьменшкау вясковай, экалапчнай Ы1н усходнеславянскай 1птаратуры свядома зраб1у аб'ектам эстэтызацьп I мастац-га анашзу узаемаузгодненасць уах щ частю кампанентау структуры героя той сус-гнай гармопИ, якая праяуляе сябе праз прыгажосць < суладдзе у самой акаляючан чак:насц1. Аншп'з ш'сьменш'кам праблемы гармони асобы з гармошян наваколля араджае ролевую дэфармагнзацыю прынцыпа будовы персанажа. Грашчна рухомыя ыкметы, што складаюць структуру галоунага героя карамазаускага рамана, ствара-и. нам ¡ж сабой пластычна-дынашчныя адносшы так1м чынам, што I камнаненты, I вяз1 адэкватныя (узаемаузгодненыя) кампанентам I сувязям гармони наваколля. >ычым, Валошка з'яуляецца персанажам, чые якасш, станы душы, пачуцш, страсщ, и найболей адпавядаюць дадатнаму у прыродзе. Таму ен школ! (ш амаль школО не усщь, як бы прышчэплены "вакцынай супраць зла". Лясш'к Макар Курнопа, егер ¡на паказаны у рамане, як 1 Валошка, суладным1 прыроднаму наваколлю большасцю а1х прыкмет характару. Успрынятая Макарам гармошя таксама распаусюджваецца , як хваля, I у сферы пpaфecii, 1 у сацыяльных адносшах, I у побыце, выразным яуленнем якога з'яуляецца выхаванне у ягонай сямМ дзяцей. Мша паказаны больш •агментарна, але В. Карамазау абавязкова падае станоучасць сва1х герояу праз ¡саине эшзодау, дзе яны у судакранашп з прыродай выяуляюць сваю узгодиепасць дабратворнаму зместу. В. Карамазау не завабл^вае чытача нейюм яретм персанажам уражваючым1 здольнасцям1" щ гeнiяльнымi думкам;, тсьмешик - прьгалыпк ду-)уна-духоунага суладдзя чалавека, аргаш'заванага ¡м побыту 1 прыроды - шкнецца шостраваць, як узншае 1 што прыносщь яно, такое суладдзе, чалавеку у ягоным са-стварэши 1 асабктьш лесе.

У другой частцы твора паказ узшкнення узаемаузгодненнасш унуР3'131"3 на" зою героя 1 прыгажосщ прыроды - гармони сусвету - саступае месца анагитычнаму пюстраванню таго, як пастаянная, з дня у дзень, узгодиепасць стварае адпаведны гтапогляд, юруючы размяшчэннем элементау па паверхах духоунай iepapxíi, яуляе сябе у жыццёвай пaзiцыi, I як у залежнасщ ад гэтага спрауджваецца асаб]сты з персанажа.

Адзначаецца, што заканамериа пасташць В. Карамазава у тыпалапчны рад з Л. онавым, А. Кудрауцом, I. Пташшкавым, В. Казько, В. Астаф'евым, В. Распуши, Б. Ваа'льевым 1 ¡нш. Узгадваецца, што пры гэтым адметна кapaмaзaycкiмi да эшняга часу лiчылicя прататыповы матэрыял, мясцовы каларыт 1 сюжэтная канкрэ-

тыка. Аднак раман "Путча" дазваляе сцвярджаць, што сюжэ!ам, кампазшыяй, bi рам герояу i пабудовай ix структуры, зрушэннем сэнсавай акцмпацьц канфли-п yc¡M працэсам узшкнення карамазаускьх творау шравала найперш мэга адлюстравг уншсрсальиага закону быцця, hkí, зразумела, разам з ¡ншым1, аызначас напрамак рачьна-духоунай эвалюцьи чалавецтва. Менашта у рамане "Путча" карамазау! мастацкае адкрыццё выразна акрэслша свае творчае абл1чча i выступша, дзяку! жанру, у сваей складанай лопка-вобразнай цэласпасцг Гэта аказала сутнасны уп на далейшы творчы шлях шсьменшка.

Пасля "Пушчы" В. Карамазау зноу звяртаецца да жанру аповесш. Аднак яго ры ужо з'яуляюцца не проста мастацгам даследаваннем своеасабл1вага чать хадзшства Чалавек - Прырода - Побыт - Лес, яны нясуць у сабе прыхаваны экспс мент. ГПсьменшк як бы робщь праверку дзейнасш "вакцыны супраць хлусш сггуацьп, дзе адзш ui некапьк1 са склади^кау як бы "траум1раваны" у сваей роля функцьи. У аповесщ "Дзень Барыса i Глеба" (1980) галоуны герой Ц|мафей Мура; "адарваны" на трыццаць год ад прыроды настольк!, што прыроднае асяроддзе не м уплываць на яго у такой паунаце, каб адбывалася "¡п'екцыя" ''вакцыны супр хлусш". Чарнобыльскай бядой "траумфаваны" i прырода, i побыт у аповесш "Кр Белага шляху" (1987). Сама складаная, перакручаная эпоха, у якой жыве чалавек, i таянна выпрабоувае на злом лес мастака - аповесць "Крыж на зямл1 i поуня у не (1991). У апошш'м карамазаусюм рамане "Бежанцы" (1991) "траумфавана" уног усё чатьфохадз1нства.

У названых творах, як i раней, карамазаускае эксперыментаванне яуна залеж! ад б1яграфп, лёсу шсьменн1ка. "Дзень Барыса i Глеба" - фабула звязана з пра шсьменшка на юнастудьп i канкрэтным здарэннем з цеплаходам на Сажы; "Краем лага шляху" - водгук на Чарнобьшьскую бяду на роднай Магшёушчыне; творчая п чына iianicaiiHiui ановссщ'-эсэ "Крыж на зямл1 i поуня у небе" - судакрананне з мае KoycKÍM¡ "колам!" Магшёушчыны i унутраная патрэба садзейшчаць паунавартас "прашецы" у беларускай культуры выдатных, сусветнавядомых асоб, узгадава1 пасшнарным полем Беларус1.

У anoBecui "Дзень Барыса i Глеба" В. Карамазау зноу-тает ¡мкисцца асэнсавг як прырода стварае этычнае у чалавеку i яго побыце. Toe, што страчвау герой трыццаць год жыцця, адарванага ад bcckí, сапрауды' poGinb ¿(¡мафееву ду "н1кчэмнай i спустошанай", як абазначыла Г. Егарэнкава. Аднак, у нечым ui не большай страты станоучага дайшоу тыпалапчна 6nÍ3K¡ Щму Ягор Праскудз1'и, re¡ KÍiiaanoBecui В. Шукшына "Калина красная"? Ды усё ж вяртанне блуднага сына ад( лося. Думаецца, у аповссц! "Дзень Барыса i Глеба" гучыць ire спачуванне В. Карам,-: ва "антыгерою", а - загпчэннс яго у ахвяры.

Канцэпцыя аутара лакал1завана не на вярташи, якое звязана з расстаноукай кг тоунасцей па сапраудных ceaix месцах на этычнай шкале, а на тым, што вяртае (и расстауляе). Па Карамазаву, гэтае "што" ёсць сутыкненне унутранага зместу ду] чалавека, пададзенага не сгатычна, а працэсуальна i - таксама рухомага - "тэкс Космасу як Прыроды з вялжай лтары, самой зямной прыроды i вясковага побыту. та выглядае як два узаемазваротных, адкрытых адно у другое, працэсы, яюя шукак узаемаузгоднснасц1.

Значную ролю у выказванш адметнай карамазаускай мастацкай фшасофп адыг-inae i кампазшыйнае размяшчэнне у аповесш рэмшгсцэнцый - успамшау галоунага роя. Яны выступаюць як канкрэтныя, з пэуным зместам кампаненты-частк! Ц1мшай шы, як1я уздымаюцца з унутранай глыбнп, запатрабаваныя праявам1 знешняга свету, сковай рэчаюнасш. Працуючы на анаштычнае адлюстраванне дзеяння "вакцыны праць хлусш", рэмш1сцэнцьм набываюць пол1функцыянальнасць: яны гавораць пра шенства, пра каханне, раскрываюць апрыёрныя патэнцьп Ц1м¡пай душы, вядуць не-торыя сюжэтныя Л1Н11, напрыклад лпшо дзеда Ашма, i, галоунае, ствараюць а^нтычны aHan¡3 узаемадзеяння знешняга - прыроды, побыту, вясковых людзей - i утранага. Элемент знешняга асяроддзя i элемент душы судакранаюцца i - унутранае рааргашзоуваецца, усталёуваецца нешта якасна новае.

Да зпачнага С1мвапа узыходзшь момант, Kani Ц!мафей прыносщь дзеду зямлю з «мава ляда, аднак не застае яго жывым: "сыпалася па руках, цёплае i лёгкае, з рук — nori, i 1Д1ма, быццам у сне, падумау, што гэта на яго сыплецца зямля, якую ён пры-с дзеду Akímv"1. Шбыта сыплецца вага на шал i унутранага адказу галоунага героя: го я ёсць i у чым сэнс майго ¡снавання? Сама бацькоуская зямля i з'яуляецца неас-1эчным адказам. Омвагпзуе гэта, вщаць, i судны дзень — момант этычнага адказу за аё тутэйшае здзяйсненне, што абавязкова для кожнага чалавека, дзе б яму ni давяло-нарад;!тпа.

Па/oei аповесш "Краем Белага шляху" разгортваюцца пад час хрысц1янскага яга Пакравоу. Здавалася б, яно толыа фон, ui яшчэ прасцей - дэкарацыя. Але гэта шта нябачнае, быццам непрымусовае, што npaninae наскрозь увесь твор, - вытворца зальных працэсау, як1я набываюць свае зненцпя абрысы, вонкавасць у змене свядо-iCLii асобы, калектыву, народа. У хранатоп твора, акрамя каардынат прасторы i часу, бы уведзена i непрасторавая вертыкаль, што вымярае духоунасць. На гэтай, трэцяй ci, В. Карамазау, бясспрэчна, размясшу Хрысц1янства.

I Псьменшк паслядоуна падае забяспечаныя сюжэтнай матываванасцю эгп'зоды, е амаль кожны герой праходзщь выпрабаванне на кшалт духоунай арыентацьп i ываласць душы. Слтуацьп сацыяльных i духоуных ¡спытау 30-х гадоу аутар перапля-е з падзеям1 этычнага гвалту ужо 90-х. Прычым, першыя густа даюцца напачатку i ступова уступаюць месца друпм.

Выбух на ЧАЭС у сканцэнтраваным выглядзе паказау тое, што адбываецца як бы прыкметна з дня у дзень, з года у год, з веку у век: чалавецтва адб1рае само у сябе м!гую Прыгажосць, Гарм01пю, Касм1чны тэкст дыялога-размовы з Быццём. Бясс-|эчна, прыродная экaлoгiя напрамую, непасрэдна, звязана з экалог!яй душы. Свет збурыуся Чарнобыльскай бядой 1986 i карамазаусм герой Ц1скам абстав1н стауся |б1тым са стану узаемаузгодненасш з гэтым светам. Духоуна-этычны тэкст прыроды спауся на хаос разрозненых кавалкау i унутраны змест душы застауся сам-насам без ешняй падтрымк1.

Хаос, расшчапленне у прыродзе - вьнпк чалавечай практычнай дзейнаст, [кл1кае адпаведнае разбурэннс душэуных парамеграу галоунага героя. Гэта можна раунаць з лесам планеты Фаэтон, якая сталася тольга поясам астэрошау. Замест цэ-

арачазау В. Дыльба кабанчыка. Выбранае. - Мн.: Мастадкая лпаратура, 1988. - С. 477

лага - група кавапкау, што утрымл1ваюцца на адной арбще. Вщаць, у тагах выпал разрозненыя кавалю душы утрьшл1ваюцца разам "арбггай" чалавечага цела. Г ало; герой аповесщ Валетау знаходзщца у вельм1 складанай спуацьп, кал! трэба узгаднн сабраць сябе адпаведна гармони Свету, якая, аднак, пры гэтым адсутшчае у акал чым прыродным асяроддз! 1 штодзённым народным побыце.

Вельм! важна для разумения аповесш, што Васшь Паушшч убачыу ап1рыпг самой прыродзе, але не у той, забруджанай антрапацэнтрычным чалавекам, дзе < Будавеем паставш Аброчны крыж, а там, дзе чалавек яшчэ не нашкодз1у сваей маупэуненасцю, - у Космасе, у Сусвеце. Пэуным чынам Валетау выспел1у у сабе момант, кшп на Млечны шлях ён паглядзеу як на Белы шлях 1 успрыняу яго, як I ветны Крыж-Аброк, на якiм само зямное юнаванне развешвала "клятвенныя" ручнн

В. Карамазау - з тых нешматгнгах шсьменшкау, што падпарадкоувшоць ( жыццё сваёй жа творчасщ: уваходзяць у чужы лёс, макимальна набл1жаюць пера: тае героем да уласнага эмацыянальнага вопыту. Так, вядома, што для натсання ; весщ "Крыж на зямл! I поуня у небе" В. Карамазау шмат ездз^у па дарогах, зведаны: Бялышцюм-Б1рулсм.

Мастак-пейзажыст для В. Карамазава - гэта чалавек, яга свядома прысвячае с духоунай працы адкрыцця у прыродзе тэксту, праз яга прамауляе людзям на мове бразау свае вечныя дакладныя праудз1выя сэнсы ушверсум, само быццё. 1сцше, да ¿манентна прыгажосць. Аднак жа не усё, што чалавек можа успрыняць як прыго5 ёсць 1сцша. Зло, разбурапьны пачатак у роунай меры таксама прысутшчае у зям1 ¡снаванш чалавека. Вщаць, гэта дзеля таго, каб чалавек меу свабоду выбару па дабром 1 злом, бо шачай воля чалавечая была б не напружаным намаганнсм, высш а кволым працяканнем па прадвызначанаму рэчышчу. Любоу аутара 1 яго персана да прыроды, як правша, прамшае зло у жывым асяроддз!, зус1м не атрушушыся, ( домасць жа, сэрца i душу адкрывае стваральным пачаткам, яия па сутнасщ сва( узрошчваюць у чалавеку творчую ушкальнасць.

Спуацыьфакты Бфулевай б1яграфн: мастацкае вучьшшча, выставы у Маек за мяжой, пошук мясшн Венецыянава, разгадванне лёсу Левггана, напружа уваходжанне у пасхянарнасць Яснай Паляны, у музыку Чайкоускага, каханне скр усё жыццё да ЗоЫ, любоу да дачю, смерць яе, а таксама кола сяброуства, палявашк усё у лёсе мастака у карамазаусюм творы паустае падпарадкаваным разгадцы сакрс нага тэксту прыроды / перайманню этычнай вышыш здзяйснення жыцця тых, ужо навучыуся вьшраць нерукатворнасць Сусвету.

Як станоучыя геро|' рамана "Пушча", галоуны персанаж аповесш "Крыж зямлг.." любоую адгукаецца на этычна роднае, 1 - змест яго душы перастварае! крок за крокам набл1жаючыся да вопытнага ведання, як трэба жыць, каб чытаць т: Ушверсум а, нaпicaны у прыродзе, 1 каб, дакладна, шчога не З1уб1ушы, перашеаць на свае карцшы 1 перадаць людзям. Таим чынам, у В. Карамазава экалопя прыр< пераутвараецца у экалопю душы 1 шлях творчага духу.

Высновы:

1.Мастацкая ф|"лаеоф1я В. Карамазава з'яуляецца адлюстрава^нем этычна-,'хоунага закону, яю незалежна ад таго, ni усведамляецца ён чалавекам, дзейшчае як гзш з параметрау, што прымае удзел у структурыравашп i аргашзацьп рэчаюнасщ. ikoh, лет нясе у сабе творчасць В. Карамазава, у адрозненш ад навуковых фшасофсюх шцэпцый, выяуляе сябе не у выглядзе ачышчанай ад суб'ектыуных момантау фар-ynipoyKi, а - як мастаню вобраз "вакцыны супраць хлуснГ. 1ншым1 словам!, мастац-1я фшасоф1я стварае вобраз, яю знаходзщь свае патлумачэнне i разгортванне ва усёй юрчасш nicbMenniKa. Таюм чынам, мастацкая фшасоф1я aanociuua да з'яу пазатэкс-1вай p34aicnacni, у "пааянарным" пол1 якой структурыруецца асобны твор, уся твор-1сць i, разам з тым, магчымае мноства яе ¡нтэрпрэтацый. [2, 3, 4, 8, 9]

2.Экспл1кацыя у вобразах этычнага закону у В. Карамазава напрамую залежыць уласнага жыццёвага вопыту (б^яграфй) i душэуна-духоунага шляху творчай асобы.

Карамазауская мастацкая фшасоф1я, што выяуляецца у вобразе "вакцыны суп-(ь хлуин," дае адэкватныя ключы для распазнавання творчых этапау гэтага ьменш'ка. Першыя апавядаин1 (36opHiKi "Падранак", "Па талым снезе") выглядаюць 1зам1 фрагментау будучай вял1кай Kapuiiibi, дзе вобраз этычнага закону яшчэ не мае ладна акрэсленых рыс. Жанр аповесщ дазваляе "вымаляваць" значна большую част-прыроднай "вакцыны", што адкрывае многае перш-наперш самому п1сьмешпку. Ад: першыя тры творы гэтага жанру: "Пагоншк", "Cnipanb", "Бярозавыя венш" - трэба ваць усё ж "пробнымГ'. У гэтых творах вшавочныя паступовае навучанне i творчы т у будове сюжэта, кампаз^цьй. Там намацваюцца адпаведныя сродга раскрыцця рчай задумы, пераадольваецца празмерны публ1цыстычны "замес" у мастацюм rni, адбываецца станауленне карамазаускага тыпу героя, назапашваецца майстэрства эган1зацьн персанажау i ix сувязей (узаемаадлюстраванняу). [2, 4,6, 8]

З.Раман "Путча" сабрау на мастацкай прасторы вял^кага жанру усе >агменты" вобразу этычнага закону, дзякуючы чаму гэты закон праступае выразна, мастацку акрэслена. Вшавочна, карамазауская "вакцына супраць хлусш" адлюст-вае бел а рус Ki тып экз1стэнцыявання асобы. Ён мае пяш'ступеннасць выявления: 1) амзаусга герой (часцей за усё не свядома, а душэунай рэакцыяй на прыгажосць) прав сабе пачуццё (i сшу яго) да прыроды, 2) праз гэта яму адкрываецца адпаведны чны "тэкст", яю у залежнасц1 ад выбору пачуцця можа быць дэструктыуным альбо ватворным, 3) у працэсе такога кантакту адбываецца узаемаузгадненне (як гома-фчныя структуры) палаж персанажам i "прачытаным" у прыроде, 4) гэта апрадмеч-ша у побыце - ён таксама набывае узгодненасць асяроддзю, 5) выяуляе сябе ва ycix pax чалавечай дзейнасц1, напрьпслад: у каханш, npa<J>ecii, пс1халог!1 сацыяльных па-з1н, а значыць - i у выимах лесу.

Разам з тым, раман "Пушча" абазначыу чатырохадзшства катэгорый - Чалавек рырода - Побыт - Лес, - праз якгя адбываецца разгортванне карамазаускай мастац-фшасоф!!. MeiiaBira у гэтым творы Прырода у вобразе Пушчы паустае яшчэ эка-чна не згвалтаваная i займае увесь лёс герояу рамана, таму яе ролевая функцыя ад-аецца у поуным аб'ёме. Побыт шчыльна звязаны з нерукатворным асяроддзем, ён -арадсю i не зрушаны вайной, бежанствам щ чарнобыльскай бядой. Яго роля шчым

не "траум1равана". Лес гсрояу спрауджваецца не на вятрах эпох1, а у зацниным ляс1 кутку, дзе няма щэалогп, палпгыю \ г. д. Таюм чынам, кожная катэгорыя указанага тырохадзшства выконвае сваю ролевую функцыю у натуральнай паунаце. [2,4, 7)

4. Пасля таго, як у вялшм жанры вобраз этычнага закону быцця выяв1уся I кам, усёй "карцшай", В. Карамазау з выразна новай мастакоускай сшай вярнууо "фрагментау" - аповесцяу 1 апавяданняу. Прычым творы еярэдняга жанру стал ¡с; проста мастацюм даследаваннем своеасабл1вага чaтыpoxaдзiнcтвa Чалавек - Прыро, Побыт - Лес, яны нясуць у сабе прыхаваны эксперымент. Што будзе, каш "прыбр; паунавартасны уплыу Прыроды, яе этычнага тэксту на героя - тэта у аповесщ "Д: Барыса 1 Глеба", а, каш "траум1раваныя" i асяроддзе, 4 побыт, то чым гэта станецца чалавека - гэта у творы "Краем Белага шляху". Аднак магчымы I той варыянт, прырода 1 побыт самадастатковыя, а лес чалавека правяраецца на моц "вятрамГ' эт творчым дарам, што, па В. Карамазаву, заусёды "талент згарання", - у аповесщ "Крыж на зямл11 поуня у небе". [1,8]

5. Аповесщ, нашеаныя перад раманам "Пушча", на нашу думку характарыз> ца тым, што "траум1раванасць" ролевай функцьп адной щ некальюх катэгорый ч: рохадзшетва Чалавек - Прырода - Побыт - Лес не настольга выразная, я "пacляпyшчaнcкix" аповесцях. Гэтая як бы "размытасць" карамазаускага эксперьи тавання над чатырохадзшетвам найгапоуных для сваёй мастацкай фшасофп катэго пацвярджае думку пра ¡снаванне выразных этапау у творчасщ В. Карамазава. Пе] этап: 1958 - 1974 гг. (ад з'яулення у друку першага апавядання да выхаду у свет кг аповесцям! "Сшраль" 4 "Бярозавыя венш"), друг! этап: 1974 - 1979 гг., кал1 гиш; раман "Пушча", трэщ: з 1979 па 2000 гг.- сучасны, "пасляпушчансга" перыяд. [4]

6. Усе апавяданш В. Карамазава з'яуляюцца фрагментам! адной "карцшы". адлюстраваны вобраз этычнага закону. Менав1та таму розныя па падзеях творы ма жанру вызначаюцца своеасабл1вай звязанасцю пам1ж сабою, што дазвалж клаафшаваць у тры групы. Прычым так, што сэнсавы змест першай працягваецца рам1 другой группы, унутраны змест якой далей падхошпвае 1 заканчвае настуг трэцяя група. Вядома, апавяданш кладуцца у гэты падзел не катэгарычна, межы ч пераступаюцца 1 не вытрымл1ваюцца, што 1 зразумела, бо працэс асэнсавання цшнага закону у В. Карамазава быу натуральна паступовым. Апавядш "дапушчанскага" перыяду, таксама як 1 аповесцям, характэрна некаторая "размыта вобразу этычнага закону. Гэта выразна знжае у "пасляпушчансшх" "малых" твора>

Да першай групы адносяцца апавяданш, дзе адлюстраваны кантакт героя з 1 родай, заснаваны на выбары (незалежна, свядомым ш не) адносш да яе. Псрсаиаг прымае этычны "тэкст" нерукатворнага наваколля, яю адпавядае этычнаму кип зробленага выбару. Структура героя перааргашзоуваецца, узгадняючыся з адчуп прыродзе.

У другой групе апавяданняу душэуна-духоуна пераствораны прыродай г ладзщь побыт (сям'я, выхаванне дзяцей, адносшы з ¡ншым|' людзьм1, а таксама ву,1 не уласнай гаспадари 1 ус1х вясковых спрау I да т. п.) менавгга узгодненым успр таму этычнаму закону.

Якасць унутранай духоунасщ карамазау с кага героя задае "функцыянал! формулу" жыцдя асобы. Так, асабютыя крытэрьп 1 каштоунасш утвараюць, сш

■кальиы лёсавы шлях у пэуным часава-прасторавым кантышуме. (Змест трэцяй гру-I аиавяданняу.) [2J

7.Прынцып узгаднення i узаемаузгодненасш з'яуляецца вядучым у вобразе зкцыны супраць хлусш" i апелюе да экалоги душы, бо не толью прырода мае уладу д чалавекам, апе i наадварот, чалавек над прыродай. Karii асобны герой (напрьпслад, лавец з рамана "Пушча"), альбо частка так званых "прадстаушкоу народа" (аповесць раем белага шляху") ш чалавецтва (раман "Бежанцы") узгадняюцца разбуральным ацэсам быцця, то ужо сваей злой уладаю над нерукатворным асяроддзем яны шшчаюць гармошю у прыродзе: сшлоупаюць апошнюю дуброву у Пушчы, абры-юць радыяцыю на Магитёушчыну, усчыняюць войны. Прырода праз гвалт над ёй мушана узгадняецца этычнаму узроуню чалавека i цывшзацьи у цэлым. I так нкае замкнёнае кола: чым болыц зруйнаваная прыродная прастора, тым меншая эмошя наваколля, тым бяднейшы этычны змест homo sapiens - вобразы "Цэзарау" I слова "цэзш") Мармьшш i Uinca ("Краем Белага шляху") i чым духоуна бядней-■1я людз1, тым большы ix прагматычна-зшшчапьны ¡мпэт да асяроддзя. Глабальныя аблемы экалогЛ становяцца дыягназам BapTacui этычнага зместу ricTopbii усёй Bini3aubii.

Сёння, Kani вядзецца актыуная бараньба за розумы людзей, што праяуляе сябе у )руджвашн традыцыйнай Л1таратурнай плыш прытокам юнг, напрыклад, так званага |тэрычнага, эратычнага i "жахавага" зместу, Kani тое ж адбываецца з прадукцыяй, о запауняс эф1р, блаютныя экраны, дыспле], - тольк1 пэуная частка славянскай тьтуры cynpaubCTaiub агрэаунаму асяроддзю экспанс1унага ппнозу массавай )армацьп. Творчаснь В. Карамазава, насычаная экаасэнсаванасцю, уз)нкшая на глебе тсных пошукау каштоунасных арыеншрау, маральных прыярытэтау, духоуных рышчау у разварушаным цывш1зацыйным "Чарнобылем" свеце, займае значнае :ца у нацыянальнай культуры. [2, 4, 5]

Па тэме дысертаньп надрукаваны наступныя артыкулы:

Дудзшская Дз. Чалавек i прырода у творчасш В. Карамазава ( на прыкладзе anoßecui "Краем Белага Шляху") // Becui АНБ. Серыя гуманпарных навук. -1997.-№3,-С. 100-108;

Дудзшская Дз. Маральна-этычны свет творчасш В. Карамазава // Becui АНБ. Серыя гуманпарных навук. - 1999. - № 4. - С. 115-121;

Дудзшская Дз. Возможности интегрирования информатики н литературоведения // Вычислительная техника в научных исследованиях. Сборник статей. Выпуск 4. - Мн.: АНБ кафедра информатики и вычислительной техники, 1996г. -С. 18-24;

Дудзшская Дз. Вакцына супраць хлуеш (Творчасць В. Карамазава у святле лггаратурнай традыцьп) // Тэрмапшы. - Беласток. - 1999. -№ 2. - С. 125 - 134; Дудзшская Дз. Актуали эвалюцьп чалавецтва у беларускаи вясковай прозе Н Матэрыялы иавуковай канферэнцьн "Чалавек. Культура. Эканом1ка " (21 -22 Л1'стапада 1996 года) // Весшк Беларускага ¿нстытута праблем культуры, навукова-метадычны зборш'к. - Мн.: БелПЖ, 1997. - С. 45 - 50;

6. Дудзшская Дз. Прырода i чалавск у тпорчаай Якуба Коласа i Bík Карамазава: агульнасць i адрознасць падыходау // Каласавшы. Матэр! кижнародиай навуковай каиферэнцьп (1997). - Мн., 1998. - С. 39 - 43;

7. Дудзшская Дз. Aca6icrae i агульначалавечае у творчасщ В. Карама: Праблема чалавека i прыроды // Матэрыялы III М1жнароднаи iianyi каиферэнцьп "Славянсюя Л1таратуры у кантэксце сусветаай" (Míhck, 18 л!стапада 1997г.). У дзвюх частках. Пад агульнай рэдакцыяй В. П. Paro Частка 2. Беларуская лггаратура, м1фалог1я i фальклор, пыташп т. л1таратуры. - Мн.: БДУ, 1999. - С. 51 - 54;

8. Дудзшская Дз. Адметнасць фкпасофп народиага побыту у творчас! Карамазава // Матэрыялы М1жнародная навуковай каиферэнцьп Л^таратура. Культура" (Míhck, 22 - 23 верасня 1998 г.). У дзвюх частках. Ч 2. Адказ. рэд. Сямешка Л. I. - Мн.: БДУ, 1999. - С. 26-30;

9. Дудзшская Д. Праз прораз! слоу... (Пра KHiry Алеся Яскев1ча) // Культу 1995. -5лшеня.-С. 9-10.

Агульная колькасць надрукаваных матэрыялау складае 51 старонку.

РУНОМ) Дудзшскаи Дзша 1ос1ф-Тадэвушаупа

Фкпасофт народпага побыту I прыроды у творчасш В1ктара Карамазава

Ключавыя словы: мастацкая фтасоф1я, тыпалапчны рад, аутарская ^¡нанта, этапы творч^сц!, творчая рэфлекая, адзтства сгылю, аутарская распекцыя, тып экз1стэнцыявання, (узаема)узгодненасць, вобраз быцмнага сону, дэфармал1зацыя канфл1кту I прынцыпу персанажабудовы, таымннасць, карамазаусю тып героя, структура героя, сэнсавая ¡ерарх1я гал1.

Аб'ект даследавання - мастацкая духоуна-маральная дамшанта творчасш' В. рамазава. Мэтай дысертацьп з'яуляецца раскрыццё 1 вызначэиме аргашзуючай рол1 лруктурыраванш мастацкага твора менавгга светаспасшжэння шсьменшка, што яхам творчасш' 1' дзякуючы ей выспявае у мастацкую фшасофко. Метадалапчная юва работы: дысертант прытрымл1вауся распрацавацага у мнопх галшах навум гаду, агульным прынцыпам якога з'яуляецца працэсуальны разгляд аб'екту з инзам яго у катэгорыях вучоння аб цопаснасцг, дзе часты могуць быць адны 1 тыя ж, цэлае у кожным канкрэтным выпадку - адметным дзякуючы непауторнасш, кальнасш аргашзацьп адносш-сувязей элементау пам;ж сабой 1 сютэмай. ершыню даследуецца рэашзацыя акс1ялапчнай 1 пазнаваучай функцьй мастацкай аратуры у творчасш В. Карамазава. Творы малой прозы класмфщыравапы па трупах тведна характару увасаблення у ¡х карамазаускага мастацкага светаспасшжэння. значаны этапы творчасш В. Карамазава. Робшш выснова, што карамазауская зтацкая фтасоф1я нясе у сабе вобраз марачьна-духоунага закону быщ(я, як1 ¡плщыруецца усей яго творчасцю. Можна сказаць, мастацкая фшасоф!я адносщца да у пазатэкставай рэча|'снасш, у "паа'янарным" пол1 якой структурыруецца асобны •р, уся творчасць ¡, разам з тым, магчымае мноства яе праудз1вых штэрпрэтацый. вярдажаецца, што эксплжацыя у вобразах этычнага закону у В. Карамазава 1рамую залежыць ад уласпага жыццёвага вопыту Сб1яграф11) 1 душэуна-духоунага яху.

Матэрыялы ]' вывады дысертацьп могуць быць выкарыстаны у далейшым пры вучэнш сучаснай беларускай прозы, пры падрыхтоуцы лекцый, спецкурсау у ВНУ, нсанш курсавых \ дыпломных работ.

РЭЗЮМЭ Дудинская Дина Иосиф-Тадсушевна

Философия народного быта и природы в творчестве Виктора Карамазова

Ключевые слова: художественная философия, типологический авторская доминанта, этапы творчества, творческая рефлексия, един! стиля, авторская интроспекция, тип экзистенциирова (взаимо)согласованность, образ бытийного закона, деформализация конфл! и принципа персонажестроения, метонимичносць, карамазовский тип ге структура героя, смысловая иерархия детали.

Объект исследования - художественная духовно-моральная домин творчества В. Карамазова. Целью диссертации является раскрытие и определи организующей роли в структурировании художественного произведения им( миропостижения писателя, которое путём творчества и благодаря ему созрева художественную философию. Методологическая основа работы: диссер придерживался разработанного во многих отраслях науки метода, общим принщ которого является процессуальное рассмотрение объекта с анализом его в катего] учения о целостности, где части могут быть одни и те же, а целое в ка» конкретном случае - отличным благодаря неповторимости, уникальности организ; отношений-связей элементов между собой и системой. Впервые исследу реализация аксиологической и познавательной функции художественной литерату] творчестве В. Карамазова. Произведения малой прозы классифицированы по груг согласно характеру воплощения в них карамазовского художествен] миропостижения. Определены этапы творчества В. Карамазова. Делается вывод, карамазовская художественная философия несёт в себе образ морачыю-духов закона бытия, который эксплицируется всем его творчеством. Можно ска: художественная философия относится к явлениям позатекстовой действительное] "пассионарном" поле которой структурируется отдельное произведение, творчество и, вместе с тем, возможное множество ее истинных интерпрета Утверждается, что экспликация в образах этического закона у В. Карама напрямую зависит от собственного жизненного опыта (биографии) и душе духовного пути.

Материалы и выводы диссертации могут быть использованы в дальнейшем изучении современной белорусской прозы, при подготовке лекций, спецкурсс ВУЗах, при написании курсовых и дипломных работ.

SUMMARY Dudinskaya Dina Joseph-Tadeushevna The Philosophy of People's Way of Life and Nature in Viktor Karamazov's Work.

Key words: philosophy of art, typological consequence, the author's dominant, ages of creative work, creative reflection, unity of style, the author's introspection, pe of existence, mutual concordance, manner of law of existence, deformalization a conflict and the deformalization of the principle of character's creation, etonymical principal, Karamazov's type of character, structure of a character, imantic hierarchy of detail.

The object of ray research is an artistic spiritual and moral dominating idea in V. iramazov's work. The thesis is written for the purpose of showing and determining the ganizing role in the structure of the work of art, of the way the writer perceives the world Diind him, which, thanks to work and with its help is turning into the philosophy of art. The 5thodological basis of work: the author of the thesis kept to the method worked out in iny branches of science. Its general principal is consideration of an object together with its alysis in the categories of the doctrine about integrity, whose parts can be the same, and : whole in every specific case is different because of its inimitable style, unique ganization of relations among the elements themselves as well as the system itself. The ilization of axiological and cognitive function of belles-lettres in V. Karamazov's work is alysed for the first time. The prosaic works of a short form are classified into groups cording to the disposition of Karamazov's artistic personification of perceiving rroundings in them. The stages of Karamazov's work are determined as well. The author ives at a conclusion that Karamazov's artistic philosophy carries an image of spiritual and >ral law of existence which is shown in all his works. We can say, the artistic philosophy s to do with phenomena of reality behind the text, in whose powerful field a structure of a karate work is arranged as well as all his works. At the same time possible multitude of d interpretations are represented. It is affirmed that Karamazov explicates ethic law in ages. It directly depends on his own knowledge of life and emotional and spiritual state.

The thesis contains much information which together with its conclusions can be used the further study of modern Belanisian prose, when preparing for lectures, special courses higher educational establishments and writing different research thesis.