автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.03
диссертация на тему: Формирование и эволюция традиций составления трудов по истории таджикско-персидской литературы

Текст диссертации на тему "Формирование и эволюция традиций составления трудов по истории таджикско-персидской литературы"

МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ РЕСПУБЛИКИ ТАДЖИКИСТАН ТАДЖИКСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ НАЦИОНАЛЬНЫЙ УНИВЕРСИТЕТ КАФЕДРА ТАДЖИКСКОЙ КЛАССИЧЕСКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ

На правах рукописи

Норов Нормухаммад

Формирование и эволюция традиций составления трудов по истории таджикско-персидской литературы

(на примере труда Забехулло Сафо «История литературы в Иране»)

ДИССЕРТАЦИЯ НА СОИСКАНИЕ УЧЕНОЙ СТЕПЕНИ КАНДИДАТА ФИЛОЛОГИЧЕСКИХ НАУК

Научный руководитель: доктор филологических наук, профессор Худой Шарипов

ДУШАНБЕ - 2002

ВАЗОРАТИ МАОРИФИ ЧУМ^УРИИ ТОЧИКИСТОН донипп охи ДАВЛАТИИ МИЛЛИМ ТОЧИКИСТОН КАФЕДР АИ ТАЪРИХИ АДАБИЁТИ КЛАССИКИИ 1С) НИ К

Ба хукми дастнавис

НОРМУ^АММАД НОРОВ

ТАШАККУЛ ВА ТАХДВВУЛИ СУННАТ^ОИ НИГОРИШИ ТАЪРИХИ АДАБИЁТИ ТОНИКУ ФОРС (дар мисоли "Таърихи адабиёт дар Эрон"-и Забехуллох;и Сафо)

рисола барои дарёфти дара^аи илмии номзади и лмхои филологи

Р ох, б ар и илми: доктори илмх;ои филологи, профессор Худой Шарипов

ДУШАНБЕ - 2002

МУНДАРИЧД

МУ^АДДИМА...................................................................................3

БОБИ ЯКУМ. Аз таърихи таълифи китобх,ои таърихи адабиёти

форси дар Эрон...................................................................................21

Фасли ТТазкира^о хамчун манбаи таълифи таърихи адабиёт.........21

Фасли 2.Таърихи адабиёт ва мафхуми он..........................................33

Фасли З.Тавдики таърихи адабиёт аз ли^ози хддаф ва

дарбаргирии мавзуот............................. .............................................39

Фасли 4.Тах1к1ик1оти тоза дар заминаи таърихи адабиёти форси.......58

БОБИ ДУВВУМ. Мазмуну мух,таво ва равишх,ои илмии

«Таърихи адабиёт дар Эрон»-и Забехуллох^и Сафо...........................61

Фасли 1. Рузгор ва осори Забегуллох,и Сафо....................................61

Фасли 2.«Таърихи адабиёт дар Эрон»-и Забехуллохд Сафо

ва сохтори он ......................................................................................72

Фасли З.Даврабандии адабиёт дар китоби Забехулло^и Сафо........83

Фасли 4. Усул ва равиш^ои тахдик....................................................88

Фасли 5.Тахдикд улуми адабия ва вазъи умумии забон ва

адабиёти форсй...................................................................................103

Фасли 6.Вазъи инкишофи шеъри форсй.............................................115

Фасли 7. Зиндагиномаи шоирон ва накди шеър................................127

Фасли 8. Вазъи наср ва нависандагон................................................131

Фасли 9. Рочеъ ба бурду бохти «Таърихи адабиёт дар Эрон» -и Забехуллохд Сафо...............................................................................140

ХУЛОСА..............................................................................................147

КИТОБНОМА....................................................................................150

мук;аддима

Масъаладои таърихи адабиёти форсу точик, даврадои ташаккулу инкишоф, ал ока бо таърихи сиёсию ичтимой ва илмию фархднгй, замонию маконй, афкори филологию адабй вазъи забону адаб ва шахсиятдои эчодй дануз дам хеле наву тоза буда, вобаста ба пешрафти илми дозиразамон тачдиди назар ва омузишро такозо мекунад. Дар мардиладои гуногуни. таърихи даддо ва садхо адибон ба арсаи ин адабиёт кддам нидода, осори пуркимати бадей, сабку равняло, анвоъ ва к,олабдои нав, суннатдо ва симодои барчаста ва шахсиятдои намоёни эчодй, дар баробари афзудани тадьщк,отдо, ба даст овардани далелхои тоза ва хулосадои илмй, масъалаи ба вучуд овардани таърихи адабиётро ба миён меоранд. Мадз хамин хусусияти таърихи адабиётнигорй, ки талаботи дар давру замонро бо он к;онеъ мегардонад, дар асоси ин тадкикот гузошта шуд.

Дар ин кор дикдати асосй ба таърихи таълифи китобдои таърихи адабиёти форси дар Эрон cap карда, аз тазкирадо дамчун манбаи асосй, мафх^уми таърихи адабиёт дар идотаи ин мавзуъ, тадк,ики илмии дозиразамон равона шудааст. Азбаски навиштани таърихи адабиёт аз суннатдои шинохти он канда нест, масъалаи сохтори тазкирадо, алоцаи ондо бо афкори адабии замон, аввалин китобдои таърихи адабиёт дар Эрон, огози тадкикд илмии таърихи адабиёт дар Аврупо, Русия, Х,ИНДУ Покистон ва Афгонистон низ дар рисола, вобаста ба гунчоиши як диссертатсияи номзадй баррасй шуд. Охирин китобдои таърихи адабиёт дар Эрон, равишдо ва кордой тадкикии такондихандаи ин масъала, ба монанди асардои Мудаммади Кдзвинй ва Бадеъуззамон Фурузонфар низ дар диссертатсия ба тадкда гирифта шудаанд.

Аз охирин китобдои мукаммал рочеъ ба таърихи адабиёти Эрон асари Забехуллох,и Сафо «Таърихи адабиёт дар Эрон» буда, дар ин рисола дар маркази таджик кдрор ёфт. Сохтори китоби Забедуллоди Сафо, системаи даврабандии он, усулу равишдои тадкщ, вазъи сиёсй-

идтимой, мазхабй ва илмии хдр давру замон хамчун заминаи сохтории китоб ва дойгохи инкишофи адабй дар рисолаи диссертатсионй ба миён гузошта ва тахлил шудаанд. Онхо мавкеи муаллифи китобро дар мавриди алокаи адабиёт ба авзои замон маълум кардаанд.

Масъалахои назари филологи ва афкори адабй, инкишофи филологияи асрхои миёна, вазъи умумии шеъру шоирй, хдёти шоирон, навди ашъори ощо, дараёни пайдоиш ва инкишофи наср, асархои насрй ва нависандагони маъруф низ мавриди тахлил карор ёфтаанд. Кушиши тахлили тарзи кор, тахкики илмии Забехуллохи Сафо дар масъалахои макоми шеъру адаб дар дамъият, алокаи адабиёт бо чахор унсури асосии дамъият - вазъи сиёсй, идтимой, мазхабй ва илмй, ягонагии вазъи забону адабиёт, сайри афкори адабй, анвои назму наср, шахсияти адибон, навду баррасии осори адабй дар ин рисолаи мо бори аввал андом дода шудааст. Ба фикри мо кушиши омухтани мавзуи нигориши таърихи адабиёти форсй дар Эрон ва махсусан дар асоси китоби бузурги Забехуллохи Сафо барои шинохти дурусти ин тарафи илми адабиётши-носй ва эроншиносй муфид омада, барои пешрафти минбаъади он мусоидат хохдд кард.

Максади асосй омухтани вазъи умумии таълифи китобхои таърихи адабиёти форсй дар Эрон, алокди онхо бо суннатхои илмии форсй -тодикй ва дахонй, баррасии китоби Забехуллохи Сафо «Таърихи адабиёт дар Эрон» аз дихати мухтаво, сарчашма, сохтор, системаи даврабандй, муносибат ба маъхазу адабиёти илмй, фарогирии сайри таърихии афкори филологию адабй, вазъи назму наср, накди шеъру наср ва икдибоси намунахо мебошад. Омухтани ин масъалахо, инчунин принсипхои илмии Забехуллохи Сафо хангоми назари умумй ба таърихи адабиёт дар заминахои сиёсй, идтимой, мазхабй ва илмй, вазъи забону адабиёт, накду баррасии анвои адабй ва наср низ аз вазифахои асосии ин диссертатсия мебошанд.

Диссертатсия дар асоси принсипхои таърихй-мукоисавии адабиётшиносй, таълимоти илмии заминахои сиёсию идтимоии афкори

эстетики ва адабй навишта шудааст. Муаллиф хднгоми муайян кардани принсищои нигориши таърихи адабиёт дар навбати аввал ба асархои олимони барчастаи ватанй ва хоричй, ба монанди Д.С. Лихачев, Ян Рипка, Э.Е. Бертелс, Эдуард Браун, А.Ф. Лосев, Л.И. Тимофеев, И.С. Брагинский ва дигарон такя кардааст. Дар чдраёни кор дар болои диссертатсия инчунин натичадои тадкикоти адабиётшиносони имрузаи Точикистон, Эрон ва эроншииосй истифода шудаанд.

Асарх,ои тазкиранависони асрдои миёна, китобх,ои дигари таърихию адабй, асархои шаркшиносони маъруф, таълифоти олимони Точикистону Х,индустон рочеъ ба таърихи адабиёти форс - точик дамчун маводи асосй истифода шудаанд. Таълифоти олимони эронй аз огози омузиши таърихи адабиёти форсй дар Эрон тадкикоти бо таърихи адабиётнигорй сахм гузошта аз Мухаммади Кдзвинй, Ч,алолиддини Х,умой, Бадеуззамони Фурузонфар, Ризозода Шафак, Сайид Нафисй ва дигарон низ ба сифати сарчашмаи тадкик истифода шудаанд.

Объекта асосии тадкик, асарх,ои муаллифони эронй дар риштаи таърихи адабиётнигорй ва китоби Забех^улло^и Сафо «Таърихи адабиёт дар Эрон» будаанд. Асархои дигари Забехуллохи Сафо аз кдбили «Ха-мосасарой дар Эрон», «Ганчинаи сухан», «Ганч ва ганчина», «Таърихи улум ва адабиёти эронй» ва гайра низ дар баробари мавзуй асосй ба риштаи тахкик кашида шуданд.

Бори аввал дар адабиётшиносии точик ва эроншиносй кушиши тадкики таърихи адабиётнигорй дар Эрон ва махсусан китоби донишманди тавонои Эрон Забедуллохл Сафо «Таърихи адабиёт дар Эрон» анчом до да шудааст. Барои анчоми ин кор арзиши тазкирах^о барои таърихи адабиётнигорй, мафхуми таърихи адабиёти Эрон, хадаф^ои муаллифони кутуби таърихи адабиёт ва навиштани асархо муайян карда шудаанд.

Бори аввал дар диссертатсияи мо кушиши муайян кардани арзиши китоби панччилдаи Забехулло^и Сафо «Таърихи адабиёт дар Эрон» дар таърихи омузиши адабиёти Эрон анчом дода шудааст. Барои ин сохтор,

даврабандии адабиёт, усули тавдиди муаллифи китоб, тахдики сайри умумии забону адаби форси, вазъи шеъру наср ва шахсияти адибон баррасй ва натичагирй шудааст. Таърихи инкишофи филология, накди шеъру наср дар назари Забедулло Сафо низ бори аввал ба ин пуррагй тахдили илмй шудаанд.

Натичах,ои тадкик барои мукаррар намудани вазъи имрузаи омузиши таърихи адабиёти форс-точик дар Эрон, дар мамолики форсизабон ва шардшиносй хдмчун заминаи тадкиди назар ва пешрафт хидмат ходанд кард. Дар асоси онх,о ба омухтани таърихи адабиёти Эрон ва кдламрави забони форсй б а назари тозаи замонй ва ба эътибор гирифтани тачрибаи досилшуда наздик шудан мумкин аст. Диссертатсияро дар ^ангоми таълифи китобдои илмй ва таълимй рочеъ ба таърихи умумии адабиёти форс-точик, омузиши давардои чудогонаи он, инкишофи афкори адабй, накди шеъру насри гузашта истифода кардан мумкин аст.

Таърихи адабиёти форсу точик дорой чашмандози хеле васеъ буда, масоили бунёдии таърихиву фархднгй ва адабиро дар бар мегирад. Бинобар ин бе тахдиди амиди дастовардхои таърихи адабиёт пешрафти шохадои дигари илми адабиётшиносй, аз забили сабкшиносй, накди адабй, назарияи адабиёт, робита^ои адабй имконнопазир аст. Аз ин чост, ки вакд^ои охир таълифи таърихи адабиёти форсу точик на танх,о дар кишвархои форсизабон (Эрон, Афгонистон, Точикистон), балки дар кишварх,ои дигари Шарку Еарб низ беш аз пеш инкишоф меёбад.

Адабиёти ку^ансоли форсй, ки шохдорщои бузурги фархднгу адабро дар бар мегирад, дар тули таърих хдмеша мавриди иажух,иш ва баррасии донишмандони ватаниву хоричй кдрор гирифтааст. Пушида нест, ки ин адабиёт дар таърихи адабиёти олам макоми шоиста дошта, барои пешрафти тамаддуни башарй сах,ми босазо гузоштааст. Аз ин чост, ки ин адабиёт асрхост, ки таваччухи адибону донишмандони

кишвардои Шарку Fapöpo ба худ чалб менамояд. Му^аккики маъруфи Эрой Ч^алолиддин Думой дар ин хусус дуруст мефармояд, ки: «Аз ошно гузашта бегонагоне, ки ба илму адаб ошно ва аз донишу маърифат бахраваранд, адабиёти форсиро ба чашми азамат менигаранд ва бар манзалати шоён ва макоми шомихи адабии ин забон, муътарифанд. Бисёре аз донишмаидони шарщниноси хоричиро мешиносем, ки дар роди хидматгузорй ба илму адаб ва кашфи осори илмию адабй ва санъатию таърихии адабиёти Эрон молвой фаровон ва умрдои бебадал сарф намуда ва дар кием задмати тавонгудозеро ба чону дил мутадаммил шудаанд, то иттилооте ба даст оварда ва маколахову китобдо навишта, дадяи дамватанон ва дамзабонони деш сохтаанд ва басе сармоядо харч карда ва чандин осори илмиву адабии моро, ки худ аз ондо иттилооте чандон надоштем ба зевари табъ ороста, ба назари мо расонидаанд»1.

Таърихи адабиёт шомили мачмуаи кушишдоест, ки боис мешаванд як миллат ба дарачадои олии рушди фардангй ва илмии худ бирасад.

Бар ин маъно, таърихи адабиёти хдр кдвме, дар даютат таърихи истеъдод, фикр ва сабабдои рушду таназзули эчодкунандагони онро дар бар мегирад. Аз ин хотир, таърихи адабиёт мафдуми бисёр васеъ дорад ва вазифадои бисёр мудим. Ва наметавон онро дар шарди адволи чанд шоир ё нависанда маддуд кард, балки таърихи андеша аст дамрод бо сайри такомул, илали индитот ва илали тараккиёт. Хдмпой ба ин барраей, авзои ичтимоиро, ки ба дар дол, дар сохтори андеша, густурдагй ва таъсири он ахдмият дорад, бояд ба хубй шинохт.

Нуктаи мух,им он аст, ки имруз гараз аз таърихи адабиёт ёдкарди ному зиндагии бузургон нест, балки шинохтан ва шиносонидани ондо ва дар айни замон, баррасиву накди осори онон аст. Ба истилоди дигар, таърихи адабиёт низ вазифа дорад, ки илова ба амри таърихй ва нишон

1 Цапопиддии Хумои. Таърихи адабиёти Эрон. - Табриз, 1308, ca?ç. 2

додани сайри тадридии адаб ва сабкхои роид, ба накди осори адибону донишмандон низ бипардозад. Ва ахамияти таърихи адабиёт хам дар хамин огахихои густурда аст, огахихое, ки аз дихати сабку сохтори сухан ва накди маъно, метавонад изхори назар кунад ва хонандаро ба мушкилоте, ки дар дарёфти як асар вудуд дорад, ошно созад ва ба натидагирии дуруст хидоят намояд. Дар гайри ин сурат, таърихи адабиёт факат зикри равобит, бозгуи мавзуоти идтимой ва ёдкарди номи нависанда, шоир ва донишманд хохад буд ва дар он сурат, рахнамои дурусте барои хонанда нест.

Бидуни шак, мухакдик,ону пажухандагони кишвархои Х,инду Покистон, Афгонистон, Руссия ва Тодикистон дар накду баррасй ва нигориши китобхои таърихи адабиёти форсй, сахми бештаре доштанд. Аммо донишмандони урупой аз кдбили Эдуард Браун1, Дерман Эте2 ва Ян Рипка3 аз зумраи пешгомони ин рохи душвор ва пурифтихор буданд.

Нахустин донишманде, ки мардуми русзабонро бо раванд ва суннатхои таърихи адабиёти форсй ба таври нисбатан муфассал ошно намуд, мухавдик;и шинохтаи украин А. Кримский4 буд.

Аз донишмандони шуравии собик, Бертелс Е. Э.5 ва Брагинский И. С.6 беш аз дигарон таърихи адабиёти форсиро мавриди омузиш ва тахкик, карор додаанд.

1 Эдуард Браун. Таърихи адабиёти Эрон. Аз огози а^ди Сафавыя то замени х;озир. Тарцумаи Рашыди Ёсимй. - Тех,рон, 1316.

Химии муаллиф: Таърихи адабиёти Эрой. Аз цадимтарин рузгорон то замочи Фирдавсй. Тарцумаи Алипошшои Солех;. ц. 1. - Теурон, 1356

Хамин муаллиф: Таърихи адабиёти Эрон. Аз Саъдй то Цомй. Тарцума ва уавоигии Алиасгари Хикмат. ц. 4. - Техрон, 1358.

2 Херман Эте.. Таърихи адабиёти форсй. Тарцумаи Ризозодаи Шафац. - Техрон, 1337

3 Ян Рипка. Таърихи адабиёти Эрон. Тарцумаи Исои Ша%обй. - Техрон, 1354

Хамин муаллиф: История персидской и таджикской литературы. - М.: Прогресс, 1970

4 Кримский А. История Персии ее литературы и дервишской теософии, т. III, № 1. — I. - М., 1914-1917 - Бертепьс Е. Э. Очерк истории персидской литературы. - Л.: Восточ. инст-т, 1928.

Хамии муаллиф: История персидско-таджикской литературы. - М.: Вост. лит, 1960 Хамин муаллиф: История литературы и культуры Ирана. - М.: Наука, 1988

6 Брагинский И. с. Очерки из истории таджикской литературы. - Сталинабад: Тадоюикгосиздат, 1956. Хамин муаллиф: Персидская литература (Хамро% бо Комиссаров Д. С.). - М.: Вост. лит, 1963 Хамин муаллиф: Из истории таджикской и персидской литературы. - М.: Наука, 1972 Хамин муаллиф: 12 миниатюр. - М.: Худож. лит, 1976

Ахиран соли 1999 низ китобе дар заминаи таърихи адабиёти форси тахти унвони «История персидской литературы XIX-XX веков»1 дар шахри Маскав ба нашр расид.

Мухимтарин китоби дигаре, ки дар хорич аз Эрон дар шарди доли шуарои форси таълиф шуда, китоби «Шеърулачам» ба калами Шиблии Нуъмонист, ки дар соли 1325 дичрй дар ду чилд ба забони урду дар Х,индустон бо чопи сангй мунташир шуд ва дарбаргирандаи татаббуоту интикодоти муфиде дар бораи бист тан аз шуарои кадими Эрон, аз Фирдавсй то Хрфиз аст2.

Донишмандону пажудандагони точик низ дар заминаи нигориши китобх,ои таърихи адабиёт захматдои зиёд ба харч додаанд.

Табиист, ки дар замони навини хдстии сиёсй ва фархангии точикон, аввалин асархои тахдикй рочеъ ба таърихи адабиёт дар пайравй ва илдом аз тазкирадои пешин ба арсаи офариниш омаданд.

Устод Садриддин Айнй, ки дар мактаби адабй ва илмии суннатй таълим гирифта буд, нахустин асари илмии худ «Намунаи адабиёти точик»3-ро тибки хдмин чадорчуба таълиф намуд, ки бо интишори ин китоб дар Точикистон омузиш ва тахдикй таърихи адабиёт ба таври нав огоз гард ид.

«Намунадои адабиёти точик»4 дуввумин асаре буд, ки ба истикболи дахумин солгарди тачлили Ч,умхурии Точикистон, соли 1940 дар Душанбешадр бо алифбои лотинй чоп шуд. Ин асар тавассути донишварону адибоне чун Холик Мирзозода, Судайлй Ч,авдаризода ва Лутфулло Бузургзода мураттаб гардид, ки аз дебоча ва ду бахш иборат буд.

Баъди интишори ин ду китоб дар таърихи адабиётнигории

' «История персидской литературы XIX-XX веков», - М., Вост. лит., 1999

2 Шиблии Нуъмопй. Шеърулацам. Тарцумаи Сайидму^аммади Дойии Гелонй. - Teyçpon, 1368

3 С. Айий. Намучай адабиёти тоцик. -М. 1926

4 Намупахои адабиёти тоцик. Бо ^уруфи лотинй. - Душанбе, 1940

Точикистон гомх,ои назаррасе бардошта шуд ва садхо китоб ва рисолах,ои илмй дар ин замина таълиф гардиданд.

Рисолаи пурарзиши адабиётшиноси маъруф Носирчон Маъсумй «Адабиёти тодик дар асри ХУШ ва нимаи аввали асри XIX»1-ро метавон аз аввалин асарх,ои ра^кушо дар адабиёти точики ин давра мах,суб кард.

Адабиётшинос Расул Хддизода2, ки бештари умри пурбаракати хешро сарфи тахдищ адабиёти садаи XIX намудааст, дар ин замина чанд китоби арзишманде дорад. Муаллиф дар ощо хусусиятх,ои умдаи адабиёти садаи Х1Х-и точикро тахлилу баррасй намуда, барои омузиши мукаммали адабии ин давр, асоси мустахдам гузошт.

Донишманди дигар Усмон Каримов низ ба мутолиа ва тахдики адабиёти нимаи дуввуми садаи XVIII ва ибтидои асри XIX, ки тадрибан ношинохта буд, пардохта, мухимтарин вижагихои адабии ин давра, сабкхри адабй, арзиши мохиятй ва зотии адабиёт, ахамият�