автореферат диссертации по истории, специальность ВАК РФ 07.00.07
диссертация на тему: Формирование и развитие казахской этнической группы в Монголии

Полный текст автореферата диссертации по теме "Формирование и развитие казахской этнической группы в Монголии"

УДК 39 /517/ /= 9.434. 21 К,опжазба цщыгыпда

С*

с>

^ ХУРМЕТХАН МУХАМАДИУЛЫ

МОЦРОЛИЯДАРЫ КАЗАК ЭТНИКАЛЬЩ ТОБЫНЫЦ КАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ Мамандыгы - 07.00.07. ЭТИОЛОГИЯ, ЭТНОГРАФИЯ ЖЭНЕ АНТРОПОЛОГИЯ

ТАРЛХ РЫЛЫМДАРЫПЫЦ ДОКТОРЫ БЫЛЫМИ ДОРЕЖЕС1Н АЛУ УШШДДЙЫНДЛЛНАН ДИССЕРТЛЦИЯНЫЦ АВТОРЕФЕРАТЫ

КАЗАХСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АЛМАТЫ 2000

Жумыс [\азакстаи Рсспубликасы 1-ылым жэне Жогаргы бшм Министрлн-Ш.Уолиханов атындагы Тар их жене этнология институтында орындалды.

РЫЛЫМИ КЕЦЕСШ1: Е^азакстан Республикасы УРА-ньщ

корреспондент мушеа, тарих гылымдарыныц докторы, профессор ОРАЗАК СМАР¥Л¥ЛЫ РЕСМИ ОППОНЕНТТЕР: тарих гылымдарыныц докторы, профессор

Ж. О. АРТЬЩБАЕВ

тарих гылымдарыныц докторы, профессор А. АСАНКАНОВ

тарих гылымдарыньщ докторы, профессор К-АМАНЖОЛОВ

ЖЕТЕКШ1 ¥ЙЫМ: Эл-Фараби атыпданл Казак; мемлекетпк улттьщ университет! археология жене этнология кафедрасы

Диссертация 2000-ш1 жылы . . карашада ..... сагатта Кдзакст;

Республикасы Еылым жоне Жогаргы бшм Мшшстрлкт Ш.Ш.Уэлихан! атындагы Тарих жэпе этнология институтыныц жанындагы Д.53.33.0 мамавдырылган кецестщ можьисшде коргалады. Мекен жайы: 480100. Алматы каласы, Шевченко кошеа, 28.

Диссертациямен Ш.Ш.Уэлиханов атындагы Тарих жэне этнолог Институтыныц колжазбалар корында танысуга болады.

Автореферат 2000 жылы.................таратылды.

Ж¥МЫСТЫД ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ

Так/ырыптыц озектглт. Кпщк Азияныц байыргы халыктарыныц еткеп тарихы, бупнп когамдык-саяси ахуалы, келер болашагын байыпты саралау замапа талабы. Совды еи-уш гасьгр межеспще орта Азияны мекен еткеп журттар, соныц шннде казак халкыныц ом1р!нде бурынды-сонды болмаган 1р1 окигалар журшдь Эаресе, Еуроазияньщ кен байтак олкесшде больга еткен 1р1 империялардьвд отарлау саясатыньщ кеЫр1 Казак мемлекетш де айналып етпегеш белгш. Баскаша айканда «Орталык Азия тарихындагы осы б1р сузектей созылмалы киын-кыстау кезенде казак халкы каскырдай кандыауыз баскыншыларга карсы ею жуз жылдык курестщ бар ауыртпалыгы мен каЬарлы кан кешулерш жеке ез мойнымен котердт.

Элемшц кырыктай елшде ем1р кенпп жаткан казак ултыныц eкiлдepi XX гасырдыц соцгы онжылдыгында бугал элемд! камтыган саяси жуйелш езгерютер! кезещнде ]^азакстан Республикасына бет бурып, болашак ем1рш улттык ортада жалгастыруга умтылуда. Бул урдш ез ыргагымен журш жатканымен шетелдеп казактар мен тарихи эпицентр арасындагы жан-жакты байла1шстарды жандаидыру, олардьщ Отанга кайта коныстануьга сэтп жалгастыру ушш шетелдеп казак этникалык топтары мен диаспораларын терещрек танып бшу, олардьщ этномэдени ерекшел1ктерше сай пэрмещц ¿с пгаралар уйымдастырудыц кажегшпп кун торт1бшдеп манызды мэселе /1/.

Элемдеп казак ултыныц 1/3 болт, ягни 4,3 млн. Атамекеннен жырак, шетелдерде турады. Тарпхтыц толкынында атамекеннен ажырап калган казактардыц этномэдени жэне элеуметпк-экономикалык еркендеу децгеш эр турл1 болып отыр. блемдж кауымдастыктьщ толыккапды мушесше айналган ^азакстан Республикасы еркениетп когам сипатына сай оларга камкорлык жасауды мемлекетпк саясаггыц курамдас болшне айналдырды. Олармен аткарылар жумысты удайы жэне максатгы турде жетгщцру саясатьга жузеге асырудыц басты нысаны-К^азакстан Республикасыныц Президентшщ 1996 жылы 31-желтоксандагы Жарлыгымен бектлген "Шетелде туратын отандастарды колдаудыц мемлекетпк багдарламасы" болып табылады. Алты турл! непзп багыт бeлгiлiнгeн бул багдарламаны гылыми гургыдан камтамасыз ету саласында шетелдеп отандастардьщ тыныс-тсршшп мен дiлiнe, элеуметок-экономикалык жагдайларына, кукыктык хал-ахуалына, демографиялык урдктерше зертгеулер журпзу мэceлeлepi нысандалган. Осылайша отандастардьщ проблемаларын кешещц зерттей отырып, практикалык шаралардьщ б{рлтп езара жетщщре тусудщ мацызын баса корсеткен. Бул аталган кужатта шетелдеп казактардыц тарихи даму жене олардьщ элеуметпк-экономикалык, саяси жэне мэдени ом1ршщ еткеш

мен бупшне зерттеулер журпзу, дэшрек айтсак этномэдениета, этнодемографиялык сершш, этнопсихологиялык калыптасу аспеьгилер1 мен улттык сана сез1мш жэне олардыц глобализация мен демократия дау1р1ндсп жаца геосаяси кещспктеп ерекшел^ктерш зерделеу белпленген ("К^азак елГ' газеп. 1997 жылы, 7-акпан.).

Шетелдеп казактардьщ ец ¡ршершщ катарына саналатын, ез!щцк тарихи калыптасу ерекшелтмен дараланатын Моцголияда туратын казактар. Олар казактъщ этникалык дербес тобын калыптастырып, дамыган тарихи урд1сш жан-жакты саралау—казак этнологиясы гылымыньщ максатгарыньщ б!р1.

Казахстан мемлекетпк егемендшн жарияламастан бурын Мопголиядагы казактар Атамекенге улы кепгп бастап, ез улты алдындагы асыл парызын етеуге кулшынды. К,азактьщ осы б1р шошрыныц мундай парасатты ¡ске бет буруыньщ, ултжандылыгыныц тупнепздерш аныктау казак диаспоралары мен ирридиештерш кешенш турде тануга жетелейд1. Олардыц откен тарихы мен каз!рп жай-кушн гылыми сараптама елепнен етюзу аркылы шетелдеп казактардьщ Атамекеннен ажырауы, улттык этномэдени болмысын сактауга кулшынуы, эпицентрге тартылуы себептер^ одан туындайтын салдарлар непзвде бупнп танда олармен аткарылар ктщ тетшн де б1р!здшкке келпру катарлы практикалык мэдщ шараларга аркау болмак-

ХУШ гасырдан бастап Шыгыска бет алган казактар лепнен белшш, Крбда ещрше коныстанган шогыр б!р жарым гасырдан бер1 осы ещрде жасап келедь Шыгыс Турюстанда оз ом!р тарихыньщ б1раз бетгш етгазш, Алтай тауыныц терккей бетш коныстанып, Чин империясы ыдыраган соц моцголдармен 61рге тэуелыз мемлекет куруга ат салыскандар зертгеп отырган Мопголиядагы казактар. Жаца табиги ортага бешмделу барысында улттык кундылыктарьш сактай отырын, казактыч жекеше этникалык тобьш калыптастыруга дешн дами отырып бугшге жет. Казак ултыньщ ажырамас болпл, генетикалык, биологиялык, тарихи, когамдык дамуыныц занды жалгасы болып табылатын Мопголиядагы казактар улттык мшез, сана-сез1М, тш, этномадениет1 бipшaмa толтума калпында сактай отырып рухани модениет, бшм саласындагы ез1нд1к жеткткке жетп. Сонымен б1рге, Моцголиянын саяси, елеуметпк, экономикалык ом1рше белсене араласатын дербесттмен жэне де Казакстанмен жан-жакты тыгыз, эр1 туракты карым-катынасымен ерекшеленедь Бул олкедеп казак этникалык тобы ездершщ тсршккамы эрекетшде этномадени идентификациясы, когамдык жэне саяси ортага бешмделу арасындагы тсне-тещипн сактай бищ.

Мопголиядагы казактардьщ тарихы, шыгу теп, рулык курылысы, этномэдениет!, эдебиеп, тш, экономикасы катарлы кырларынан

каралганымен кешенд]' турде кец хронологиялык аукымда сараланбаган. Бул ретте Keií6ip зертгеулер накты тарихи тупнуска кайпар коздерге жугшбеген, жекедара зерттсудщ салдарыпан казактьщ осы 6ip этникалык тобыныц бет-бейнеа, кесюш теориялык-практикалык жагынан толык ашылмай комеси куш ид е калып отыр. Монголиядагы казак этносыныц 03Ítoík топ болып калыптасуы мен дамуына арналган бул зерттеу 6ipneme гылым дисциплиналары TYЙiлiciндcгi, кец хронологиялык шенберде саралау аркылы олкылыктардьщ орнын толтыруды карастырган.

Этнос езшдк купиясы мол, табиги-био-когамдык урд!с болгандыктан зертгеулер де ор килы болуы мумкш. Аймактык этнос тобын гылыми-танымдык урдкте саралап зерттеуде табиги шарт, био-когамдык катынас, коныстану, ру-тайпалык курылым, заггык жэне рухани мадениет, салт-дэстур, этникалык сана мен, этнопсихология, потестарлык-саяси жуйе, шаруашылык курылымы, табигатты игеру саласындагы бшм коры, этномэдениет улгшерш игеру мен байыту т. б. толып жаткан атрибутгарын гылыми непзде пакты деректерге суйене Kepceiinyi кажет. Этностык топтьщ кандай Macejieci болмасын табигат-адам-когам арасындагы этнологиялык ynrriKTin гасырлар бойы кордаланган этноинформациясын эр кырынан зерделеудщ гылыми кисындар ушш манызы зор екеш белгЫ.

Зерттеудщ крйнар квздер'и Казак этникалык тобын зерттеу непзшен алганда казак, орыс, монгол авторлары жазган деректемелер, гылыми ецбектермен 6ipre тарихпамалык деректерше непзделдь Бул олкедеп казакэтникалык тобынын толык оеГшесш тогрогдаган гылыми непзде сарапталган арнайы этнологиялык зерггеу жумыстары тапшы. Ец алгаш орыс 3epTTeyniici Г. П. Потанин 1\обда казактары арасына 18761880 жж. аралыгында жасаган экспедициясы барысында олардыц этнографиясы мен эдебиетс жайында мэл1меттер берген 121. Г.Е. Грумм-Грлашайлоньщ "Западная Монголия и Урянхайский край" ецбегшде ощрдеп казактар жайына кен токталып сипаттама бер1лген /3/. Орыс, кецес галымдары В.В. Бурдуков, В.В. Сапожников, А.Н.Казнаков, А.М.Позднеев катарлы галымдар ез зерттеулервде Монголиядагы казактарга катысты магулмат беред1 /4/.

1960-жылдардан б1ршама каркынды басталган Монголиядагы казактар дыц тарихын, тшн, эдебиетш, халык педагогикасын, мэдениет1 мен музыкасын зерттеуге баплталган енбектер кептеп жарык кердь Солардьщ катарында Э. Minie, Сарай, Ьу Ислам , 1у Зардыхан, Т. Алданыш, С. Кабышай, А. Сатыпалды, Т. Мадениет, А. Кажекберлер /5/ олардыц тарих моселелерше азды-кем токталды. Алайда сол дayipдiн саяси-вдеологиялык калыбы мен деректернамаларьгаъщ шектеултне байланысты накты тарихи Ypдicтepдi толыгымен ашуга мумкшдт жeтпeдi. KepiciHnie tía, адебиет саласында тындырылган ipreni ецбектер

нэтижелерш 6i3 оз зерттеу1м!зге аркау етш алдык. 9cipece, тш зерггеу саласында г алым Б. Базылхан, Д. Лиза, Б. Напил /6/, вдебиеттануда К-Кабидаш, Ж. Куангаи, Д. Цэнд, X. Шарипа, 1.Яки /7/ катар л и зерттеушлер ецбектершщ этномэдени \'РД1С пен этникалык топтыц Keftoip кырына катысты купияларга жауап бере алады. Баян-блпш казактарынын фольклорлык жэне жана улпдеп музыка, эн-куй моде}шет1, онер саласындагы жет1сиктер1 туралы А. К^абыкей, К. Телеухан, Т. Ыскак, О. Мусаханкызы /8/ ецбевсгершде кещнен айтылган. Ал халык агарту мен педагогика саласындагы даму мен табыстар турасына X. Тастанов, Ш. Аманов, Д. К^обдабай, А. Эбд1кер1м /9/ т.б. зерттеушлер токталды.

Моцголиядагы казактардыц этнографиясы б)ршама зертгелген сала. Зерттеушшер Б.Камалашулы, ДДатран, К.Н.Рахимова, Г.БДозганбаевалар /10/ Модаолиядагы казактардыц дэстурл! шаруашылгы, ас-татамдар жуйеы, колонср1 жэне диаспора тарихына токталган. Бул авторлар этнограф ияныц жекеленген саласы бойынша салыстырмалы, шендестгрген зерттеулер жасаганымен аталган проблемалардьщ елкедеп этникалык топтыц бет-бейнес1, дербес калыптасуы мен дамуынан туындайтын мацызы, себеп-салдарына катыстылыгына назар аудармаган.

Кейшп кезецдеп жаца экономикалык жуйеге ену мен хальщтык миграцияга катысты зертгеулерге К. Бодауханулы, Ж. Еркетай катарлы зерттеушлер /11/ олеум erriK экономика мoceлeлepiнe токталган.

Кецес галымы Х.Тойчиевтщ "Социально-экономическое развитие Баян-Ульгийското национального казахского аймака МНР" деген такырыптагы кандидаттык диссертациясында ондагы казактардыц элеуметпк-экономикалык дамуын кец турде зертгегешмен идеологиялык, методологиялык кемштктерге бой урдырган /12/. Еы ел арасыцдагы экономикалык жэне гылыми-техникалык ынтымактастык моселесше арналган зертеушде Х.С.Абдыхадырова Баян-9лгий аймагы мен Казакстанныц арасындагы мэдени, гылыми байланыстары туралы мэл1мет бершген /13/.

Моцголиядагы казактарга да катысы бар Мажарстан, Ресей, АК,Ш, Швед, Туркия, Германия галымдарыныц макалалары, зерттеулер1 карастырылды жазган. Bcipcce, К^обда аймагыныц К,обда сумыны казактарын зерттеген немк галымы Петр Финкенщ ецбеп жацаша эдкнама тургысынан жазылган /14/.

Соцгы жылдарда Шыцжанда жэне Моцголияда да этникалык тарих пен шешреге катысты кептеген ецбектер жарык кердь Олардыц катарында Т. Султан "Шеж^ре", "Казак me>Kipeci" (1ле, 1990), "Абак-керей" (1ле халык; баспасы,1993.) Р. Шынай "Монголия казактарынын ата-тек шеж1ресГ' ецбектердс такырыпка катысты тустары баршылык.

Алайда булардыц барлыгы гылыми талап тургысынаи алшак танымдык-кепшшк едбектер /15/. Сонымен катар содгы уакыттарда Модголиядагы казактардыц тарихы, шеяареы, мэденисп туралы агымдагы аппарат бет1дде осы елке тулектер1 ЗДинаятулы, К-Сарткожаулы, К-Бабакумар, А.Маукараулы, БДайратулы катарлы б1рнсше кунды макалалар жариялады*. (сштеме диссертадиялык ецбекте толык керсетшдО

Модголияныд коне мурагаттарыпыд деректернще казактар меселесше катысты кунды мэл1меггер сакталган. Модголияныд Орталык мемлекетпк архиву каушаздш комитетшщ архивтершде, оспресе Монгол Халык Революдияшыл Партаясы (будан былай—МХРП) ОК-шц архивтершде бурын-сонды жарияланбаган соны, купил деректер мен колжазба материалдарын мейлшше кещнед пайдалануымыз осы зертгеудщ теориялык-приактнкалык кырын кемелдещцре тусп/1б/. Модголияда терт морте кабылданган Ата зады, Мемлекетпк улы, юнп Курылтайлар кужаггары, шеипмдер1 мен карарлары, Монголия Уюмет1, МХРП тарапынан Баян-влгий аймагына катысты шыккан каулы-карарлардагы такырыпка катысты кырлары аз емес.

Содгы жылдары жарык керген казак тарихы мен шетелдеп казак диаспорасы мэселесше арналган б1ркатар жинактар мен гылыми баскосулардыд материалдарында такырыпка катысты теориялык-практикалык мэш бар ой-пшрлер жарык кepдi. Атап айтсак, "Казак" гылыми жинак /А. , 1994 / , "Кдзакстан шетел эдебиелнде" /А. ,1994/, "Казак шоюреа"/' А. ,1994/, "Казак диаспорасыныд гылыми-зерттеу мэселелерГ' /А., 1992/, "Казахская диаспора" /Проблемы этнического выживания/ /А. ,1996/ жене т.б. едбектер зертгеум1зде ескершдк баресе, тарих гылымдарынын докторы Г.М.Мендикулованыц "Исторические судьбы казахской диаспори. Просхождепие и развитие» /А., 1997/ атты монографиясы осы саладагы ¡ргел1 едбек катарыдда жане шетелдеп шашыранды казактар такырыбыпа арналган.

Бул зepтгeyiмiздe Модголиядагы казак этникалык тобына катысты содгы 120-дай жыл межесшде жинакталган деректер мен зерттеулерд^ жада деректанымдык, кужатгык, статистикалык т.б. едебиеттер толыгымен камтылды.

Тацырыптыц мандаты мен мшдеттери Казак этнологиясыныд езекп б1р саласына арналган бул зерттеу жумысы аймактьщ этникалык топтыд когамдагы тарихи урд1с барысында табигат-адам-когам арасындагы сан алуан катынастарын зерделеуге арналды. Алтай тауыныд терюкей бетше коныстангап казак ру-тайпалары непзшде калыптасып, дербес эт!шкалык топ ретшде дамуына есер еткен ¡ШК1, сырткы факторлар аныктай отырып, оныд кызметш ашып корсету ¡здешетщ непзп61р багдары.

Белгьтл этноэкологиялык жагдайда табигат-адам-когам арасындагы сан алуан кагьщастардыц гасырлар бойы кордаланган жиынтыгын кешещц турде сараптай отырып, когамдык урдютермен шендеспре карастьтру нэтюкеанде гана мумкш болмак- Ь^азактыц генетикалык туп тамырлары, аргы- берп аталар нысанасына, б!р багытта туракты журшген антропологиялык кауьшдастыктьщ физикалык уйткысыньщ накты непздер]н жалтастыра, батыс Монголия аймагында табиги-тарихи урдктер непзвде казакэтникалык тобыньщ калыптасу жолдарын ашудыд гылыми мацызы ез алдывда.

Моцголиядагы казактардыц тутас бейнеа мен этномэдеии ерекшел1ктерш кецкпк пен когамдык кубылыстар тургысынан карастыруга арналган зерттеу жумысьшын непзп мпщеттерк

-Алтай тауыныц терккей бет!не коныстаиган казак руларьшын жагдайына, тарихи калыптасуы мен дамуы маселесш таразылау;

-Аталмыш олкеге казактар шогырыныц коныстануга эсер еткен басты себептер мен экологшшык жагдай жэне оган уйлесу жолдарын саралау;

-Моцголиядагы казактар ездершщ казактыц этникалык тутастыгын, ултгык менталитетш, тшн, мэдениетш, салт дэстурш ез дэрежесшде сактауда табандылык пен турактыльщ корсетушщ жолдарын аныктау;

-Казак этникалык тобындагы олеуметпк катынастарыныц алуан жактарын жэне децгейлершщ шындалуын, езш-ез1 удайы ещцре отырып, оз1Н-ез1 реттеуге, е\пр камын толык канагаттандыра алатын толык информация корына ие болып, байытып, накты 0М1рде кэдесше жаратып келген кабшеттшгшщ туп тамырын ашу;

-Моцголиядагы казактардыц тарихын бурьщгы таптык, вдеологиялык тургыдан сынаржактылыкпен каралып келген кемшшктерден алшак жацаша багамдау;

-Олардьщ материалдык жэне рухани кубылыстарына накты деректер аркылы этнотарихи сипатын ашу.

-К,азактардыц б1ркалыпты ом1р тсршшк ыргагына бешмделу, кориплес этностармен катынас, шаруашылык ¡с-арекет1, когамдык-саяси ем!рдщ осер1, корипстершщ непзш айкындау.

Сонымен катар, ¡рге тепкен мекешпн табиги ерекшелцчне казактар бешмделе отырып, ^ршингшщ басты кез^мал шаруашылыгын кемслдещцрш, колданбалы этномэдениет улплерш жасау, достурл1 технологиясын дамыту, рухани модениетш котере отырып, оган ез улестерш калай коскандыгын таразылауга максатын устандык. Саяси ортага сай бешмделу барысы мен огей этникалык ортаньщ есершен шаруашыльзкта, рухани мэдениетте пайда болтан белгш молшердеп езгешелцстерд1 аныктауды да ескеруаз калдырмадык.

Осы максаттарды айкындауга темендеп мшдеттер ескершдц

а) Ко б да ещрше казактыц 6ip тобы коныстангашган берп тарихы, этникалык курылымы, демографиясы, шаруашылыгы, меденитше байланысты гылыми айналымга тускен жане туспеген дерек, мэл1меттср1, тупи нуска, кайнар булактары, гылыми-зерттеу туындыларымен танысып, накты eMipre талдау жасау аркылы сипатталады.

б) Этникалык тек -тармагы дегетмп антросфералык кубьшыс, биоэкологиялык шарт, tí л, этномэдениет, тарихи, саяси-когамдык елпрдщ жиынтыгы, уз1нд1 туындысы деген квзкарасты аркау етпк.

в) Бурынгы зерттеулерд! бейте ныгайтумен 6ipre, сынаржак, агымдык кезкарастардан аулак пiкipлepдi арка тутуды ерекше кадагаладык.

Зерттеудщ теорияльщ, методикалык, neahdepi мен moctidepL Зерттеудщ теориялык, методикалык nerí3Í - этногенезтану, тарихтанудьщ жалпы теориялык капищлары бойынша сипатталады. Казактын тарих баяндау дэстур1, казак этногенезше байланысты гылымда орныккан басты кагидалары, этногенез зерттеудщ осы замангы методологнясына непзделдк

Казак галымдары М. К- К°зыбаев, М. Акынжанов, О. Смагулов, X. Аргынбаев, М. С. Муканов, Н.Эл1мбай, Р.Б.Сулейменов, К. Ш. Хафизова, Г.В.Астафьев, В. А. Моисеев, JI. Бадавамов, Н.Мьщжани, Э.Нысанбаев, Г.М. Мендикулова, ЗДинаятулы, Н.Мукаметханулы /17/ т. б. галымдардын ецбектер1, теориялык nÍKip.iepi басты назарда болумен катар Jl. Н. Гумилев, Р. Ф. Итс, Ю. В. Бромлсй, Г. В. Астафьев, В.С.Кузнецов , Е.С.Маркарян, С.А.Арутюнов, И.Г.Гердер, А.Тойнби, М.М.Бахтин, Сюн Сшоань, Ван Годун /18/ т. б. галымдардын осы саладагы ой-пшрлер1, эдктанымдык мэселелерше суйендк.

Зертгеу енбекте анализ, синтез, статистикалык, салыстырмалы, сипаттамалык, деректанымдык т.б. адктемелер1 колданылды.

Зерттеудщ гылыми к^ндылыгы. Этнос, субэтнос, адамзат барлыгы аспан але\п мен жер, aya, суды TipeK eTin, микро, макро дуниедеп зандыльщ аумагында дамып келген табиги Kepinic болып табылады.

Казак халкыныц да этногенезд1к дамуы адамзатка ортак завдылык аумагына тура байланысты. Казакстан жершде узакка созылган, географиялык аумактык жагдай, олеумегпк-экономикалык, этномэдени, саяси дамудыц нэтижеанде казак халкы жеке дара калыптасып даму жолына туст1. Казактардьщ б1ртектшп, этногенезд^к npouecci, тарихы, тип, этнопсихологиясы, KynKepic Kaci6i, адк-тэсш, шаруашылыгы, салт-дэстур1, олардын табигат пен когам танымы 01рдей болуы казактын ултгык б1ртутас- тектшгшщ бейнесш калыптастырды. Баскаша айтканда, бул антропокабатыныц oMip кешу, кубылып озгеру кабшетшщ ¡ске аскан

жердщ белгш б!р болшнде аумактык жагдай, тарих, этномэдениеттщ узак уакытка созылган курдел1 дамуыныц нэтижеанде пайда болтан 61р теки адамдар кауымдастыгы болып саналады.

Этнос дегешм1з - генетикалык тамыры б1р, б1ртутас кещстнсге мекендеген тагдыры ортак, тарихы, тш, мэдениетт б1р, этнопсихологиялык б1ртутас адамдар кауымдастыгы болып табылады. Кандай 61р белгш этностьщ пайда болып калыптаскан ана журты олардыц тагдыры, е\пр иршшгш айкындаушы непзп фактор. Е^андай б!р белгш этнос, хальщ ез шпнен белгш уйымдасу жуйесше тармакталып, 51р-б1р1мен бп-е кайнаса отырып, ерб1р тармакгыц озше тан харекет! калыптасатыны белгш. Этностыц осындай тармакталу болтн Л. Н. Гумилев субэтнос немесе этникалык топтар деп атайды /19/. Этнос унем1 козгалыста, кубьшмалы ем1р кешепщнп этнос тобы пайда болудын. басты себеб1 болып саналады. Аймактык этнос тобыныц пайда болып дамуы этнос езшщ курылымын жетслд1рш, б1ртутастыгыныц кyaт-KYшiн артгыру, биокорыныц ыктималдыгы, мумкшдшшн керша болып табылады. Ал аймактык этпос тобыньщ пайда болу механизмше б1р топ оцаша адамдардын ю-эрекетшен бастау алып, олардыц генетикалык теп, тш, дна, этномвдениет1 ортак эр1 туйьщта калуы улксн веер етедь Tipлiк иесшщ барлыгында да табигатгыц сыйлаган т1ршшк ету куш-куатыныц коры болып, нэтижеЫнде гумыр жасы, белсендшп байкалады. Бул аталмыш жагдаймен аныкталатын биологиялык нэсш коры болып табылады. Белгш б1р улт, тектщ болмысын белсецщ жандануымен, темендеу1 белгш кезекпен кайталанып отыруымен б1рге бул улттыц тарихи-биологиялык ем1р1 кункеркшщ туп-тамыр куатына байланысты болып кcлeдi. Муны Казахстан мен катар шет елдердеп казак этнос топтары мен ирридентгер, диаспорасыныц ем1р-т1рл!п, соныц ¡ппнде, Моцголиядагы казак этнос тобы пайда болып, калыптасуы мен даму барысында аса ¡р1 тарихи-биологиялык куш-куатын корсете бшеншен айкын байкалады. Алтай тауыныц тер1скей бетшдеп казактардыц осындай жайын алгаш Г. Е. Грумм-Гржимайло байкап, бул олкедеп казактар туралы "быстро растет, растет и их богатство скотом, требующее все новых и новых угодий. Керей-народ, имеющий будущее" /20/,- дей келе -"что организм их быстро реагирует на все механические повреждения, почему все раны у них закрываются очень скоро, и даже громадные повреждения частей тела заживают часто без нагноения" /21/-дещц. Бул моселеге Л. Н. Гумилев "Ведь в других случаях этнос, почему-то проявляют огромную сопративляемость воздействиям окружения и не ассимилируются. В Монгольской Народной Республике живут тюркские этнические казахи и другие, но, несмотря на сходство материального и духовного развития общества, они не сливаются с монголами, составляя самостоятельные этносы'722/,-деп бага бередь

Кдзактар уакыт пен кещспкп танып-тусппп, табигаттыц колайлы ещрлерше карай умтылып, ездерш, шаруашылыгын, этномэдениетш экожуйеге уйлеспре кeмeлдeIIдipiп, тарихтьщ ауыр жугш аркалай, ecin-еркендеп, окшаулык жагдайда ездер! казак ултынын oкiлi екешн терец сезше 6Lnyi нвтижeciндe улттык барлык асыл касиетгерш, тшщ сактаган.Моцголияда туратын казактар этникалык процестердщ ассимилиция, консолидация жэне интергация катарлы ултгык бейнесше взшд]'к ecepin типзет1н факторлардын осерлершс карамастан озшщ улттык касиетш толыгырак сактап калды.Кей тустарда этникалык тек дамуына Kepi эсер ететщ факторларга куаггы карсылык кврсетш кана коймай, богде этникалык топтыц шагын бел1ктерш озше cinipe алатын Кабшет1 барын байкатты. Бул Ю.В.Бромлейдщ тарихи-модени кауымдастыктыц уакыт талабына карай динамикалык езгеркке ене алатындыгы туралы кезкарасын /23/ куатгай туседк Бул ешрде биосфералык кубылыс ретшде казак генетикалык тобы - биологиялык, демографиялык, этномэдени, когамдык-тарихи шаруашылык ypflici нэтижепнде кальштасып, дамыганын теорияльщ-практикалык тургыдан зертгеп, корытындылауы тиянакты арнага Tycipyi ецбектщ басты жацашылдыгы болып саналады.

Ецбектщ гылыми-тапымдьщ жопе практикальщ мацызы. Казак ултыныц жалпы тарихын жазуга жэне казактыц окшау этникалык топтарын, шет елдеп ирреденттер1 мен диаспораларын зерттеу барысына багдарлык устаным, улп бола алады. Сонымен катар, Моцголиядзгы казак этносы тобыныц этнографиялык жэне этнологаялык жайларымен терец танысуга жол ашады. Жалпы казактардыц шетелдерде ез безмен OMip кешу ерекшелж жайына, оныц откен тарихи OMipiiiin акикатын ашу жолдары yniiH yneci коп. Белгйп 6ip мемлекетге OMip кешсе де, тарихи отаны бар этникалык топ мэселесш тану, олардыц тарихи отанымен жал жакты /этнодемография, олеумегпк-саяси, мэдени, экономикалык, психологиялык т.б./ катынастарды танып бьпуде теориялык-практикалык мацызы болмак.

Моцголиядагы казак этникалык тобыныц Кдзакстан Республикасымен тыгыз карым-катынастарын одан api порменденллру, казак ултыныц рухани байлыгын толык мецгеру, кещспгш арттыру, казак этномэдениетшщ тугырлык HcrÍ3/jepin сактау, жацгырту, дамуына ыкпал ету, оныц казак этникалык тобыныц игшгше айналдыру болып табылады. Сондай-ак университетгердщ казак диаспорасы такырыбына катысты арнайы курстары мен мемлекетпк Keuii-кон саясатып жузеге асыру icTepine пракгикалык курал ретшде пайдалануга болады.

Ецбектщ сыннап entin, сараптапылуы. Ецбектщ монгол тшиде жазылган нускасы 1994-жылдыц кекек айында Монголия FA-ныц Шыгыстану жэне халыкаралык зерттеу институтында, Тарих

институтыньщ гылыми кенестершде /1995/ талкыланды. Ецбектщ зерттеу такырыбы, мамандылыгына байланысты 1995-жылгы 8-карашада, Монголия ЖАК-шц шеппкпмен К,азак.стан Республикасыныц Еылым министрлт-гылым Академиясына ж1бсрищ. 1998-жылы 14-мамырда КР YFA-ньщ Ш. Уэлиханов атындагы тарих жэне этнология институтынын этнология жэне антропология бол!мшде талкыланды.

Монголияньщ "Дорно дахины судлал" /Шыгыстану зерггеулер1/ гылыми журналы, "EAST—WEST", Ресей FA-ньщ Киыршыгыс зерттеу институтыньщ акпаратггык бюллстеш /1993. N1. СС.138-157/ катарлы журнаддарда 20-дан астам макал алар жарык керген.

"Монголиядагы казак тек тармагынын калыптасып, еркен жаюы" атгы монография /Улаанбаатар, 1995. 15. баспа табак/ монгол тшшде жэне "Монголиядагы казак этникалык тобыньщ калыптасуы мен дамуы" /Алматы-Улаанбаатар, 1997. 13 б.т./ казак тшшде жарык кердь Сондай-ак "Мощолияныц сырткы карым-катынасы" атгы 2 томдык гылыми едбекте /УБ. 1995, 1998/ К,азакстан-Монгол байланыстарына катысты 6ip бсшм болып енген.

Дуниежуз1 казактары кауымдастыгыныд "Казак диаспорасыньщ взект! мэселелерг. кеше, бугш, болашагы" /1999, кыркуйек, Алматы/, Халыкаралык Алтаистикалык туракты конференциясыньщ 42-сессиясында /1999, Прага/, "Посткецеспк шыгыс елдершдеп мемлекеттер жэне азаматтык когам: откеш, 6yriHi жэне болашагы" /1999. Тамыз.Алматы/, "East Asia and The Muslim World" /29-31 May. 2000.Tokyo/ катарлы гылыми-практикалык конференцияларда такырып аясында баявдамалар тындалып, талкьшаудан OTin сарапгалды.

Жумыстыц к$рылымы. Енбек Kipicne, алты тарау, корытынды, одебиеттер Ti3iMiHeH жэне косымшадан турады.

Eipimiii тарауда Шыгыс Туристанга казактардьщ кайтадан коныстануы жайы, ру-тайпалык курылысы, адам саны, олардьщ Чиц империясы дэу1р1ндеп тарихы баян етшдь

Exiiiuii тарауда Алтай тауыньщ тергскей /Кобда onipi, Батые Монголия/ бетше казактардьщ коныстануы, олардьщ этникальщ курылымы, демографиялык мэселелсрше жацаша тужырымдар бершдь

YiuiHiui тарауда Монголиядагы казактардьщ тарихын уш /18601921, 1921-1940, 1940-1990 жж./ кезенге бвлш саралай отырып, opoip кезеншн тарихи ерекшелтн керсетуге назар аударылды.

Tepmimui тарауда толыгымен осы ещр казактарынын экономикальщ eMipinin бет пердссш ашуга арналды.

Eecimui тарау осы влкедеп казактардьщ материаддык жэне рухани мэдениет улгшерпщеп аимактык ерекпнктерге токталган.

Аятытиы тарау Монголиядагы казактар 0М1р1Нде жана турпаттагы модениеттщ пайда болу кажегппмен оныц даму озгешел1ктерш корсетуге арналды.

Ецбектщ сонында зерттеудщ пакты натижелерге жэне бул ещрдеп казактардыц ом!р прлтпе жалпылама корытынды, пайдалаш>1лгаи эдебиеттер т1з!м1, такырыгща катысты косымшалар бер1лген.

Диссертацияныц непзп мазмуны

й/л'шш тарау. К,азацтардыц Шыгыс Турк1стапга крныстапуы, ру-тайпальщ цурылымы, демографикальщ ахуалы ман тарихы.

Шыгыс Турюстанныц солтустт-Алтай, Тарбагатай, 1ле влксс1 турю тектес халыктар соньщ ¡шшде казактардыц да тарихи ата мекеш.Сонау X г.дьщ И-жартысынан-ак бул ощрд! казактын Керей, Найман, Конырат, Мерит, Жалайыр тайпалары мекен еткен. XVII-гасырда аталмыш елкедеп казактарга жонгарлар шабуыл жасап оларды оз мекешнен ыгыстырып, кеннкпей Алтай мен Жетудагы коныстарын тартып алган. 1758-жьшы Чин армиясы жоцгарлардыц тас-талкаггглн шыгарган сон казактар взшщ бурынгы коныстарына кайтадан коныстана бастайды. Б1рак, казактардыц взппц тарихи мекешп иелену кулшынысы Чин билеушшершщ кесе-колденен тоскауылына тап болды/24/. Алайда, казактар бутан карамастан оздершщ айырылган коныстары Зайсан ойпаты, Кара Ерт1с ангары мен Алтай, Тарбагатай тауларыныц сшемдерше, 1ле ошрше молынан коныстана туседк Патшалык Ресей империясыныц КазаК даласына бойлай ещп жергшкп халыкка жан-жакты кысым корсетл! казактардыц Шыгыс Турюстанга кептеп аууын удете тусед1.

Казактар жонгарлар иелешп кеткен жерлерш кайтадан талап ететшш алдын ала сезген Чин патшасы Хун Ли, тшт1 жорык басталмас бурын жонгарлар иеленген жерлер есебшен казак жерш кецейтуге карсы екенш мол!мдедк Чин патшалыгы канырап бос калган, бурынгы мекетне бет алган казактыц кошш токтатуга дэрменаз болган себехт арадагы накты шекара сызыгын белплеуге асыкпады. Бул жайды жете тусшген казактардыц б!р болй ежелп мекендерше тез коныстануга бет койды /25/. Осылайша ХУШ гасырдыц кыркыншы жылдарында бурын жонгарлар иелешп алган жерлершщ оцтусттк батыс жэне батыс беляше казактар жаппай келш кош>1стана бастады. Ей жак арасындагы карым-катынастыц шинeлicyiнe экеп соктыруы ыктимал болгацдыктан Чиц отаршылары казактармен тату кершшк карым-катынас жасауды устанды, 1758-жылы Ерен Кабырга, Ур1мап, Тарбагатай, Кулжада базар ашып сауда саттык 1сш жандандыра бастады. Тарбагатайдаи.! мекендерше кайта

коныстанатын Hnerrepi бар екенш казак ouncpi Чин. уюметше 1757-жылы хабарлайды: «С1здер, мунан бурын, Жоцгар кезшде шекарадан етуге мулде батылдарыцыз жетпеупп ед1, каз1р кайтш жасырын кеиип келгеназдер. Кепдкпрмей Диздщ шекарадан/ куып шыгамыз"/26/ деген мэл^мдемесш ашык жетюзедй

Чип ордасы устанып отырган багыт багдарлары мынадай едк б1ршйпден-жоцгарды Чин патшалыгы acKepi епшмшц комег1нс1з жаулап алды; екшшщен- казактар онсыз да мал жайылымнан тарыгып отырган жок; ушшнпден-казактарга жер белш берет1н непз жок;"¥лы армиянын, жаулаган жерлерш богделерге белш 6epyÍMÍ3 керек пе?; тертппшден - 1ле, Тарбагатайдагы бурынгы жонгар жерлер1 мулде иен емес"-дел1нген/27/.

Чин yicÍMeTÍ oздepi жаулап алган К^ашгария мен Жоцгарияны уысында устап калу yuiiii шекара сызыгын белплеуге умптенген жерлерге карауыл постылар жуйесш куруга бет алды. 1765-жылы Яр /Тарбагатай/ сайына Чокето бастаган ескери 6enÍMÍH келпрш, казактарды куып KeuiipyMeH шугылданса да, nep.vicimi ic тындыра алмады. Акыры, 1ле, Тарбагатай, Алтай елкесшщ кулазып иен жаткан жерлерш белгш шарттар аркылы казактарга коныстануга руксат етуге мэжбур болды. Орыс 3epTreyniici Н.А.Аристов:"¥лы жуз рулары ...бурынгы конысы Кзратал озенше дсйш, Ксрейлер мен Наймандар Тарбагатайга оралып, ары карай Кара Ертк озеш бойына, Эбинор кел! алабына етгГ'-дещй /28/.

1864- жылгы Тайпиндер кетершсшен сон эларсген Манж-чиц бшппн ез мудделерше урымтал пайдаланган казактар лек-лепмен Шыгыс Турюстанга otíii, Алтайга-керейлер, Тарбагатайга-байлапт пен кызайлар, 1леге -албан мен суандар коныс теш-i. Ресей патшалыгы 1ле аймагын ез иелшне алган сон 1871-1881- жылдар аралыгында, албан руын уш болыс етш уйымдастырды: Кызайлар-конырберж-/925 тутш, 4743 жан/, Сепзсары-/1038 TyriH, 5736 жан/, Айт-Бозым-/1089 Tyrin, 5009 жан/, уш болыста барлыгы-3042 TyriH, 15488 адам болды /29/. Тарбагатай мен Боратала ацгарында наймандар Komin конып журдг мамбетгер (2800 жануя, 14000 жан), тогастар (1,5 мыц тутш, 7,5 мыц адам), жумыктар (4,2 мыц отбасы , 21 мыц жан) болды.

Зайсан шункырыныц шыгыс болт, Кара Epric ацгары, Алтай жотасыныц OHjycTiK сшемш Абак-керейдщ 12 руы мeкeндeдi. Олардыц жан саны зерттеушшердщ корсетушше 11 мыц TyriH, 55 мыц адам болды делшсе, Ka3Ípri зерттеулер сол кезде жан саны 150 мыцнан элдекайда асып KeTKeHÍH корсетедк Алтайда найман (800 жан, 4000 адам), керей /11000 отбасы, 55000 жан/ барлыгы 24952 жануя,137623 адам OMip кешкеш туралы деректер бар. Керейлер-жантекей 2890, итсл1 800, шубарайгыр 920, жэдiк 1830, шеруцп 850, каракас 1010, мерит 940, молкы 1500, жастабан 650, сарыбас 1080, консадак 50, култайболат 20

тут in болды. XIX-гасырдын 70- жылдарында 1ле, Алтай, Тарбагатанда 26942 тутншен куралатын 131956 казак OMip сурд1 /30/.

Казак ру-тайналарыныц Шыгыс Туркестан ornpiHe узак жылдар бойы жалгаскан аласапыран копггерден соц. ХХ-гасырдьщ басында ондапл казактар томендепдей турде орналасты: 1ле олкесшде албан мен cyan 400 жануя. 2000 адам, 6000 жануя, 30000 жан Кызайлар Боратала озеш' ангары, Борхоро жотасыныц онтусппн мскендегг, Кунес, Каш озендер алкабын мекен еткен. Тарбагатайда. казакгар (5600 тут in, 28000 жан) болып, курылымы жагынан-байжтт, тортуит, уак жэне керейлер ед1.

Алтайда Абак-керей рулары мекендедь XYIII гасырдын сонынан ХХ-гасырдыц басына дешн Алтай тауыныц онтусппмен Зайсан, Кпикенетау, Манырактан тартып, Сауыртауынын со.тгустише тутаскан Ьрпс, Улщпр ангарларын коныстанып турды. Ал, 1860-70 жылдардан Абак-керейлердщ баска ошрлерге коныстану KopiHici бон корсете бастады.К,оныс аударудьгц басты себептерьсаяси-оскери окигалардыц осершен туындап, шаруашылыктыц осу динамикасы мен демографиялык удеуш тежеутен туындады.

XIX гасырдын 30-жылдарында Алтай аймагындагы казактардын саны 30000 тутш, 150000 жан болса 1911-жылы (Кобдадагы казактарды коспаганда) небэр1 11517 тутш, 59710 жан, 1917-жылы 7200 тутш, 30000 жан казак OMip кепт /31/. Алтай казактарынын бастан втюзген тарихы, осш-оркендеу1, экологиялык орта жагдайлары олардьщ биологиялык, нснхологнялык жоне моральдык касиеттерше осерш тнпзбей калган жок. Ол жайында зерттеуннлер " Алтайдыц катыгез жаратылыстык ортасы мен аумалы-твкпел1 когамдык жагданы Алтай казактарына ер журектшк пен кайсарлыкты, багылдыкты, намыскойлыкты жоне кайырымдылъгкты бойларына ашрген. Ьул жалпы казакка ортак ерекшел1к болса да Алтай аймагындагы казактарда бул касиет отебасым"-деп корсеге;и /32/.

ХТХ гасырдын басында 1ле аймагында 32 мын, Гарбагатанда 28 мын, Алтайда 60 мыц, барлып>1 120 мын казак болса, XX гасырдын 50-жылдарында 1леде 182 мын (+150000 жанмен косылган. Мунан кызай-122000, албан-60000 жан), Гарбагатанда 62 мын /+34000 жанмен косылган. Оныц байж1пт-26000, уак-6000, тортуыл-9000, Абак-керей-20000) оскен. Kepiciiraie, Алтай аймагында казактар 52,8 мын (-7200 жанмен азайган) кемнен. Шыгыс Турютандагы казактардын жиынтьгк саны 296,8 мынга желп, 176,5 мын адаммен косылганы байкалады /33/.

Г.Е.1 румм-Гржимайлонын корсетушше 1907- жылдары бул о л кеде п абак-керейлердщ саны 60 мын адам, 12 мын тупн болган. Ал, М.Тынышбайулы абак-керейлердщ 1917- жылгы саны 300 мыц адам болган ын жазады.

Абак-Керейлердщ рулык курылмын 12 рудан деген устаным кец

таракан. Абак-Керейдщ таралу шеж1рес1 томендепден:

Керей

Ашамайлы

Изен

Абак

_Жусан

Баганалы

Жабайы.

Сидалм

Жо;пк. Ите.'п

Жантекей, Мерют Шерупи, Сарыбас

Байлау 1\ойлау

Каракас

Шубарайгыр

Молкы

Шимойын Жастабан Консадак

Казактыц Абак-кереш 12 руга белше калыптасьш, уакыт вткен сайын жан саны есш, эр елкеде шашырай мекендеуше байланысты олардын кейб1р1 элденеше ата тармак, улкен, кнш буын, оулеттерге 6'ол1НД1. Абак-Керейлер шежпреа бойынша:

I. Жантекей улксн 3 атадан, 27 тармактан куралады. ШушншолШн ботагара, секел, кебек, канкелдц тайлак деген бес буында калыптаскан; Сушнбайдан самырат, самембет, куты, бекес, телеке тарайды. Сушнбай урпапл ен кош болып, баркы, базаркул, шакабай, тукгоай, тутпбай, акша, борте, атантай, каржау, аксары, жаман,ек1бай, есегазьт, казыбек, токырак, куты, елкелдк есдоулет, еаркен, жарылгап деген 20 буын калынтастырган. СуйтЫктен алты, калке тарайды. СуГпнд1К ею буын Жайлау, Сары болып калыптаскан.Жалпы алганда, Жантекейлер 27 ру буындарынан куралады.

П. Жад!к итемген, мунал, жанат,мэл1К деген терт улкен буынга болшген. Кейш келе оте.\пс, ал ¡бе к, талас, темф, жарык, барды, байыс, корпеш баян, кыдыр, тшеке. агыс, токай, костай, бокай, майма катарлы кнш буындар калыптаскан. Жалпы алганда, жадисгер 16 кнш буынга жителе калыптаскан.

Ш. Шерунлден шакат, айтуган, кушутан туады. Шерупп руы сарт, айтуган ек1 улкен ру; жаппас, ожык (шакат), узынмылтык, курман, бакат, кутгымбай, шанырак /кенде санырау, есет/ деген 6-8 буыннан курылады.

ТУ. Пге.п акбакты. акмерген, кушк деген уш улкен ру; кушктен-токтагул, дэулет, елток, бесшал, калматай буындары калыптаскан.

V. Каракас руынын кейшп оулет урпактары байым, косым, назар деген улкен буындармен бфге байсеШт, бойгелец, байборц бер1бай, квкбулак, орыс, кутгыбай, байдеулет, карамаедай, мауе, шак, тугелбай, баубек, нурманбет, жамантай аталатын 15 буын тараган.

УГ.Молкыдан кожамгул, одан таганак, одан бекет, арьщ. Бекеггси - кул, кайып; Арыктаи - мэукара, машан, кошак, солпы, отау тарайды.

VII. Шуба райгыр кэлпе, тогызбак, кабыл, бэйбше, байбура, калымбике, дуз!к, саркоз, кызылкурт, болек, мурат катарлы 12 буынга белшедь

УШ.Сарыбас Жолжаксы, Жылжаксы деп егаге олар ез шпнен -ырыс, шепр, жанай, жалтыр болып тертке болшедь Сарыбас-кулантай, кот^бак, найманкул, байгслд1, кенжебай. шугыл, шоткара деген жетл буын калыптаскан.

IX.Меркгг алманбет, шагыр, лепес, кулсары деген терт ужен буынга болшедь Кейш келе, сакау, жарас, етебай, сушр, жаксыбай, таз, алтай, туман, жансары, карагай 10 усак буынга белпп-ен.

X.Жастабан сарытокай, сарыбас, бепмбай болып болшген. Булар шшен ететай, баймурат, курман, алдагул, тшеуберд1 катарлы 6 буынга болшедь

ХБКонсадак уш атага деГпн жалгыздап, тек байгебек, кожабек, айткозы, жайлау аталган 4 буынга болшедь

XI.Шнмойын дершсал, абыз, кудайгул, кудаймещн, жанабай болып тарайды. Барлыгы Шимойын руы атында болып, жеке дара буын сараланбаганга уксайды.

Сондай-ак, Култайболаггы Абак-керейдщ руы ретшде алып караганмен жантекейдщ 61р буыны рештде есептеупллер басым. Култайболат ез ¡ппнен шынкожа, байкожа, кожаберген, етеген, сисьщ деген гаоп руларга бoлiнeдi.

Шыгыс Туристандагы 12 абак-керейлер 60-тай бунакпен мен катар 120-дай буын калыптасып тараган. Кдзактыц ру-тайпалык курылымы ез1 ушш улт б1рлюн сактау т1реп болып табылады. Оны казактын ем1р Т1рл1п урдкш калыпты жалгастыру механизм! деп карау керек. Олар езара кандас, туыстас бола отырып - казак генетикасы, биологиялык омфш табиги, саяси, экономикасын жалгастырудьщ тетсгт болтан.

Шыгыстагы казактар ру-тайпалык курылымды сактаумен б1рге дэстурл1 мемлекегпк жуйеден алшактап кетпес ушш казактын хан нэсшнен басты билер/п сайлауды устанды. 1788-жылы Орта жуздщ Эбшпешз ханньщ баласы Когедайды /1773-1842/ ак кипзге отыргызып, «Керейдщ тересЬ> (юпп хан) етш сайлап, салыстырмалы турде автономиялы жене ергащикте ом1р кеыт. Онан сон Ажы Кегедайулы /1757-1867/ мурагер болып 44 жыл ел билей/д. XIX гасырдьщ 30-жылдарында казакты абак-керей руларыпын саны оскенше байланысты, • баскару жуйесш жетшд1рт, 1836-жылы Упггас кедесшен кшп хап касындагы «торт орын» (терт би) деп аталатын курылымды тагайындады.

OFan ajiFaiii per М.Кэкен /базаркул буыньшан/, С. Топан /баркы/, Д. Бейсенб1 /жанат/, Ж. Кулыбекп /бañFapa атасынан/ сайлады.

Ресей отаршылары казак елше Чин skímihúiík жуйесш орнаткан кездс, Шыгыс Туристан олкеа оныц курамына ырмедь Жэне де узак уакыт бойы Чиц имиериясына сыртгай караганы болмаса, олар 1880-жылдарга дешн Чиц эюмшшк жуйесш орната алмады. Ондагы казактар Чиц империясына толык багыпышты болмай, селкос "мойындады". Tepe урпагынан ез басшыларын сайлауды жалгастырды, ic жуз1нде 93ÍH-e3Í биледь 1

Ресей мен Чиц империасы арасында Бейжщ шарты /1860, 2-караша/, Шэуешек /1864/, Кобда /1869/ хаттамасы, Тарбагатай шекара айкындау хаттамасы /1870/, Ливади /1879/, Петербург /1881/ шарты жасалып, отаршылардыц "белшекте де, биле" деген саясаты icKe асып казак халкыныц улкен 6ip 6eniri адам, мал-дэулет, жер-суымен Чиц империясыныц отарына айналып, ез ултынан зорлыкпен ажыратылды. 1860-жылы «Кытай-Ресей Бейжш шарты", 1864-жылы «Кытай Ресей батыс солтуста шекараны олшеп айыру шарты" жасалынды. 1864- жылгы шарттыц 6eciiiiiii тармагында «казак халкы бурын кай жерде коныстанып келген болса будан былайда сол жерде коныстаньш, байыргы мекендерпще отырып, бурынгы кэаптерш icren, бейбп: oMip /?!/ етызе бередь Шекара айырылганнан кешн, бул жерлер /казак жерлер1/ кай мемлекетке караса, сол жерде мекендеген адамдар сол мемлекетке багынышты" /34/ деген казак ултыныц муддесш аяк асты еткен шартка, казактыц екшн катыстырмастан кол кояды. «Шекара айырылганнан кешн, осы шекараныц ею жагын копыстанган казактарга кайсы елге карауды тандау ушш 6ip жылдыц уакыт бершедь Кайсы мемлекеттш кармагына oryni каласа, сол мемлекетке бел1нген жерге, OTin коныстануы олардыц бутшдей оз карауында болады"/35/,-деген шеппмш шыгарды.

Сейтш, 1884-жылдан Чин империясы толык отарына айналган Шыгыс Турыстанныц 1ле, Тарбагатай, Алтай аймагына ез оымшшк жуйесш курып, жузеге асыра бастады. Бул елкеде казактарды Чиц уюмеп екш «амбап» баскарып, ол казактардыц ез арасынан тагайындаган адамдар аркылы 6iuiík журпздь Хан, ван, (цзинь-ван, цзюнь-ван), гуц (ескери-эымшшк neci), амбы (амбан), бейли, бейцзу (ру баскарушы), тейж1 (aFa султан), уирдай (барлыгыныц бастыгы/, акылакшы (болыс), зэцп (жузбасы) залыц (елубасы басы), K-унде (онбасы/ деген тер-пппен уйымдастырды. Шыцжац елке болып курылганнан соц Алтай, К°бда тетенше аймак делшш Бейжшнен тура баскаратын болды. Г.Е. Грумм-Гржимайло «Маньчжур-кытай империясы Алтай, К°бда казактарына ру бастыктары аркылы ез устемдтн журлзедГ /36 /.

1884-1905 жылдары Алтай, К°бда ерекше аймак болып турган кезаще жогаргы «бес адамдыц баскару жуйесш» 7 адамдык орын erin

езгергп. 1867-жылы гуинш мурагерлшне отырган Касымхан /1834-1890/ жиырма уш жыл 6iuiíktí устады. Ал, «торт бидщ» урпактары ез иелктерше мурагерлж erri.

1780-1881 жж аралыгында казактын шыгыстагы шогыры Абак керейлердin непзп белц-i Манж Чин империясына да, Ресей бодандыгьша да карамай салыстырмалы турде дербеспкте oMip сурген. бйткещ Алтай тауларында сол туста шекара сызыгы болмады, Алтайдын Gp жэнс Терккей жагы Шьщжац оимшшп кузырына жатпайтын. Kepicinuie, 1731-1911 жж аралыгында аталмыш географиялык аймак «Кобда елкеа» деген атпен батыс Моцголияныц 6ip болт ретшде Пекинге тоте карасты, ерекше еюмшшк статусы болтан. Демек, Алтай казактары XX F. басына дейш тек 6ip rana еюмшшк жуйеспще OMip сурген. Алтай-Кобда елкесшщ мундай дсрбестшн Ресей империясы да мойындаган /37/. Ресей аталмыш влкеге катысты консулдык мэселелерш батыс Моцголиядагы консулдыгы аркылы емес, Kepicinuie Сарысумбе копсулдыгы аркылы niemin отырган /38/.

Алтай аймагы казактарыньщ бюпк жуйеа мен озшдж зан ережеа мен Тарбагатай, 1ле катарлы аймактарындагы казактардьщ айырмасы болуыныц ce6e6i осындай тарихи муминд^ктерге байланысты. Чид окш Алтайга 1902-жылы гана келген. Ши Хан Алтай аймагынын губернаторы болды. "Бурын мунда кытайлык бнлж орыны болмаган с ni" /39/,-дейд!. Ол 1903-жылы осы олкедеп казак ел басшыларын жинап, Халха Монголдардагыдагы улпдеп саяси эимшшк жуйесше копиру усынысын антканымен казак торе, билер1 тарапынан карсылыкка ушырады. Осылайша казактар дэстурл1 билеу жуйеашц непз1н сактап к ал ад ы. EipaK коп кепйкпей 1905-жылы Чин ykímctí Алтай казактарын толык багындыру максатымен К°бда елкесш еиге белш, 6ipin Алтай аймагы деп атады. Алтай аймагынын территориясы шыгысында Кобда олкеамен солтусп'к батысыпда Ресеймен шекараласып, оцтусп'к meri Ул1нпр кол1, YpiMiui озенше дсй111 созылып жатты. Онын Кобда шеб1мен шекараласатын белтнде торгауыг, захчин, уранкай катарлы моцгол рулары мекен erri. 1912тжылгы есеп бойынша Алтай аймагында 200 мьщ адам турган. Онда 13 казак ауданында /хошуун/, 12000 тутш казак, 600 тупн уранкай, 650 отбасы торгауыг, 200 тутш захчин болтан /40/.

Казактыц 6ip белш Шыгыс Турюстанда гарлан тарихты бастан Kemin, GMip т!рл1к, ултгык мудде ушш сол замандагы халыкаралык жагдай, ípi империялардыц осы ещрдеп саясаггарыныц 03repicTepine бешмделе OMip Kemin, кажырлы курес журпзш, бостандык, азаттык рухымен, ежет epлiгiмeн, ecin-eркендеу1мен ерекшелендь

Ekíhiuí mapay. Алтай тауыпыц кунгешнеи mepicKeiíine Щобда бетше/ цазацтардыц крныстануы, ру-тайпалык, курыльмы, демографиясы.

Алтай тауы ощр1ндеп казактыц абак-керей рулары 1860-70-жылдардан баска ещрлерге коныс аударуы бой керсете бастайды. Сондай коныс аударудьщ басты блр багыты шышс солтустаке карай, япш Алтай тауыньщ терккей бет1—Ко ода ешрше карай ойысты. Бул миграция жуйел1 турде журвд1 деуге саяды жэне ол тарихи факгорлар мен иршшк камыньщ сан алуан кажетпгшен туындады. Кещстш тургысынан алып Караганда жакын кашыктыкка, шектес ощрге, экономикалык, саяси, экологиялык себептерге байланысты болтан бул коныс аударуды казактьщ белгш рубасыларыныц уйымдастыруымен юке асты. Г.Е.Грумм-Гржимайло: «Орта жуз Керейлердщ коптеген рулары XVIII гасырдын еынпн жартысыныц басында Алтай жерше кешш келген жене 60-70-жылдары б1ршама шыгыска карай от ¡и мекендейтш болган"/41/ десе, Г.Н.Потанин «казактар Алтайга келш, XVIII гасырдыц 70-80-жылдарыида Кара Ертк бойымен Тарбагатай, Сауыр тауыньщ солтусттмен Алтайдьщ одтуеттн мекендейтш болды" /42/, - деп жазады. Оныц себептсрш зерттеушшер кебше шаруашылык жайымен байланыстырады, ягни "керейлерге Алтайдагы Ер-пс пен Кыран езеншщ мацы тарыла бастады. Олар жер иелтн шыгыска немесе батыска карай жерш кенейте тускеннен баска шара калмады" /43/. Ц.Жамсрано «Казактар алгаш Алтайдьщ аргы жагына сиыспагандыктан берп бетшен кещ'ст1к жер ¡здеп келген сиякты" /44/,- деп бага бердь Казактар бул олкеде де оз мекендерш тагы да улгайта беру1 сонау 1758- жылдан бастау алгап казак миграциясыньщ толкыны эл! де толастамаганыныц бip квpiнici болды. Бул сырттай Караганда «жайлым ¡здеу", «жер дауы», «жерге сиыспау» т.б. тур1нде болса да табщ-и, экологиялык, технократтык цивилизация факторы, саяси, когамдык, тарихи ез1ндж себеб1 бар окига ед[. Мундагы басты себеп: «Алтай тау сшемдершщ табиги-географиялык жагдайы казактар ушш ем1ркамы мен каушаздтне бер1к те, колайлы калкан, ар1 кун корккамы ушш уакытша болса да жайлы коныс болуында. Оныц сыртында Алтайдьщ киян куздары мен ну ормавдары сол тустагы жаца бастаган отарлаушылардьщ бугауыньщ жетуше еыталай кецктш едЬ> /45/.

Кейде, бул елкеге шерупл, жантекей, молкы руларыньщ еюлдер1 турактана бастаган мезплда 1819-1835- жылдар аралыгы деуцдлердс кездесед1 /46/. "Олар /казактар-Х.М./ еткен гасырдыц алпысыншы жылдарында Алтай тауыныц жоталарына табан ирей бастаганды. Ещц, мше, олардыд кэшшщ алды К°бда мен Буянтыга Шитп"/47/. Уранкайлар «Алтайдьщ солтустж жагындагы Саксай езеш бойы, Даян мен Дала кеддщ мадындагы б1раз жердг кыргыздарга /казактарга - М.Х./ берпгп" /48/,- деп жазады Г.Н.Потанин. Чид уимей казактарды Кобда елкесше отт коныстауды руксаггаганымен мекендейпн жер туралы анык шеипм шыгармаган едГ' /49/. Казактарды кер1 шегеруд1 ойлаган

урианхайлар, ез тотелсршен, Чин утметшщ руксатынсыз, зансыз жалдама алып, жанжал шыгарып отырса да оцды натиже шыкпады. "Гя'рак осындай шектеулерде казактардыц шыгыска жылжуын токтата алмады. Мен олармен 1903-жылы Саксай, Дэлуун езеншщ бойында кезпспм" /50/,-деГци Г. Е. Грумм-Гржимайло. "К,азактар Кобда озешшц бойын кыстап, маусым мен пплде айларында бшк таулы жондар мен Сыргалы,' Даян келдер1, Саксайдыц куйганы, Жалгыз агашка жайлайды'751/.

1870-1905- жылдар аралыгында казактардыц конысы Кобда озешне жетш, оныц бойымен томендеп Саксайдыц куйганына лсетш, Саксай озеш бойымен ерлеп Асхи жоталары, Далакел, Суыккол, Сайыр тауы, Дерекел, Сурпюкы, Тиекп, Кексерке, Дундгол аркылы батыс солтустшке бетке алып Дэлуун озеш, Бурит тауынан Акуынты, Хуурай кезещ, Тубпйн келд1 басып, Монгол, Кытай шекара сызыгына дешнп жерлерд1 иемденш коныстанды.

Бул елкеге алгаш туракты мекендене бастаган казактар - непзшен Абак-керейдщ шеруин, жэдж, ител1, каракас, жантекей, молкы руларыныц eкiлдepi келген едь Олар жергшгп рулык жуйеде торе, билерге багынып, жеке дара, немесе, аралас рулардан курылган оымпшпк б1рл1гше топтасты. Кейшдер ру, атага белш бес сатылы оимшЫк жуйес1мен баскарган жэне жалпылай хан урпактары билеп турган жопе оларга "амбан" лауазымы бepiлдi. Кобда казактарын баскарган султандар ббипешзтщ немереа Сэменулы Кожамлсар, /Эжеке/, онан сон улы Самырхан, кейш Самырханулы Жэцпр, Жэцпрулы Адайлар болды. Ец соцгы торе Адай Саксай езеш бойын мекендеген /52/. Абак-керей рулары эр дэу1рде баска рулардан косылып кeлyiмeн б1рге тере, кожа, ногай, уйгыр, езбек, дунген т.б. екшдер!мен толыгып отырды. Олар озара етене араласып казактыц менталитет!!!, ултгык касиетгерш аркау етш б1ртутас казак этносы ретнще тарнхын жалгастырды.

1.1 Жантекей бул елкеде Шуйшшэл1, Сушнбай, Суйншктен тараган аталар урпагы мекендеп ест орб^ен ец кец тараган ру. ©з ¡шшен 17 буынга белше аталган агайындарга уласты.

1.2. Шеруип курман, шаппас, ожык /арзыгул, оразгул, есен, доржы, тол, тугыл/, бакат /арыккул, кебеген, оцбай/, абылсапак, жайыкбай, бaйгeлдi, жангелд1, сушндк, телек, узынмылтык катарлы 18 буын калыптасканы байкалады.

1.3. Молкы машан, кул, кайып, кошак деген терт ата урпагы бар.

1.4.Ител1 акбакты, акмерген, куш к, бесшал, тшбек, дэулет деген бел!ктерге ж1ктеле калыптаскан,

1.5.Шубарайгыр шотпан, мурат, тогызак, кабыл, балта буындарына;

1.6.Жэд1К итемген, муцал, жанат, мэлш дeлiнiп улкен ру атымен

де кенен, байгара, куланбай, баян т.б. аталар атымен де аталады.

1.7.Каракас байым, косым, назардан тараган урпактары;

1.8.Сарыбас ез шннен атага белщгенмен жалпылай аталады,

1.9.Мерк1Т кулсарыдан эулеттер аз санды тараган.

1.10. Жастабан кожакелд1 атасыньщ урпактары аз санды бар.

1.11 .Шимойын руынан аз ауыл бар.

1.12.Консадак Монголияда жок.

1.13.1\ултайболаттар ез атымен аталады. Саны аз тараган.

Н.Уак Моцголияда тараган казак руыньщ 6ipi. Уактыц шога, етен, шакай, самай, сарысынан тараган урпактары;

Ш.Аргыннан Монголияда аз ауыл бар.

IV.Найманньщ каракерей, сарымырза, журкменбай, жарболды, тортуш, аталарыныц урпактары жалпы саны 400-дей от басы;

V.Tepe непз1нен Семен урпактары. Бул елкеде Кржамжар (Эжеке)- бастаган терелер келш, олардыц урпагынан ecin енген.

VI.Кожа казакка дш таратуга келген араб /Сарыкожа/-тан тараган.

VII.Horart татар, езбектен керейге дш таратуга келген урпагы;

УШ.взбек дш таратуга келген адамдармен ере келгендер;

IX.¥йгыр ХХ-гасырда кэсшкерл1кпен келгендердщ урпагы;

X.Дунген Сарысумбеден келген ей от басынан ep6ireH.

Моцголиядагы казактар арасына келш, сщш кеткен уйгыр, езбек,

кожа, ногай, татар Teicri агайындар урпагы ездерш казак деп санайды, Эр i белгш 6ip руга ¿ншес болып казактардыц ру-аталык санатында журед1 жене барлыгы дерлк казак тшн ана тш деп санайды. Монголияда 6yrÍHri кунге дешн шамамен 360 мындай казак т1рл!к кешкен, онын 200 мындайы Монгол топырагында дуниеге келген /53/.

Моцголиядагы казактар антропологиялык сипаттамасы жагынан да Атамекендеп агайындарымен б1рдей болуы олардын 6ip тектшгшщ булжымас дэлел1 екеш айкын. 1993-жылы мамырында антрополог галым О.Смагулулыныц жетекпнлйпмен Баян-8лгий казактары арасында соматология, одонтология, дерматология багытында журпз1лген зерггеу Монголия казактарыньщ антропологиялык ерекшелк сипаттарын алгаш рет гылыми непзде аныктады. Зерггеу нотижелер1 «Монгол Алтай аймап>шда OMip cypin жаткан кандастарымыз оздершщ жалпы морфологиялык фенобейнеш жагынан атамекендеп казактармен антропологиялык тутастыгьш сактап калганы сондай, буларды тек аралас тураноид расаньщ казакстандык вариантынын б!ртутас окш деп санай аламыз» деген тужырым жасады /54/.

Этностык топтын демографиясы бeлгiлi 6ip елкеде калыптасып ipre тепкен адамдардьщ жан саныныц ecyi, курамы, тыгыздыгы, кала мен ауылдык жерлерде орналасуы тар1зд! жагдайлармен айкындайды. Моцголиядагы казактардыц жан саны, курамы, шаруашылык eMipre

катысуы, енбек етуш зертгеу этпостыц калыптасуьш, eMip 'прлтн багалауда алдыцгы шарттардын 6ipi бол мак.

1905-жылы бул елкедеп казактардьщ адам санагы 1370-тутш болды. Монгол галымы Ц.Жамсран "1860-жылдардан Алтайдьщ берп бетшде мекен еткен казактардьщ саны коп смес. Былтыргы мэл1метпен /1923ж—М.Х./ Кобда бетше журпзшген зерттеуге Караганда казактардьщ от басы 1870 тутш деп корсетшген дерекке суйешп 6ip отбасында 4 адамнан есептесек 7480 адам, 6ip шацыракта б адамнан деп есептесек 11220 адам болар едГ /55/ делшген. Казактардьщ адам саны туралы Keñ6ip деректерде 1934 жылы казак ауданнын шацырак саны 3834, адам саны 18699 будан ерлер 7690, айелдер 9733, молда 1276 делшген. Кобда аймагына карасты болтан 1938 жылдары бул аймактын, барлык адам саныньщ 33% немесе 21000 -ы казак адам, 4300 тутш 3 аудан, 9 сумын /ушшнп дорежел! okímhiúiík б1рл1к/, 74 бак /тортшнп дэрежел1 эимшшк бipлiгi/-кa белпад.1939 жылы казактын барлык саны 24956 адам болганы байкалады /56/.

Монголиядагы казактардьщ талап rineri бойьшша 1930-жылы МХРП-ньщ Орталык Комитет! мен уймет каулы кабылдап, Дэлуун, Коцыролец, Хатуу, Элгий, Орогтыньщ басы жэне оцтустж батыс жагынан шекарага дешнгг жерлерд1 казактарга коныстануга oepijiefli /57/. 1940-жылы Баян-влгий казак аймагы курылуы нэтюкесшде казактардьщ жер колем! 45,8 мыц км2 болып калыптасты. Баян-влгий аймагы географнялык жагынан Монголияпьщ батысында, батысынан Шытыс Казакстан, солтусттнде Ресей, онтусттнде КХР-мен ¿ргелес л<атыр. 1946-жылы Баян-влгий аймагыныц Дэлуун, Тулба сумынынан бвлген 6ipa3 ауылдардьщ басын косып Кобда сумынын куруы ултгык аймактан белек Кобда аймагына карайды.

1950-жылдар басынан Баян-влгий, Кобда аймагыныц казактары Моцголняныц орталыктагы онеркзсш районына Koniyi басталыи, 1970-1980- жылдар арасында Уланбатыр, Дархан, Налайх, Угтаал, Тощал, Чандаган, Бэрх, Эрдэнэт, Баяндэлгэр т. б. жерлерге казактар лек-легшен кeлiп шогырлануы этникалык топ шпнде оз шашырандыларыныц пайда болуына окелдг

Баян-влгий аймагы курылган 1940 жылы аймактык вюмшшк б1рл1г1 10 сумын, 71 бак, 8000 шацырак 33300 адамнан куралган e,ii. Бул кезде аймакгыц барлык адам саныныц 78% немесе 22788-i казак адам болтан едь Адам санагынын 1963 жылгы мэл1мдеметше Караганда 47,7 мыц казак /ерлер - 24,1 мыц эйелдер-23,6 мыц/, елдеп адам саныньщ 4,7%-i казактар иеленген. Моцголияда 1965 жылы журпзшген халык санагы бойынша ел колемпще 36700, немесе, барлык жан саныныц 4,3% казактар екендт белгшецщ /58/. 1969 жылга дешн казактар каркынмен ecin елдеп адам саныныц 5,2%-íh иеленед1, саны 62,8 мыц (ерлер 31,8

мыц, эйелдер 31 мыц) казак болган еД1 /59/. 1979 жылгы адам санагы бойынша казактар 84,3 мыц (ерлер 42,8 мыц, эйелдер 41,5 мыц) /60/ болса, 10 жылдан кешн 1989 жылы казактар саны 120506 жетш (ерлер 61144, эйелдер 59362) Моцголияньщ барлык адам саныныц 5,9%-íh иелещц /61/. Олардыц 82750-ы Баян-0лгий аймагында болса, баска 17 аймак 3 калада 37756 казак (казактардыц 31,3%-i) турды. Кешнгт кездерде казак тургындарыныц ocímí кеми тускен. Моцголияда 19681989- жылдар аралшында халыктыц жылдык ocímí орта есеппен 1,2% болса, казак тургындар yniin ол керсетюш 0,6% болды.

Казактардыц nerÍ3ri 6oiriri мекендейтш Баян-Элгий аймагыныц тургындарыныц демографиялык жагдайына capan жасау олардыц жацаша калыптасуы мен демографиялык кептеген мвсслелер1не жауап бередг Баян-0лгий аймагыныц адамсаны 50 жылда 3 есе ecri /62/.

1 кесте. Баян-Элгий аймагыныц жан саныныц оЫмшщ 1940-жылмен салыстырган керсетюш /1000 адамга шакканда/ /63/.

туран елген Таза eciMÍ

Жил ел келсмшде Аймак Ел колемщде Аймак сл келемшде аймак

1960 37,9 49,4 10,4 12,3 27,5 37,1

1965 - 43,2 - 9,6 . 34,6

1970 43,2 43,1 10,5 8,5 32,3 33,6

1975 . 42,1 . 10,3 - 32,2

1980 40,2 43,1 12,3 9,7 27,9 32,7

1985 *• 36,0 36,0 9,7 9,2 26,8 26,8

1989 - 44,2 - 6,5 - 37,7

2- кесте. Аймак халкыныц 1989-1993 жылгы жан саны

Корссткии Олшсм 1989 1990 1991 1992 1993

Барлык адам саны Мыц адам 92,3 96,5 100,1 102,8 84,4

Туган бала саны адам 4080 4386 4082 3687 2858

Таза ec¡M 3374 3705 3363 2987 2311

Казактардыц еюшш мол топтаскан жер1 Кобда аймагы сдг Бул аймакта 1940 жылы 1986 казак болса, 1963 жылы 5060, 1969 жылы 6400, 1989 жылы 12814 казак ем1р кснгп. Уланбатыр каласында да казактар кептен ем1р кенпп коныстанган. 1939 жылы 2 казак туракты мекен етсе, 1969 жылы 3200, 1979 жылы 5600, 1989 жылы 9000-нан астам казак Уланбатырда турган немесе кала тургындарыныц 1,6%-ш иелещц /64/. Моцголиядапд казактардыц демографиясына 1991-жылдардан басталган кенй-коы 1р1 езгерю экелдь 1991-1996 жылдар аралыгында КР-на 62,4 мыц казак коныс аударган /65/.

Уш/нш/ тарау. Алтай тауыпыц тер'юксй бет'ш мекендегеп казактардыц тарихы.

Казактардын о^р болт XVIII гасырдын бас шеншен бастап Алтай тауынын тepicкeй бетше коныстанады. Казактар шшде рулык-окшшипк жуйе сакталып-жантекей, шсрупп, каракас ру бел1мдер1 ез рубасылары -ушрдай, амбылар бшнк етш, казактардыц б1ртутас ою.мшшк жуйесш курады. 1905-жылы Алтай аймагы атпен жаца зшшшк б1рлт курылган соц Алтай тауыньщ кунгей, терккей бeтiндeгi казактар жаппай оган багынатьш болган. Сейтш, бул елке казактарьша ез ыкпалын толык, журпзуд] ойлаган манж егамет! казактарды 61 р елкеге жинауга орекет етш, Алтай тауынын тepicкeй бетшдеп казактарды кунгей бетше кенирш асыруга орекет жасаганымен ¡ске аспады /66/. Чин уюметшщ зорлык-зомбылыгына батыл карсы турып, мекендершен ¡рге аудармай калуы Кобда казактары тарихындагы 1р1 тарихи окигалардьщ басы болды.

Кобда бетшдеп казактар сол жылдардан бастап б1ршама уакыт берекел1 ем1р сурд1. Сол дэу1рд1 У. Акыт кажы «алшавдап азгантай жыл кевд1к керген", "бф-б1р уй, б^р-бгр ауыл больга", «толыксып бак дэулетке толады" -деп сипаггап, онан халыктьщ бейб1т ем1р1 бузылгапын айтады. Дел сол кезде, бурынгы Чин империясыныц батыстагы ■преп Кобда ещр1 гамнщ иелйлнде болуы оте курдсл1 мэселеге айналды. Чин империясы кYЙipeyi Ресей Yшiн аса утымды болды. Сырткы Монголия тоуелс1зд1к жариялауына жэрдем десть 1911-жылы тамыздыц 20-сында Кобда бекписшде калган манжнпн 1400 оскерш Богд хан эскср1 жойып, азат етп. Бурхан Шахиди "Патшалык Ресей Монголияны, К°бда жене Алтайды шенгелше тус1ру максатымен Монголияны тэуелаздж алуга жел[кпрлх жене оны колдап колпапггады" /67/, -дейд1.

Алтай, Кобда ешрнщеп халыкаралык шишел1сп жагдай б1ршама саябырлаган шакта Кобда казактары "Жалама айдаган" дегеп ауыр окигага душар болады. Бул окиганьщ басталуына казактыц ез арасындагы алауыздык, ынтымаксыздык, бакталастык тартыс улкен кеарш типздь Бурындар Монголия жерше терт марте келген, Дамбийжанцан Алтай бетищеп казактарды Кобда бетшдеп агайындарымен косылып, бую л юндж Азияны камтыган саяси аласапыранында улкен куш пен дербестшке кол жетазу мумкпццгш тудырмау ушш казактарды монгол журтынын шше карай мэжбурлхкпен коныстандырып, шашырату саясатын эскери зомбылыкпен жузеге асырган. Казактарды оз журтынан 300-350 шакырымга мал-мулимен айдап, аса катыгез, кашшер эрекетерге барып казактардьщ урешн алады. Осы туста казактын бас б1р1кпретш елагалары ду1шеден озып, ел басы бфкпей калады. Дур б ¡пер ортасына казактарды айдап апарган оньщ жендеттер1 казактарды будда дшше зорлап енпзу, ескери басыбайлыкка пайдалануды коздейд!. Алайда, казактар тойтарысына тап болып, "Казактар б1р туншц ¡пинде Бургыстай жагасында жаудьщ 33 эcкepiн жайыратып, 300 ауыл уй, мал-мулюн алып, Бехмерен озешн ерлеп кешш, Ресей жер1 Кос-Агашка

барды"/67/. Жаламадан азат болтан казактар Тува >Kepi аркылы Косагашка етш, ондагы кандастарын паналап, ксйшдср 1913 жылы мемлекетаралык KCJiiciM бойынша Kepi кайтарылады. К°бда казактары осы туста олеумегпк-экономикалык, саяси жагынан ужен дагдарыска ушыраган. Казактардыц 6ipa3 болт тувалар мен алтайлыктар арасында калып койгандыпя туралы ауызеи дерекгер бар. «Qpiicri кол KOTepijiici»—олке казактарыныц epnirin паш еткен улы тарихи окота, ец алгашкы уйымдаскан кимылыньщ жещст1 нэтижеа бодцы /68/. 1913-1915-жылдар аралыгында Кобда бетшщ ежелп тургын казактарыныц басым копшшп мекешне кайта оралды.

1913-жылы шщдеде Кобда казактарыныц окшдер1 Моцголдыц жаца билеуцпсл Богда ханга хат жолдап, Сырткы Монголия курамына юруге дайын екешн мэл1мдейщ /69/. Усыныс сол кушнде толыгымен кабылданды жэне OFan Сырткы Моцголияныц Ресей ыкпалында болуы себеп болды. Сонымен катар, 1914-жылы кыркуйектщ 8-нен 1915-жылы маусымныц 7-не дешнп Ресей, К,ытай мемлекеп, Сырткы Монголия арасындагы келюсозде, моцголдар тарапынан ирпзген жобада «...Кобда казактары мекендеген жер... т.б. катарлы жерлер Монголия шекарасына сиысады" /70/,- деп белплейдг Аталмыш Хиагт KeniciM шартында Сырткы Монголия деген yFbiMFa 1,5 млн км2 жер, 600-700 мыц адам ещц. Сейтш, 1911-1921-жылдар аралыгында Кобда бетшдег1 казактар Сырткы Монголия курамында калганымен, саяси тургыдан бейтарап болып, ic жyзiндe 03iii-e3i биледь Аса аумалы токпел1 осы дэу!рде казак атка мшерлер1 op6ip OKHfaFa коз Tirin езшше корытынды жасап, улттык, рулык бшпктен айырылмауга тырысты.

1921-жылы Моцголияныц батысына Бакич, Соколышцкий, Казанцев, Кайгардов бастаган Казан тоцкер1сшен соккы алган ак гвардияшылар 2000-2500 ecKepi келсе, соцынан кызыл армия колы куа келш, казактар турган елкеш шайкас алацына айнадцырды. К.К.Байкалов, Ц.Хасбаатар бастаган кызыл эскерлер Кайгардов бастаган актармен 1921-жылы тамыз айында Баян-блгийдщ Саксай деген жершде кездесш узак шайкасады.

"Алтай 7 урацкай ауданынын Бадрах деген okîmî, казактыц 12 Абак-керешн билеген Дербетхан деген вимдер1 кызылдардыц колбасы мен Монгол оюметшен батыс елкеге ж1бер1иген еюл Хасбаатарга келш, казак халкьшын жайын баяндап, оз ыктыярлыгымен Сырткы Мощчшияда женген революцияшылдарды мойындап, олардьщ бшик курамына Kipin, 6ip еюметте болуга KeniciM жасап, мол1мет калдырды" /71/,- деп л<азады окиганыц Kyarcpi Ц. Дамбадорж. К.К. Байкаловтыц отряды коршауда ауыр жагдайда кун кеппп, Кос-Агашка казактарды 6ipHeuie рет елшшкке жiбepiп, солардыц аркасында кызыл армияныц 21-днвизиясыныц Исаков, Фроловтар баскарган 185 жэне 55-полк эскерлер1 кемекке келш, актар

жецшс табумен окига аякталады. Кобда казактары бул окигага басынан аягына дейш бел ортасында журш катысты. Шерупп уюрдайы С. Дорбетхан бастаган топ кызылдарды тиянак етуд1 жоп керсе, актардьвд курамында да казактар болтан. "Топ ортасында сары жене кулгш тымактылар кетш барады, олардыц ишиде монгол жене кыргыздар /казактар/ бар, бул онан мунан жинакталган банднттерден куралган ушшпн жене тортнпш жузд1п" /72/,~дей;п. Бул окигага казактар белсенлд катысу потижесшде ездер1 мекендешп отырган жерлсрде 1р1 оскери кактыгыстыц тез аяктальга, ел тыныштык алып, бсйб!т ом1р орналуына езпцпк улесш косты.

1921-жылы Сырткы Мопголияда жаца еюмет курылып, актар мен гоминдан эскершен тазартылды. 1922-жылдьщ л<елтоксанында Монгол халык оюметшщ 1пш ¡стер министрлт, бас министршен Богда хаща жолдаган хатында "казактыц Шерунп руынын гуш Крылан, Суирбай, К,июбай бастаган уш хошуын /аудан/, Ботагара руынын ержурек гущ Актышкан, Кошак руынын басшысы Акмэдилер:— Слздщ кузырыцызга кумэнмз ерш, адал кызмет ететш сешмш бiлдipiп, эркайсысы сумын, тупн санын аныктап келпрдГ' /73/,- делшген. Осы кезде казактардьщ жаца эюмшшк курылымы бурынгы рулык непзде уйымдастырылып, олар Шерупп, Ботагара, Кршак ауданга топтастырылды. 1923- жылы Кобда ещрцадеп барлык казакты Шубарайгыр, Шерупн деген хощуьшга белш уйымдастырды /74/.

1924-жылы Монгол Халык Республикасыныц (МХР) мемлекеттк алгашкы курылтайга казактан Т.Доунбай, Ибрахим, К,анафпя катарлы уш оил катысып, жана мемлекеггщ ¡ргетасын каласып, мемлекет ¡спще ез кабылетгерш байкатумен катар жаппы монгол халкы алдында К,обда от'ршде коныстанган казак ултынын егалдерщщ бет бейнесш керсетш бердь Олар Коминтерн вкiлi Т.Рыскуловпен пшрлесш, кенесш тьщдап кайтады /75/.

Монгол министр! Л.Элдэв-Очирдьщ 1930-жылы жасаган баяндамасыпда "Казактар 12 керей руынан туратын ездершщ ел баскару жуйес1 бар халык. Буларда 74651 адам бар. Сонын 55451-1 эымшшк жуйеге камтылган. Олардыц 11600 адамы эимшшк жуйеге камтылмаган. Байкадам хошуынныц адамдары Алтайдыц куцгей бетшдеп агайындарын паналап неге уркт кетп дегенге келеек сол ел басшысы Байкадамды устап абактыга жапканына халык оте наразы болган коршедг. Бул мэселеш дурыс шешу ушш аймактыц /Крбда/ эюмшшк, шаруашылык жайын кайта карап б^рнеше мэceлeлepдi дереу шешу керек" /76/,- дейдь

1937-жылдан бастап казактар арасынан усталатын адамдар т1з1м1 жасалады. Оган ру басы, бай, молла, би, зиялылар, еимет белсендшер! т.о. камтылып, казакка тым катал тшекешн соцгы кезде зерттеу жасаган монгол галымдары да мойындап отыр. 1937-1938 ясылдары саяси

жаламен канша казак курбан болганы жайлы деректер толык емес, там жасалмай келедь Доктор Х.Зардыханнын; мэлшдеушшс саяси жалган жаламен 3270 казак жазаланган. 4300 отбасы 21000 казактан 2000-дайы Х.Чойбалсанныц буйырыгымен атылганын жазады /77/.

К,азактар арасындапл хошуындар саны екщен беске дейш жетп /Шеруцй, Кошак, Ботагара, Шубарайгыр, Байкадам/. 1930-жылы "МХР-дыц территориялык жаца эымшшк бел1а туралы зан бектлдк Казактыц Шерунн, Ботагара, Шубарайгыр, 1\ошак, Байкадам хошуынын ушке болш, Шерунп хошуынын Бакат, Курмап, Санырау, Шубарайгыр хошуынын- Ботагара, Шубарайгыр, Кошак сумыны курылып, Байкадам хошуыны сумынсыз хорин (жиырма тутш) болды. МХР еюметшщ 1931-жылгы 13-наурыздагы каулысы бойыпша казак эымшшк б1рл1ктер! тетенше кукыкка не болып, олардьщ мэжшсшщ шегшмш мемлекетпк улы, кшн курылтайлар, кши Мэжшс Баскармалары /Парламент/ гана куатсыз ете алатыны зац жузвде керсетшдь

МХРП ОКч баскармалары Моцголиядагы казак ултыныц мэселесш 1938-жылы ек1 кайта саралады: Онда жергшстт эымшшк орнату, евдирю, сауда орнын куру— халыктыц турмысымен модениетш артгыруга арналган шаралар белгшгешмен накты нэтнжеге жетпедь 1938-жылдан казактыц эюмшшгш ру атымен емес жер-су атымен атауга шепнм шыкты. Казактар-Хужирт, Цагаангол, Дэлуун, Тулба, Улаанхус, Цагааннуур, Баяннуур, Саксай т. б. жер-су атымен аталган эимшшк 61рл1ктерге белшдк Бул казактыц каидастык-рулык б1рл!пн ыдыратын, улттык сез1М, улттык салт-дэстурлер, улттык мшезше кер1 эсер етш, мэцгурттер кобейт соракы жат кepiнicтep бой корсетудщ басы болды.

Кандай б!р мемлекеттш, курамындагы улт, этнос, этникалык топтыц улттык кукыгы, муддесш кастерлеу, сактауы сол мемлекетгщ когамдык-шаруашылык дамысы, демократцялык децгеГп, адам кукыгы, пшр алуандыгы жагдайына коп жагынан катысты болып келедк К,азфп заманда еркениегп елде жеке адам, азаматтын азаттыгын, ериндтн, бас бостандыгын кастерлеу жай б!р калыпты дэстурге айналган. Улттардыц ерекшелш, ом1р кешу дестур1, тш, модениетш сактап, кажетше асыруды камтамасыз етуде сол мемлекет хальщаралык децгейде кабылданган кукыктык-зандык непзде накты дурыс саясат журпзу кажетпгш тудырады. Мемлекеттерде улт мэселесш шешудщ шагын санды баска улт окшдерппц улттык бостандыгын зац аумагында шешш, шаруашылык, мэдениет, шетел катынасы, кепн-кон мэселеанде есте устау кажет болады. Оны зацдык жэне саяси жагынан ¡скс асыру ушш эрб1р ел озше сэйкес багыт тацдап алуга тура келедь

Моцголияныц батыс елкеандеп казактардыц когамдык ом1ршщ дамуын камтамасыз ету, экономикалык, материалдык непзш калау ушш олар шогырланган елкеде казактыц улттык, эимшшк-территориялык

6ip.nirin КУРУ Meceneci вм1рден туындады. Монголиядагы казактар жан саныныц басым ko6í жоцгарлар мекен ететш Крбда аймагы куРамында болтан жылдарда /1931-1940/ ресми тш - монгол тшнде ic кагаздары лсуршдг Бул 90%-i монгол tltíh бьтмейтш казактар ушш аса кеп киыншылыктарга душар erri.

Сондыктан да, казактар мундай жайлардын ары карай-жалгасуына Катты карсылык корсетш, оздер; мекеидеген елкеанде казактыц улттык еюмшшк-территориялык б!рл1г1н куру мэселесш кайта-кайта котерумен болды. Сейтш, МХР-сыныц VIII курылтайынан елдеп казактардыц талап тшегш орынды кабылдап, олардыц саяси, экономикалык жагдайы толыкканын назарга ала отырып, казактыц автономиялы жеке дара аймагын куру туралы тарихн мацызды шепнм кабылдады. 1940-жылдыц маусымныц 25-iндe МХР-сынын kíuií курылтайыныц Баскармаларыныц Казак улттык дербес аймагын куру туралы жарлыгы кабылданып, бул елдщ ерекшелтпе сай казактардыц езш-ез1 билеу кукыгын улттык оюмшшк-территориялык б1рлк ре-пнде макулдап, казактардыц талап-тшегш орындап ¡ске асырды.1940-жылы тамыздыц 19-20-сы кундер1 аймактыц алгашкы курылтайы ашылып, 84 екш катысып, Баян-9лгий аймагы курылып, аймактыц Kinii мэжшс мушесше 32 адам, аймак okímíhc Б. Кабый /1899-1955/ сайланды. Монголия Мемлекеттк Kimi курылтайы, еимет тарапынан 1940-жылы казапныц 4- куюндей 38- жиналысы Баян-влгий казак аймагы курылганы туралы аймак окшдер1 курылтайы uiemÍMin занды куатты деп танып ресми куаттап, 6ekírri /78/.

Баян-влгий аймагы курылган сон казактардыц улттык ерекшелггше сэйкес зшмшшк, сот, прокуратура, мектеп, мэдениет уйымдары курылып, барлык мекемелерде казак тит, салт-дестурш толык бшетш жергшкп казак кадрлер кызмет eTin, ресми ic кызмег казак ттнде журше бастауы бул ел кеде ri казактардыц тарихи дамуын сапалык децгейге котер1луге талпынудыц басы болды. Баян- влгий казак улттык дербес аймагы курылуы—Моцголияныц улт саясатындагы iiri кадамы болып есептелумен 6ipre казактардыц шаруашылыгы мен мэденией шгершеп рухани дамуында niemyuii рол аткарды.

EipaK, Хужирты сумынында "шет елмен байланысы бар" деген жалган жаламен адамдарды гурмеге камау себебшен, 1943-жылы казанныц 2-сшде Хужирты сумыныныц 60 жануясы Алтай бетше уркш, кашып Keni. Бул íctíh мен-жайын мемлекетпк комиссия TeKcepin, "Казактыц улттык Баян-влгий аймагыныц жагдайы жене аталмыш аймактыц партия мен ykímcttík аппаратыныц жумыстарын пормендеширу туралы" колемд1 каулы кабылданады, кадрлык озгер)стер мен thíctí ic-шаралар колданды. Баян-влгий аймактык партия комитетшц 6ipÍHini хатшысына Мэлкулы Кашкынбайды /1918-1986/, аймак эюмше Дузелбайулы Жецкханды/1908-1993/ тагайындайды.

Казак жттгер1 1940->кылдан бср! Монгол армиясы катарында кызмет аткара бастады. Казак жшттер! кайсар, батылдыгымен кырагылыгымен козге TYcтi. Жанон милитаристерьчен болтан шайкастарда Монголия Эуе куштершщ бас колбасшысы, ушкыш казак генералы Мудэрю Зайсанов 1939, 1945-жылгы согыста аскан ерлнч, эскери шеберлшмен ерекше кезге тусгп. Дуниежузшк II согыстыц шыгыс майданында Монголия мемлекет ка1парманы Мэз1мулы 1кей /1911-1939/ Халха озешнде жапон эскерлер1мен 1939-жылы болтан шайкаста аскан ерл1К жасады. 1945-жылгы согыс кимылдарына б1рнеше жуз казак жйлггер1 катысын, Т.Кызыл, А.Машак катарлы жтттер ерен ерлк керсегп, кептеген жастар майдан даласында мерт болды.

МХРП-нын XI курылтайы 1940-1947 жылдары партиянын улт саясаты туралы карары кке асып, Баян-9лгий казак аймагы курылып, шаруашылыгы мен мэдениеп алга шгерщегенш бе лп лед к Алгашкы бесжылдык /1947-1952/, екшпп бесжылдьщ /1953-1957/, уш жылдьщ /1957-1961/ жылдарды жоспарлы экономика саясаты журшш, аймактык жоспарды орындауда казактар кыруар енбек етш, мал басын оару, жем-шеп дайындау, т.б.шаруалар аткарады. 1960-1990 жылдар аралыгында Баян-9лгий казактары У-УШ бесжылдыктар жоспарларын табысты ¡ске асырып ауыл шаруашылыгы, ещирш-курылыс, кел1к, сауда, бшм беру, мэдениег саласында б1ршама табыска кол жетюздг Казактардьщ в\ир суру салтында езгешшктер туып, казак тш, мэдениеп алга басумен катар жоспарлы экономика саласындагы токырау олардыц ом!ршде кер! эсерш тигiздi.

МХРП-нын Баян-блгий аймактык XV конференциясы 1976- жылы 5-айда болып партия комитетшщ б1ршнп хатшысына Л. Хурлээ атты монгол ултыныц адамы тагайындалды. Ол, казактын кене салт-дэстурше кырын карап, улт муддесше кайшы коптеген ере! кылыктарга барды: казак кшз ушнщ ою-сызуын курту, казактарга монгол кшмш кипзу, Казакстан баспасын тапсырып окуды азайту, казак тш1, мэдениет1'н жоюга багытгалган ютер жасап, "есы салт дэстурд! жойып", елкеде театр, мектеп монгол тшнде болуын калады, ересектерге монгол тшн теревдеп уйрететш курс ашу т.б. багдарды ашык турде журпзе бастады. МХРП ОК-! Баян-Элгий аймагында "интернационалист тербиеге мэн бершмеген баспа, радио, концерт, музей сияктыларды монгол элемент! аз екен, Баян-блги Гшктер орталык /моцгол/ баспаларды нашар пайдаланып, орталык радиолы аз тындайды екен. Казак театры тек 12 пьесаны казак тшнде койыпты" т. б. мш тагады. МХРП ОК-нщ саяси бюросыньщ "интернационалдык пэрмендещцру" туралы 149-каулысы осы елдеп казактарды "улт рстшде лшюга багытталган аса каупгп саясат едГ деп жазады сол кездеп аймак экш1 А.Сарай /79/.

Монголия мемлекет!, уимет1, партиясы тарапынан елдщ

тоуелспд1П, когамдык-экономикалык, иэдени курылысьша казактар улкен улес к;оскан. Мемлекет, уюмет, нартиянын басшы органдарында да казактар кызмет аткарып, енбек етш, бшм мен куш кайратын жумсады, Мемлекет пен оымет тарапыпан республикаяын тоуе.газдпч мен халык шаруашидыгьш курудапл казак улг еюлдершщ ецбегш жогары багалап, 19 казак Едбек Epi атагын алды.

1990-жылдардан Моцголиядагы казактар елдщ саясн, экономика, модени oMipiiweri демократиядык 03repicTepre де белсене атсалысты. Qcipece, 1991-жылгы карашадан 1992-жылпл акпан айы арасында жаца демократиялык когамныц ipreTacbiH калау, жаца Конституцияны кабылдауда кезшде Моцголиядагы казак еюлдер1 озшн улттык кукыгы мэселесше Ата занда лайыкты мацыз бершмегешн орынды сынап, сондай бап мрпзугц талап етсе де, казакгардын 03ÎH-e3i баскару кукыгы туралы демократиялык пршщиптер Kepiiiic таппай кала бердг

Моцголиядагы казактардын дербес дамуы мен улттык муддес1 моселелерш шешуде Казакстан тарапынан yneMi api ЖYЙeлi турде колдау мен накты жэрдем корсетшп отыруынын тарихи манызы зор. 1921-жылы Монголияда социалиста тоцкерк женген соц Казакстанмен карым-катынас кецейе TycTi. Казактьщ ардагер азаматы, белгип котам кайраткер! Турар Рыскулов 1924-1925- жылдары Монголияда болганда бул елке казактарымен кeздeciп акыл-кенес берд1. 1924-жылы карашанын 8-шде Монгол Халык Респубдикасын жариялаган Алгашкы Курылтайга Казакстан окш Кангелдинов катысып, сез сойлед! /80/.

1929-жылдардан бастап Казаксганнан ер салада кызмет ereTin кептеген мамандар шакырылып, аганындарга накты камкорлык KopceTiii келдь Солардын арасында белгш галым ТДордабаеп, Т.Сауранбаев, Ш.Отепов, ХДасымов, Т.Эубэиров, Х.Тастанов, Ш.Аманов. А.Мырзабеков сынды nci казакка аты МЭЛ1М азаматтар кызмет етп. Казактыц академик-жазушысы Себит Муканов 1967-жылдьщ маусымында Баян-0лгийге болуы улкен тарихи, мэдени окига болды.

Моцголиядагы казактар сонгы 70-тен астам лаял Казакстанмен тыгыз карым-катынаста болуы олар ушш кунды тарихи улкен мумюнд1к болды. Казакстан Республикасынын егемендт жарияланып элемд1к кауымдастыктыц толыкканды Mymecirie айналган уакыттан бастап Монголняга жасаган Казакстан Республикасынын мемлекет, Парламент, уймет делегацияларыныц жогаргы дэреже:и ресми сапарлары ешжакты катынастардын дамуын ныгайта тусумен катар ондагы казак агайындарынын модени, экономикалык жэне кепн-кон т.б. мэселелерш накты, жедел шешуге улкен мнадет аткаруда.

Жалпы адамзатка тэн кубылыс кош1-кон немесе миграция шет елдерден, соныц ншнде Моцголиядагы казактар Казакстаига Kemin келут улт OMipiHin iniK! дамуыныд нотгекеа болмак. Казактар алые, жакын шет

елдсрде, 'пршшк етш, саяси, когамдык ортасы баска болганына карамастан ултымыз б1ртутас организм ретшде ом!р кешш келе жаткандырынын айкын белпа болды. К,азакстан дербес тэуелс!з мемлекет болуы казак халкыньщ рухын кетерш, Отаета бет алу MYMкiндiгi артты.

Екшпп жап>тан, Монголияда ел1 де аз емес казактар байыргы мекешнде барлык улт екшдер1мен бейбгг тыныш ежир кешш, саналылык пен парасаттыльщ керсетуде. Олар туган eлiнiн игшгше кызмет етумен катар улттык тш мен мэдениети тулетуге, К,азакстанмен рухани-модени байланыстарды онан ары ныгайтуга атсалысуда. Экономика саласында басты максат нарыктык катынастарды калыптастыру болып отыр.

Торпишш тарау. Моцголия к<алщтарыныц экономикалъщ моселелери

Алтай тауыньщ терккей бетше казактар коныстанып, казактьщ этникалык тобын калыптастыруына зор осерш типзтен фактор олардыц шаруашылык, кэс1птер1мен тжелей байланысты. Жалпы, казактардыц бул ещрте кешш келш коныстанудыц басты себеб1 де - тсршшк кез1 мал шаруашылыгы болатын. Мал жайылымы туралы Г.Ф.Астафьев былай деп жазады. "Осы едгд мекеннщ кейб1р жepiнe кешш конып мал жайып отыруга колайлы ед1. Кешпещц мал шаруашылыгыныц непз1 кыспен жазга сэйкескен жайлымы болуы кажет. Мэселен, Алакел ойпаты мал кыстатуга ете колайлы болса да, жайлаута жайсыз болатын" /81/. Г.Е.Грумм-Гржимайло: "Алтайда л<ер дауы непзшен кыстау дауы болатын" /82/,-деп жазады. Сонымен, жайлым мен коштщ азабынан безген Абак-керейлсрдщ аздаган тобы Алтай тауыньщ терккей жагына б1ртн!деп жылжып кэше орналасуы мал шаруашылыгына кездесш келген киыншылыктан кутылУьша мумгандж жасады.

"Моцголдагы казактар Кобда езеш бойын кыстап, 6,7,8- айда тау жоталары мен Сыргалы, Дайын кол1, Саксай озешищ сагасымен Жалгыз агашта жайлайтын едГ'- деп В.В.Сапожников 1906-жылы жазганды /83/. Кобда бетше мекен ете бастаган дэ\чрдеп шаруашылык жайы, мал саны туралы т. б. мэл1метгер толык емес. Казактардыц мал саны туралы Г.Е. Грумм-Гржимайлоныц жазып калдырган мэл1меггерше суйенер болсак, онда 1905-жылы 473,0 мьщ бас малды болып, жылкы 38,3, мыц, кой, ешы 408,2 мын, сиыр, 13,7 мьщ, туйе 12,8 мыц болтан. Орта есеппсн б1р отбасына 298 усак мал, 28,5 жылкы, 9,5 туйе, 10 сиырдан келген /84/.

Кобда бетнщеп Абак-керейлерде еаротен малдардыц бгпмдк ерекшелт бар. Керей жылкысьшыц дене бп1м1 келкп, басы всем, кеудеа жуан, карыны тартыцкы, терш жука, жуш кыска, жылтыр, непзшен акшыл, кара, каралау о щи болганын Г.Е.Грумм-Гржимайло байкаган. Казак кой деп аталатын, ет пен сут багытындагы тегене куйрыкты кой еарген. Керей койыньщ денеа улкен емес, сары, кызгылтгау ещц, басыныц мандайы, мурыны децес, астыцты ерж шер1, кулагы узын,

беларкасы тепе, кеудсс! жуан, аяп>1 тура tík, жазда денесше май мол жинайды. Мундагы казакгар eum ecipMcreu;iiri /85/, туйет аз ociperiimiri байкалган /86/. Шаруашылыктагы тулж курамыныц бул ерекшелю ондагы казактардьщ ецбек болид ci мен табиги-экологиялык сипаттарга байланыстылыгы езшен-ез1 Tyciniicri.

Мал шаруашылыгымен 6ipre ад аулау kocí6í де катар дамып oTbipFaH. Qcipece, XX гасырдыд басынан казактар суыр аулауы Ресейдщ базарында Tepici кымбат багалы болуына байланысты екенш А.Н.Казнаков жазады. Бурындары казактар суыр ауламак туп л i карамайтын болса да, жана калыптаскан нарык талабы мен экономикалык мудде удин оны да кэсш ете бастаганы байкалады.

Казакстанныц шыгыс елкесшдеп Сарымсакты, Бийск жормецкелершде жэне YpÎM>ici, Кобда калаларына барып сауда жасаган. Казактар мал ешмдерш eimipic буйымдарына айырбастаумен 6ipre, лан /=1р. 55 коп/ аталатын акша oipniriíi жэне шайды базарда буйым кунын олшеу б1рлпт ретшде пайдаланды. А.Н.Казнаковтын жазуына Караганда койдьщ багасы 2-3 шай, жылкы 15 шайга багаланган. Ресей саудагерлер! бул влкеге кептеп келуше байланысты кытай саудагерлер1мен арадагы шиюзат yniiim бэсекелестпс каркыны артгы. Ресей, Кытай саудасы кымбат болса да, казактардьщ куддел^кгп турмыс кажетпгш отейтш буйымдарын сатып алуына мумкшдпегер тугызды.

1921-жылгы тецкер!стен кейш бул елке казактарында когамдык-экономнкалык 1ргел1 езгерктер басталды. 1932-жылы тамыз айында "Мал, егш шаруашылыгынан салык алу туралы зац" шыгуына байланысты халыктыц мал сапын ecipyre деген ынтасы арткан. Себеб!, бул занда казактар салыктан толык азат ет1лд1 /87/. 1934-жылы казактардьщ меншйтндеп барлык мал саны-363 314 баска жеткеннен кой-252113, жылкы 26781, enrei 59560, сныр 18507, туйе 6353 болды. /88/ 1935-жылы казактардын мал саны 420 мындай бас болса, 1938-жылы 533 мьщ баска жегп. 1939-жылы казактарга жанадан жайылым косып бершп, мал дэр1герл1К бел1мшелер1 ашылды. 1941-жьглдан мал шаруашылыгы, otwipic ешмдерш арттыру, экспорт молшерш оcipyai басты максат етп. Мал басын ocipy, жун дайындау, сары май, ун, паи ондфуге назар аударылган. 1944-45-жылгы жут мал шаруашылыгына аса ауыр зардабын типзш, халыктыц турмысына ауыртпалыгын Tycipjii.

Моцголияда 1941-1947 жылдары мемлекет, халык шаруашылыгын жылдык жоспар непз1пде журпзш, 1947-жылдац мемлекет, халык шаруашылыгы мен мэдениетш дамытудыц 5 жылдык жоспарына Keiirri. Coirrin, Баян-блгнй аймагы казактарыныц экономикалык OMipi мемлекегпц 6ipÍKKeH экономнкалык саясат, жоспар аумагында opßifli. Казактар дэстурл! мал шаруашылыгы мен айналысумен катар oiwipic, байланые, квл1к, даяшылыкта жумыстайтын болды. 1959-

жылдан б1рлеспктенд!ру саясаты ¡ске асырылып, малшы казактардыц малын алып, ездерше 75 бас мал гана устауга кукык 6epiani.

3-кесте. Баян-9лгий аймагыныц мал шаруашылыгы, oHjùpic онмдершщ жалпы молшер! 1940-1990-жылдар аралыгында. ___

Шару-лык typî Олшем 1940 1965 1970 1975 1980 1985 1990

Мал саны мьш/бас 849,9 1167 1038 1042 1079 1199 1284

Eric аланы Га - 2501 1923 2362 2417 4,900 5400

Qh-c eiiiMi млн. тегрог 0,2 9,4 24,9 36,4 43,8 64,6 95,4

Курылыс, - - 6,2 7,1 14,2 23,6 42,0 71,0

Жук айнал т\км 4,9 12,8 14,2 18,0 140,0 213

Бар. сауда млн. тогрог - 39,0 47,7 57,1 72,7 106,0 110,0

Ал, 1991-жылдан Баян-влгий аймагы казактарыныц экономикалык oMipi нарыктык катынастар аумагында орбщь Баян-Элгий аймагында мал шаруашылыгы, oimipic, даяшылык т.б. жекешелещпршп, экономикалык курылымда айтарлыктай 03repicTep жасалынды. Жекелещцру журпз1лгеннен кешн 1993-жылы шшденнщ oipiiuieri мол1мет бойьгаша Баян-влгий аймагында мал шаруашылыгыньщ 90%-i жекелещцршп, шаруашылык мекеме 402 жумыс ¡степ, онын 12-ci мемлекет менпйпнде, 364-i жеке мешшк иелнтнде болды. Олардьщ дэулет мулюнщ жалпы кухш (сол жылгы багамен) 540,6 млн. тегрег, мемлекеттш 186,0, жеке мешшк 354,6 млн. тегрог болды.

Г.Ауыл шаруашылыгы.Моцголиядагы казактар Баян-влгий аймагы курылган сон да достурл1 ауыл шаруашылыгы, сонын шшде мал шаруашылыгымен жалгастыра шугылданып келдк

4-кесте. Баян-Элгий аймагынын 1940-1960-жылдар аралыплидагы мал шаруашылыгыньщ корсетккш /мыц баспен/

Жыл Барлыгы Туйс Жылкы Сиыр Кой Euikî

1940 848.0 8.5 47.1 69.5 678.1 154.8

1950 789.0 9.5 38.6 43.3 487,8 210,7

1960 1116.1 18.2 67.8 66.3 604,6 359,2

1940-1950 жылдар аралыгында мал басыньвд eciMi б1ркалыпты болмай, 50- жылдары томендеп кеткеш байкалады. Моцголияда 1940-жыддан бастап мал шаруашылыгын бфлесткке камту /коллективизация/ ici басталды. 1940-жылы болтан МХРП-ньщ X съезшен социалист] к коллективт шаруашьшыкты дамытудыц багдарламасы белплещп. 1954-жылы аймак отбасыныц 1,1%, малдын 5%-in камтыган 12 б1рлестк курылды. 1957-жылы когамдык 277833 басты мал, 11828 мушеа бар 36 6ipлес-ri к курылып, барлык малдыц 68,6%-i, отбасыныц 63,5%-iH иелещц. 1958-жылы наурыз айында болган МХРП-ныц ХШ съезшен ауыл

шаруашылыгы б1рлеспктерш ныгайтып, барлык малшыларды 01рлестпске ¡леспретш "пакты жагдай теш жетиш" делшдь 1959-жылы Баяп-0лгий аймагында бipлecтiккe шеспру аякталган кезде барлык малдыц 63,1%-1 б1рлест1К доулетше етп. 1942-1959 жыл аралыгында барлыгы 51 □¡рлестж курылып, 5000-20000 аралыгында малы болды /89/. Б1рлеспктердщ юр1с1 мен пайдасын оару деген желеумен олардын санын 24-ке дейш кыскартуды эгампилдш-эимгерлш жолмен кке асырды. Баян-влгий аймагында б1рлестш о\пр1 1960-1990 жылга дейш жалгасып, эрб1р б!рлест1ктщ экономикалык жайынан халыктын эл-аукаты кей жагынан тэуелд1 болды.

5-кесте. 1960-1990-жылдар аралыгында Баян-влгий аймагыньщ жалпы мал саны /мын бас/

Жыл Барлыгы Туйе Жылкы Сиыр Кой Ешк1 Ана мал Аяк/гел

1960 1116.1 18.2 67.8 66.3 604.6 359.2 566.9 292.9

1965 1167.2 14.8 63.4 81.0 685.2 322.8 564.7 3992

1970 1073.9 14.6 65.6 76.4 637.8 279.5 497.5 372.0

1975 1092.3 13.3 67.2 82.5 630.9 298.4 526.6 439.7

1980 1105.8 11.0 63.5 82.6 652.4 296.3 531.4 425.3

1985 1198.6 576.3 481.1

1990 1298.1 10.4 83.1 117.7 797.3 309.9 603.5 522.9

Малдан алынатын ет, сут, туб1т т.б. ошмдерге бер!летш жоспар жыл еткен сайын косылып отыруы малшылар в.\прше ауыр тщц. Сонымен катар мал шыгыныда коп болып отырды. Моселен, 1963-1969 жылдар аралыгында орта есеппен жыл сайын 157 мыц басты мал шыгын болып отырган. 1969 жылдьщ озпще маддъщ арам шыгыны 61,8 мын баска жеткен. 1966, 1972, 1975, 1976, 1977 жылдары орасан жут болды. 1971-жылы 53,9 мын ¡р1 кара,1977-жылы 67,5 мын 1 р! кара, 1977-жылы 84 мыц басты мал жутады /90/.

1991-жылдан Баян-влгий аймагында мал шаруашылыгын жекелещцру жумысы басталды. 1991-жылы 10383 отбасыныц 40493 адамы, 1992-жылы 6606 отбасыныц 27043 адамына мал жекегпешцршш, 313,6 мыц басты мал халыкка берщдк Сойтш, халык кольпщагы мал саны 1985-жылы 469,1 мыц бас болса, 1990-жылы 607,6 мыц бас, 1992-жылы 788,8 мыц баска жетп. Баян-Элгий аймагында 1996-жылдыц басында 1354,1 мыц басты мал, 8,5 мыцтуйе, 80,1 мыц жылкы, 119,4 мын сиыр, 694,8 мыц кой, 451,3 мыц еши болды. Осы жалпы малдыц 95% халыктыц немесе, 15 мыц жануяныц жеке мешшпнде.

II. внд1р1с жэне курылыс. Баян-влгий аймагы курылганга дейш бул елкеде ещцрк болмады. 1940-жылы уста, агаш шебер1, етшпи ттшшлерден куралган артель курылды. 1960-жылдардан бастап Баян-влгий аймагында енд{р1с саны, ошм1, даяшылык артуга багьгг алды.

1961-1965- жылдар аралыгында Баян-влгий аймагында элденеше ещцрютер ¿ске бершдг 1965-1970 жылдарда Баян-блгий аймагыныц OIщipic ешмдер1 мемлекетпк oiuupic ешмшщ 1,5%-íh иеленш 24887,9 /мемлекет бойынша 1719,5 млн./ мын твгрвг болды. Осы мерз1мде жылу электр станциясы жене жун жуу фабрикасы, icipniiu oндipici, Сыргалыда aFaui ввдеу заводы, Хотгорда тас KOMip кен onaipici, Ногооннуурда мал азыгы станциясы сальпщы.

1971-1975 жылдары ешпрктщ жалпы ohímíhíií молшер1 бага корытындысы мен 27,3 млн. тегрог болды. 1975-1980-жылдары аймактыц ощцркшщ непзп фонды 24%, ohímí 22%-пен оскен.1980-жылы аймак ощйркшщ жалпы ohímíhíh 49%-íh жун оццеу oimipici, tcmíp бетон заводы ещцрш турды. 1970-1980- жылдар аралыгындагы Баян-влгий аймагыныц ощпркшщ жалпы ешм мвлшер! /1967- жылгы салыстырмалы багамен млн. твгрег/ темендепдей едь 1970-жылы 24,9, 1975-жылы 36,4, 1980-жылы 55,4, 1981-жылы 58,0 болды. 1981-1990 лсылдары жалпы ешм мелшер1 артып /жоспар, катарласкан багамен, млн. твгрег/ 1981-жылы 82,6; 1986-жылы 82,6; 1990-жылы 99,5 болды. 1990-жылга дейш 159 млн. твгрег жумсап, бу трубила neuiin улгайтып, шуга eaaipici, азык-тулш внд!р1с1, касапхаиа, жылына 50 мын жумыртка басатьш инкубатор, вольфрам oiiaipici т. б. ¡ске жешщ.

Баян-Олпш аймагыныц оширкшщ курылымы жагынан алып Караганда жецш, азык-тулк, тас KOMip, электр куатын eimipy, баспа, курылыс катарлы салалардан турады. вщцрктщ непзп enkmepi электр куаты, тас KOMip, жуылган жун, Kipnim, азык-тулж 0HÍMflepi, баспа т.б. едь Жецш eimipicrep HerÍ3ÍneH Tepi илеу, жун жуу, khím Tiry, уй шаруашылыгына кажет буйымдар ещйрдь Жун oimipici жылына 2000 т жун жуып, экспортка шыгарып, 2000 м2 юлем токитын-ды. Tac KeMip Keni 1964-жылдан ашылып, 1991-жылы жылына 191,9 мыц т KOMip enaipin, 110,0 мыц мЗ топырак кыртысы казылатын. Азьщ-тулш enaipici жылына 1600 тн. нан, 300 мын литр сусын, арак турш, 1500 мыц литр сут, сут ешмдер! т. б. ешм беретш куаты бар, жылына 10-нап астам турл1 ohím emúpin келедк 1996-жылдан Ресейдщ Красноярск электр 6ipÍKKeH жуйесше Баян-блгий аймагы да косылды. Сонгы жылдары жеке шагын enaipicTep, ун, Tirin, етк, Tepi илеу, icip сабын жасау, алтын кет т.б. onaipicTcp ашылды. Ipi eHaipicTepfli жекешеленд1ру жумыстары ЖYpiлдi.

Баян-влгий аймагы курылган кезде бул елкеде курылыс аз, тек аймак орталыгында 3 ышкене курылыс болды. Ал, 1942-43 жылдары аймак орталыгында 6ipHeuie курылыс салынады. 1952-1957 жылдар аралыгында влгий каласында бастауыш, орта мектеп курылыстары, клуб, баспа ennipici сиякты объектшер салынган. 1959-жьшы 300 жумысшы, 11 автомашиналы курылыс 6ofl¡Mmeci ашылады. 1958-1960 жылдарда музыкалы драма театр, онжылдык MeKTe6i, аймак okímí

орнынын курылысы, aya райын бакылау орны, мейманхана курылысы салынды. 1960-жылдардан Баян-0лгий аймагында курылыс салу ici ал га басып, влгий кал асы экономика, мэдени орталыкка айналды. 1961-1965-жылдар арасында блгий каласында 30 млн. тегрегтщ курылысы, сонын шпнде, радиостанция, мектеп, техникум курылыстары салынды. 19861988 жыл аралыгында курылыс салу жумыс Mojiuiepi 224,1 млн.тегрвгке жетш, жылына 56,02 млн. TorporriH жумысын аткарды..

Ш.Квлж, байланыс, сауда, халыктыц турмысы. Бул елкеде мал тасымалдау мен míhíc куралы болды. 1955-жылдарга дейш ат лауы аталатын курылым кызмет eTin келдь1950 жылдардан aвтoквлiк транспорты GMipre ícipire бастады. Аймакта 1970-жылдары автомашина саны 460-ке жeтri. Аймак колемшде 1960-70- жылдар аралыгында жук тасымалдау 1950 жылгы молшермен салыстырганда 4 есе, жолаушы тасымалдау 1,5 есе octí. Сол жылдары жылына 12,8 млн. т/км жук, 33,6 мыц адам/км жолаушы тасымалдап отырган. 1970-1990- жылдар аралыгьпща жук, жолаушы тасымалдау мeлшepi артып, автомашшюмен тасыган жук 1980-жылы 115,6 мыц т/км болса, 1990-жылы 234,9 мын т/км, жолаушы айналымы 1980-жылы 4582,0 мыц т/км болса, 1990-жылы 8251,0 мыц т/км-ге жеткещц. 1956-жылдан ¥ланбатыр-8лгий, 1991-жылдан Алматы-блгий эуе катынасы туракты даяшылык KepceTin келдь 1984-1990 жылдары аралыгында аймак орталыгынан сумындарга ушак катынастары кызмет erri. Бул елке казактары ом1ршде осы замангы байланыс катынасы мацызды орын иеленед1. Уланбатар-влгий телефон жуйеа ¡ске асып, 1965-жылдан аймакта радио, телебайланыс жYЙeci салынды. влгий каласында 356 м радиохабарын тарату антеннасы, 430 немерл1 автомат телефон станциясы салынып, 12,0 мыц адамга даяшылык жасады. 1979-жылдан улттык жэне Ресей орталык телевмдениес(н1Ц хабары таратылып, 1991-жылдан Казакстан телевизиясынын хабарларын /Хабар-1, 2, Улттык арна-1/ кабылдайтын муминдшке не болды.

Баян-©лгий аймагында жаца сауда мекемесшщ a<yñeci 1940-жылы курылды. 1946-карашаныц 6ipineH бастап aзык-тYлiк, Keñ6ip eanipic буйымдарыныц багасын мемлскет 33,5%-ке арзандатты. Шай, шекер, темега, шам, макта катарлы буйымдардыц сатылу багасын 25-50%-ке tomengefli. 1959-жылдан кооперативтер одагы таратылып, оныц míiuictiii сауда уйымдары аткаратып болды. Бул кызмет 1960-1990-жылдар аралыгында мемлекет карауында болып, барлык íihkí тауар айналым мен шгазат дайындау жумыстарын аткарып келд{.

Баян-0лгий аймагы курылганнан берп уакытга халыктыц эл-аукаты 6ip калыпты болмады. Орталык елкелерден алые, экономикалык куш куаты томен, мал саны аз, жоспарлы экономика саясаты, т.б. салдарынан казактардьщ шаруашылыгы олс13, зл-аукаты темен болды.

6-кесте. Баян-влгийде б1р адам жылына пайдаланган азык-тулк

молшер1

И: Молшер Салмак 1989 ж. 1990ж. 1991 и;. 1992ж.

1. Ет,ет отмдер1 кг 827 804 1065 1156

2. Суг,сут ешмдср1 -II- 1484 1276 791 805

3. Каймак майы -II- 32 38 16 14

4. ¥н, ун в!ммлер1 -II- 998 1102 766 617

5. Кант, тотгшер -II- 164 145 82 39

6. Курии -II- 79 115 79 37

7. Картоп -II- 347 242 191 133

8. Кек1шс 229 92 54 41

Ал, Баян-блгий аймагындагы казактар экономикасы нарыктык катынаска кешп. Б1риеше улкен объекплермен катар 100-дей шагын 01ццрк жумыс жасай бастады. 1\огамныц орташа т1ршинк ету децгейшсн темен ем1р суретш адамдар 1996-жылы Баян-9лгий аймагы халкыныц 45,7%-ше жетп. 1995-жылы А1Щ1-тыц шагын ещцр1сп колдау корынан ун, епк, тер! илеу, ир сабын жасау катарлы 20-дан астам шагын онд1р1Ске 66,8 млн. тогрогтщ карызы бервд1. Аскаты кум^с кен орны, К,аракелдеп су элекгр бекеи сиякты 1р1 оцщрктер ашуга батыстыц инвестициясын тартуга кулшыныстар жасалуда. Кдзакстан Республшсасы да Баян-9лгий аймагына инвестиция жасау келккеш белгш.

Сейтш, Баян-©лгий аймагы озшдж дара ерекшелнсгерше сэйкес кеп салалы экономикалы болуга талньшуда. Ол ушш Баян-блгий аймагы езшщ экономикалык мумкпшктер1 мен кемдктерш есепке ала отырып езвдк экономикалык саясатын белплеу кажетгшпн eмip ез1 корсетш отыр. Б1рш1шден, Баян-влшй жер! табиги байлыкка бай, ецбек куш!, инженер-техникалык мамандар жеткшкп, рухани потенциалды, шекара откелектер1- Казакстан, Ресей, КХР-мен катынас жасауга колайлы жене экономикалык еркш елке болдыру жайы да ойланыстырылуда. Таяудагы 20 жылда жан саны 127,5 мыц адамга жетш, ецбек жасындагы адам саны еседт Мше, осыган сайкес жумыс орнын пайда болгызу шетел инвестициясын тарту, жаца онд1рк орындарын ашу т.б. мацызды ¡стер туындап отыр. Аймакка кажегй буйымдардьщ 48-93%-ш шекара саудасы аркылы канымдап отыр. Сондыктан аймак онд1р!стер1 оз ошмдерш халыкаралык багамен шет елдерге шыгару, мал ешмдерш ецдеп экспортка дайындау т. б. кажетгшп туылуда. Екшш1деы-ел1м!здщ батыс ещр1 экономикалык зонасымен интеграциялауда мацызды ¡с болып отыр. Сонымен б1рге, каражол, эуе жолы, байланысты дамытудыц мацызы зор. Уццшшдеп, Баян-0лгий аймагыныц когамдык-экономикалык будан былай дамысын камтамасыз етуге арналган дамудын гылыми моделш жасау кажет. Ондай модель, ¡ске асыру жолдары Баян-©лгий аймагыныц географиялык орналасуы, экологиялык табиги жагдайы, тек, демография, психология, т.б. факторлармен катар аймактыц

когамдык-экономикалык OMipimu огкеш мен бугшпсше терен гылмми талдау жасап, сол зерттеудщ нотижссше суйенген экономикалык даму багдарламасьгн жасау кажет болып отыр.

Eecinuii тарау. Материалдык, жэне рухани мэдениет мэсслслери

Монголиядап>1 казактардын материалдык жэне рухани мэдениетшщ Teri, дэстур1 жалиы казакка ортак, opi б1рдей. Сонымен катар улттык ортадан салыстырмалы турде алшак eMip cypyi - тарихи eMip жолы, гео-экологиялык, шаруашылыгы, айналасында тipшiлiк еткен бегде мэдениет пен егей улттыц ыкпалы эсершен Kciioip ерекшел1ктер де пайда болтан. Кргамдык каты наста ff>i езгерктер, кошпендЫктен жартылай кешпендшкке ауысу, отырыкшылдыкка кешу, экономикалык саясагтын салдарынап материалдык мэдениет белгш дэрежеде езшщ тур турпатын озгерткенш де айту керек.

Баян-9лгий аймагы onipiHeH коне тарихи ескертклштерш т1з1мге алганда 50-ден астам адамша тас мусш, 70 кулпытас, коне тури, коне уйгыр, кене монгол, тибет, казак-араб жазуымен жазылган ескерткш, ертерек floyipre катысты 1600-ден астам мола, коптеген оба, т. б. табылган едг Баян-влгий аймагы жершен табылган археологиялык ескертюштердщ ен кундылары TypiK, уйгыр каганаты дэу1рде жасалган тас мусшдер болып табылады. Олардыц жалпы саны 15-теп астам . Gcipece, 1879-1880- жылдары бул елкеге саяхат жасаган Г.Н.Потанин Даян-келшщ жагасындагы тас Mycin туралы анык жазган едг Доктор Н. Сэр-Оджав "Осы олкеге эдеттешп ушрешшктенген казак ултында сонау кок тури заманынан бастау алган материалдык жэне рухани мэдениет те сакталып калганы Keii6ip нэрселерден айкын Kopii!e;ii"/91 /,—деп жазады. Бул елке казактарыныц материалдык жэне рухани мэдениет жалпы казак мэдениетшщ ipre тасына непзделш, сонгы гасырларда озшдш Kefioip epeкшeлiк, озгер!стерд1 бейнелеп келдь Бул туралы орыс саяхатшысы В.В.Сапожнике втьщ едбегшде мынадай- «Керей-кыргыздары /казактар X. М./, бейне турпаты, KHiMi, TipinmiK ету, кун Kepici - кыргыз-казактармен 01рдей уксас болумен коймай кейде Tiirri байытып арттырады" /92/,- деп жазды.

Алтай тауыныц терккей бетпадеп казактардын баспанасы, шаруашылык курылысьщ бейне турпаты, кун Kopyi калыптасып орныгуы гео-мето жагдай, TipnimK салты, ocipece, адамдардьщ шаруашылык ic кимылмен тым тыгыз байланыекан. Кдзактарда мекенденудщ туракты жэне кошпел1 ею Typi болды. Heri3ri баспана-кшз уйдщ мацызы сол байыргы калпында кала бердт Ауылдык жерлермеп катар отырыкты мекендерде кектеу, жаз, кузеу де кшз уйлермен OMip cypin келд1, эл1 де сол кешпел1 калпында болып отыр. Монголиядагы казактардын кшз уй жалпы казак кшз ушмен б1рдей уксас болуымен 6ipre озпццк ерекшелк, 03repicTepi де бар екенш айткан абзал. 1903-жылы казактын Абак-керей

руларынын кшз ушн коргеи Г.Е.Грумм-Гржимайло "Абак-керейлердщ баспанасы барлык кыргыз /казак X. М./, - дардагыдай б1рдей кшз уй . Сырдария казактары немесе озбектщ кшз ушмен салыстырганда кедей, аз сэндещйригген, Tiirri билердщ салтанаты кшз уйше дешн аукаты жагынан ерекше нэрселер жок" /93/,-дещц. 1967-жылы мунда келген улы жазушы, академик Сэбит Муканов "Еюнпцден - казактьщ ки!з yfii - йздерде орда калпывда /80-90 басты уй/, ете ceimi екен"/94/,- деп багалаганы бар. Э.Millie, А.Сарайлар "казак уйлерпще монгол yfciepi сейдщ кереге, уык, шанырак, туцдш, туырдык, узж, eciK, белдеу сияктылардан куралады. BipaK, оныц монгол ушнён 6ipcbinbipa айырмашьшыгы барДазак уйлершщ Kepereci коп, терт канаттыдан кем уй жок деуге болады. Kefi6ip аукатгы байлар да 8 канатка дейш уй болган. Оны ат устнще Tiryiui едг Уыгы карынды болгандыктан казак yitiiepi бшк болады.1\азактар ез уйлершщ хш£Н, сыртын сэндеп керкейтетш уз!ктщ eTeriii дедегелейдь Ynai бейту ушш баскур, бау, желбау, аякбау, белдеу ceKLmi термел1 бау-шулар колданылады, казак yraepi кшз eciK пайдаланатьш, муны ер турл! оюлармен сэндеп ¿стейпн" /95/,-деп жазады. Монголиядагы казактар кшз уйдщ суйек канкасьш кипзбен жабады. 1950- жылдардан соц кшздщ ек! жап>га ер турл1 шуберек матамен каптайтын болды. Сойтш, кшз уйдщ сырткы эбзелдер1 кун сэулеа, суык, жылу, тамшьшардан сактау мшдетш аткарды. Кшз уйдщ сырткы жабдыктары шйнде туырлык, туцлш, y3iicri жасайтын Kni3 аса мацызды материал болып табылады. Бул елке казактары койдьщ eni жене xipi жуннен басылган кипзд! пайдаланумен 6ipre сонгы 20-30-жылда ввдipicтiк эдкпен дайындалган кшзд! де пайдаланады. Абак-керей казак ушнщ кшз туырлыгы торт болектен турып, KepereHi жабады. Yak уыкды жауып,туырлыкпен 6ipirefli. Тущпк шацыракты жауып, eciK кшз болады Торт канат уйдщ туырлык, узшн коса Tire бередь Y3iK, туырлыктын барлыгын жиектеп, уйдщ суйсгше беытетш бау-шулар тагылады"

Алтай тауыныц терккей бетпщеп казактьщ уй жиЬаздары деу1рге сай озгерш келген. Г.Е.Грумм-Гржимайлонын айгуынша, уйдщ еденше KHi3, саланатты кезде кшем, алаша тесеген. Билердщ уйлерпще жупынылау болып, кымбатты конак келгенде астына орыс матасымен каптаган маяауза тосейтш айтьш; сырмактар болмайды /96/,- дейдь Yii жиЬаздары десещз агаш твеек, ыдыс-аяк, сандык, кебеже, конакка арналган корпе жастьщ, тесенетш буйымдар, сырмак, тусюиз, шымылдык сиякты буйымдар болган . Орыс, кытай саудагерлер! келуше байланысты шай, ун, маталар мен 6ipre Ресейден какпан, тегене, кэтел, жез шейнек, эр турл1 бей-пышак т.б. металл затгар eMipre ене бастады.

Кшм-кешектщ кандай болуы гео-мето жагдай, ултгык ерекшелк, дэстур, тарихи ем1рдеп озгешел1кке бешмделш отырган. KifiMi-казактьщ жалпы улпеш сактаган. Онысы табиги ортаныц салкын болуы, yiieMi мал

шаруашылыгы ерекшелтне бешмделушде едг Жылы кшмд1 мал, ац, жука кшздеп жасап ом!р кажетше жаратып келдь Сауда сатгык дамьдан сайын батыс пен шыгыстыц маталарыи алып керектенсе де, мал тepici ец басты материал болып кала бердь Г.Е.Грумм-Гржимайло: "Бул елкедеп абак-керейлер баспана, кшм, атка мшер кезде аса сошп таза кию жагын ерекше есте устайды" деп жазган. "Казактар жасына, жынысына, аукаттыныгына карай ортурл1 кшм киетш. карапайым орташа доулегп адамдардьщ киетш юп>,п кыста кой тер1сшен т:ккен тон, кой, туйе жабагысынан куп!, кой теркшен иленген шалбар, ¡шшен киетш матадан ктелген мешпет, тули теркшен, ecipece, пушпагынан ктелген тымак.. Алтын кумкпен куймаланган булгары дан ктелген белбеу буынды. Жазда матадан ктелген шапан, бузаумен кулын теркшен ктелген л<аргак, матадан ¿стелген сым кидк Эйелдер булгарыдан мэа, кебк киген. Эйелдер кыста козы теркшен iшiк, немесе туйе жабагысынан куш киедг Жазда сыртынан прсек жен бешпет ¿шшен кейлек киед1" /97/.

Tipлiктcгi упинпн улкен фактор ас, тагам ещцру, оны унемд1 пайдалану мэселеа екеш айкын. Казак халкы мал шаруашылыгын мецгерш келу1 аркасында азык-тулкшщ барлык кажетш мал ошмдершен жасап келд1. Казактыц aзык-TYлiгiнiн ец бастысы ет жене сут тагамы екеш белгш. Соцгы доутрде ун тагамдары, коышс келш косылды. Казактар мыпдаган жылдар мал шаруашылыгы мен айналысып келгегцнктен мал ешмдерш дайындау, ет пеп сутп oндeyдiн калдыксыз технологиясын жетпк мецгерген. Сол аркылы оршр отбасы озппц кун коркппц басты мумюндкш жасап отырды. Ет пен суттен сан алуан тагам турлерш /кымыз, шубат, айран, катык, ipiмшiк, курт, сузбе т.б./ дайындап тамактанган . Бул елке казактарыныц малы жайылымдык болгандыктан мал еть суп экологнялык таза, адам организмше тшмд1 келед1. Бул жеке отбасы л<агдайында сут ендеу технологиясын толык менгерш, эр дэрежел1 ондеу технологиясын кке асыру нэтшкеанде дэмд1, сапалы сут тагамдарын дайындай бшдь

Уакыт отш, замана езгерген сайын бул олке казактарыныц когамдык-элеуметпк ем1рпще де болтан озгерктер материалдык мэдениетке де ез эсерш типз1п, кейб!р айырмашыльщтар туындауына себеп болды. 1986-жылы халыктыц 86% капдай б1р тургын уши болып, 1980-жылы 15497 жануяньщ \A151-i оз каражатынан тургын уй салып, сонда ем1р кешл. 1990-жылгы мэлiмeтпeн Баян-блгий аймагында казактардыц азьщ-тулкшщ 81% ун, 69% курш, 64% ет, 50% кегашс, нан 46%, актамак 51% иелещц /98/.

Ceйтiп, казактар кун керкшщ басты фаеторлары баспана, кшм-кешек, ас-тагамдарын ез ецбеп, акыл-ой куаты, халыктыц жеплген технологиясын пайдалану аркасында жаца гео-мето жагдайда тipлiк ету кабшетш жогалтай, кYHK0piciн б\р калыпты жалгастыру мумющцгше не

болган деген корытынды жасауга болады.

Казактыц рухани мэдениеп туралы угым оте кец. Оган адамныц кундел!кп жеке басы мэдениеп элементтершен бастап акыл-ойыныц ец жогаргы шепне дейшп моселелер сияды. Адамныц ана ил i не деген сушспеншшп де улттык cc3Ímhíh ерекше 6ip Typi. "Тек ана тш ананыц ак супмен бойына дарыган, сол тш аркылы халкыныц асыл касиеттерш кабылдан, рухани байлыгынац мол сусындаган, салт-достурш жетж мецгерген азамат кана езш шынайы казакпын деп атауга, оныц санында гана емес сапасында екещцгш айтута эбден болады"/99/.

Казактыц рухани мэдениетше неке, бала тэрбиеа, турмыс, шаруашылыкка катысты, рулык курылым, халыктьщ адам, мал flopirepi, кусбегшк, ац аулау, табиги жене дши сешм дэстурлер1 ыредк Алтай тауыныц тер!скей бетше казактыц 6ip белит байыркалап коныстануына халкымыздыц гасыр бойы жинаган дастурл! бшм, тэж1рибеЫ мацызды миадет аткарган. Табигат кубылысы, жер кырытысы, су, жан-жануар, курт-кумырска, мал, адам денеЫ, ерекшелш, ауыру жайы т. б. бшм, тэжipибeci мол болды. Осы елкешц микроауарайы жагдайына сэйкес кыстау, кузеу, кектеу, жайлау мекендерш аныктап, кай уакытта куйек алу, мал телдету, кой, козы кырку, eniKi тарау, шаппа алу, согым сою мезгшдерш ap6ip жер аумактыц epeкшeлiгiнe сэйкес белгшеп отырды.

Казактыц материалдык жэне рухани мэдениет1 олардыц акыл-ой дамысыныц HíeMici, гасырдан-гасырга, урпактан-урпакка ауысып, гео-мето-био жагдайга сэйкес жетшп, желюш узбей келе жаткан халык ирлт, omípíhíh езеп. К^азак ултыныц этномодениеть-казак жер1-казак адамы-казак мал шаруашылыгы деген 6ÍTey шецбер аумагында дамыганы байкалады. Этномэдениет белгш табиги ортада, когамдык-тарихи, шаруашылык жагдайда байланысты тфЛ1К етш, кун корудщ ец тшмд1 жолдарын ¿здеу, езшщ жэне урпак камын ойлаудан туган гео-мето-био-этносоцио жагдайдыц бейнеа.

Алтыншы тарау. К,азак, модепиепи тарихы мен 03zepicmepi.

Кобда enipine казактардыц Sip бeлiгi коныстанган сол кезден бастап ез урпактарына бшм беру, бшм оку уйретудш езвдш уйымдык жуйесш пайда болгызу кажетшт туды. 1930-жылдардыц соцына дейш казак журты ортасында еулетп де дэулегп адамдардыц куш каражатымен уйымдаскан ауыл сайын балалардыц басын курап, ктз уйлерде сабак береги ауылдык мектептер жш кездесетш. 1934-жылгы адам санагы кезшде Моцголия казактары арасынан 1276 адам молда деп белгшенген. Сол кездеп бул елкедеп 18699 казактыц 6,8%-i сауаггы болганын квpceтeдi. 1928-жылы Шерупн хошуыцда мектеп ашылады алайда ол мектеп келеа жылы тарап кетш, 1929-1930- жылдары кайтадан Уланхуска орнайды. Онда 25 окушы болды » /100/-

AFapTy министрлшнен казактар арасында журпзген бшм беру

.1

tJ

жумысы жайлы хабарда: «... карасты аймактан казак мектептершщ окушыларына уйретелтш окулык, дэптер сиякты жабдыктарды тапсырып, еткен л<ылы 11-айдъщ 10-да /1930/, келгамен оларды жолдап жетгаздж. Бул окулык дэптерлер латын opniMeH басылгандыктан, ещп казактыц жаца эршмен шыгарылган окулык KiTairrap тагы да кажег болып отыр. Буган орай, жолдас Отепов Шэршпен акылдасып, осындай окулыктарды ала келумен катар era мyFaлiмдi оз1мен 6ipre ерте ке.тутп тапсырганымызды жолдас ©тепов кайткенде де ала келемш деп куэлещцрдГ' /101/,- деп жазылган.

Ал, 1930-жылы Казакстаннан алты мугал1м келгамен ¥ланхуста мектеп ашып, сабак уйретедь 1930-жылдары 30-дай казак жастарын Москвадагы Шмгыс елдер1 ецбекшшершщ коммуниста университет!, ¥ланбатырдагы эр турл\ курстерге жiбepiлдi. 1930-1931- жылдардан бастап Шерупп, Ботакара хошуында уакытша мектеп, сауат ашу ушрмелер! жумыс ¿стеЩц. Партияньщ уакытша MCKTeoi 1-3 айдын мелшер1мен ашылып, онда 1931- жылгы мэл1мет бойынша 35 адам гана окыган /102/.

1934-жылы кыркуйек-казан айывда болтан МХРП-ньщ IX курылтайында сез сойлеген коптеген адамдар осы елкедеп казактыц мэдениет, бшм беру саласы ете-мете мешеу жагдайда калганып сынга алды. К^азак OKui Жсщ'сбай : «казактыц улттык баспасын ашуды», баска казак eidimepi : "мектеп мугал1мдершщ кейб1реулершщ жумысы жаксы емес. Б1здщ аймакта казак окушы, казак мугал1м болса irri, мектеп программасын баскаша сшрлеп жазу, казак олшпесш бшмейд! деген сылтаумен мектептен куу эрекеттер1 шыгып келедГ7103/,-деп мэл1мдеген. Расол деген казак "Бпдщ букара халык гылым мен бъи'мд! ушренуге аса ынталы болганымен, олар окитын окулык, дэптер сиякты баспа мулде жок. Сонымен катар , бастауыш мектепте де окушыларга окулык жеттспещц деген. Сондьщтан, .. ic шара колданып Казакстаннан кеп турл1 латынмен жазылган ютап, дэптер, баспа катарлыларды келпруд1 тшеймщ » /104/,-дейдь 1940-жылы Баян-блгий казак аймагы орнаган кезде 11 бастауыш мектепте 970 окушы, 25 мугал1м болды. 1942-жылы кыркуйектщ 3-шде "казак аймагында жаца элшпеш колдану туралы" каулы кабылданып, латын ерш орнына Казакстан Республикасында колданылып отырган казак /кирнлл/ элшбшн толык пайдалану кврсетшед1/105/.

Баян-блгий аймагында окушылардыц толык орта бшм алуы ушш 1949-жылы Элгий каласында 10 жылдык казак орта MCKTeoi ашылды. Ересек адамдардыц сауатсыздыгын жою жумысы журшп, аймак курылган кезде халыктыц 23% хат таныса, 1950-жылы 70,8% сауатын ашады /106/. 1948-1957- жыл аралыгында оку агарту жумысын онан ары жетшд1ру, улттык мугал1мдермен даярлау , мектеп жасындагы балаларды

мектепке камту, окулыктарды жсткшкп болдыруга багытталган жумысгар журшд) /107/.

7-кесте. Баян-блгий аймагыныц 1940-1960-жыл аральтплндагы мектеп, мугал;м мен окушылары.______

Жыл Бар Бает 8 10 Бар Бает. 5-7 8-0 Бастау 5-10

лык ауы жыл жыл лык сын сын сын ыш сынып

мск- ш дык дык оку ыпта ыпаг ыпаг мугал! мугал1мя

п мект мск мскт шы П>1 ылар ы М1 ер

саны лар лар

1940 4 4 - - 806 806 - - 32 29 3

1945 14 12 2 - 1500 - - - - -

1950 26 24 1 1 5649 4910 654 85 194 1758

1955 20 16 2 2 4800 - - - 173 -

1960 25 21 2 2 5830 4217 1271 342 236 158 68

1957-1960-жылдардан казак мектептершщ программасы, жоспарлары жасалып, кейб1р окульщтарды монгол тшнен аударумен катар жергшкп мутал1мдер ездер! де мектеп окулыгын жаза бастайды. 1940-1960-жыл аралыгында казак аймагыныц ерекшелегше уйлескен

Аймак мектептер! барлык

жалпы бшм беру жуйса калыптасты. пэндершщ оку жоспары, программасын кецестер жазылып, мугал1мдер дайындау, жумыстары журвдт

жацадан жасап, одюксрлш кайтадан бшмш жогарлату

Жыл Мек Оку Орта Орта-у Бас-ыш 1кл. Хкл. интср-та Муг

теп шылар мектеп мектеп мектеп ка бтр туратын ал1М

сан саны оку-ы окушы окушы шесу УШ1 дар са

пплер лср пы

1940 11 3245 - - - - 29

1950 27 5649 - - - - 183

1965 24 5830 2467 2287 3127 4652 128 1754.6 298

1970 28 11505 2329 7235 1941 2186 110 2137.1 440

1975 - - 2378 10437 1741 2368 215 3299.0 594

1980 24 17432 5930 9908 1594 2612 476 5482.6 633

1985 25 19675 9010 9256 1109 2265 614 7139.3 807

1988 26 20989 13260 6519 1210 2856 713 8645.5 950

Баян-влгий аймагында педагогикалык зертгеу бел1м1 1969-жылдан бер1 жумыстап, жалпы бшм беретш мектептерге катысты ¡стсрд! зертгеп, оку программасын шке асыруда ип кызметтер жасады. Аймактыц бшм беру орталыгы 60-тан астам программа жасап, казак мектептер1нде окылатын 25-тей окулык жазып, 18-ден астам окулык аударып, 40-тап астам окулыкка жондеулер енпзген коршедь

1993-1994- оку жылында жалпы бшм беретш 31 мектепте окуга тшсп 13600 баланьщ орнына 10760 бала окып, 3000-дай бала мектептен кол узген.19 онжылдык, 4 сепзжылдык, 9 бастауыш мектепте 11850-ден астам окунн.1 тэрбиеленш бш1м алады. влгий каласында Туркиямен

oipjiecin, халыкаралык талапка сай келетш агылшын тшпгде сабак ¡стейтш лицей ашылып жумыстап кeлeдi. Баян-Элгийдан 1965-жылы мамаиды жумысшылар дайындайтын KocirmK техникалык училище жумыстап, 1991- жылдан кэситк багдар беру орталыгы болып кайта курылды.

Модголияныц батыс олкесше казактар коныстаныи, олардыц когамдык карым-катынасы жсплген сайын саясм, экономикалык, мэдениет OMipÍH 6ip калыпты журпзу уннн мамандыктык ор саласын иелеш-ен, жогары 6úiÍMfli зиялылар дайыидау шыгару кажеттшп ом1рдщ 93ÍHen туындады. Тагы да саяси Maní бар 6ip окиганы еске алсам сол кезде бул аймак партия мектебш тауыскан 20-дан артык адамды 6ip мезетте дайыидауы казактыц улттык зиялыларыи дайындау ¡сшде зор шаралардыц 6ipi болтан едг Баян-влгий аймагында 1946-жылгы жагдаймен мемлекет, эюмшшк, мэдениет салаларында 1568 адам /жогары маманды / кызмет етед!. 1949-жьглдан казак жастары аймактыц алгашкы 10 жылдык мектебш тауысып, жогары мектепке оки бастауы Монголия казактары зиялыларыныц екшпи буыны ocin, жетшудщ басы болды. 1952- жылдыц басында, Казакстанныц коркем онер институтына 3, Мемлекегпк университетке 20, MYFaлiмдep институтына 10 т.б. техникумдарга 100-ге тарта адам жолдауы улттык зиялылар туып шыгуына nerÍ3 болды.

1940-1960-жылдар арасында казактын улттык зиялыларыи даярлауда 6ipniaMa табыска жетп. 1965-жылы жогаргы маманды 209, техникум 6ÍTipren 314, орта мектеп бтргендер 2024 болып барлык жан саныньщ 4,7%-íh иелендг 1976-жылы жогары маманды адамдар саны 2000-га жетп. 1970-жылдардыц сон казак зиялыларыныц 3- буын euLmepi ecin жетшген кезец едк Монголия казактары зиялылары ¡шшде адамныц ara, kíhií /zapirepi, мал доркерлер], инженер, техниктер, агроном, зоотехник, oHflipicTÍK мамандар, ушкыштар казак улттык зиялыларыныц басым кеп белтн иеленш келдг Казактыц улттык зиялылар курамында мугал1мдср, творчестволык зиялылар, мэдениет кызметкерлер1 eлeyлi орын иeлeндi. 1989-жылгы адам санагьг кезшде Баян-влгий аймагында мамаиды жан саны 12626 адам болып, олардыц шшен жогары бшм алгандары 1737, орта мамандылары 3625 адам болды /108/. Сонымен катар университет, жогаргы оку орындарында окытушы болып, академиялык институтгарында гылыми жумыстармен айналысып келедг Олар оздершщ иеленген мамаддыктарына, OMi'p кешкен дэуipine сэйкес кызмет eTin, азды кепп ецбектерщ жазды. Модголиядагы казак зиялылары арасынан галымдар непз1нен тарих, экономика, мал дэрдерлк, медицина, физик-математика, химия биология, техника, тш, эдебиет, зац, геология, педагогика, философия, шыгыстану багыттарында жасады. Бес казак мемлекетпк сыйлыгыныц nerepi болса, гылым докгоры 15, гылым кандидаттары 70-тей, профессорлар 20, доцентгер 10-нан астам

болды.

Элемде 6ip гана казак улты, казак тш, одебиеп гана бар. Казакстаннан тыс жерлердеп казак одебиетшш улплер1 сол алып бэйтеректщ бутактары болып саналады. Моцголиядагы казактар казак эдсбиетше оз улесш косып, ушан-тещз одеби муралар жасады. Бул елкедеп казактар арасынан жиналып алынган ауыз вдебиет ynririepi 5 томдык итап болып басылды. Турмыс салт-жырлары 300-ден астам кара олен, жануарлар айтысы 10, кыз бен лапт айтысы 12, жумбак айтыс 4, акындар айтысы 30, ертеп 10, эпос 3, жана заман акындар айтысы 60-тан астамы жазылып алынып, гылыми талдаулар жасалган-ды. Акыт Ушмяаулы Карымсаковтан бастап 30-дан астам акыннын шыгармалары сакталып келумен 6ipre басылып, арнаулы зерттеулер жасалган. Ондай акындар катарына Тауданбек Кабанулы /1830-1908/, Б.Телебай /1858— 1924/, Отарбай /1882-1953/, Б.Акыдбай /1880-1963/, Т.Нэжшеш /18851953/, И.Очашыбай т.б. атауга болады.

Баян-Элгий аймагында 1950-жылдары жаца казак жазба эдебиет1 туып шыккап жок. Kepicimue, Монголиядагы казактар арасынан казак жазба эдебиетше езйщнс улссш коса алатын, дарын иелер1 туып шьщты десек шыпдыкка жакын келедг 1960- жылдан 6epi Моцголиядагы казак каламгер1 казак эдсбиетше езпщж улесш косты деуге болады. Осы уакыт шпндс эдебиет саласында енбек еткен Моцголиядагы казак акын жазушыларынан 20-дай адам тана каламгерлк децгешне котер^лд! деп айтуга непз бар. 1960-1970- жылдар Баян-Элгий казак каламгерлер1 казак эдсбиетше жана туынды бере бастаган кез болса, 1970-1990-жылдары б]ршама колемд1 шыгармалар жазып, каламгерлер катары едеби-теориялык бшмд1 адамдармен толыккан доу1р болды. Моцголиядагы казак жазушылары 1970- жылдардан сон казак эдебиетшщ роман жанрын менгере бастады. Сейтш, 1970-1990-жылдар аралыгында ондаган роман, жузден астам повесть, мывдаган эцпме, жыр, толгау, дастан-поэмалар жазды.

1955-жылы казак каламгерлер! ушрмеа курылган соц акын, жазушы атана бастаган осы yñipMe мушелер1, талапкерлер 1957-жылы жылына 4 дуркш басылып шыгатын эдеби "Жана талап " журналын шыгару мумк1нд1Г11ге ие болды. 1958-жылы мамырда Монголия жазушылар Одагынын II жалпы жиналысы болып, оган акын Б.Актан кагысып сез сейлейщ. Ол 1948- Монголия жазушыларыньщ алгашкы съезше 03Í катыскан сол дэу!рден 6epi когам б1ршама ecin жейлгенш айта келш, "61зд1ц казак жазушылардыц саны ecin, коптеген жас жазушылар туып шыгумен катар, жазып жаткан шыгармалары жанр жэне саны жагынан косылып, сапасы жаксарып келед1 /109/-деп атап отед!. 1957-1962-жылдар арасында казак жазушы, акындарыньщ саны ecin, шыгарма жазуда табыстарга жетп. Монголия жазушылар Одатьишн Ш-съезшде

сейлеген созшде Б.Актан "0М]'рдщ шындыгын керкем сезде етйр сезбен бейнелеп жазу коркем сездщ мастер! болтан б1здщ мшдетпз. Сондыктан б1здщ эдебиет ушрме мушелер1, жазушылары коркем созбен тек бугшп ом1рд]' бейнелеп гана коймай, тагыда бугшп ем1рден бурпнк алып осш келе жаткан келешектщ акикатын кырагылыкпен бейнелеу1\пз кажет»/11О/,- дейдг

1962-1967- жылдар арасында казак каламгерлершщ ушрмей уйымдык жагынан буыны катайып, жеке дара болып, мушелер1 саны 50-ге жетш, Монголия жазушылар Одагы мушелегше б1рнеше казак, акындары ьлеседк Осы жылдарда барлык казак каламгерлер! табысты енбек етш, алгашкы акын-жазушылар катарына Казакстан жэне отандык жогаргы оку орындарында эдебиетпк теориялык жогары мамандык алган жас акын, жазушылардьщ лит кслш косылды. Олар бул елкедеп казак эдебитше жана екпш, жаца тур, жана мазмун ала келд1 деп жазады доктор КДабидаш/111/.

1968-жылы 28- желто ксанда МХРП ОК-нщ Саяси бюросы арнайы каулы кабылдап, Баян-9лгий аймагыныц казак каламгерлершщ эдебиет ушрмесш казак жазушылар белшЕлес1 болгызып куруды мшдет етед!. 1973-1980- жылдары Баян-9лгий аймагыныц казак каламгерлер1 казак эдебиегшщ сан, сапа жагынан да жаца белеске кетердг Казак жазушылар бол1м1 курамында жазушылардьщ б!р б1рлестт, 3 эдеби ушрме жумыстап, барлыгы 54 акын, жазушы эдеби ¡спен шугылданып, умггкер талапкерлер саны есть Акын, жазушылардан 12 адам Монголия жазушылар Одагы мушелтне 1лесу1, казак эдебиетшщ осу каркыныныц белпа едь1981-1985-жылы аралыгында Баян-Олгий казак эдебиет1 ары карай оз дамысын жалгастырды. 1985-1990-жылдары аймак казак каламгерлер1 тынбай ецбектешп, жаца заман децгешне жеткен шыгармалар жазуга ынта жшер1мен юркш жатгы. Кдзак эдеби ютаптарып басу, сату моселелер1, оаресе, эдебиеттщ тспп-казак тшн жетпк мецгеру кажеттшп турды.1987-жылы_ Баян-Олгий аймагы казак каламгерлер! бол1мшесшде Монголия Жазушылар Одагыныц мушеы 20, жас жазушылар б1рлесттпде 50 адам камтылды. 1957-жылдан кешнп доу)рде акын, жазушы, драматургтер алды 10, арты 01р кггаптан шыгарма жазып, барлыгы 300-ге тарта эдеби шыгарма, зертгеу, 40-тан астам б1р1ккен жинак, 30 б^рйжен жинакты монгол тшде жарияланган. Сонымен катар «Жана талап», «Шугыла» журналы баска да баспа беттершде казак каламгерлершщ кептеген шыгармалары басылган. Бул зерттеу ецбепм1зде А. Бабиулы /1897-1973/, К.Мухамэдиулы /1923-1964/, М.Кулыбекулы /1898-1990/, ДДалаубайулы /1940-1992/, А.Жумажанулы /1929-1993/, К.Жацжуцулы /1947-1993/ жэне С.Эбшкасымулы, И.Байбатырулы, Д.Джейулы, Ш.Ныгышулы, М.Султанияулы, С.Тэукейулы, Х.Арысбайулы, Е.Мухамадиулы, ШДатшацулы,

Ш.Рахметулы, Ж.Шалулы, ЯЛлиясупы, ИДабышулы катарлы

Моцголиялык казак эдебиетше субел1 улес коскан, белгш акын жазушы драматургтердщ творчесвосы мен ам!р1, эдеби жанр, зертгеу енбектер жайлы кещнен токталып егпк. Корытывдылап айтсак, казак жазба эдебиеп непзшде, Монголия казактары арасынан казак каламгерлер1 туып шыгып, осы ещрдеп казак халкыньщ тарихы, ем1р1, болмысы, басынан етмзген ом]'рдщ ащысымен тогпсш бейнелеп керсетуге акыл-ой, талант, бшмш арнаганы байкалады.

Мунда ей, кейде уш шекп домбыраны осы елкеде коргенш Г.Е.Грумм-Гржимайло жазады. Бул елкедеп дарынды эннп, куйпи, сыбызгышылар оз шыгармаларын шаюртерше ушрету аркылы келер урпакка жалгастырып отырды. Соныц иэтижесщде казак тел музыка енершщ кептеген туындылары, эаресе, домбыра куйлершщ есю эуен саркыншагы сакталып келген. Моцголиядагы казактар арасынан халыктьщ домбыра куш 58, сыбызгы куй! 35, шытарушысы айкын 26 куйд1 жинап, нотага туарумен б1ргс, авторы белгш 300 куй де нотага туаршгсн. Малшыбайулы Кусайьш /1904-1962/, Рэпшулы Байыскан /1904-1967/, Байдолдаулы Орыс /1910-1984/, Дуйсебайулы Кусайын, Сагынбайулы Серхан, Матайулы Бер,щбай, Бэкерулы К,ытайбай секшд1 белгш куйпн, композиторладын творчествосы казак музыкасындагы жергшкп локалдык срекшелпл бар жанрды дамыткандар.

Кдзак халкыныц кене заманнан берп урнактан урпакка жалгасып келе жаткан тел мурасынын бф! - сыбызгы екеш мэл1м. Казак тел мэдениеттнщ осы бф казынасынын каймагын бузбай, бупнп урпакка жетызуде Алтайтаулык Жиренше, Шаги, Сураужан, Делдал, Кумакай, Кабетай, Жубайхан, Ка^дырай, Тотай, Кабыкей, Калек, т.б.талант иелер1 зор енбек свдргешн мактанышпен атау керек. Монголиядагы казактар он мэденисп де кец бай болып келгеш белгш. Белгш галым И.Жаканов сапар белплеувде "Баян-6лгий...Б1з ушш ЭЛ1 де ... эл1 де болса купия сырын шше буккен жумбак элем' '-дей келш бул елкедеп агайындар эн енерше аса бай екешне коз! жеткешне кептеген дерекгер келтфш, Алматыда осы ещрдеп казактар арасынан жинаган ондерден концерт дайындап ойнатады. Сол концертте 26 эн орындалса,"б1з жинап, зерггеп экелген эн дал осындай он концертке сияды"- деп аса канагаттанган сез1ммен жазады.

Баян-блгий аймагында улттык клуб 1940-жылы курылуы мэдени-агарту саласында тубегешп озгерк жасаудыц басы болды. Баян-влгий журтшылыгына клуб анерпаздары керсеткен пьесалар мен эн-куйлердщ такырыбы сан алуан ед1. Мемлекет пен уймет тарапынан Баян-влгий аймагыында модениет-корксм енерд1 дамытуда колданылган шаралар нэтижеснще бул аймакта профессионал театр онерш дамыту мумкпццп туды. 1956 жылы казак музыкалы драма театры ашылып, онда 43 артис, 4

муггшм, хор, би, балет, музыка бел1мдершен куралды. Музыкалы драма театрыныц курылуы казак театр медсниеп сапалык >каца децгейге котсршгенд)пшц Kopimci болды. Баян-влгий аймагы музыкалы драма театрында 1959-жылы казак хоры мен казактыц халыктык музыка аспаптары opKecTpiniH курылуы бул олкедеп казак мэдениетш одан ары дамытута, ирофессионалдык дэрежеге кетершушщ 6ip айкын айгагы болды. 90-жыггдардын басында, жалпы алганда, бул театрдыц репертуарында жылына 9-11 пьеса, оркестрде 1000-нан астам ен-куй, 100-дей би болганы мемлекеттж орташа молшерден артык ед1 Театрдьщ материалдык базасын жаксарту максатында осызамангы театр курылысы ¡ске гардк

Баян-влгий аймагынын казактарынын рухани емгргггдс сттапхана, оку залдары белгш молшерде жаксы мшдеттер аткарды. 1947-жылы 6ip гатапхана болып онда не 6epi 1960 ютал бар едь 1988-жылы 17 ютапханада 267,2 мыд дана Ki'ran болып артканы байкалады. Баян-©лгий айматында кино шыгару ici 1940-жылдардан басталды. влгий каласында кинотеатр ашылып, 1975-жылы 786 рет кино керсетш, керермепдер саны 132,5 мыц болса, 1985-жылы 1124 рет кино гаыгарып 164,1 мын адам кино корген. Монголия казактары GMipiiieu жазылган "Шайкас алдында", коркем фильм, «Баян-влгий аймагы 10 жылда», «Бурит» ,"Карлы Алтай жылкышылары" т.б. коптеген документалды фильмдер TYcipiлдi. Баян-влгий аймагацда 1948-жылы влкетану кабинеп 15-турл1, 31 дана кврме буйымымен ашылады. 1990-жьтлдар басында влгий каласында осы замангы музей курылысы салынып, Баян-влгий аймагынын тарихы, этнографиясы, модениетшен маглумат берерлш 4000 дана корме буйымы койылып, халыкка K0pceтiлiп келедь

Баян-влгий айматында казак тшнде радиохабар журлзу ici 1956-жылдан басталды. Казак тындаушыларына арнап казак тшндеп радиохабарын 1960-жылдан Уланбатыр каласынан журпзе бастады. 1964-жылы Баян-влгий айматында 350 м бшк радио ангенасы icKe косылып, Баян-блгий аймагынын радио орталыгы, кабылдау станпиясы, хабар тарататын станция, байланыс курылысы icKe косылган соц Уланбатырдан журшетш казак тшндеп радиохабарды токтатып, 1965-жылы пплде айынан бастап, казак тындармандарына арнап влгий каласынан кун сайын жарты сагаттык радио хабарын журпзе бастады. 1984-жылдан влгий каласы, барлык сумын орталыктары телевиз хабарын коре бастады. Казакстан орталык телевизиясыныц I программасын 1991- жылдан бастап тоултне 15 сагат кору мумкпццп ашылып, Казакстан ез каражатымен "Жарык" станциясын салган едь влгий каласында аймактык телевизия орталыгы ашылып, аптасына 6ip рет телепрограммасын казак тшнде журпзт келедь

1941-жылы кыркуйекте, Монголия елвде алгаш рет, жергшкп газет -

Jü

"вркендеу" казак тшшде басылуы казак мэдениетс oмipiндe болган елеул1 тарихи окига едг 1957-жылы " вркендеу" газетшщ атын озгерпп "Жаца eMip" деп аталды. Бул газет 1941-жылдан 1994- жылдьщ мамыр айына дешн 5165 рет басылып шыкты. 1958- жылдан "Жаца талап" эдеби альманагы басылып шыгып, 1979- жылдан "Шугыла" деген атпен шыгьш келедь 1942-1956-жылдары Уланбатыр каласындагы мемлекетпк баспа oiuiipici жанынан казак бел1м1 ашылып, казак тшнде ытаптар мен кггапшалар жарык кордь 1941- жылдан Баян-влгий аймагында казак тшнде ютан, газет журнал басуга арналган баспа машинасы кел!тр1лд1. Баян-9лгий аймагыньщ баспа oimipici 1970-1986-жылдар аралыгында 405 Typni ытапты 40,5- 179,5 мьщ дана, 127,3 - 707,0 баспа табак арасында басып шыгарды. Жалпы алганда Баян-влгий аймагында, 1957-1986-жылдар аралыгында 850 турл1 штап басылып шыкты.

Корытынды.

Алтай тауыпын терккей бетшде казак ауылдары коныстанып, казакэтникалык тобы калыптаскан ic орекет, кимыл, буган эсер етупд ioiKi, сырткы факторлар, зацдылык, ортактык, ерекшел1ктерд1 жан-жакгы зерттеу аркылы корытындылау мумындйл туды. Жалпы алганда, квптеген кайнар булак деректерге Караганда кандай 6ip этностыц тарихи дамысы болмасын унем1 уз;цказ эсер ететш квптеген белгш, белпс13 козгаушы куш, себептердщ ыкпалымен дамып шгерлещй. Буган табиги-биологиялык жагдай, социо-саяси, тарих-уяггык жан-куй, мэдениет-себеп эсерлер1 катыскан квптеген узниц ic кимыл, эрекетгер бар екеишп коршедь

-Алтай тауынын терккей 6eTiHe казактар коныстана бастаган кезден бул ещрдщ жер-суы, ауарайы, саяси-когамдык ортага ата бабалары сиякты урпактарыныц ездер! де икемделе бешмделумен 6ipre, казак ултыныц KacuerrepiH сактап, Мощ-олияда озиццк саяси бедел;п халык ретпще танылды. Осында мекен еткен казак рулары озара когамдык, био-социолдык ерекшелпс нэтижeciндe казак этннкалык тобы кауымдастыгын калыптастыра отырып, оны жалгастыра бщц. Бул топ казактыц антропологиялык, генетикальщ корыныц жалгасы болып, ocin-енш, шогырлана OMip Kemin, казак тш, этпомэдение-п, шаруашылык, улттьщ лсан-куй yfcieciMi, мшез-кулык, бшм-информация корын иелешп баска этноска уксамайтын, белгш мвлшерде вз ултынан да ерекшеленетш табиги-тарихи казак этникалык кауымдастыгын калыптастырды. Бул казак тек тобыныц калыптасып дамуы территориялык жагынан улкен кецктткте, уакыт турплсынан гасырларга жалгаскан, казактын iiHKi, сырткы даму зацдылыгыныц ыктималдыгы, мумкйщп, корларыньщ нэтижеа, ыргак пен ауыткылык жуйеандеп езгерктершщ KepiHici болып табылады.

- Алтай тауына мекен еткен казактын абак-керей руларыныц ата-

бабаларыныц генетикалык, биологиялык, когамдык-тарихи дамысыныц аса узак деу!р1 казак халкыньщ жалны курамы, ортак аумагында еткен. Сондыктан да, оларда казак тегшщ б ¡рту гас бейнесшщ непзп касиеттер1 бср1К орныгып, ары карайгы дамудыд басты багыттарын айкындаушы биологиялык-физикалык унткы болып кала берген.

- XVIII гасырда болып откен тарнхи ¡с кимыл opeкeтrepiнiц салдарынан казактьщ 6\р 5ол1п Шыгыс Тургастанга коныстаиып, олардыц 61 р тобы Алтай аймагында табиги ортальщ пен жагдай, когамдык-тарихи дамыс барысында казактыц Абак-керей аталатын белшепн калыптастырды.

- XIX гасырда Алтай аймагындагы казактар алыс-лсакын кашыктыкка, шектес ещрлерге, экономикалык, саяси, экологиялык т.б. себептерге байланысты конысын жан-жакка кенейте тусу!, адамдары да бытырап, шашырай тусуге басты себеп болды. Сол кезде казактьщ б1р белт Алтай тауыньщ терккей бетше ¡рге теуш, мунда алгаш казактьщ Абак-керейлершен келш коныстанса, сонынан найман, уак, аргын, торе кожа тект1 казактарымен, баска да туры тектестер мен толыгып, казакэтникалык тобы калыптасып дамудын кешет койылды.

- Алтай тауыньщ терккей бепндег! казактардын 1880-1911-жылдарга дейшп тарихи Чин империясы кол астында отш, 1911- жылдан сонгы тарнхи. саяси, когамдык ем1р1 Сырткы Монголиямен уштаса дамыды. 1940-жылы МХР-сында казактар шогырланган Батые Моцголияда казактыц улттык жеке дара Баян-влгий аймагы курылуы казактыц езщ-ез1 билеу кукыгын улттык-территориялык- эюмшшк б1рл1П ретшде кке асырылуы болды. Бул Монголия мемлекстл мен уюметшщ тецдис пен ынтымак, тату агайындыкты кастерлеген ¡лгерппл демократиялык улт саясатыныц накты керш« болды.

- Баян-влгий казак аймагы курылуы бул елкедеп казактардыц тш, мэдениет, бшм, экономикалык дамысына туртк1 болып, казакэтникалык тобыныц калыптасып дамуын сапалык жаца децгейге кетердт Замана тынышталуын керш 1913- жылдардан соц осы олкеге байыргы ата-бабалары сиякты казактар туракты коныека ие болып озшщ этномэдени ерекшелнчн сактай алды.

- Казактар бул олкеге коныстай бастаган сол кундерден бастап сан алуан факторлар себебшен кептеген киыншылыктар мен ауыр азап, жешл тозакты бастан отюздк Бул ощрде болып еткен тарихи, саяси езгерктер, эр дэу1рдеп, замана арпалысы, жалама айдаган, ак пен кызылдар, халык тецкерк1, когам-экономика, улт саясаты саласындагы бурмалаушылык, сталишнк зулмат, мал дэулетшен айырылудыц ащысын татты. 1930-1990-жылдарга дешнп МХР-сында «капитализмд1 аттап етш, социализм курамыз» деген тожлрибе алацыныц бф пупшагы Моцголиядагы казактар болды.

- Алтай тауыньщ терккей бетшдеп казактар улттык эпнцснтрден салыстырмалы турде жеке дара белектсу OMip кету барысында казак тепшц 6ip тутас бейне, касиетш калпында сактап, оныц басты аркауынан айырылмай ары карай жалгастырганы байкалады. Бул ic кимыл географиялык, табиги, экологиялык жагынан болмасын когамдык-саяси жагынан да болмасын, баска этнос ойлдер1мен болган карым-катынас жагынан да лсаца жагдайда журшгецщктен казактар унин тарихн зор сын болды.

- Этнос пайда болып калыптасуы ей турл1 жолмен журшедг Eip топ адамдардыц ic кимылынан бастау алып, этностын оз территориясында пайда болумен катар миграциялык жолмен баска этноспен коныстас болын, гео-мето-ландшафтлык жана жагдайда да болып, калыптасып дамиды. Осыньщ ейнцд туршщ мысалы ретшде Алтай тауыньщ TepicKeñ бепнде казак этносы тобы калыптасып дамуын айтуга болады.

- Кандай 6ip этнос болмасын OMip кешетш конысын кенейту, 6ip болит Koniin-конуы этнос тобы пайда болып калыптасудын басты ce6e6i болып табылады. Этнос пайда болып, калыптасуы мен дамудын ец басты шартгы жагдайы жер су, ерк-коныс болып табылады. Казактыц Абак-керей руларыныц комакты 6ip бел!п , найман, уак, apFbin рулары жэне баска турй тектес жене де тектес емес этнос ейлдер! аз мелшерде катысып Алтай тауыньщ терккей 6eTÍHfleri мекенге леер су жагдайына бешмделш, осы олкеге сэйкес шаруашылык журпзш, кун к-epicÍH кажетп турде отеп келдь Coirrin, бул олкепщ табнгаты, жер бедер1, aya райы казак этникалык тобыныц пайда болып калыптасуыныц манызды нышандарыныц 6ipi, дамудыц ce6e6i, козгаушы куш болды.

- Кай 6ip халыктыц болмасын шаруашылыктыц белсещц ic-кимылы непзп ей улкен багытпен журшп, жер бедерш ездерше сэйкеспруден, 03flepi жер бедерше уйлесш OMip Keuiyi басым болады. Этнос тобыныц жер су конысы 6ipTyrac болуы этностын калыптасып, дамудыц басты жагдайын жасайды. Ceifrin, адамдар озара катынасып, бара-бара казакэтннкалык тобынын тулганалуына мумйщцк жасады. Сонымен катар, этностын жер суы, aya райы, орналасуы олардьщ кауымдастыгыныц ыктималды мумйщцп, келешепнде айкьшдауга басты эсер етедь

- Алтай тауыньщ терккей бетше казак тепшц эр rypjii руларынан oкiлдep коныстануы генетикалык, бнологиялык тещйкп сактап, TipniK eTin, ocin-ербу мумйщцгш тугызган. ^азактыц шагыд 6ip белт бул елкеде ом1рдщ ащысы мен тэтткш бастан етйзген 150-дей жылда езара агайын-туыс, жек-жаттык катынас ныгайып, тек-мэдени тутастыгы калыптаскан. Бнологиялык дамуды бастан етйзш, этнобиологиялык, этномэдени тутастыгын сактай отырып, мекеш, саяси жагдай, мэдени, экономикалык децгешне карамастан тарихи-элеумегпк, когамдык

субъект ретшде казак ултыныц курамдас белит болып табылады. Баскаша айтканда, олар казак ултыныц о кип екешн терец сезшумен катар тарих, гео-мето-био жагдайдан пайда болтан езге1пел1ктерд1 де еске алып, оздерш /Баян-блгий казактары , Монголия казактары, Абак-Керейлер т. б./ айыра атауга да себеп болады.

- Этностык басты ерекшелп;, касиеттерппц б!р1-тш. Б!рппшден Т1лде этностыц ерекшел1п толык, терец ¡ске асатын куш куатка ие болса, этностын баска нышан белплер! кобшесе тш аркылы корппс табады. Еюншщен тш халыктыц бупнп жайын гана емес откенш де вз бойына ащргеш айкын. Ушнишден-этностыц барлык озпвдк белгшер! арасында тш ец туракты; тортпшндеп - тш этностык дамуыныц куралы болатыны белгш. Ал, Монголия казактары казак тшн таза, байыргы калпында сактап катынас куралы етш, ошрдщ барлык децгейшде пайдаланып келгеш белгш. Бул влкеде казак тшн сактап, дамытуда 1930-жылдардап бастап Казакстан тарапынан назар аударганы иг! эсер еткен.

- Кещстшген уакытгыц тылсым сырларын угып, гео-мето жагдайга шаруашылыгын уйлеспру кабылет1, этпомэдениет, технология, информация коры атадан балага ауысьш отыруы казактарга айналасындагы кешспт игеру, ¡ргесш кецейту, ем1р Т1рл1пн жалгау мумющцгш тугызып отырды. Б1рде-б1р адам, «¡рде-б{р халык жападан жалгыз ем!р кешпейдк Этностардыц тарихынан коршш турганындай узд^аз жалгасатын этностардыц байланыс саласында болады. взшщ улттык ортасынан болшш, баска этпостыц арасында немесе корпйлес ем1р суретш субэтнос, топ, эулет, адамдардыц езшщ шыккан тупк1 этностыц касиет-белгшершен айырылу, айырылмауы квптеген себептерге байланысты. Ал, Алтай тауыпыц тер1скей бетш мекендеген казактар озпиц казак тепшц б1ртутас бейнесш сактап калды. Олардыц этнобио, этпомэдениет!, тшне монгол этпомэдениет!, тш кер1 зор ыкпал жасамады. Себеб1, казак, монгол тш! б!ртектш!п, ею хальщта агаш уыкты, кипз туырдьщты болуы олардыц мэдеииет!нде б1р-б!р!не карама-кайшы келетш карсы куштщ олс!з екещцгш керсетт!.

- Моцголиядагы казактар казакэтникалык тобын калыптастырып, монгол тепмен шарпыспай, айналасыпа аса куатты карсьшык кушш тудырып келген!н Г.Е.Грумм-Гржимайло, Г.Н.Гумилев секшд! галымдар да мойындаган. Казактыц шагын бул белтнде гана осындай куат-куш байкалуы жалпы казак ултыныц тарихи биологпялык куаты зор екендтнщ б!р айкын айгагы деуге келед!.

- Орталык Азияныц кец байтак ешрнще болып еткен тарихи ¡с эрекеттердщ салдарынан казак халкыныц б1р белт Шыгыс Турюстанныц Алтай, Тарбагатай, 1ле аймагына коныс тепт!. Соцында Алтай аймагынан казактыц Абак-Керей руларынан Алтай тауыныц тершкей бет!не отш коныстанган. Казактар бул олкеде б!ртутас территория иемдешп,

казактыц биологиялык , генетикалык корын сактап, Tin, психология, материалдык, рухани мэдениет-улттык жан-куй, шаруашылык, когамдык-тарихи oipTyiac непзде бастау алган казак кауымдастыгыныц ерекшел1ктерш сактап калды. Генетикалык туп тамыры дамысы 6ip багытта журшп, мекен еткен олкеа аумагында табиги-тарихи калыптаскан, б1рден -6ip казак этнос тобы антропологиялык 6ipercñnÍK болып саналады. Жалпы казак ултыньщ тарихи дамысыньщ курамдас болш,езгеше 6ip турпатгы бсйнес! ретпщс туракты этностык типке ие болды.

Пайдапанган здебиеттер мен деректерд'щ тЫм1:

1. Назарбаев Н. Калыц cjiím казагым. -Алматы, 1998. -304 б. /б. 12/

2. Потанин Г.Н. Очерки Северо-Западюй Монголии. Т. И, -СПб., 1881. -425 с.

3. Грумм-Гржнмайло Г.Е. Западная Монголия и Урианхайский край. -Л.-М, 1930. Т. III. -840 с.

4. Бурдуков A.B. В старой и новой Монголии. -Москва,!969.-419 е.; Сапожников В.В. По Алтаю.Диевные путешествие 1895 г. -Томск, 1897.-127с.; Казнаков А.Н. Монголия и Кам. -СПб.,1907. 87 е.; Позднеев A.M. В Монголии. -Москва, 1938. -172 с.

5. Minie С., Сарай А. МХР Баян—влгий аймагы казак халкынын тарихынан. -влгий, 1960. -134 б.; Сарай А. Революциядан бурыцгы бурыцгы Монголия казактары. -Олгий, 1991. -186 б; Ислам Х.Керейлср керуеш. -влгий, 1979.-2246., Сол автор. Монголия казактарьшын тарихы.-влгий, 1988. -2406.; З.Кинаятулы. Жылаган жылдар uiexcipeci. -Алматы, 1995. -2976.; Алданыш Т. Баян-0лгий аймагы ауыл шаруашылыгы тарихынан. -влгий, 1975. -60 б.; Сатыпалды А. , Хабышай С. Баян-влгий аймагыкда партия уйымнын курылуы.-влпш, 1976,-1426.; Мадениет Т.Сауда тарихы щежфесшен. -Элгий, 1974. -636.; Кажекбер К- Баян-Элгий аймагы жылнамасы. -Олгий, 1979. -786.

6. Базылхан Б. Моцголиядагы казактардык tuí. -влгий, 1991. -2066.; Д.Лиза Отражение мироощущения в характрс народов русские и монголы.//Автореф. дисс...канд.фил.наук. -Москва, 1994; Напил Б. Казак тшндеп табигат кубылыстарынын туатуп атаулары.//Фил. гыл.канд...дисс. -Алматы,1998.

7. Ка6идаш К- Баян-влгий казактарьшын ауыз едебиеть -Олгий, 1994. -1216; Сол автор. 0CKCH елкенш ершш эдериетк -Олгий, 1976. -2816.; Сол автор. Монголия казактарьшын эдебиеть -Олгий, 1979. -2656; KyaHFan Ж. Сын сыры. -0лгий,1985. -1326.; Цэнд Д. Казак акындары жанында // «Утга зохиол урлаг»(Эдебиет пен онер) // 1987. Y.25; Сол автор. Баян влгий аймагыныц казак эдебистшщ ноэзиясы хакында // «Цог», 1980. №5; Шарипа X. Монголия казак эдебистшщ ташрыптык керсеткши. -влгий, 1986. -2386.; Яки I. Каламгер парызы. влгий, 1979.-596.

8. Кабыкей А. Монголия казактарыныц халык вндер!. -влгий,1983. 4286.; Тедеукак. К , Ыскак Т. Баян-влгий аймагьшын музыка моденнет1.-влгий,1988. -1856.; Мусаханы О. Традиционная песенная культура казахов Монголии//Авторсф. дисс... канд. фил. наук. Алматы, 1997,-ЗОс.

9. Тастанов X. Монголия казактарьшын модеиист! // "Жулдыз", 1963.ЛГ»1. -231-2396; Аманов Ш. Монголиядагы казак мсктепчерше арналган оку программасы, жоспары // "Советская педогогика" Москва,1973. №7. -85-89с.; Кобдабай K-Монголия казактарьшын псдагогикасын зерттсу.// Пед. гыл. канд...дисс.-Улаанбаатар,1991. -1956.; 06fliKcpiM А. Улттык педагогика пепзшде окытуды уйымдастыру.// Пед. гыл. канд...дисс.-авторсф. -Алматы, 1994.286.

10. Кэмалашулы Б. Монголиядагы казактардыц дэстурл! шаруашылыгы/АГарих гыл. док дисс.-Длматы., 1998.-3426.; Сол автор. Монголиядагы казактардыц салт-дэстурлер1. -0лп|й,1995. -380G.; Катран Д. Монголиядагы казактардыц дэстур.-и тагамдар жуйсс1.// Тарих гыл. канд. дисс.-Алматы, 1996.-1856.; Раймханова К. Н. Монголиядагы казактардыц колонерь/ЛГарих гыл. канд. дисс.-Алматы.,1999.-1505.; Козганбаева Г.Б. Монголиядагы казак диаспорасы: тарихы, 6yrini мен ертеш.// Тарих плл.канд дисс. Алматы., 1999. -1326.

11. Бодаухапулы К- Нарыкка эту жолында ултгык аймак экономикасынын элеуметпк багыттарын арттыру моселеа'.//Экономика гыл. канд. дисс.-Алматы.,¡997.-1506.; Еркетай Ж. Нарыктык ашык экономика дэу1ршде Монголия мен Казакстанньщ сауда-экономикалык катынастарын жанарту мэселелср1. -0лгий,1996. -486.

12. Тойчиев А.Х. Социально-экономическое развитие Баян-Ульпшского национального казахского аймака МНР//Канд. дисс....эконом, наук. -Москва, 1974. -186с.

13. Абдыхадырова Х.С.Экономическое и научно-техническое, культурное сотрудничество Казахской ССР и MIIP (1960-1980) // Автореф.дисс.канд...эконом наук. -Алматы, 1986. -24с.

14. Alen Sanders. The Tundc peoples of Mongolia. The Turkic peoples of The World. -London-New-York, 1991.-200p.; Benko Mihaly. Nomadic life on Central Asia. -Budapest, 1998, 136p.; Benson L., Svanberg I.The Kazakhs of China: Essays on an Ethnic Minority. -Uppsala, 1988. -280p;Peter Finke. The Kazaks of Western Mongolia/An:. Contempory Kazaks Cultural and Social Perspcctives.Edited by Ingvar Svanberg. -Curzon,1999. 103109 pp

15. Султан Т. IL^ipe. Уланбатыр,1986.-1206.; Абак-Керей. Жинак. 1ле баспасы. Куйтш, 1994. -3506.; Шынай Р. Монголия казактарынын ата-тек raeA-ipcci. -Олпга, 19972506.

16. МАХН-ын Тов архив (Монгол Халык Революцияшыл Партиясынын Орталык ApxiiBi) Кор ГУ. Бума 23, 37, 34, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 47, 83, 86, 111-650.

17. Козыбаев М. История и современость. -Алматы, 1991.; Сол автор. Актандактар акикаты. -Алматы,1992; Аккнжанов М. Образование казахской народности А.,1972;. Смагулов О. Казакстаннын этникхтык антроиологиясы А,1982; Смагулов О., Сикымбаева К., Оразаккызы А. Монголияныц Баян-Олпш аймагындагы казактардыц антропологиялык зертгеулср; (антропометриясы, дерматоглификасы, одонтологаясы) (макалалар Т1збсп)// «Отан тарихы». 1999.Asl;2000 №3-4; Алимбай Н., Муканов М.С., Аргынбаев Х.Традиционная культура жизнеобеспечения казахов. Очерки теории и истории. -Алматы,! 998; Муканов М. Казак жерmm тарихы. -Алматы, 1994; Сулейменов Р.Б. Моисеев В.А. Из истории Казахстана XYIII века. -Алматы,1988; Моисеев В.А. Джунгарское ханство и казахи XVII-XVIH вв. -Алматы,1995; Народы Восточный Азии. -Москва,1965; Мынжани II. Казактын кыскаша тарихы. Алматы,1994; Нобижан М. Тарнхи зерттеулер.-Алматы,1995; Астафьев Г.В. Казахи Синьцзяна (этногенез и история заселения, родоплмепной состав, положэенис в период русского-китайского разграничения и в 50-годы XX в.) -Москва, 1971.

18. Гумилев JI.II. Этногенез и биосфера земли. -Москва, 1990; Итс Р.Ф. Введение в этнографию. -Москва, 1991; Бромлей ГО.В. Очерки теории этноса. -Москва, 1983, Его же. Этнос и этнография. -Москва, 1973; Маркарян Э.С. Очерки теории культуры -Ереван, 1969; Арутюнов С.А.Народы и культуры. Развитие и взаимодействие. -Москва, 1989; Гердср И.Г.Идей к философии истории человечества. -Москва, 1977; Тойнби А. Постижение истории. -Москва, 1991; Национальный вопрос в Китае.--Москва, 1971; Этнографические исследование в КНР.-Москва, 1986.

19. Гумилев JI.II. Этногенез и биосфера... С.108-110.

20. Грумм-Гржимайло Г.Е. Западная Монголия и Урианхайский.....-СПб., 1881. С.414.

21. СондаС.415

22. Гумилев Jl.H. Этногенез и биосфера... С.61.

23. Брошей Ю.В. Очерки теории .. .С.86

24. Моисеев В.А. Джунгарское хамство и ...С.5.

25. Национальный вопрос в Китае. -Москва,1971. С.; Муканов М. Казак жершщ тарихы Л., 1994., 66-6; Кузнецов B.C. Цинская империя на рубежах Центральной Азии. Новосибирск, 1983, С.21.

26. Кузнецов B.C. Цинская империя ... С.21

27. Сонда С.ЗО.

28. Аристов H.A. Заметки об этнографическом составе тюркских племен. Живая старина. Вып. III—IV. -СПб.,1896. С. 315.

29. ПантусовП. Сведение о Кульджинском районе за 1871-1877 гг.-Казань.1881. Прил.

30. Абак-керей... 68 б.

31. ПантусовП. Сведение о Кульджинском ....

32. НэбижанМ. XVIII-XX-гасырлардагы ... 104-6.

33. Астафьев Г.В. Казахи Синьцзяна ... С.142.

34. Национальный вопрос в Китае. С. 153.

35. Сонда

36. Грумм-Гржимайло Г.Е. Западная Монголия и ....С. 443.

37. К-Саркожаулы.Монголия казактарынын тарихынан Gipep сез// Дунисжуз1 Казактарынын I курылтайыныц гылыми маслихатынын материалдары. -Алматы, 1992

38. Бурдуков A.B. В старой и новой... С.46.

39. Сапожников В.В. Монгольский Алтай в истоках Иртышья и Кобда. (1905-1909) -Томск,1911. С.153.

40. Новое в изучении Китая. -М., 1988. -С.35.

41. Грумм-Гржимайло Г.Е. Западная Монголия ... С. 413.

42. Потанин Г.Н. Очерки Северо-Западной ... С.2.

43. «Жулдыз» 1988, № 4,80-6..

44. Жамсран Ц. Дархад, казак, шуриптгердщ шыгу Teri, жайы.-Улаанбаатар, 1927, -б. 131. /монгол тшнде/

45. Хинаятулы Б. Монголия казактары тарихындагы актацдыктар // «Казак тарихы». 1998, №4-5.6. 47-52.

46. Баян-Олгий аймагы какындагы эцпмелер.. -блгий. 1959,б.36./Монгол тшшдс /

47. Грумм-Гржимайло Г.Е..Западная Монголия ... С. 413

48. Потанин. Г.Н. Очерки Северо-Западной Монголии. 188 ГВып.П, С. 34-35.

49. Жамсран Ц. Дархад, казак, шуршггтердш шыгу теп, жайы.УБ.1927, 6.131 /монгол тшнде/.

50. Грумм-Гржимайло Г.Е..Западная Монголия ... С. 414.

51. Сапожников В.В. По Алтаю...С. 273.

52. Грумм-Гржимайло Г.Е. Западная Монголия ... С.443

53. Автордын оз зертгеу болжамы бойынша...

54. Смагулулы О. К.Сикымбаева, А.Оразаккызы. Монголиянын Баян-Олгий аймагындагы казактардын антронометриясы; Моцголияныц Баян-Олгий аймагындагы казактардын дерматоглификасы // «Отан тарихы» 1999 №1. Б.36-45; 2000 №3-4. Б.107-114; Монголиянын Баян-Олгий аймагындагы казактардын одонтологиясы// «КазакМУ хабаршысьг». 1999. Л» 12. 6.107-114.

55. Жамсран Ц. Дархад, казак, шуршптердщ ...

56. МХР-нын шаруашылык салаларыньщ еркендеу! 1921—1958.УБ, 1960, 6.20 (монгол ■плшде)

57. Ислам X. МХРП, халык оюмет1нен казак,уранхайлар арасына журпзген революциялык демократиялык озгерютср// Тарих f. канд дисс. .-Улаанбаатар,1978.

58. МХР-сы 50 жылда .Стагистикалык жинак. .-Улаанбаатар,1971, 31 х.

59. Ганбаатар Б. 1918-1976- шы жыл аралгындагы жансаны. -Улаанбаатар,1977.,17 х.

O t

60. МХР жан санагыньщ 1979 жылш корытындысы. .-Улаанбаатар,1983, 77. 15 хх

61. «Жана oMip», 1990. №103

62. МХР адам санаплнын 1989 жылш корытындысы.УБ, .-Улаанбаатар, 1990,115-116 хх.

63. Баатархуу О. Баян-Олгий аймаш 40 жылда. Статистикалык жинак. -0лгий-1980. 83 х

64. Дашжав X. Уланбатыр каласынын тургындарыныц динамикасы. (монгол тЫнде) .-Улаанбаатар, 1993.123х.

65. Бодауханулы К- Нарыкка оту жолында ...21 б.

66. Minie К-, Сарай А..МХР.Баян-елшй аймагынын ... б. 55.

67. Бурхан Шахиди. Шынжандагы 50 жыл. -Yp¡m«i, 1987. 123 б.

68. Хинаятулы Б. Монголия казактары ...49 б; Сарай А. Революция;»» бурынгы ... 78,128 б.

69. "Yidh" . МХРП-ныц органы. 1990. 6. 27. № 192 /17682/.

70. МХРП ОКА, Кор-1, Бума. 2. 11-6.

71. Дамбадорж Ц. Тулба коль -Улаанбаатар, 1969, 81 х /монгол тшнде/.

72. Байкалов К.К.. Разгром банды Кайгородова. -Иркутск, 1932, С.31

73. Монголия мемлекетпк apxHBÍ, Коры.З.Бума-2, ic.42.

74. Mohfo.i этнографнясысынып энциклопедиясы. -Улаанбаатар,1993. 75-83 х (монгол тшнде)

75. Minie К-, Сарай А. МХР.Баян-влгий... б. 23.

76. "Унэн" . МХРП-ныц органы. 1931.03. 27. № 19.

77. Кинаятулы 3. Жылаган жылдар.. .6.106

78. МХРП ОК apxHBi Кор.4- Бума.34,37,51,75,82,108.

79. Сарай А. Жаргак кулаплм жастыкка тимеген жылдар.-Элгий,1996, 6.35-63.

80. МХР-дын алгашкы курылтайы. -Улаанбаатар, 1984. 31 х. )чоцгол тшшде)

81. Национальный вопрос в Китае...С. 43.

82. Грумм-Г'ржимайло Г.Е. Западная Монголия .. С.414.

83. Сапожников.В.В. По Алтаю... С. 515.

84. Грумм-Гржнмайло Г.Е. Западная Монголия ... С. 448.

85. Сонда. С.449

86. Потанин.Г.Н. Очерки Северо-Западной.... С. 84.

87. Санждорж М. Халык okímctí тарихы Улаанбаатар, 1979. 163 х. (монгол тшнде)

88. Печепиков А.М.Живодноводство МНР. Уланбатор, 1948. С.42.

89. Алданыш Т. Баян-Олгай аймагынын ауыл шаруашылыгы... б. 16.

90. Сарай.А. Жаргак кулагым .. .6. 37-59.

91. Сэр-Оджав Н. Баян-Олгай аймагынын археологиялык 3ep-neynepi II Туух судлал Улаанбаатар, 1969, 25 х.-

92. Сапожников.В.В.. По Алтаю...С.395.

93. Грумм-Гржимайло.Г.Е..Западная Монголия ... С. 426-427.

94. Ислам К- Монголия казактарынын ....6.124.

95. Minie К-, Сарай А. МХР.Баян-Олгий аймашнын ... б. 39.

96. Грумм-Гржимайло Г.Е..Западная Монголия ... С. 427.

97. Сонда. С. 427.

98. Монголияиыц батыс ошршдеп халыктардын турмыс ахуалы. Улаанбаатар, 1980, 201х (монгол тшиде)

99. Дуннс жуз! казактарынын I курылтайыныц матсриалдары. -Алматы,1993. б. 72.

100. Míhíc К-, Сарай А. МХР.Баян-влгий аймагынын ... 6.82

101. «Монгол педагогикасы журналы»// 1971.Ns6. 6.90-99.

102. МХРП IX сьезшцтолык ece6i. -Улаанбаатар, 1984. 240 х (монгол тшнде)

103. Сонда.

104. Мэденист уйымдары жумысына катысты жарлык каулы карарлардыц жуйел1 жинакы. —Улаанбаатар,1962. 7-8 х. (монгол тшнде)

105. Сонда.

106. Сонда.

107. МХРП OK apxHBi Кор-4, Бума 12, Ic. 62

108. Minie к , Сарай Л. МХР.Баян-Олгий .... 6.85

109. Утга зохиол (Эдебиет)// 1957.04.27

110. Утга зохиол урлаг (Эдебиет жоне енер)// 1958. 06.11

111. Кабидаш К- Монголия казактарынын ... -влгий, 1979. 6.56-58.

Диссертация тацырыбына бойыпша жарияланган ецбектер:

1. Монгол улсад казах угсаатаны хэсэг бурэлдэн хопкеен нь /Моцголияда казак тек тармапл калыптасып ерксн жаюы /-Улаанбаатар.,1995., 15 х.х /монгол тшндс/

2. Монголияда казак субэтносьшыц калыптасуы мен дамуы. -Алматы-Уланбатыр, 1997,13б.т

3. Рарыш-Жер-Адамзат олем1 /теориялык-нрактикалык моселелер/. Улаанбаатар, 1998. 4х.х.

4. Синьцзян-Уйгурский Автономный Район. Депонирован в архиве ИМО АМН. Улаанбаатар, 1990. 1 0 пл.

5. Национально-культурное строительство коренных народов в Синьцзян-Уйгурском Автономном Районе КНР /конец 70-х- начало 80-е годы/. -Улан-Батор, 1990. 8,0., пл.

6.Внешние сношения Монгольской империи. Т.1 -Улаанбаатар, 1995., /3 пл./

7.Внешние сношения Монголии в XIV-XIX вв. Т.П.Улаанбаатар, 1998. /4,0.пл./

8.Национально- культурное стройтельство в Синьцзян-Уйгурском Автономном Районе. Информационный бюллетень Института Дальнего Востока РАН. -Москва,1993. 1,5 пл.

9.Положение некоторых автономных районов КНР./1976-1983/ -Улан-Батор-Прага, 1984. С.149-219.

10.ULIbiFbic Турюстан казактарыныц мэлениет1. // Монголиянын Шыгыстану зерттеулер1 хабаршысы. 1980. № 3. 124-134 х.

П.Осы журт казактарды б1лсме екен Монголия аймаган етксн мекен. "Казак yHi'V/1996, акпан./

12.Рарыш-Жср-Адамзат когамы /теориялык мэселелер // Тусгаар Тогтнол (Тоуелс1зд1к), 1994., 1/4, 1,0 б.т.

13Дззактын улы Kemi. // Тусгаар Тогтнол (Тоуел«здж),1992.,21/9313/ 1, 0 баспа табак.

14.Акыт Ул1мж1улы "Рахплкя" (Жинак. Курастырушы) /20,0 б.т. -влгий, 1996.

15.Монголиядагы казак галымдары.//"Жана eMip".1993. YI.23.

16.Монголиядагы туркггану жайына шолу.// Bast-West,У Б., 1994. 1/34/.44-50хх. П.Корнеетт казак матсматип (Эбщулы Мекей) // "Солем" /1996.06.10/ (монгол тшнде)

18.Мал туралы туешш // "Жаца 0Mip"1991.X.25

19.Баян-0лгий //"Казак yni", /1995, кантар/

20.Казактардын Шыгыс Турмстанка коныстануы// "Казак yni" .1997. мамыр.

21.Улксп казак одсбиетшщ Kiuii тармагы //"Казак елГ' 1997.01.24

22.Алтай тауында гылым бшгше квтершген галым (Кабидаш Калиаскарулы жайлы) // "Эдебиет", 1995, наурыз-19. (монгол типнде)

Р езюие

по диссертации Х.Мухамадиулы « Формирование и развитие казахской этнической группы в Монголии» на соискание ученой степени доктора исторических наук по специальности 07.00.07— этнология, этнография, антропология

Диссертационная работа посвящена исследованию истории одного из крупных этнических групп за пределами Казахстана. В ней рассматриваются вопросы и причины отделения группы казахов Монголии от исторического эпицентра в Казахстана, пути их формирования и этнокультурного развития до настоящего времени. Основываясь на фактических материалах из многочисленных монографий, исследований, архивных и статических данных и из периодических печати на монгольском, казахском, русском, китайском, английском и на турецком языках, рассматривается этноисторическое развитие, образ жизни, демография, вопросы общественно-экономического развития, материальная и современная духовная культура казахов Монголии, которых уже можно отнести к самостоятельной этнической группе.

Главной целью исследования является комплексное изучение казахов Мопголии в контексте особенностей исторического развития. Важность и оригинальность данной работы заключается в обобщенвии большего фактического материала, который был пазработан с использованием новых исследовательских теорий и методологических тенденций.

Рассматривая казахское общество этого региона как сформировавшийся организм, данная работа отличается от предыдущих исследований комплексным подходом с учетом данных из истории социально-экономических наук, демографии, искусства, литературы, а таюке с использованием данных по материальной и духовной культуры. Более того, отвергая догматические, пропогандические тенденции в предыдущих исследованиях данной тематики, автор исследования опирался на принципе современных научных изысканий в области отеячественной истории.

Диссертация состоит из введения, 5 глав, 16 разделов, заключения, приложения, библиографии.

Во введении обосновывается актуальность исследуемой темы, цели и задачи, научная новизна, практическая значимость и ее методологическая основа, и краткий обзор литературы. Научно-методологический подход отличается тем, что автор постарался преодолеть однобокость предыдущих исследований.

Ц первой главе рассматриваются причины и ход переселения казахов Среднего жуза во Восточный Туркестан, их этнический состав, обзор истории казахов данного региона. В работе но истории казахов дополнена новая информация и получены важные выводы.

Во второй главе комплексно рассмотрены вопросы переселения казахов на северный склон Алтайского хребта, т.е. в Кобдоский бассейн, их родоплеменной состав, а также вопросы демографии.

Третья глава посвящена детальному изучению новой истории казахов Монголии поэтапно, с времен провозглашения МНР /1921/ и образования национального аймака /1940/ и вплоть до 1990 года.

В четвертом главе рассматривается общественно-экономическая ситуация на территории расселения казахов по историческим хроноглогиечким этапам и по отраслям народного хозяйства.

Пятая глава раскрывает сущность народных традиции, инноваций и специфику материальной и духовной культуры казахов данного региона.

Шестая глава фокусируется на разных аспектах культурной жизни казахов Монголии таких, как образование, культура, искусство, и литература, а также приводится информация о научно-технической интеллигенции и о творческих деятелях. Проанализируя полученные данные автор в заключении кратко суммировал выводы по отдельным пунктам о путях и формирований казахской этнической группы, с учетом как географического, так и социально-исторического факторов, повлиявших на формирование на рассматриваемой территории.

SUMMARY

Muhamadiuli Khurinethan The disscrtacion for the Doictor of History Degree in the speciality 07.00.07-ethnology, cultural and phisical anthropology —"The formation and development of the Kazakh ethnic group in the Mongolia"

This work devoted to the history, life-style, ethnic composition, demographic problems, society, economy, and culture of the Kazakh's ethnic group living since their arrival on the north slope of Altai mountains. This work uses widely the information from many monographs, archives, statistical data, and periodical in Kazakh, Russian, Mongolian, English and Chinese. The main aim of this research is to study the kazakh group of Mongolia a complex method in the context of their particularities historical development. The importance and originality of this research lies in the unified conclusion based on the using of new research theories, methodology, and modem trends.

Viewing Kazakh society of this region as a complete organism, the study differs from previous ones, whether large or small, in taking into account the date from all fields, whether history, society and economy, ethnic origins, demography, education, science, literature, art, also data of material and spiritual culturale. Moreover by abandoning the dogmatic, mechanistic, and propagandistic trends of previous studies of the Kazakhs of the Mongolia, with an emphasis on clarity and specificity, and by proposing new conclusions after subjecting the old ones to scrutiny has been explained both the new and old data according to the author's independent concepts and ideas.

The dissertation consists of five chapters, 16 sections, preface, conclusion, appendix, and a bibliography, totaling 275 typed pages.

Preface: Monographs, sources, archives and statistical information relevant on the history, ethno-demography and culture of the Kazakhs of the Mongolia and theoretical works on society, economy, cultural development, ethnography and demography were discussed by author.

Chapter I: Traces of histoiy of one section of the Kazakhs Middle Horde /Zhuz/ since their in settling in the Khobda region were studied. New information has been added also the new conclusions have been drawn in this researsc work.

Chapter II: This chapter is devoted to a detailed examination of the ethnogenesis, ethnic composition, present ethnographic situation, and demographic questions of the Abak-Kerey Kazakhs of Bayan-Olgii.

Chapter III: Here the author has showed the social and economic situation after the creation of Bayan-Olgii province in the different areas& in the agriculture, industry, construction, transportation, communication, commerce and living standards of the population in that province since 1940. The dissertation has lighten the economic crisis, privatization and other pressing economic processes in the given region.

Chapter IV: This chapter is directed towards showing the traditions and reforms in material and spiritual culture, and their adaptation to the local environment.

Chapter V: The work focuses on education, culture, literature, art, histoiy, scholarly life and artistic works as well as poets, authors, composers, famous singers, musicians and dancers in the region.

Conclusion: There is a conclusions, which have been drawn together according to new ideas only, briefly enumerates the resuets. There is a final bibliography, appendix & index.